Teknologjia me TIK 9

Programi eshte pa pagese dhe mund te filloni menjehere me perpilimin e pro-
gramit (kodit) tuaj, nese paraprakisht keni marre disa njohuri per perdorimin e tij.
Per kete qellim duhet te klikoni mbi opsionin Create (Fig. 5.35).

Programet mund fi ruani ne kompjuter ose fua dergoni shoqeve ose shokeve
nepermjet internetit. Per kete qellim mund te krijoni llogarine tuaj ne Scratch

dhe nepermjet saj te komunikoni me te tjeret. Klikoni mbi opsionin Join Scratch,
nga dritarja e treguar ne fig. 5.35 dhe, ne dritaren vijuese, plotesoni te dhenat
tuaja (fig. 5.36). Shenoni emrin qe do ta perdorni per llogarine tuaj ne Scratch
(kurrsesi emrin e vertete), fjalekalimin, te cilin duhet shenuar dy here, dhe me
Next vazhdoni per shenimet e tjera, te cilat perfshijne email-in, gjinine, datelind-
jen e te tjera.

• • • Verejtje: •••

Mose shenoni emrin e vertete ne llogarine tuaj.

Fig. 5.36 Dritarja per
hapjen e llogarise ne
Scratch.

Join Scratch

Create projects, share ideas, make friends. It's free!
Create a username
[ Username

Create a password
Password

Type pass\Vord agam
~ Show password

151

• Te njohim rrethinen e Scratch-it

Pasi te shtypet mbi opsionin Create, ne fig. 5.35, hapet programi per perpilimin e
programit (kodit) ne Scratch (fig. 5.37).

~ @ • FIie Edit f Tutonals Program, 1pare ,, See ProJect Page 1111f:J koden •

S Code • ' Costumes ◄ 11 Sounds 2 3

• Motion 1 $t

••Evena

Ogllde secs ID random posiion .,

• glideO secsto,c G yG Sprite Sprite1 .,.. x O ly 0 st..,

My,.... Ufiii OO)

Snow 0 0 Scze 100 Q,ree",on 90

point towards mollse;x,inter • 0

0 4

=

Backpack

Fig. 5.37 Hapesira per
pi!rpilimin eprogramit

ne Scratch.

152

•••

Percakton blloqet funksionale me te cilat krijohet projekti ne Scratch. Blloqet
jane grupuar sipas funksioneve qe kryejne:

Mo on

Motion

Omove steps

tum C"' • degrees Permban blloqet per programimin e levizjeve te karaktereve.
Karakteret ne gjuhen angleze quhen Sprite. Blloqet kane ngjy-
C9tum --, degrees ren e kalter. Ketu shohim vetem disa sosh, ndersa blloqet ne
teresi i shihni ne program.

Looks seconds
Looks

4 9say for •

lhilk - Permban blloqet per program1mm e veprimeve te
for • seconds dukshme te karaktereve. Disa sosh shihen ne figure.
-So d

Sound

play SOUlld Meow • IIllil done

start SOUld Meow • Permban blloqet per programimin e efekteve aku-
stike te karaktereve. Karakteret mund te ekzekutojne
U+hi·I melodi te ndryshme ose efekte te regjistruara. Disa
sosh shihen ne figure.

153

Ev enis Permban blloqet per kontrollin e ngjarjeve dhe shkakun e
t:vents paraqitjes se tyre. Disa sosh shihen ne figure.

' Blloku i pare i ketij grupi eshte blloku me
flamur, cili starton projektet e pergatitura dhe vendoset
ne krye te blloqeve te tjera.

Con tro l

Control

repeat. Permban blloqet per kontrollin e funksioneve te karaktereve.

., Karakteret do te perserisin veprimet e tyre, varesisht nga ku-
shtet qe permbajne funksionet e kontrollit. Disa sosh shihen ne
figure .

•Sensing

Sensing

◄l:11 ❖1::hlfi+i!:li!i ¥►

Permban blloqet te cilat detektojne gjerat. Mund te
detektoje distancen ndermjet karaktereve, kontak-
tin ndermjet tyre etj. Disa sosh shihen ne figure.

154

-Opera or:- Permban blloqet per realizimin e veprimeve matematike lloga-
ritjet aritmetike veprimet logjike etj. Disa sosh shihen ne figure.
Operators

()
()

(I )

(I )

•My B • ks Mundeson krijimin e blloqeve me veprime specifike, varesisht
nga kerkesat e programit.

•

Vegla te tjera te funksioneve te ndryshme merren nga ikona Add Extension, e
cila ndodhet ne fund te blloqeve funksionale.

155

• • MW _________________________

Paraqet hapesiren ne te cilen krijohet programi, duke zvarritur blloqet funksion-
ale sipas projektit perkates. Ne gjuhen angleze, nje program i ndertuar me bllo-
qe funksionale quhet Script.

• • MM

Paraqet hapesiren ku shihet efekti i veprimit te programit. Ne shembullin e
kaluar, shihet levizja e karakterit (macja ne ekran - fig. 5.38). Ekrani mund te
kete prapavija te ndryshme dhe ka koordinatat e pozicioneve te mundshme. Ka
gjeresi prej 480 pikselave (pixels - pikeve) dhe gjatesi prej 360 pikselave.

y ( X:0 , V: 180)

( X:-240 ,Y:0 ) ( X:240,Y:0 )

X

Sptm Spri~1 ( X:O , V:- 180) .....
S,u too
s,.. 0 0 Fig. 5.38 Ekrani dhe

elementet e tij.

•••

Hapesira per karakteret (Sprites), mundeson marrjen e karaktereve qe do te
levizin dhe kryejne veprime varesisht nga programi i perpiluar. Karakteret me-
rren nga burime te ndryshme. Ne ekran mund te vendosen dhe programohen me
shume se nje karakter.

156

Fig. 5.39 Zgjedhja e
karaktereve nga librar-
ia eprogramit Scratch.

-- --:·- ~- --~... Cal- ··l,
I'
00
~ E·"· ifN .

"' ._.,.

Ne pergjithesi, shtimi i karaktereve mund te behet ne kater menyra:

1. Nga libraria e programit - Choose a Sprite.
2. Duke e vizatuar nje karakter - Paint.
3. Programi zgjedh nje karakter surprize - Surprise.
4. Duke ngarkuar nga kompjuteri ose burime te tjera - Upload Sprite.

Libraria e programit per karaktere eshte treguar ne fig. 5.40.

0.. Search -( Andie Anina Dance • ➔
Apple
Abby Amon Arrow 1

Avery Avery Walk ... Ball Ballerina Balloon1 ~

Bananas

Fig. 5.40. Karakteret
qe i permban libraria e

programit.

157

Njesoj si ne rastin e karaktereve, edhe prapavija e ekranit (Backdrop) mund te
merret nga kater burime:
1. Nga libraria e programit - Choose a Backdrop.
2. Duke e vizatuar nje prapavije - Paint.
3. Programi zgjedh nje prapavije surprize - Surprise.
4. Duke ngarkuar nga kompjuteri ose burime te tjera - Upload Backdrop.

Fig. 5.41 Zgjedhja e
Backdrop-it.

... .

Fig. 5.42 Opsionet
Backdrops nga libraria

eprogramit Scratch.

Arctic Baseball 1 Baseball 2 Basketball 1 Basketball 2 Beach Malibu

Beach Rio Bedroom 1 Bedroom 2 Bedroom 3 Bench With... Blue Sky

158

Fillohet me bllokun per start te programit dhe mandej blloku per levizje.

••• 2

Merret blloku qe ndalon levizjen, nese arrihet skaji i ekranit.

•• 3

wait • secooos

Krijohet nje pritje prej 1 sekonde me bllokun. 8point in direction

•• 4

Vendoset blloku per kthim prapa. gotox:: ,. ay:

•••

Blloku i fundit e vendos objektin ne pozicionin e ekranit x=-200 dhe y=O.

159

Blloqet merren me miun nga ana e majte dhe vendosen sipas renditjes se funk-
sioneve, ne hapesiren ku pergatitet programi perkates (fig. 5. 43).

Fig. 5.43 Vendosja e
blloqeve ne hapesiren

per program.

Projekti ne teresi duket si ne fig. 5.44.

Fig. 5.44 Programi per
levizje te karakterit.

160

Zgjidhni prapavijen Xy-grid me Choose a Backdrop.

••• 2

Vendoset blloku me flamur, i cili starton programin. fl> Ggotox:y.

•• 3

Me bllokun per pozicionim, macja vendoset ne poziten x= -100 dhe y= - 40.

•• 4

Me qellim qe te shohim kur macja leviz dhe vizaton vijat, merret blloku per pau-
za, ne vleren 0.2 sekonda.

•5 poilt rt drettioo •

Macja drejtohet te levize ne krahun e djathte.

161

•• 6

Me tri blloqe me ngjyre te gjelber, rregullohet ngjyra e lapsit, trashesia e vijes
dhe aktivizohet lapsi.

•••

Me ndihmen e bllokut per levizje, macja kalon 200 hapa.

Perfundimisht, mbeshtetur ne programin final, renditni blloqet, shihni efektin,
provoni vlera te tjera te numrave ne blloqe, si dhe veprime te tjera me blloqe,
per te pare efektin e 9do blloku (Fig. 5.45). Urdhri Repeat mundeson perseritjen
e veprimeve - unaza e veprimeve.

y ( X:0 ,Y:J80 )

( X;-240 ,Y;0 ) ( X;ND ,Y;O)
){

( X:0 ,Y:-1B0)

spniB $prlte1 .... mo tr ...o

Sl:Z~ 100 ::1r-:ct100 '90

0 Fig. 5.45.
0.
Vizatimi i dre-
= jtkendeshit me
koordinata te

caktuara.

162

v- y +4

repeat . ...,

Blloku me tekstin Repeat..., perserit veprimet e blloqeve te tjera,
sipas numrit te zgjedhur ne te. Ne rastin tone, 10 here. Pasi te
jene krijuar blloqet e tjera ne teresi, ato vendosen ne brendi te
ketij blloku.

••• 2 ask - and wait

Blloku per te kerkuar madhesite hyrese eshte ne grupin Sensing. Brenda hape-
sires se bard he, shkruhet teksti sipas deshires. P.sh. "Jepni numrin".

163

•• 3

Definohet ndryshorja "y" te pjesa e blloqeve Variables. Aty zgji-
dhet Make a Variable dhe fitohet dritarja ne te cilen shkruhet
"y" (fig. 5.46 ). Shtypet Ok dhe fitohet ndryshorja e kerkuar. Tani
ndryshorja figuron te grupi Variables.

New Variable x Fig. 5.46 Definimi i
New variable name: ndryshores
- Variab es sere')":

-Vari ab les Make a \/ariable

t. y Bl cks •

This variable will be available to all sprites.

I ICancel

•• 4

Nga grupi i blloqeve Variables merret blloku per definimin e shprehjes y = numri
i dhene + 5 (Set...). Shtypet ne trekendeshin e bardhe dhe, nga menuja renese,
merret y-ja. Ne hapesiren e bardhe, vendoset blloku i mbledhjes, i cili merret te
grupi Operators. Paraprakisht, ne rrethin e bardhe te bllokut per mbledhje, ven-
doset blloku Answer. Te gjitha veprimet me blloqe, kryhen me miun.

set y • to answer + •

164

•5

Blloku i radhes, sipas diagramit te detyres, duhet te jete blloku i llogaritjes se
kushtezuar. Ky bllok merret nga grupi Control. Per te kompletuar bllokun e ku-
shtit, veprohet sipas figures (fig. 5.47). Shigjetat ilustrojne menyren e vendosjes
se blloqeve, deri ne kompletimin e teresishem te komandes. Blloqet me ngjyre
te gjelber merren te grupi Operators.

•l Fig. 5.47 Ndifrtimi

~ i bllokut te kushtit
l
sipas kerkesave te
detyres.

set y• t o .

Pas ekzekutimit, programi kerkon te jepet madhesia hyrese, sipas kerkeses qe e
shqipton vajza.
Nese eshte shtypur numrin 5, pasi te shtypet tiku ne rrethin e kalter, fitohet numri
14.

165

5

Fig. 5.48 Programi sipas
algoritmit te dhene.

•••

Perfundimisht, me bllokun Stop All, mbyllen te gjitha veprimet e programit.

166

Nga opsioni Choose a Sprite, zgjidhen tre persona (karaktere - Sprites), dhe per
ta pergatitet programi, i cili dote mundesoje qe qdonjeri te pershendese ne gju-
hen e vet. Te tre personat e zgjedhur renditen ne hapesiren e karaktereve. Zgji-
dhet i pari dhe, ne hapesiren e programit, radhiten blloqet sipas funksioneve te
tyre. Gjithashtu, pershendetja dote shkruhet me tekst, ne gjuhen perkatese. Te
tri programetjane dhene ne fig. 5.49.

Gu en Fig. 5.49 Programet
e fdonjerit Joles.

ireme gjes•

167

••• 2 say CID

-- -

Blloku me flamur vendoset te personi qe dote pershendese i pari. Blloku me te
cilin personi shqipton nje tekst, merret nga grupi Looks, me q'rast ne hapesiren
e bardhe, shkruhet teksti i deshiruar. Ne rastin e folesit ne gjuhen shqipe dhe
gjermane shkruhen tekstet:

•• 3

Miremengjes! dhe Guten Morgen!.

•• 4

Ne menyre qe personat te pershendesin me ze dhe jo vetem me tekst, eshte
shtuar blloku Play sound ... , tek i cili, permes opsionit record nga menuja renese
(shtypet me miun mbi trekendeshin me ngjyre te bardhe) regjistrohet nje perm-
bajtje me ze (fig. 5.50). Pro, mund te shqiptoni me ze pershendetjen ne te trio
gjuhet dhe te regjistrohet ne program. Regjistrimet ruhen me emra perkates dhe
mandej paraqiten ne menune renese, p.sh.: Hello, Miremengjes dhe Guten Mor-
gen. Ne programe, per secilin person zgjidhni opsionin perkates.

play sound hello • until done Fig. 5.50

I• • Regjistrimi i
zerit ose i mu-
✓ zikes ne Scratch.

Begin record111g by cltckmg the button below

•

Record

168

•5

Blloku per degjimin e mesazhit te personat e tjere
permban tekstin Broadcast, ndersa mesazhi zgjidhet
nga menuja renese. Ajo qe shkruhet ne bllokun Say... ,
me komanden New message, ruhet si mesazh, dhe
me bllokun Broadcast..., transmetohet te shfrytezuesi.
Numrat e mesazheve duhet te jene sipas renditjes se
tyre.

Personi qe flet i dyti, duhet te marre me-
sazhin me bllokun When I receive.... Me-
sazhi duhet te jete me emrin message 1,
sepse eshte i pari qe pranohet.

Perfundimisht, duke i grupuar blloqet sipas shpjegimeve te dhena, krijohet pro-
grami per 9do toles, varesisht nga plani i bisedes.

••• • • • 5.6

5.6. Rrjetet sociale dhe komunikimi i kujdesshem nepermjet
tyre

Komunikimi nepermjet rrjeteve sociale (Facebook, lnstagram etj.) u zhvillua
shume shpejt. Keto rrjete krijuan nje bote te re te komunikimit ndermjet njerezve, e
cila zhvillohet krahas me komunikimin e zakonshem dhe qe e mbeshteti ate edhe
ne veprimet e perditshme. Krijoi shoqerime te reja ndermjet njerezve dhe madje
pa kutizime territoriale ose kohore. Filloi shkembimi i te dhenave dhe ato u bene
te dukshme per te tjeret. Te dhenat personale ose edhe te dhena te ndjeshme per
privatesine personale, me ose pa dashje, u bene te njohura per te tjeret. Kesh-
tu, tilluan problemet me sigurine e komunikimeve dhe ato, jo rralle, prodhuan
telashe ndermjet individeve dhe grupeve te papergjegjshme. Veprime te tilla
ne rrjetet sociale, tilluan te jene brenge e individeve, familjeve, shoqerise dhe
shteteve ne teresi.

169

Veprimet e pasjellshme te individeve dhe grupeve problematike, do te jene
prezente gjate tere kohes sa do te kete mundesi te tilla, por, disa veprime dhe
mekanizma mbrojtes qe ofrojne rrjetet sociale, mund te ulin dukshem veprimet
abuzive ne to.

Perdorimi i rrjeteve sociale mund te kete shume efekte negative, duke shkaktuar
probleme, si: humbjen e panevojshme te kohes, probleme me gjumin, probleme
ne komunikim te ndersjelle, si dhe mundesi te nxitjes se veprimeve te dhunshme.

Si duhet te sillemi per te pasur nje komunikim te sigurt dhe pa probleme?

• Kontrolloni postimet tuaja! Ju duhet te dini qe ne qdo rast mund te kontrolloni
se kujt i dedikohen informacionet qe i nxirrni ne rrjetet sociale. Ato mund te
jene per miqte tuaj, te jene te qasshme: nga te gjithe, nga Lista e miqve te
zgjedhur, vetem personale etj.

• Ju keni privatesi te plote me shenimet tuaja. Ne qdo rast mund te zgjidhni
largimin ose ndryshimin e informacioneve tuaja.

• Sistemet e sigurise se rrjeteve sociale bejne punen e tyre per te siguruar pri-
vatesine tuaj dhe per te parandaluar veprimet kercenuese, megjithate edhe
shfrytezuesi duhet te kete kujdesin e vet. Per te parandaluar qdo qasje te dy-
shimte, ofrohet sistemi i sigurise me dy faktore, i cili perfshin kodin e veqante
te derguar ne forme te mesazhit ose ne ndonje forme tjeter.

• Mekanizmat e sigurise dhe privatesise ne rrjetet sociale avancojne ne menyre
te vazhdueshme. Rrjedhimisht, duhet te jeni aktive ne kerkimin dhe perdorim-
in e risive ne kete drejtim.

• Duhet pasur shume kujdes ne perzgjedhjen e miqve qe nuk i njihni.
• Kujdes ne dhenien e informatave personale, si: adresa, telefoni etj.
• Te mos i pergjigjeni email-ave ose mesazheve kercenuese.
• Te raportohen veprimet kercenuese ose abuzive etj.

• • • Al#Wiil

5.7. Mbrojme kompjuterat nga viruset, Spyware-et dhe Mal-
ware-et

Mbrojtja e kompjuterit nga veprimet keqdashese (Malicious) te cilat demtojne
dokumentet, marrin te dhenat tuaja, bllokojne funksionimin e sistemit operativ

dhe programeve aplikative, paraqet nje veprim te domosdoshem. Veprimet e

170

tilla jane kercenime te vazhdueshme ne punen e zakonshme me kompjuter. Pra,
kjo nuk ka te beje vetem me viruse kompjuterike, por edhe me nje varg kerceni-
mesh te tjera (Threats), ndaj te cilave kerkohet nje mbrojtje e teresishme. Keto
veprime jane kryesisht me qellime perfitimi material ose te tjera. Per fat te mire,
sot, kemi shume programe, qe i njohim si Antiviruse, te cilat mbrojne nga vep-
rimet keqdashese, perfshire edhe viruset e ndryshme. Nje te tille duhet ta kene
te instaluar te gjithe shfrytezuesit e kompjuterave.

Sot, konsiderohet qe viruse ka shume me pak sesa programe te tjera keqdashese.
Mendoni pse mund te jete keshtu?

~farejane viruset, spyware-et dhe malware-et?

• Viruset jane programe kompjuterike qe "infektojne" programet e kompjuter-
ave te tjere, duke u instaluar brenda tyre, pa dijenine dhe lejen e shfrytezue-
sit. Zakonisht behen pjese e programeve, fajllave, sistemit operativ etj. Ne
kete menyre, pengojne ose nderprejne punen e programeve ose kompjuterit
ne teresi.

• Spyware-et jane programe te dedikuara per marrjen e informacioneve per
persona ose organizata te ndryshme, pa dijenine e tyre. Kjo behet me qellim
qe te njejtat te barten ne kompjuterat e tjere. Mund te percjellin dhe kapin
veprimet ne sisteme te caktuara, si9 mund te jete kartela bankare, ose te
tjera shenime qe mund te jene shume te ndjeshme.

• Malware-etjane programe keqdashese (anglisht: malicious). Duke qene te
tilla, emertimi i tyre eshte formuar nga shkurtesat e fjaleve malicious soft-
ware - malware. Malwar-et, mund te demtojne sistemet kompjuterike, te
bashkeveprojne me kompjutera te tjere per te marre te dhenat e shfrytezue-
sve ose te nderhyjne ne veprime te kompjuterave te tjere, pa lejen e shfry-
tezuesve.

Me qellim te mbrojtjes nga viruset dhe programet e tjera keqdashese, jane zh-
villuar programe shume efikase, te cilat quhen antiviruse. Jane te njohura disa
sosh, dhe shfrytezimi i tyre eshte i domosdoshem per pune te sigurt me komp-
juter: McAfee, AVG, Norton, Avira, Microsoft Windows Defender etj.

171

Si mund te mbrohemi nga viruset?

Jane disa veprime te cilat duhen kryer rregullisht, me qellim qe te mos rreziko-
hemi nga viruset:

• Te instalohet nje program antivirus, te perditesohet rregullisht (update) dhe

te perdoret opsioni scan.
• Te mos instalohen programe nga interneti, te cilat nuk jane nga burime te

sigurta.
• Te mos hapet nje Attachment, para se te skanohet nga antivirusi. Duhet pas-

ur kujdes edhe per foto, sepse edhe ato mund t'i infektojne kompjuterat.
• Programet e tipit cracket dhe hacked zakonisht permbajne programe mal-

ware etj.

Meqenese programi Windows Defender instalohet bashke me Windows 10, si
dhe testet kane treguar qe ky program funksionon si antivirus i sigurt, ne vazh-
dim dote trajtojme ate me ne detaje. Ky program tani njihet me emrin Microsoft
Defender.

Microsoft Defender

Microsoft Defender antivirus, i njohur me pare si Windows Defender, eshte pjese
perberese e sistemit Windows 10 dhe vepron teresisht si program antivirusal.
Ne rast se instalohet ndonje antivirus nga jashte, atehere ky program nuk do te
jete funksional. Ne te kunderten, ai rikthehet ne funksion. Nga testet e kryera, ky
program eshte i mjaftueshem per mbrojtjen nga viruset dhe programet e tjera
malware. Ai ben skanimet e rregullta per prezencen dhe mbrojtjen nga ato pro-
grame.

Fig. 5.51 Ikona Windows - ------- - + 110%
Security ne shiritin taskbar.
A i.:J ~ ENG 7:53PM
2/4/ 2021

172

Ne Windows 10, parametrat e programit kontro- All Apps ::>oc~ments Web More ""'
llohen ne Windows Security. Per te kontrolluar
parametrat e ketij programi, hapet opsioni Win- INindowsSecurity Windows Security
dows Security, duke shkruar defender ne shiritin App
e Start-it. Nga opsionet e fituara (Fig. 5.51) zgji- Related: "d ender' App
dhet dhe shtypet mbi Windows Security. Kjo pjese
programore permban shume opsione per ~eshtje Settings d' Open
te sigurise, ndersa ketu do te shtjellohet vetem
ai i cili mbron nga veprimet e viruseve dhe pro- II Wi11dows Derender Firewall 0 Viru s&thr e~1protection
grameve te tjera qe kercenojne punen e komp- 0 Virus&th reatprotection .A. A~m .ml protedinn
juterit dhe aplikacioneve te tij. Ky opsion njihet
me emrin Virus&. threats protection (Fig. 5.52). :" WindO'NsSecuritysettings ti') Fir~11,all&networkprotection
0 Firewall & network protection ~ App& browsercontrol
0 Windows Security
Search the web a Device,ernrity

P defender - Se-, Ni,u .,,u1,~ ~ Deviceperformaoce&heolth
::fl. Familyoptions
Apps (3)

P defende~

Fig. 5.52 Opsioni Virus &
threats protection.

Brenda ketij opsioni ndodhen disa parametra, te cilet duhen rregulluar per mbro-
jtje te suksesshme.

Windows Security

I G;) Home Security at a glance

0 Virus & threat pro ection See what's happening with the security and health of your device
A Account protection and take any actions needed.

(<11) Firewall & network protection Q Account protection Firewa ll & network
No action needed. protection
El App & browser control Virus & threat protection
No action needed. No action needed.
g Device security
~ Device performance & health

!& Family options

App & browser control Device security Device performa nce &
No action needed. View status and manage healt h
hardware security features No action needed.

Fig. 5.53 Opsioni Virus &
threat protection.

173

Pasi te hapet opsioni Virus & threats Windows Security 0 Vi rus & th reat protectio n
protection, fitohet dritarja ne te cilen ~
ndodhen parametrat qe duhen ak- Protection for your device against threats.
tivizuar per mbrojtje nga viruset dhe ~ Home
programet keqdashese. Fillimisht, ~ Cu rrent t hreats
mund te shihet se si eshte gjendja IO Virus & threat,otection
No cu rrent threats.
pas skanimit te fundit (kontrollit te A Account protection Last scan: 2/3/2021 9:32 PM (quick scan)
Othreats found.
kompjuterit per viruse dhe programe (1p) Firewa ll & network protection Scan lasted 1 minutes 51 seconds
keqdashese potenciale). Ky opsion 45292 files scanned.
quhet Current threats. Per skanim E:I App & browser control
te shpejte te gjendjes momentale, a Device security Quick scan
mund te shtypet mbi opsionin Quick Scan options
scan (Fig. 5.53). ~ Device performance & health Allowed threats
Protection history
.c:a, Family options
0e Virus & threat protection settings
® Settings
No action needed.
Si9 verehet nga Fig. 5.54, procesi i Windows Security Manage settings
skanimit te shpejte do te marre pak
kohe dhe dote intormoje per rreziqet Q Home ~ Virus & threat protectio n updates
potenciale ne kompjuter (threats).
Ne kete rast do te kontrollohen I O Virus & threat protection Fig.5.54Procesi
memoriet ne kompjuter, pjese te Quick scan.
caktuara ne hard disk, si dhe fajllat A Account protection
momentale, te marre nga interneti. 0 Vi rus & threat protection
Ne ve9anti tolderet, brenda te cileve (cp) Firewall & network protection
fshihen programet e tipit malware. Protection for your device against threats.
Pra, kontrolli per viruse dhe pro- E5 App & browser control
grame te tjera te rrezikshme nuk do a Device security - -~ Current threats
te perfshije gjithe hapesirat e mem- ~
orieve deri ne detaje. ~ Device performance & health Quick scan running ...
,s:& Family options Esti mated time remaining: 00:00:19
5595 fi les scanned
® Settings
Cancel
Feel free to keep working w h ile we scan your device.
Protection history

0e Virus & threat protection settings

No action needed.
Manage settings

~ Virus & t hreat protection updates

Security intelligence is up to date.

Fig. 5.55 Scan
options.

174

Ne fig. 5.56 shihet qe ekzistojne Windows Security @Quick scan
kater opsione, te cilat mund te per- ~
doren per skanim: Checks folders in your system where threats are
commonly found.
In) Home
0 Full scan
• Quick scan - kontroll Ii shpejte O Virus & threat protection
dhe i pjesshem. Checks all files and running programs on your hard disk.
P. Account protection This scan could take longer than one hour.
• Full scan - kontroll i plote.
0 Custom scan
• Custom scan - kontroll sipas zgje- <•1•1 Firewall & network protection
Choose which files and locations you want to check.
dhje se fajllave dhe foldereve. El App & browser control
0 Windows Defender Offline scan
• Windows DefenderOffline scan - Q Device security
Some malicious software can be particularly difficult to
kontroll shtese, i cili ndihmon ne ~ Device perlormance & health remove from your device. Windows Defender Offline
tejkalimin e veshtiresive qe pa- can help find and remove them using up-to-date threat
definitions. This will restart your device and will take
!fl. Family options about 15 minutes.

raqiten gjate largimit te viruseve Scan now

dhe programeve te tjera, pro- Fig. 5.56 Detajet ne

grameve malware, sidomos kur Scan options.

nuk keni qasje ne internet. ® Settings

Me Scan Now, kryhet veprimi
deshiruar.

Perfundimisht, ne Manage Settings (fig. 5.53, fig. 5.54 ose fig. 5.55), duhen rreg-
ulluar parametrat kryesore per Virus &. Threats protection settings. Parametrat
kryesore jane treguar ne fig. 5.57, ndersa veprimi i tyre eshte:

1. Real-time protection: mundeson mbrojtjen ne kohe reale nga viruset dhe
rreziqet e tjera potenciale. Duhet te jete gjithmone ne gjendje aktive (On).

2. Cloud-delivered protection: mundeson marrjen e definimeve te reja per
mbrojtje. Kjo perfshin risite e fundit, te cilat jane zhvilluar per mbrojtje nga
viruset e reja dhe programet e tjera te rrezikshme. Duhet te jete gjithmone ne
gjendje aktive (On).

3. Automatic sample submission: opsioni paraprak Cloud-delivered protection
dote jete shume me funksional, nese aktivizohet Automatic sample submis-
sion, pra, nese vendoset ne gjendjen aktive (On). Kjo nenkupton qe, fajllat e
dyshimte, dote percillen automatikisht ne server te Microsoft-it per vleresim
te sakte te tyre.

175

4. Tamper Protection: ky opsion mundeson ruajtjen e gjendjeve te parametrave
qe i vendos shfrytezuesi dhe e parandalon ndryshimin e tyre nga programet
e tipit malicious, aplikacionet e ndryshme, shfrytezuesit e paautorizuar etj.

Duhet te jete gjithmone ne gjendje aktive (On).

Windows Security Real-time protection

f- Locates and stops malwa,e from installing or running on your device. You
can turn off this setting for a short time before it turns back on
~ Home automatic;alty.

IO Virus & threat pr otection a ) On

A Account protection Cloud -delivered protection
Provides increased and faster protection with access to the latest
C111J Firewall & network protection protection data in the cloud. Works best with Automatic sample
El App & browsef conlfol submission turned on.
a Devicesecurity
a ) On
'<? Device performance & health
dL. Familyoptions Automatic sample submission

® Settings Send sample files to Microsoft lo help protect you and others from
potential threats. We'll prompt you if the file we need is likely to contain
personal information.

a ) On

Submit a sample manually

Tamper Protection 5.57 Parametrat kryesore ne
Manage Settings.
Prevents others from tampering with important security features.

a ) On

o: • • Detyre: •••

Provoni praktikisht veprimet e shpjeguara ne Windows Security, sipas figurave
5.51-5.57. Vendosni parametrat sipas sqarimeve te dhena.

176

KARRIERA IME /06 V

•••

Te orientohemi drejt dhe duke u bazuar nif afiesitif individuate drejt njif vendim-
marrjeje tif pavarur

Kryesisht, qe te jemi te sigurt rreth bindjeve tona, rreth ideve tona dhe ngritjeve
te kapaciteteve, si nxenes duhet ta bejme identifikimin e vlerave personale, ta
fuqizojme formen e vendimmarrjes dhe gjithashtu te perfshihemi ne forma te
ndryshme te pergatitjes per pune ose praktike ne pune, te cilat no dergojne deri

te percaktimi i orientimit final te karrieres ne fazen tjeter te edukimit, si shkolla

e mesme e larte.

Fig. 6.1. Pergatitja

per vendimmarrje te

• • 5-IINI ___________ pavarur.

6.1. Praktika ne pune, zhvillimi profesional para punesimit -
puna vullnetare

Ne klasen e nente, nxenesit mendohet se do ta zhvillojne procesin mete rende-
sishem per pergatitjen e tyre per karriere dhe pune.

177

Duhet te jene hulumtues, kerkues dhe te interesuar me shume rreth deshirave
dhe shkathtesive te veta.

Profesionet e caktuara, te identifikuara si interesa te nxenesit, kerkojne praktike
dhe pergatitje profesionale, per ta realizuar me sukses ecurine e orientimit ne
karriere dhe punesim.

Eshte shume me rendesi qe, nga klasa e nente, te fillojme, se paku ne pjesen e
dyte te vitit shkollor te klases se nente, te mendojme qe te realizojme praktike
ne pune, me qellim te plotesimit te idese per percaktim ne klasen e dhjete, gje-
gjesisht shkollen e mesme te larte. Kete mund ta realizojme edhe me asistimin
e mesimdhenesit, i cili ka pervoje paraprake ne punesim.

Puna praktike eshte nje lloj programi i cili ofron pervoja per fillestaret ne nje
pozite ose profesion te caktuar. Puna praktike te te rinjte, jo vetem qe ndihmon
ne aftesimin profesional, por njekohesisht sherben edhe si mundesi per ta qe
paraprakisht te njoftohen me ambientin dhe mundesite qe ofron puna.

Formate punesimit dhe vetepunesimit

Secili individ ne menyre aktive duhet te kerkoje nje vend pune.

Punen mund ta kerkojme duke shikuar shpallje te pozitave te lira te punes ne
burime te ndryshme, si: portale pune, gazeta, rrjete sociale apo te ngjashme,
per ato pozita pune ne te cilat ai/ajo e sheh veten te kualifikuar.

Per fu punesuar duhet te aplikojme dhe duhet te plotesojme disa kritere qe ker-
kohen si dhe te pergatisim dokumentet qe kerkohen per aplikim, te tilla si: CV,
leter motivuese apo certifikata.

Format e punesimit mund te jene me orar te plote dhe orar te shkurter.

Gjithashtu varesisht nga pozita nje person mund te kete nje kontrate me kohe te
caktuar apo me kohe te pacaktuar.

178

Llojet dhe kategorite e punes

Puna e pakualifikuar: Puna e pakualifikuar i referohet nje pozite pune, e cila nuk
kerkon ndonje eksperience te madhe per ate pozite. Nje diplome e shkolles se
mesme apo edhe me pak, shpeshhere eshte e mjaftueshme.
Pozitat e mundshme te punes per kete kategori jane: mirembajtes hoteli, punetor
ne fast food, mirembajtes pastertie, punetor parking dhe punetor supermarketi
(si arketar apo sektorist).

Puna gjysme e kualifikuar: Puna gjysme e kualifikuar eshte me kerkuese sesa
puna e pakualifikuar.
Per kete lloj pune zakonisht kerkohet nje nivel edukimi me i larte se shkolla e
mesme, por jo domosdoshmerisht studimet universitare. Kjo perfshin kerkesa te
tilla si kurse apo trajnime te perfunduara, certifikata, apo edhe ndonje kategori
te caktuar te patent shoferit.
Disa nga pozitat e punes qe mund t'i siguroni nese jeni gjysme te kualifikuar jane:
banakier, roje sigurie, kamerier, shites me pakice dhe stjuardese.

Puna e kualifikuar: Puna e kualifikuar eshte kategori me e larte sesa dy katego-
rite e lartpermendura. Ajo kerkon me shume njohuri, trajnim dhe pervoje per te
kryer detyra me komplekse fizike ose mendore sesa punet rutine te permendu-
ra ne dy kualifikimet paraprake. Pozitat e punes qe perfshihen ne kete kategori
kane te ardhura shume mete larta sesa dy kategorite e para.

Puna profesionale: Puna profesionale pozite pune te kesaj kategorie njihen edhe
me termin jakekalter. Ky term perdoret per te diferencuar kete kategori me kat-
egorine e punes profesionale, per te cilen flitet ne vijim.
Asistentet administrative, marangozet, kuzhinieret, policet, hidrauliket, elektr-
icistet apo vozitesit e kamionit jane disa shembuj te pozitave te punes te kesaj
kategorie.

179

Kjo eshte kategoria me e larte e punes. Profesionisteve qe perfshihen ne kete
kategori, u referohemi edhe me termin jakebardhet. Kjo per shkak se ne te kalu-
aren, profesionistet e kesaj kategorie zakonisht kane pasur te veshur kemishe
te bardhe dhe kane punuar ne zyre, nderkaq jakekaltrit shpeshhere kane bere
pune, te cilat kane qene me teknike dhe jane fizikisht te lodhshme (te kujtojme
hidrauliket apo elektricistet).
Jakebardhet, pra, jane: avokate, auditore, mjeke, menaxhere financash, inxhin-
iere etj.

Vetepunesimi: Kur themi se nje person eshte i vetepunesuar do te thote se ai
fiton per jetesen vete nga qdo ndjekje e pavarur e aktivitetit ekonomik, pra, e
kryen punen vete edhe perfiton ekonomikisht nga ajo pune, ne menyre direkte,
ndryshe nga te punesuarit e tjere qe fitojne duke punuar per ndonje kompani a
individ tjeter (punedhenes).

https://www.accesstraininguk.co.uk/news/post/2018/10/19/advantag-
es-of-self-employment

Nje person i vetepunesuar nuk eshte shpesh i njejte me nje pronar biznesi. Pro-
nari i nje biznesi, per shembull, mund te punesoje punonjes dhe ne thelb te behet
shef - nje pronar i punonjesve qe vepron dhe menaxhon biznesin.

Perndryshe, nje pronar biznesi ka nje aksion pronesie, por nuk mund te perfshi-
het ne operacionet e perditshme te kompanise. Ne te kundert, nje person qe
eshte i vetepunesuar zoteron biznesin dhe eshte gjithashtu operatori primar ose
ivetem.

Llojet e vetepunesimit: Kontraktoret e pavarur jane bizneset ose individet e
punesuar per te bere pune specifike. Ata marrin pagese vetem per punet qe ata
bejne. Per shkak se ata nuk konsiderohen punonjes, ata nuk marrin perfitime ose

180

kompensim te punetoreve, klientet e tyre nuk e mbajne taksat nga pagesat e
tyre per punen e kryer dhe ligjet e mundesive te barabarta nuk zbatohen per to.
Burimi: https://koscdf.org/wp-content/uploads/2021/01/Tregu-i-punes-dhe-
format-e-punesimit.pdf

Fig. 6.2. Asistimi i
mesimdhenesit gjate
afiesimit profesional.

Puna vullnetare - vullnetarizmi eshte nje menyre e shkelqyer per te fituar pervo-
je profesionale, pasi kjo eshte nje mundesi per rritje personale dhe ndihmese per
zhvillimin e komunitetit. Ajo tregon gjithashtu cilesi te tjera, si: maturi, pergje-
gjesi etj. <;do pervoje vullnetarizmi i rrit mundesite tona ne qdo fushe te karri-
eres, pasi i forcon vlerat tona personale dhe zhvillon aftesite tona per pune.
Kryerja e nje praktike para kyqjes se rregullt ne pune ka shume perfitime, me-
qenese dijet teorike tashme vendosen ne praktike. Kjo qon ne rritjen personale
dhe ate profesionale te nje personi.

181

Fig. 6.3.

Puna vullnetare -
mundesiper rritjen

personale. ..........-._..

Vleresimi i karrieres sone - per te zgjedhur fushen e veprimit dhe per te shqyr-
tuar me me efikasitet te gjitha mundesite qe na ofrohen, duhet te perpiqemi te
bejme krahasime midis mundesive qe na paraqiten.

••• *'''**

6.2. Vendimmarrja

Vendimet per karriere jane nder vendimet mete rendesishme qe individet marrin
gjate jetes se tyre. Keto zgjedhje kane implikime afatgjata ne mireqenien emo-
cionale te individeve, statusin ekonomik e social dhe kontributin e tyre ne sho-
qeri.

Vendimmarrja ne karriere eshte segment i veqante i vendimmarrjes se per-
gjithshme dhe kjo e fundit sherben si baze per shqyrtim te procesit te zgjedhjes
se profesionit.

182

Fig. 6.4.

Vendimmarrja ne
karriere.

?• ?•

6.2.1 Llojet e vendimeve

Te pakten dy lloje te vendimeve mund te dallohen: vendimet e planifikuara ose

te strukturuara dhe vendimet e paplanifikuara ose te pastrukturuara.

Njihen si vendimet e planifikuara ato qe paraprakisht dhe ne menyre rutinore di-
het se merren. Me fjale te tjera, vendimet e planifikuara jane ato te parashikuara
ne kohe, duke pasur parasysh karakteristikat e problemit.

Per shembull, vendime te caktuara institucionale ose te biznesit qe duhen marre
bazuar ne grupin e rregulloreve, standardeve dhe periudhave te vendosura per
kete.

Ndersa vendimet e paplanifikuara jane ato qe duhet te merren domosdoshmerisht

kur nje situate konflikti ose dileme Lind papritur ose kur karakteristikat te pazakon-

ta kerkojne hartimin e nje plani specifik.

Per shembull, percaktimi urgjent i nje plani veprimi kur ndodh nje aksident i pa-
pritur ose orientimi i jetes personale pas ndonje ndodhie apo diqka ngjashem

183

qe modifikon plotesisht skenarin e pritur, vendim i paplanifikuar per anulimin e
nje vizite me karakter mesimor per shkaqe sigurie, ndryshim planesh per ndonje
problem te caktuar etj.

6.2.2 Vendimmarrja ne sferen personale

Ne sferen personale, proceset e vendimmarrjes zakonisht u pergjigjen dy llojeve
te motivimeve thelbesore, te cilat duhen identifikuar per nje zgjidhje te mire:
motivime heteronome dhe motivime autonome.

Motivimet heteronome jane ato motivime qe nxiten nga subjekte te jashtme
dhe zakonisht perfshijne nje nivel detyrimi ose presioni nga shteti apo shoqeria.

Ndersa, motivimet autonime jane ato qe lindin nga interesat, vlerat, bindjet dhe
aspiratat e personit qe qe duhet te marre nje vendim, te vleresuar ne menyre
racionale, me liri dhe pergjegjesi.

6.2.3 Modeli racional i vendimmarrjes (Modeli tradicional)

Ky lloj modeli eshte model tradicional i bazuar ne studimet e thella te punuara
nga Dracker P (nje nder shkencetaret e pare te shkencave organizative) i cili
eshte bazuar ne mesimet e Rene Decartit matematikan dhe filozof i shekullit
XVIII ne shtruarjen dhe zgjidhjen e problemeve.

Sipas Drackerit ekzistojne pese faza te proceseve, te cilat duhen respektuar
gjate procesit te vendimmarrjes:

D faza e pare - definimi i problemit (cili eshte problemi?)
D faza e dyte - problemin duhet shqyrtuar - duhet analizuar detajisht.
D faza e trete - krijimi i zgjidhjeve te mundshme alternative
D faza e katert - vendimmarrja
D faza e peste - implementimi i vendimit te marre.

Vendimi me i mire per nje person nuk domethene se eshte me i miri edhe per per-
sonin tjeter, mirepo njerezit e kulturave dhe mjediseve te ndryshme problemet i
shohin ne menyra te ndryshme, pra ata kane vizione te ndryshme per zgjidhjen
e tyre.

184

• • • • 6.3

6.3. Angazhimi ne praktike; pune vullnetare - profesionet e
ofruara ne qendra dhe institucione gjegjese

Gjate pergatitjes per zhvillim profesional para punesimit, mund te angazhohemi
ne organizata te ndryshme joqeveritare dhe ne qendra te ndryshme profesion-
ale, hapesira krijuese ose kreative.

Mjafton te hulumtoni ne internet per thirrjet per praktikante ne qendra te ndrysh-
me.Hyjme ne www.google.com, shenojme thirrje per praktikante ose praktike
profesionale; e shkruajme edhe lokacionin ne kete rast.
Gjithashtu, per ngritje profesionale mund te drejtohemi dhe te Qendra per Af-
tesim Profesional (QAP), e cila ndodhet ne secilin qytet te Kosoves.

Qendra per artesim profesional ne ,egjionin e

Gjakoves

+

Fig. 6.5. Faqja e nje

Qendre perAfiesim

ProfesionaL
Praktika te ndryshme mund te behen edhe te bizneset e teknologjise, krye-
sisht perdorimi i harduerit dhe softuerit per qasje dhe perdorim te teknologjise.
Mjafton te shenoni nje kerkese ne forme zyrtare, duke i theksuar veqanerisht qel-
limin, kerkesen dhe arsyen pse aplikoni.

185

• • • Mhiiil

6.4. Identifikimi i vlerave personale

Gjithmone per te arritur nje ngritje adekuate dhe te qelluar profesionale eshte e
domosdoshme te behet matja e vlerave personale, njohurive dhe shkathtesive
qe ka nje person.

Me se miri paraqitet rezultati permes testit te vlerave.

Disa nga kerkesat e testit jane:

• Ne punen time ideale eshte e rendesishme qe te mund te punoj vetem.
apo

• Ne punen time ideale eshte e rendesishme qe puna te kete kushte te mira
pune. P apo

• Ne punen time ideale eshte e rendesishme qe paga ime te jete e larte.
apo

Dhe keshtu, permes ketyre pyetjeve/kerkesave, mund te dime me se miri se cilat
jane vlerat qe kerkojme dhe gjendjen ose kerkesat personale per praktiken ne
pune.

• • .,,,_

6.5. Hulumtimi i interesave dhe zhvillimit te profesionit ne
vendin kujetojme

Per te ditur me shume rreth profesioneve, zhvillimit, avancimit dhe perspektives
te se ardhmes, duhet te zhvillojme nje hulumtim per profesionet dhe llojet e
ndryshme te punes ne Kosove.

186

Forma me e mire e intervistes eshte ajo me ze.

Behen pyetjet, te cilat pergatiten paraprakisht per te marre informatat e duhura

rreth profesionit qe ju intereson.

Procedura e zhvillimit te intervistes nga nxenesit:

• Para se te zhvillohen intervistat dhe pyetesoret, duhet te behet nje hyrje ne
temen dhe te tregohet metoda e perdorur.

• Permbajtja e intervistes duhet te jete e pergatitur mire. Zakonisht ajo vjen
si rezultat i nje tematike, qe qendron ne qender, ne mesim ose diku tjeter,
dhe per te cilen pyeten njerezit nga profesione dhe kultura te ndryshme ne
cilesine e eksperteve/eve.

• Ketu pyetjet duhen tormuluar ne menyre te hapur ne menyre qe intervis-
tuesin ta sillni ne situate, per te treguar gjeresisht pergjigjet qe kerkohen.
Per ta mbajtur biseden intervistuese, nuk shtrohen pyetje, te cilave mund fu
pergjigjemi me vetem nje fjale. Perkundrazi, shume me teper jane te persh-
tatshme te shtrohen pyetjet me: si, 9fare, pse, ku dhe kur, si dhe per te pyetur
edhe me tutje nese di9ka tingellon interesante.

• Pergjigjet gjate intervistes do te shenohen me fjale kryesore ose do te
regjistrohen. Tek intervistat e gjata, nje tekstualizim i fjaleperfjalshem
eshte shume i kushtueshem. Ne vend te tekstualizimit, gjate prezantimit
perfundimtar mund te paraqiten pjese te zgjedhura te regjistrimit. Keshtu,
mund te regjistrojme nje interviste me pyetje dhe pergjigje ne baze te qellimit
kryesor te intervistes dhe temes ky9e.

Pasi te perfundoje intervista, mblidhen te dhenat e caktuara nga terreni dhe
behet analiza e llojit te profesioneve dhe puneve.

Fig. 6.6. lntervista
me nxenesin.

187

• • • MSIMM

6.6. Percaktimi i interesave drejt profesionit te deshiruar;
zhvillimi i shkathtesive personale

Per te zhvilluar me sukses praktiken ne pune, punen vullnetare ne profesion te
perzgjedhur, duhen identifikuar kerkesat e profesionit te caktuar, p.sh.:

Nese perzgjedhim profesionin e policit, atehere kerkesat e ketij profesioni jane:

A. Kerkesat e pergjithshme:
• Te jete shtetas i Republikes se Kosoves;
• Te jete i moshes 18-30-vjeqare;
• Te kete te perfunduar shkollimin e mesem;
• Te jete ne gjendje te mire fizike, mentale dhe emocionale;
• Te mos jete i denuar per ndonje veper penale;
• Te mos posedoje tatuazh ne vend te dukshem (fytyre, qafe, duar);
• Te kete integritet personal dhe vlera te larta etike.

B. Testet qe u nenshtrohet kandidati:
• Testi me shkrim;
• Testi i aftesive fizike;
• lntervista;
• Testi psikologjik;
• Kontrollimi mjekesor;
• Verifikimi i se kaluares.

Fig. 6. 7. Testi me
shkrim.

188

C. Dokumentacioni i nevojshem per aplikim.

D. Detyrat dhe autorizimet e pergjithshme te policise:

• Te mbroje jeten, pronen dhe te ofroje siguri per te gjithe personat;
• Te mbroje te drejtat dhe lirite themelore te te gjithe personave;
• Ta parandaloje rrezikun ndaj qytetareve dhe ta mbaje rendin dhe sigurine

publike;
• T'i parandaloje dhe t'i zbuloje veprat penale dhe kryesit e tyre;
• T'i hetoje veprat penale dhe kryesit e tyre;
• Ta mbikeqyre dhe ta kontrolloje sigurine ne komunikacion;
• Ta menaxhoje dhe ta kontrolloje kufirin shteteror;
• Te ofroje ndihme gjate fatkeqesive natyrore dhe ne raste te tjera emergjente;
• Te kryeje detyra te tjera te parapara me Ligjin e Policise.

Pas perfundimit te vleresimit dhe identifikimit te kerkesave te profesionit te cak-
tuar, vleresojme shkathtesite personale dhe profesionale per ate profesion dhe
marrim hapa te caktuar drejt ngritjes profesionale per orientimin e duhur ne pro-
fesionin e deshiruar.

•••

6.7. Pese hapat qe ju ndihmojne ne gjetjen e karrieres se duhur

1. Beni teste rreth karrieres

Ndonese testet rreth personalitetit dhe karrieres mund te duken sikur te pasak-
ta dhe te pakuptimta, ato jane nje forme e mire e vleresimit. Duke bere teste te
tilla, sadopak mund ta kuptoni se cilen rruge duhet ta ndiqni. Keni parasysh se
testi duhet te jete i besueshem dhe te jape rezultate perafersisht te njejta disa
here rresht.

2. ldentifikoni pikat tuaja te forta

Edyta qe mund te beni eshte t'i identifikoni pikat tuaja te forta dhe t'i shkruani ne
nje leter. Efektive eshte nese analizoni dhe shkruani se qka po arrini te beni kur

189

jeni te lumtur, kur ndiheni te stresuar dhe edhe kur jeni ne ankth. Kjo mund t'ju
ndihmoje te identifikoni karrieren potenciale dhe karrieren qe duhet t'i qendroni
larg.

3. Beni nje liste me opsione

Edhe nese e dini saktesisht se 9ka deshironi te beni, prapeseprape, arritja deri
aty mund te jete stresuese. Per te mos gabuar ne karrieren e endrrave, nje tjeter
hap qe mund ta merrni eshte te shkruani disa opsione.
Pasi te keni shkruar gjith9ka, renditni opsionet nga ato qe ju pershtaten me shume
deri tek ato me pak, si dhe kombinoni ato profesione qe kane ngjashmeri. Ana-
lizoni se 9ka nuk duhet te jete aty dhe gjeni qellimin tuaj. Mundohuni te shkruani
sa me shume opsione, ne menyre qe te keni hapesire per te krahasuar dhe bere
zgjedhjen e duhur.

4. Krijoni rrjetin bashkepunues profesional

Pavaresisht nese jeni duke kerkuar nje karriere te re ose nuk jeni te kenaqur me
ate qe beni dhe deshironi te merrni nje hap me ndryshe, rrjetezimi eshte nje
forme shume e mire per ta realizuar kete. Sa me shume njerez te takoni, aq me
shume do ta kuptoni se si duket ambienti i punes ku deshironi te jeni - i kuptoni
me shume karakteret e njerezve dhe llojet e puneve. Sondazhet tregojne se rreth
85% e puneve plotesohen permes rrjetezimit.

5. Pyesni nje mentor

Rreth 80% e drejtoreve te ndermarrjeve ose kompanive ia dedikojne suksesin e
tyre punes me mentor. Mentori i mire ka nje vlere shume te madhe. Prandaj, per
ta bere zgjedhjen e duhur, eshte mire te mesoni dhe punoni me mentor. Mentori i
duhur, pa marre parasysh fushen, do t'ju jape udhezime per t'u rritur ne karriere.

•• • • • 6.8

6.8. Klubi i karrieres ne shkolla fillore te mesme te uleta

Shkollat duhet ta kene klubin e karrieres, i cili duhet te perbehet kryesisht nga
klasat e nenta.

190

Ky klub duhet te formohet nen koordinimin e nje koordinatori te klubit te karri-

eres, qe mund te jete mesimdhenesi i TIK-ut, i cili me pas ben planin per identi-

tikimin e nxenesve qe dote jene pjese e klubit te karrieres.

Ne klub marrin pjese nxenesit te cilet kane zhvilluar ide, kreativitet, hulumtime
dhe organizime te ndryshme ne shoqeri.

Elementet kryesore qe duhen marre parasysh jane:

1. Deshira per orientim ne karriere;
2. Mesimi i gjerave te reja;
3. Njohja e fushave perkatese rreth informimit ne teresi;
4. Hapat e hulumtimit te tregut (punes praktike ose vullnetare);
5. Te kene prirje per organizmin e sesioneve informuese;
6. Te kene njohuri ne teknologjine informative;
7. Te realizojne gara te ndryshme me koordinim nga koordinatori i klubit te ka-

rrieres;
8. Te jete i hapur mete tjeret;
9. Te kete njohuri paraprake ne orientim dhe perdorim te aplikacioneve per hu-

lumtim.

Behet perzgjedhja e nxenesve pjesemarres ne klub nga koordinatori i klubit te
karrieres dhe me pas ndahen detyrat, te cilat do t'i kryeje secili pjesemarres ne
kete klub.
Pas ndarjes se detyrave, duhet te hartohet plani i aktiviteteve qe do t'i zhvilloje
klubi ne shkollen perkatese mete gjithe nxenesit e shkolles ne orarin e caktuar.
Eshte me rendesi qe nxenesit te orientohen drejt dhe fu mundesohet qe deshira
e tyre per orientim ne karriere te zhvillohet.

Disa nga aktivitetet qe mund te planitikoje klubi jane:

1. Te bashkepunoje me koordinatorin dhe organizata joqeveritare ose organi-
zata te tjera rreth punes praktike ose vullnetare;

2. Te mbaje sesione informuese ne grupe te ndara te fushat e caktuara;
3. Ta zhvilloje planin e hulumtimit te profesioneve te se ardhmes;
4. T'i zhvilloje njohurite e pergjithshme te nxenesit ne fushat e perzgjedhura;
5. Te marrin pjese ne trajnime te ndryshme, p.sh.: shkathtesite e buta, si te tor-

mohemi ne karriere etj.

191

Fig. 6.8. Aktivitetet e
klubit te karrieres.

192

PUNA DHE EDUKIMI PER /07 V
NDERMARRESI

••• MFIFII

7.1. Krijimi i ideve te reja drejt planit te biznesit

Shpesh ndodh qe ne komunikim, gjate dites, no vjen nje ide e re per nje produkt
ose biznes, por asnjehere nuk ndermarrim veprime te menjehershme per real-
izimin e asaj.

Duke e ditur se ne ditet e sotme ka evoluar teknologjia, mund te krijojme nje Uber
a ditar elektronik, i cili mund te sherbeje per ruajtjen dhe shkrimin e ideve te reja,
ose per krijimin e aplikacioneve per edukim dhe fusha te reja; mund te zhvillojme
idene tone ne biznes.

Ne telefonat e menqur (angl.:smart), ekzistojne programe per shenime, te
memories ose te tjera, te cilat e kane mundesine e ruajtjes se permbajtjeve te
shkurta rreth nje ideje ose projekti.

••

Jini te qarte ne:

• Pse deshironi te jeni nje sipermarres dhe
pronar i biznesit?

• Pse deshironi te filloni nje biznes specifik?
• Nese ky biznes dote jete nje biznes i vogel

ose startup me rritje te shpejte?
• <;tare problemi te madh dote zgjidhni?
• A ka kerkese per ate qe planifikoni te

ndertoni dhe te ofroni?

193

Ndiqni keta 8 hapa per ta kthyer idene tuaj ne nje biznes funksionues.

1. Gjeje se ~fare problemi po zgjidhet.
2. Gjeje tregun tend.
3. Gjeje mbeshtetjen tende.
4. Krijo nje model financiar dhe planifiko fazen e pare.
5. Gjeje burimin tend te kapitalit - parate.
6. Nderto PMM-ne (Produktin Minimal te Mundshem).
7. Gjeje piken kryesore.
8. Mbaj qendrim pozitiv e ji optimist.

1. Gjeje se ,;fare problemi po zgjidhet

Frymezimi ju ka sjelle tek nje ide gjeniale per nje biznes, por si saktesisht e
transferoni idene tuaj te shkruar ne nje leter te thjeshte ne nje kompani te qen-
drueshme? Kete e arrini atehere kur kuptoni se cili eshte funksioni kryesor i kom-
panise suaj, pra ~fare problemi zgjidh ajo.

Shume biznese pretendojne se kane zgjidhje, por ~fare problemi specifik po zgjidhin
ne te vertete?

Amazon-i, per shembull, zgjidhi se sa e shtrenjte dhe e papershtatshme ishte

tregtia elektronike, ne nje kohe. Sot, ajo ka me

shume kliente (dhe shitje) sesa konkurrimi i

ama.z:,on saj me tulla dhe lla~.

Ne fund te fund it, te gjitha kompanite, produk-
tet ose sherbimet e suksesshme permiresojne

jeten e klienteve te tyre duke eliminuar/zgji-

dhur nje problem.

2.Gjeje tregun tend

lmagjinoni se kush eshte perdoruesi ose bleresi juaj ideal - ky eshte hapi i pare
per te kuptuar ne te vertete se ideja juaj pershtatet ne nje numer te madh te kon-
sumatoreve. Te gjithe kane zakone dhe nevoja te ndryshme per t'u permbushur,
megjithate po perballen mete njejtin problem. Gjeje se ku dote pershtatet zgj-
idhja jote ne treg dhe ne jeten e njerezve.

194

Nje nga gabimet mete medha qe startup-et bejne eshte deshtimi per t'i bere

njerezit te kuptojne dhe te duan produktin ose sherbimin. Nese del se ideja juaj

nuk po i "shitet" audiences suaj, mos fajesoni tregun. Ne vend te kesaj, gjej se
qfare kane nevoje ata.

3. Gjeje mbeshtetjen tende

':A keni viinii re ndonjiiherii se sa pak startup-e tii suksesshme u themeluan nga vetiim
njii person?"

Kjo pyetje u ngrit nga Paul Graham, bashkethemelues i inkubatorit te start-
up-eve Y Combinator, kur ai po trajtonte gabimet qe startup-et bejne, qe ne
fund te tundit, te qojne ne deshtim (fig. 7.1).

;.;::i j.:,

. . . . 121-

l

-,I!)
... +'

t.

., Jt ~i'l

.,,

Fig. 7.1. Themelimi i
startup-it.

195

Te kesh partnere biznesi, ka disa perfitime, sidomos kur fillon per here te pare.
Ata mund te veprojne si mbeshtetje, si nje tabele e forte per idete e tua dhe mund
t'u japin deshmi te tjereve se ne te vertete ke nje ide te mire.

Perve9 ndertimit te nje ekipi, te kesh marredhenie me sipermarres te tjere do te
te jape njohuri te pa9mueshme. Gjej sipermarres te sjellshem dhe realizo biseda
me ta. Zgjidhni trurin e tyre - njerezit duan te flasin per veten e tyre, keshtu qe
ata dote jene te lumtur te ndajne ate qe kane mesuar nga pervoja e tyre ne fill-
imin e nje biznesi.

4. Krijoni nje model financiar dhe planifikoni fazen e pare

Meqenese ke bere kerkimet e tregut, tani duhet te kuptosh nese eshte finan-
ciarisht i perballueshem. Krijoni nje model financiar "bottom-up", qe fokuso-
het ne ate se si produkti ose sherbimi juaj eshte krijuar, tregtuar dhe shitur te
nje perdorues individual. Kjo do te te jape me shume gjykim te thelle se si do te
funksionoje biznesi yt. Pastaj, per te verifikuar parashikimet e tua, krijo nje model
tjeter financiar, i cili shqyrton madhesine e tregut tend dhe 9fare synimesh du-
het te arrish per te kthyer fitimet.

Pasi te jeni te kenaqur me modelin tuaj financiar, filloni te levizni ne planifikimin
e fazes se pare te biznesit tuaj. Ky plan eshte i thjeshte - nxirr idete e tua jashte.

Per qellime diskutimi mes ekipit dhe mentoreve tuaj, harto misionin tend, objek-
tivin, 9elesat e suksesit, tregun e synuar, avantazhin konkurrues dhe strategjite
baze. Ajo siguron qe te gjithe te perfshiret te jene ne te njejten taqe dhe te jene
te vendosur te vazhdojne ne fazat e ardhshme.

5. Gjeje burimin tend te kapitalit - parate

Per sipermarresit mund te mos jene nxitja kryesore parate, por parate jane te
nevojshme per ta nxjerre biznesin nga zeroja. Disa burime te arritshme financi-
mi jane: vetefinancimi, parate nga njerezit qe njeh (miqte dhe familja), kartat e
kreditit ose kredite. Ne varesi te shumes qe ju nevojitet, nje burim me i dobishem
mund te jene investitoret dhe sipermarresit qe kerkojne te mbeshtesin misionin
tuaj per nje pjese te fitimeve dhe vend per marrjen e vendimeve.

196

6. Nderto PMM-ne (Produkti Minimal i Mundshem)

PMM ose Produkti Minimal i Mundshem ju siguron feedback-un qe ju nevojitet
para se te vini idene tuaj ne treg. Ne fund te fundit, nuk ia vlen te ndertoni nje
produkt qe klientet nuk e duan dhe, ne anen tjeter, nuk eshte me patjeter qe ai
produkt te jete minimal.

Pra, qellimi nuk eshte te ndertohet nje produkt minimal, por nje produkt qe
tashme eshte i madh (i mundshem), megjithate ka vend per t'u permiresuar
(minimal). Eshte se sine te vertete ata qe jane te hershem, hidhen ne bard per
te perdorur produktin dhe, nese u pelqen, do t'ju japin feedback-un per ta bere
ate me te mire.

7. Gjeje piken kryesore

Pika kryesore eshte nje tregues i analizes
teknike ose i llogaritjeve te perdorura per te
percaktuar trendin e pergjithshem te tre-
gut per afate te ndryshme kohore. Vete pika
qendrore eshte thjesht mesatarja e dites se
larte dhe te ulet, dhe 9mimi i mbylljes nga
dita e meparshme e tregtimit. Ne diten vijuese, tregtimi mbi piken e pivotit men-
dohet te tregoje ndjenjen e vazhdueshme te torte, ndersa tregtia nen piken e
pivotit tregon ndjenjen e vazhdueshme te dobet.

lnformacioni i mbledhur nga bashkepunetore te tjere ose konkurrente tuaj te her-
shem ju ndihmon te kuptoni se 9fare funksionon dhe 9fare ka marre me shume
pergjigje nga audiencajuaj. Ju mund te zbuloni se reagimet e tyre jane krejtesisht
te ndryshme nga ato qe i prisnit dhe i planifikonit. Kjo mund t'ju 9oje ne piken
kryesore te modelit tuaj te biznesit, ose te ndryshoni nje pjese themelore te tij.
Ndryshimi i drejtimit nuk do te thote qe keni deshtuar plotesisht; ne te vertete
ndihmon per te parandaluar deshtimet qe mund te keni hasur. Pivoti minuk do
te thote domosdoshmerisht braktisja e gjith9kaje qe keni mesuar - ka te beje
me marrjen e asaj qe keni mesuar dhe perdorimin e saj per drejtimin tuaj te ri. Ju
moret nje rruge per ne nje destinacion dhe humbet; pivotimi eshte thjesht rillog-
aritja e nje rruge tjeter per te arritur atje - rruga drejt suksesit.

197

8. Mbaj qendrim pozitiv dhe ji optimist
Gjithmone thuhet se ka dyshime ne sukses dhe mendojme deshtimin ne fillim
- thjesht sigurohuni qe te mos keni mendim negativ. Dyshimi ne vetvete dhe
pyetja nese di9ka do te shkoje keq, do t'ju ndaloje vetem te ndermerrni rreziqet
e nevojshme.
Shpesh njerezit mund te vene ne dyshim idete tuaja dhe biznesin tuaj, por nese
nuk besojne ne aftesine tuaj per ta realizuar me sukses nje biznes, ata do vazh-
dojne me negativitetin e tyre dhe mbeshtetjet dote mungojne.
Kure kundershtoni negativitetin dhe qendroni pozitiv, kjo do ta beje mete lehte
kur perfundimisht beni nje gabim ose perballeni me nje pengese.
Udhetimi juaj per ndertimin e nje biznesi te qendrueshem nuk dote jete si shu-
mica e proceseve, thjesht sepse nuk ka asnje garanci per sukses. E vetmja gje
qe mund te beni eshte te pershtatni idene tuaj dhe te shihni se 9fare funksion-
on. Nese ne fillim nuk keni sukses mete, provoni perseri, derisa ta beni te suk-
sesshem.

198

• • Mi I F!W ____________________

7.2. Si te nisim nje biznes?

Duke pasur parasysh tete hapat per realizimin e nje ideje ne biznes, duhet te fi-
llojme ta veme ne praktike biznesin.

Fig. 7.2. Analizat e
nje ideje ne biznes.

Tashme ideja juaj eshte analizuar dhe jane shqyrtuar rreziqet, audienca ose
tregu dhe deshirojme te nisim provat e para per nisjen e nje biznesi te ri.
Pika e pare qe duhet te behet eshte plani juaj per biznesin.
Ne plan duhet te jene elementet kryesore, te cilat tregojne veprimet dhe detyrat
e secilit person pergjegjes ne realizimin e idese - hapjen e nje biznesi te ri.

••• MIIFM

7.3. Krijo nje plan te biznesit

Ju duhet nje plan!
Nje plan biznesi do t'ju ndihmoje te mendoni dhe t'u pergjigjeni pyetjeve qe i keni

199

anashkaluar. Kjo do t'ju ndihmoje te provoni per fitimin, te kuptoni nevojat tuaja
financiare dhe t'ju jape nje udherrefyes per te sjelle ne jete biznesin tuaj dhe per
ta rritur ate. Do t'ju tregoje se 9fare keni nevoje per te qene financiarisht te qen-
drueshem.

Fig. 7. 3. Krijimi i
planit tif biznesit.

Sidoqofte, ka mendime te kunderta per ate qe eshte e nevojshme ne planifikimin
e biznesit sot, sidomos nese jeni duke nisur nje startup te vertete, dhe jo vetem
nje biznes te vogel lokal.
Nje plan biznesi i mirehartuar mund te jete nje aset i shkelqyeshem. Sidoqofte,
eshte e rendesishme te pranohet se pak njerez e perdorin kete dokument, aq sa
dote duhej te perdorej.
Pak huadhenes do te kujdesen te lexojne gjate gjithe kesaj kohe. Por, mos u
dekurajoni.
Nje plan i binzesit orienton drejt qellimit, shpenzimeve dhe suksesit. Per ta real-
izuar ate drejt dhe me profesionalizem, duhet t'u permbahemi elementeve ba-
zike te planit dhe te bejme nje rishikim dhe monitorim te zbatueshmerise dhe
suksesit qe mund te kete ne treg.

Fig. 7.4. Planifikimi i
biznesit.

200 riata me.ch