BOOK 02 สมุดไทยและใบลาน

ประเทศไทย

สมุุดไทยและใบลาน

2

ระยอง
สมุุดไทยและใบลาน

2

บริษทั พีทีที โกลบอล เคมิคอล จ�ำ กัด (มหาชน)
(GC)

สถานที่่�บนโลกใบนี้้� ไม่่ว่่าที่่�ใดก็็ตามมัักมีีประวััติิศาสตร์์ที่่�น่่าสนใจ
ซ่อ่ นอยู่เ�่ สมอ และประวัตั ิศิ าสตร์ส์ ่ว่ นใหญ่น่ ั้้น� ก็ม็ ักั มีที ี่่ม� าจากศิลิ ปวัฒั นธรรม
ในแต่ล่ ะยุคุ สมัยั ดังั เช่น่ จังั หวัดั ระยอง ที่่ไ� ม่เ่ พียี งแต่เ่ ป็น็ เมือื งอุตุ สาหกรรม
แต่่จัังหวััดแห่่งนี้้�ยัังมีีทั้้�งเสน่่ห์์และความหลากหลายทางประวััติิศาสตร์์
ศิลิ ปวัฒั นธรรม สถานที่่ท� ่อ่ งเที่่ย� ว อาหารพื้้น� ถิ่่น� และวิถิ ีชี ีวี ิติ ชุมุ ชนที่่น� ่า่ ค้น้ หา
ให้้นำ�ำ ไปศึกึ ษาเรียี นรู้�ได้อ้ ีีกมากมาย
ปััจจุุบัันประชากรจากหลายๆ จัังหวััดได้้เคลื่่�อนย้้ายสู่่�เมืืองใหญ่่
ความผููกพััน และความภาคภููมิิใจในอััตลัักษณ์์ท้้องถิ่่�นของตนจึึงลดเลืือน
หายไปตามกาลเวลา โครงการ ‘เส้้นทางแห่ง่ ความสุุข’ ด้้วยความร่ว่ มมือื
กับั มหาวิทิ ยาลัยั ศิลิ ปากร จึงึ จัดั ตั้้ง� ขึ้น� เพื่่อ� ค้น้ หาความเป็น็ มาและตัวั ตนของ
จังั หวัดั ระยอง พร้้อมเชื่อ่� มโยงมรดกทางวััฒนธรรมของจังั หวััดสู่่ป� ระชาชน
โดยมุ่่�งหวัังว่่าจัังหวััดระยองจะเป็็นเมืืองต้้นแบบที่่�ทำำ�ให้้เมืืองรองต่่าง ๆ
ทั่่�วประเทศไทยหัันกลัับมาสนใจความเป็น็ พื้้�นถิ่่น� และรากเหง้า้ จนเกิิดการ
พัฒั นาอย่่างยั่่ง� ยืนื และนำ�ำ ไปสู่ก�่ ารต่่อยอดเศรษฐกิิจสร้้างสรรค์์ได้้ในที่่ส� ุดุ
พวกเราได้อ้ ยู่่ใ� นจัังหวัดั ที่่�ดีี ต้้องถืือเป็็นความสุขุ แล้ว้ ความสุุขนั้้น�
คืือ ความสุุขที่่�ทุุกคนได้้ค้้นหาและเจอตััวตน พร้้อมความภาคภููมิิใจ
ในถิ่่น� ฐานของตัวั เอง

นายสุพุ ัฒั นพงษ์์ พันั ธ์์มีเี ชาว์์
รองนายกรััฐมนตรีีและรัฐั มนตรีีว่า่ การกระทรวงพลังั งาน
อดีตี ประธานเจ้้าหน้้าที่่�บริหิ ารและกรรมการผู้้�จัดั การใหญ่่

บริษิ ััท พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั (มหาชน)

บริษัท พที ที ี โกลบอล เคมิคอล จ�ำ กดั (มหาชน)
(GC)

บริษิ ัทั พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั (มหาชน) (GC) ในฐานะแกนนำ�ำ
ธุุรกิิจเคมีีภััณฑ์์ของกลุ่�ม ปตท. มุ่�งมั่่�นในการผสานนวััตกรรมเคมีีภััณฑ์์
และเทคโนโลยีทีี่่เ� ป็น็ มิติ รต่อ่ สิ่ง� แวดล้อ้ ม เพื่่อ� พัฒั นาผลิติ ภัณั ฑ์ส์ ู่ก�่ ารสร้า้ งสรรค์์
ชีีวิิตความเป็็นอยู่�่ที่�ดีีขึ้�น นอกจากนี้้� ยัังมีีความเชื่�่อและดำ�ำ เนิินธุุรกิิจตาม
แนวทางความยั่่ง� ยืนื ด้้วยการสร้า้ งสมดุลุ 3 ประการ คืือ ด้้านเศรษฐกิิจ
สัังคม และสิ่่ง� แวดล้อ้ ม วัันนี้้� GC มีคี วามภาคภููมิใิ จเป็็นอย่่างยิ่่ง� ที่่�ได้เ้ ป็็น
ส่ว่ นหนึ่่ง� ในการพัฒั นาด้า้ นสังั คม ภายใต้้ “โครงการเส้น้ ทางแห่ง่ ความสุขุ ”
โครงการเส้น้ ทางแห่ง่ ความสุขุ ได้ย้ กระดับั และชููอัตั ลักั ษณ์ข์ องจังั หวัดั
ระยองให้น้ ่่าสนใจได้้เป็็นอย่า่ งดียี ิ่่ง� โดยการดึงึ รากเหง้้าของสิ่่�งที่่�ท้อ้ งถิ่่น� มีี
มาสู่ป�่ ระชาชน ซึ่ง� จุดุ เริ่ม� ต้น้ ของโครงการนี้้ม� าจากคุณุ สุพุ ัฒั นพงษ์์ พันั ธ์ม์ ีเี ชาว์์
ประธานเจ้้าหน้้าที่่�บริิหารและกรรมการผู้้�จััดการใหญ่่ในขณะนั้้�น (ปััจจุุบััน
ดำำ�รงตำ�ำ แหน่่ง รองนายกรััฐมนตรีีและรััฐมนตรีีว่่าการกระทรวงพลัังงาน)
ภายใต้้แนวคิิดที่่�ว่่าจัังหวััดระยองเป็็นบ้้านของ GC และเป็็นจัังหวััดที่่�
อุุดมไปด้้วยประวัตั ิศิ าสตร์แ์ ละศิิลปวัฒั นธรรม การศึกึ ษาความเป็น็ มาของ
ตนเองผ่่านสิ่่�งเหล่่านี้้� จึึงเป็็นสิ่่�งพื้้�นฐานที่่�จะทำำ�ให้้คนท้้องถิ่่�นได้้รู้้�จััก
และเข้้าใจตััวเอง นำ�ำ ไปสู่�่ความรัักถิ่่�นฐานบ้้านเกิิดและความภาคภููมิิใจ
อัันเป็็นที่่ม� าแห่ง่ ความสุุขที่่แ� ท้้จริิง
ท้า้ ยที่่ส� ุดุ นี้้� ขอขอบคุณุ คณะโบราณคดีี คณะมัณั ฑนศิลิ ป์์ มหาวิทิ ยาลัยั
ศิิลปากร และผู้�เกี่่�ยวข้้องทุุกท่่านที่่�ได้้ศึึกษารากเหง้้าทางประวััติิศาสตร์์
และศิิลปวััฒนธรรมของจัังหวััดระยองจนประสบความสำ�ำ เร็็จด้้วยดีีดัังที่่�
ปรากฏในหนัังสืือเล่่มนี้้�

ดร.คงกระพันั อิินทรแจ้้ง
ประธานเจ้า้ หน้้าที่่�บริหิ าร
บริษิ ััท พีีทีีทีี โกลบอล เคมิคิ อล จำำ�กััด (มหาชน)

คณะโบราณคดี มหาวทิ ยาลยั ศลิ ปากร

จังั หวัดั ระยองอุดุ มไปด้ว้ ยมรดกวัฒั นธรรมอันั ทรงคุณุ ค่า่ นานัปั การ
ศาสตร์แ์ ละศิลิ ป์ส์ ะท้อ้ นผ่า่ นภููมิปิ ัญั ญาอันั ทรงคุณุ ค่า่ แขนงต่า่ งๆ จากรุ่�นสู่�่รุ่�น
บริษิ ััท พีที ีีทีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กััด (มหาชน) (GC) และมหาวิทิ ยาลััย
ศิลิ ปากร ตระหนักั ถึงึ ความสำำ�คัญั ของศิลิ ปวัฒั นธรรมดังั กล่า่ ว จึงึ ก่อ่ กำำ�เนิดิ
ความร่ว่ มมือื ในโครงการคลัังข้อ้ มููลสารสนเทศศิลิ ปวัฒั นธรรมระยอง
โครงการคลัังข้้อมููลสารสนเทศศิิลปวััฒนธรรมระยอง ระหว่่าง
พ.ศ. 2561–2563 โดยมหาวิิทยาลััยศิิลปากร ภายใต้้ความร่่วมมืือของ
บริษิ ัทั พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั (มหาชน) (GC) เป็น็ การค้น้ คว้า้ หาทุนุ
ทางวััฒนธรรมของจัังหวััดระยองซึ่่�งครอบคลุุมทั้้�งข้้อมููลมรดกวััฒนธรรม
และศิิลปวััฒนธรรมในพื้้�นที่่�ต่่าง ๆ ในจัังหวััดระยอง เพื่่�อเข้้าใจและรู้้�จััก
รากฐานความเป็น็ มาของจังั หวัดั ระยองอย่า่ งลุ่�มลึกึ อนุรุ ักั ษ์พ์ ัฒั นา ยกระดับั
หรืือต่่อยอดเพื่่�อเสริิมสร้้างมููลค่่าทางทางสัังคมและเศรษฐกิิจในพื้้�นที่่�ได้้
อย่า่ งสร้า้ งสรรค์แ์ ละยั่่ง� ยืืน
สารานุุกรมมรดกท้้องถิ่่�นระยองเป็็นการเรีียบเรีียงเนื้้�อหาสาระ
ในโครงการวิจิ ัยั ย่อ่ ยต่า่ ง ๆ เพื่่อ� เผยแพร่อ่ งค์ค์ วามรู้�สู่ส� าธารณะชน โดยเฉพาะ
ผู้�คนท้้องถิ่่น� จังั หวัดั ระยอง ประกอบไปด้ว้ ยหนังั สือื 5 เล่่ม คือื
ระยอง : ประวัตั ิวิ ัฒั นธรรม โบราณคดีี และเส้น้ ทางสายประวัตั ิศิ าสตร์์
ระยอง : สมุดุ ไทยและใบลาน
ระยอง : วัดั บ้า้ น ศาลเจ้า้ ศิลิ ปกรรมและงานช่า่ งโบราณ
ระยอง : คนจีีนโพ้น้ ทะเล ผู้�คนและวิิถีชี ีวี ิติ
ระยอง : ผลิิตภััณฑ์ท์ ้อ้ งถิ่่�น ศิิลปะชุุมชนและสิ่่�งแวดล้อ้ ม

คณะโบราณคดีี ด้ว้ ยความร่ว่ มมือื กับั คณะมัณั ฑนศิลิ ป์์ มหาวิทิ ยาลัยั
ศิิลปากร มีีความเชื่่�อมั่่�นเป็็นอย่่างยิ่่�งว่่าองค์์ความรู้�ที่�ได้้ศึึกษาวิิจััยมรดก
ศิิลปวััฒนธรรมอัันทรงคุุณค่่าของจัังหวััดระยองในครั้�งนี้้� จะก่่อเกิิดความ
เข้้าใจ ตระหนักั ถึงึ หวงแหน อนุรุ ักั ษ์์ รากเหง้า้ ที่่�บรรพบุุรุษุ สั่่�งสมตลอดมา
ในพื้้�นที่่�จัังหวััดระยองรวมถึึงภููมิิภาคตะวัันออกของประเทศ และจะเกิิด
ประโยชน์์สููงสุุด หากใช้้เป็็นต้้นทุุนในการต่่อยอดสืืบสานศิิลปวััฒนธรรม
ระยองให้ค้ งอยู่�่ ต่อ่ ไป
ท้า้ ยที่่ส� ุดุ นี้้� ขอขอบพระคุณุ บริษิ ัทั พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั
(มหาชน) (GC) เป็็นอย่่างสููง ที่่�ให้้การสนัับสนุุนและให้้ความร่่วมมืือเป็็น
อย่่างดีียิ่่�ง และเป็็นส่่วนสำ�ำ คััญที่่�ทำำ�ให้้โครงการฯ สามารถดำำ�เนิินงานจน
สำำ�เร็จ็ ลุุล่่วงไปได้้ด้้วยดีี

ผู้้�ช่่วยศาสตราจารย์์ชวลิติ ขาวเขียี ว
คณบดีีคณะโบราณคดีี

ค�ำ นำ�ผูเ้ ขยี น

ภาควิิชาภาษาตะวัันออก มีีพัันธกิิจหลัักในการสำำ�รวจและอนุุรัักษ์์
เอกสารโบราณซึ่่�งเป็็นสมบััติิของชาติิเพื่่�อให้้อนุุชนรุ่�นหลัังได้้นำำ�ใช้้ในการ
พัฒั นาประเทศต่อ่ ไป โครงการวิจิ ัยั การสำ�ำ รวจด้า้ นเอกสารโบราณในจังั หวัดั
ระยองได้ด้ ำำ�เนินิ งานโดยความร่ว่ มมือื ระหว่า่ งคณะโบราณคดีี มหาวิทิ ยาลัยั
ศิลิ ปากร และบริิิ�ษััท�ั พีีี�ทีีี�ทีี�ี โกลบอล เคมิิคิ� อล จำำ�กัดั (มหาชน) ทำำ�ให้อ้ าจารย์์
และนักั ศึกึ ษาได้ป้ ระสบการณ์จ์ ากการลงพื้้น� ที่่ป� ฏิบิ ัตั ิกิ ารจริงิ พร้อ้ มทั้้ง� สร้า้ ง
ความตระหนัักรู้�ให้้กัับทั้้�งพระสงฆ์์และชาวชุุมชนเพื่่�อจะได้้รัักษาสมบััติิชาติิ
ให้ค้ งอยู่�่ ต่อ่ ไป
ตลอดระยะเวลา 3 ปีมี ีกี ารลงพื้้น� ที่่ส� ำำ�รวจเอกสารโบราณในจังั หวัดั
ระยองกว่า่ ร้อ้ ยวัดั พบเอกสารโบราณประเภทต่า่ งๆ ที่่ส� ำ�ำ คัญั หลายร้อ้ ยฉบับั
ดังั นั้้น� จึงึ เป็น็ การยากที่่จ� ะคัดั เลือื กเอกสารที่่ม� ีคี วามสำำ�คัญั ทั้้ง� หมดมาตีพี ิมิ พ์์
รวมกันั ในหนังั สืือหนึ่่�งเล่่ม และเนื่่อ� งจากการตีพี ิิมพ์ค์ รั้ง� นี้้�มีีการตีีพิมิ พ์์เป็็น
ภาพสีี คณะผู้้�จััดทำำ�จึึงตััดสิินใจเลืือกเอกสารที่่�มีีภาพจิิตรกรรมเพื่่�อให้้เห็็น
ฝีีมืือและการสร้้างสรรค์์ของชาวระยองนอกเหนืือจากเนื้้�อหาที่่�สำ�ำ คััญและ
หลากหลาย รวมถึงึ เลือื กภาพกิจิ กรรม เพื่่อ� แสดงให้เ้ ห็น็ ว่า่ โครงการฯ ดังั กล่า่ ว
ได้ส้ ร้า้ งคุณุ ประโยชน์ใ์ นวงการวิชิ าการ สังั คม และประสบการณ์ท์ี่่ส� ำ�ำ คัญั ต่อ่
เจ้้าของเอกสาร ชุุมชน และชาวจัังหวััดระยอง ตลอดจนผู้้�มีีส่่วนร่่วมใน
กิจิ กรรมดังั กล่่าว
สำ�ำ หรัับหนังั สือื ระยอง : สมุดุ ไทยและใบลานนี้้� ได้ค้ ัดั เอาผลการ
ศึกึ ษาส่ว่ นหนึ่่ง� ที่่ไ� ด้จ้ ากโครงการฯ โดยแบ่ง่ เป็น็ บททั้้ง� หมด 4 บทด้ว้ ยกันั คือื
บทที่่� 1 สำำ�รวจและอนุุรักั ษ์์�เ์ อกสารโบราณเมืือื� งระยอง เป็น็ การให้้
ภาพการลงพื้้น� ที่่จ� ริงิ ของคณาจารย์แ์ ละนักั ศึกึ ษาพร้อ้ มทั้้ง� รายละเอียี ดเบื้้อ� ง
ต้้นเกี่่ย� วกัับเอกสารโบราณของเมืืองระยอง

บทที่่� 2 จิิิ�ตรกรรมในสมุุ�ดุ ไทย เนื้้อ� หาเน้้นที่่�ภาพจิิตรกรรมในสมุุด
ไทยทั้้ง� ของวััดโขดทิมิ ธาราม และวัดั ทับั มา ซึ่่ง� ถืือว่่าเป็น็ หนึ่่�งในแผ่่นดิินทั้้�ง
ทางด้า้ นความเก่่า เนื้้�อหา และฝีีมืือการวาด
บทที่่� 3 พญาฉััท�ั ทััน�ั ต์์ก�์ ลอนสวด : เพชรน้ำ��ำ เอกแห่่ง�่ วรรณกรรมเมืือ�ื ง
ระยอง และ บทที่่� 4 นานาสาระจากเอกสารโบราณเมือื งระยอง ซึ่่ง� ย่อ่ ความ
จากวิทิ ยานิพิ นธ์แ์ ละสารนิพิ นธ์ข์ องนักั ศึกึ ษาในภาควิชิ าฯ เพื่่อ� แสดงให้เ้ ห็น็
ถึึงความสำำ�คััญของเอกสารโบราณในด้้านต่า่ งๆ
คณะผู้้�จัดั ทำ�ำ จึงึ ขอขอบพระคุณุ ทุกุ ท่า่ นผู้้�มีสี ่ว่ นเกี่่ย� วข้อ้ งเป็น็ อย่า่ งสููง
มา ณ ในที่่น� ี้้ด� ้ว้ ย

คณะผู้้�จััดทำ�ำ

สารบััญ

1บทที่่�
010 สำำ�รวจและอนุรุ ักั ษ์์เอกสารโบราณเมืืองระยอง

• ขั้น� ตอนการสำ�ำ รวจและอนุรุ ักั ษ์เ์ อกสารโบราณ
• ความหมายของเอกสารโบราณ
• ความสำำ�คััญของเอกสารโบราณจังั หวััดระยอง
• ประเภทและลักั ษณะของเอกสารโบราณ
• อัักษรที่่ใ� ช้้บัันทึึกเอกสารโบราณเมืืองระยอง

032 2บทที่่�
จิิตรกรรมในสมุดุ ไทย

• จิติ รกรรมในสมุุดไทยวัดั โขดทิมิ ธาราม
— สมุุดภาพจัันทโครบ : เอกศิลิ ป์ใ์ นแผ่น่ ดินิ ไทย
— สมุดุ พระมาลัยั เล่่าเรื่�อ่ งเวสสัันดรชาดก :
ศิิลป์์อยุุธยาชิ้้�นเดียี วในแผ่่นดินิ ไทย
— สมุุดพระมาลัยั สมััยอยุธุ ยาตอนปลายของวััดโขดทิิมธาราม
สมุุดพระมาลัยั วัดั โขด เล่่มที่่� 2
สมุดุ พระมาลััยวััดโขด เล่่มที่่� 3
— สมุุดพระมาลัยั สมััยอยุุธยาตอนปลายของวััดทัับมา
สมุุดพระมาลัยั วัดั ทัับมา เล่ม่ ที่่� 1
สมุดุ พระมาลััยวััดทัับมา เล่ม่ ที่่� 2

3บทที่่�
104 พญาฉัทั ทัันต์ก์ ลอนสวด :

เพชรน้ำ�ำ� เอกแห่่งวรรณกรรมเมือื งระยอง

• ความเป็น็ มา
• ต้น้ ฉบัับเอกสาร และผู้�ประพันั ธ์์
• อัักษรที่่�ใช้ใ้ นการเขีียน
• เรื่่อ� งย่่อ
• วรรณศิลิ ป์์
• รููปแบบคำำ�ประพัันธ์์
• ศิลิ ปะการใช้้ภาษา
• ภาพสะท้อ้ นสัังคม
• คติธิ รรมคำำ�สอน ความเชื่อ่� และประเพณีี
• ลักั ษณะเฉพาะที่่�ปรากฏในเรื่�อ่ ง

4บทที่่�
126 นานาสาระจากเอกสารโบราณเมือื งระยอง

• คััมภีรี ์์อานิิสงส์ฉ์ บัับวัดั จุุฬามุุนีี :
ภาพสะท้้อนความเชื่อ่� เรื่�่องการทำ�ำ บุุญของชาวระยอง
• ตำ�ำ ราโรคนิทิ านฉบับั วัดั ราชบััลลัังก์ป์ ระดิิษฐาราม :
ภููมิปิ ัญั ญาสมุุนไพรของชาวระยอง
• ตำำ�ราไสยศาสตร์์ฉบับั วััดราชบััลลังั ก์์ประดิษิ ฐาราม :
ศาสตร์์เร้้นลับั ของชาวระยอง

156 เชิงิ อรรถ

157 บรรณานุกุ รม

1 — สำ�รวจและอนรุ กั ษ์
เอกสารโบราณ
เมอื งระยอง

10 ระยอง เล่ม 2

สมุดไทยและใบลาน 1 — สำ�รวจและอนรุ กั ษ์เอกสารโบราณเมืองระยอง 11

12 ระยอง เลม่ 2

ขั้้�นตอนการสำำ�รวจและอนุรุ ัักษ์์เอกสารโบราณ

เอกสารโบราณมัักถููกจััดเก็็บในแหล่่งที่่�ไม่่ได้้พบเห็็นโดยทั่่�วไป
หากเป็็นสมบััติิส่่วนตััวก็็เข้้าถึึงยากเพราะเจ้้าของก็็ย่่อมหวงแหนรัักษา
เพราะถืือเป็็นของบรรพบุุรุุษ แต่่หากเจ้้าของเอกสารประสงค์์ให้้สำ�ำ รวจ
และเก็บ็ ข้้อมููลก็น็ ัับเป็น็ เรื่่�องน่่ายิินดีี แหล่ง่ ที่่�จะพบเอกสารโบราณโดยมาก
จะอยู่�่ตามวััด แต่่หากทางวััดไม่่อนุุญาตก็็ไม่่สามารถที่่�จะสำ�ำ รวจและ
เก็็บข้้อมููลได้้ บางครั้�งปััญหาการเข้้าสำ�ำ รวจอาจเกิิดจากเจ้้าของเอกสาร
ไม่่ไว้ว้ างใจคณะสำำ�รวจเพราะไม่่แน่่ใจว่า่ เป็็นใคร มาจากไหน ต้้องใช้เ้ วลา
เจรจาทำ�ำ ความเข้้าใจหรืือแสดงเอกสารเพื่่�อยืืนยััน ดัังนั้้�นเพื่่�อหลีีกเลี่่�ยง
ปััญหาประการใดๆ ในระหว่่างการสำำ�รวจ การออกสำำ�รวจเอกสารโบราณ
จึึงต้้องวางแผนการสำำ�รวจและปฏิิบััติิตามขั้ �นตอนต่่าง ๆ เพื่่�อให้้บรรลุุ
วััตถุุประสงค์์การสำ�ำ รวจ ซึี่�งโดยทั่่�วไปการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณจะมีีวััตถุุ
ประดัังนี้้�
1. ค้้นหาแหล่่งเอกสาร จากนั้้�นรวบรวมโดยวิิธีีถ่่ายภาพ ทำำ�
ทะเบียี น ศึกึ ษาและเผยแพร่่
2. จััดเก็็บข้้อมููลทั้้�งในด้้านปริิมาณและด้้านคุุณภาพ โดยจััดเก็็บ
อย่า่ งเป็็นระบบสามารถนำำ�ไปใช้้ต่อ่ ได้อ้ ย่า่ งมีปี ระสิทิ ธิภิ าพ
3.  สร้้างความรู้�ความเข้้าใจแก่่ผู้�ครอบครองเอกสารในด้้านความ
สำำ�คัญั ของเอกสาร การดููแลและเก็บ็ รักั ษา
4.  ได้้ทะเบีียนและประวััติิเพื่่�อยืืนยัันต้้นฉบัับเอกสารตััวเขีียน
ในกรณีถี ููกขโมย และเพื่่อ� การสืบื ค้น้
5.  เป็น็ การสงวนรักั ษาสมบัตั ิขิ องผู้�ครอบครอง ของบรรพชน และ
ของชาติิ

สมดุ ไทยและใบลาน 1 — สำ�รวจและอนุรักษ์เอกสารโบราณเมืองระยอง 13

การลงพื้�้นที่่�สำ�ำ รวจ

เมื่่อ� ลงพื้้น� ที่่ส� ำ�ำ รวจก็ม็ ีหี ลักั ปฏิบิ ัตั ิสิ ำ�ำ หรับั ผู้้�สำำ�รวจเพื่่อ� ให้ก้ ารดำำ�เนินิ
การสำำ�รวจเอกสารราบรื่่น� โดยมีีขั้น� ตอนการปฏิิบัตั ิิ ดัังนี้้�
1.  ไปถึึงแหล่่งเอกสารตามเวลาที่่�นััดหมายกัับผู้�ครอบครองหรืือ
ผู้้�รัับผิดิ ชอบ
2. ผู้้�สำ�ำ รวจต้้องแสดงตัวั ตนอย่า่ งเปิดิ เผย
3.  เข้า้ พบบุคุ คลที่่ร� ะบุใุ นหนังั สือื ขออนุญุ าตหรืือผู้�แทนที่่ไ� ด้ร้ ับั มอบ
หมาย
4.  อธิบิ ายวิธิ ีกี ารทำ�ำ งาน ทำ�ำ ความเข้า้ ใจลักั ษณะงานในแต่ล่ ะขั้น� ตอน
แก่่ผู้ �ครอบครอง
5. ดำ�ำ เนินิ ตามขั้น� ตอนการจััดการเอกสารโบราณ

ขั้้น� ตอนการจััดการเอกสารโบราณ ณ แหล่ง่ เอกสาร

1.  ประเมิินเอกสารในที่่�จััดเก็็บ ถ่่ายภาพไว้้เป็็นหลัักฐานก่่อนนำำ�
ออกมาจากที่่�จัดั เก็็บ
2. คััดแยกเอกสาร อาจแยกตามประเภทของเอกสารเช่่นใบลาน
สมุุดไทย หรืือแยกตามการบัันทึึกเช่่น ตััวเขีียน ตััวพิิมพ์์ แยกเอกสารที่่�
กระจััดกระจายออกไว้แ้ ละจัดั เรียี งในภายหลังั
3. ทำ�ำ ความสะอาดเอกสารโดยยึึดหลัักว่่าเอกสารจะไม่่เสีียหาย
จากการทำำ�ความสะอาด
4. ทำ�ำ ทะเบีียนเอกสาร
5. ถ่า่ ยภาพเอกสาร
6. ห่่อเอกสาร และทำำ�ป้้ายรายการเพื่่�อการสืืบค้้น
7. จัดั เก็บ็ เอกสารในแหล่ง่ เดิมิ ถ่า่ ยภาพไว้เ้ ป็น็ หลักั ฐาน และแจ้ง้
ให้ผู้้�ครอบครองเอกสารรับั ทราบ

14 ระยอง เลม่ 2

ทะเบีียนหรืือแบบบัันทึกึ ข้อ้ มูลู เอกสารโบราณ

สมดุ ไทยและใบลาน 1 — สำ�รวจและอนรุ ักษ์เอกสารโบราณเมืองระยอง 15

ภาพแสดงขั้้�นตอนการจััดการเอกสารโบราณ

16 ระยอง เลม่ 2

หน้้าตรงข้า้ ม 1 — สำ�รวจและอนรุ กั ษ์เอกสารโบราณเมอื งระยอง 17
ภาพแหล่่งเก็็บเอกสารก่่อน
การคัดั แยก
บน
การทำ�ำ ความสะอาดเอกสาร
ใบลาน
ล่่างซ้า้ ย
การทำ�ำ ความสะอาดเอกสาร
สมุดุ ไทย

สมดุ ไทยและใบลาน

18 ระยอง เลม่ 2

บนขวา ความหมายของเอกสารโบราณ
การถ่่ายภาพเอกสาร
โบราณ เอกสารโบราณ หมายถึึง เอกสารที่่�บัันทึึกตััวหนัังสืือและภาษา
บนซ้้าย เก่า่ แก่่ มีเี นื้้อ� หาเป็็นเรื่อ่� งราวและความรู้�หลากหลายแขนงของบรรพชน
การห่่อและมัดั เอกสาร
เพื่่อ� เก็บ็ รักั ษา ความสำ�ำ ค�ญของเอกสารโบราณจัังหวััดระยอง
ล่่าง
จััดเก็บ็ เอกสารในแหล่่ง เอกสารโบราณเป็็นสื่่อ� แทนภาษาพููด เอกสารโบราณระยองจึงึ เป็น็
เดิิมหรืือตามประสงค์์ของ แหล่ง่ ข้้อมููลของภาษา ความคิิด วิถิ ีีชีีวิติ ของชาวระยอง นอกจากเอกสาร
ผู้้�ดููแลเอกสาร จะมีีความเก่่าแก่่แล้้วยัังมีีความสวยงามร่่วมด้้วย เนื้้�อหาที่่�บัันทึึกมีีความ
หลากหลาย เอกสารโบราณจัังหวััดระยองจึึงมีีความสำ�ำ คััญประการต่่าง ๆ
ดัังนี้้�
1. ตััวเอกสารสะท้้อนให้้เห็็นภููมิิปััญญาในการสร้้างสรรค์์วััสดุุการ
บันั ทึกึ คือื ใบลานและสมุดุ ไทย กระบวนการสร้า้ งที่่ต� ้อ้ งใช้เ้ วลานาน ใช้ค้ วาม
ประณีีตตั้้�งแต่ก่ ระบวนการเริ่ม� ต้้นจนกระทั่่�งสำ�ำ เร็จ็ เป็น็ หนัังสือื ตัวั เขียี น
2. วััสดุุที่่�ใช้้เขีียนแสดงภููมิิปััญญาของบรรพชนชาวจัังหวััดระยอง
เมื่่�อพิิจารณาจากเส้้นอัักษรในสมุุดไทยและใบลาน พบว่่ามีีทั้้�งเส้้�้นอัักษรสีี
ขาวซึ่่�งเกิิดจากการใช้้ดิินสอขาวซึ่่�งตััดเป็็นแท่่งเล็็กๆ จากดิินสีีก้้อนใหญ่่
ชนิิดหนึ่่�งมีีสีีขาวและมีีเนื้้�อละเอีียดแข็็ง เส้้นอัักษรสีีดำำ�และสีีอื่่�นๆ อาจใช้้
ปากกาที่่�ทำ�ำ ด้้วยไม้้หรืือขนไก่่เหลาให้้แหลมบากร่่องสำำ�หรัับให้้น้ำำ��หมึึกเดิิน
หมึกึ ที่่ใ� ช้เ้ ขียี นมีหี ลากสีซีึ่่ง� ได้จ้ ากวัสั ดุธุ รรรมชาติทิ ี่่ต� ่า่ งกันั เช่น่ หมึกึ สีดี ำ�ำ ได้้
มาจากเขม่่าไฟบดละเอียี ดผสมกับั ยางมะขวิิด
3. ตัวั อักั ษรในเอกสารโบราณทำ�ำ สะท้อ้ นวัฒั นธรรมการใช้ต้ ัวั เขียี น
ของบรรพชนชาวระยองซึ่่ง� มิไิ ด้ใ้ ช้เ้ ฉพาะตัวั อักั ษรไทยแต่เ่ ท่า่ นั้้น� ยังั มีกี ารใช้้
อัักษรขอมไทย เอกสารบางฉบัับเขีียนด้้วยลายมืือที่่�ประณีีตสวยงามจััด
เป็็นการสร้้างสรรค์์แบบอัักษรที่่�เป็็นเอกลัักษณ์์ เช่่น อัักษรไทยย่่อในสมุุด
ไทยขาวเรื่�อ่ งพระยาฉััททันั ต์์

สมุดไทยและใบลาน 1 — สำ�รวจและอนรุ ักษ์เอกสารโบราณเมืองระยอง 19

บน 4.  ภาษาในเอกสารโบราณจัังหวััดระยองนอกจากจะทำำ�ให้้เห็็น
อัักษรไทยย่อ่ สมัยั สำำ�เนียี งของชาวระยองแล้ว้ ทำ�ำ ให้เ้ ห็น็ ว่า่ บรรพชนชาวระยองมีคี วามสามารถ
รัตั นโกสินิ ทร์์ สมุดุ ไทยขาว ในการใช้้ภาษาและถ้้อยคำ�ำ ซึ่่�งใช้้ทั้�งภาษาไทยและภาษาบาลีีนอกจากนี้้ย� ัังมีี
เรื่�่องพระยาฉัทั ทันั ต์์ ประโยชน์์ในการสืืบค้้นความหมายของคำำ�ศััพท์์ที่่�ใช้้ต่่างจากปััจจุุบัันรวมถึึง
วััดบ้า้ นแลง คำำ�ที่่ใ� ช้้ต่่างจากท้อ้ งถิ่่�นโดยเฉพาะคำำ�ศัพั ท์ใ์ นเอกสารตำำ�รายา
ล่าง 5.  เอกสารโบราณบางฉบัับมีีภาพประกอบที่่�สวยงาม เช่่น สมุุด
ภาพประกอบในสมุุดไทย พระมาลััย มีีภาพที่่�ประณีีตสวยงามทำำ�ให้้มีีคุุณค่่าทางด้้านศิิลปะและการ
เรื่อ�่ งเวสสันั ดรชาดก สร้้างสรรค์์จึึงนัับว่่ามีีความสำำ�คััญ สมควรอย่่างยิ่่�งที่่�จะสงวนรัักษาไว้้เป็็น
วัดั โขด มรดกของชาติิ

20 ระยอง เลม่ 2

6.  เอกสารโบราณเป็็นบัันทึึกความรู้�และภููมิิปััญญาของบรรพชน
แม้้จะผ่่านกาลเวลามานานแต่่เนื้้�อหาในเอกสารก็็ยัังมีีคุุณค่่าต่่อสัังคม
เนื้้อ� หาเหล่า่ นั้้น� สามารถใช้เ้ ป็น็ ข้อ้ มููลเพื่่อ� ศึกึ ษาวิจิ ัยั ได้้ เป็น็ ต้น้ ว่า่ การศึกึ ษา
การใช้้ภาษาและวรรณศิิลป์์ในวรรณกรรมจากเอกสารโบราณทำ�ำ ให้้เข้้าใจ
ความคิิดเข้้าใจโลกทััศน์์ของคนในอดีีตผ่่านการใช้้ภาษา การศึึกษาหลััก
ธรรมคำำ�สอนจากเอกสารโบราณทำ�ำ ให้ไ้ ด้ข้ ้อ้ คิดิ เตือื นใจและเข้า้ ใจพื้้น� ฐานที่่�
ดีีงามของสัังคมไทย การศึึกษาวิิจััยเอกสารตำำ�รายาพื้้�นบ้้านเพื่่�อสร้้าง
ผลิิตภััณฑ์์ยาจากสมุุนไพรและยัังเป็็นการช่่วยอนุุรัักษ์์พืืชพรรณต่่างๆ ที่่�
สามารถใช้้เป็็นยาสมุุนไพร การศึึกษาวิิจััยตำำ�นานและพงศาวดารเพื่่�อ
คลี่่ค� ลายประวัตั ิแิ ละความเป็น็ มาของสัังคมไทย

ประเภทและลัักษณะของเอกสารโบราณ

เอกสารที่่ใ� ช้บ้ ันั ทึกึ ความรู้�และภููมิปิ ัญั ญาของบรรพชน ผลิติ จากวัสั ดุุ
หลากหลายประเภท มีีรููปร่า่ งลักั ษณะแตกต่า่ งกัันไปตามวััตถุปุ ระสงค์ก์ าร
ใช้ง้ าน และตามขนบนิยิ มในการบันั ทึกึ เอกสารที่่ใ� ช้บ้ ันั ทึกึ เหล่า่ นั้้น� ยังั แสดง
ถึงึ ภููมิปิ ัญั ญาที่่�สููงส่ง่ สะท้อ้ นความประณีีตที่่�เป็น็ ที่่�แฝงอยู่ใ่� นวิถิ ีีชีีวิิต

ประเภทของเอกสารโบราณ

เอกสารโบราณมีีหลากหลายประเภท เมื่่�อแบ่่งตามลัักษณะทาง
กายภาพมีีประเภทใหญ่่ๆ 3 ประเภทตามการจำำ�แนกของกลุ่�มหนัังสืือตััว
เขียี นและจารึึก สำ�ำ นัักหอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ กรมศิิลปากร (2548, น.1) ประกอบ
ด้ว้ ย จารึกึ หนังั สือื ใบลาน และหนังั สือื สมุดุ ไทยและอื่่น� ๆ ในที่่น� ี้้จ� ะขอกล่า่ ว
ถึึงเฉพาะเอกสารที่่�พบจากการสำ�ำ รวจ คืือ หนัังสืือใบลาน และหนัังสืือ
สมุดุ ไทยเท่า่ นั้้น�

สมุดไทยและใบลาน 1 — ส�ำ รวจและอนรุ ักษ์เอกสารโบราณเมอื งระยอง 21

หนัังสืือใบลาน

หนัังสืือใบลาน หมายถึึง เอกสารที่่�ทำ�ำ จากใบของต้้นลานซึ่่�งมีี
ลัักษณะคล้้ายต้้นตาล การบัันทึึกลงบนใบลานเรีียกว่่าการจาร คืือการใช้้
เหล็ก็ ปลายแหลม เรีียกว่า่ เหล็็กจาร ขีดี เขีียนเป็น็ ตััวหนัังสือื ลงบนใบลาน
แต่่ในขั้�นนี้้�จะยัังอ่่านไม่่ได้้ เพราะตััวอัักษรไม่่ชััดเจนเป็็นแต่่เพีียงลายเส้้น
ตัวั หนังั สือื ต้อ้ งมีกี าร “ลบหนังั สือื ” หรืือ “ลบหน้า้ ลาน” คือื การใช้ล้ ููกประคบ
ชุบุ เขม่า่ ไฟผสมกับั น้ำำ�� มันั ยางลููบให้ท้ ั่่ว� หน้า้ ลานจนแน่ใ่ จว่า่ เขม่า่ ไฟเต็ม็ ร่อ่ ง
อัักษรจนทั่่�วแล้ว้ จากนั้้น� โรยทรายร้้อนที่่�หน้า้ ลานแล้้วใช้้ลููกประคบอัันใหม่่
ถููทรายไปมาบนหน้า้ ลานจนเขม่า่ ไฟกับั น้ำ�ำ�มันั ยางถููกลบ แต่จ่ ะยังั หลงเหลือื
ที่่�ร่อ่ งอัักษรทำำ�ให้ต้ ัวั อัักษรแจ่ม่ ชัดั จึึงสามารถอ่่านหนังั สืือใบลานได้้
ก่่อนที่่�จะนำ�ำ มาบัันทึึกเป็็นคััมภีีร์์ใบลานได้้ต้้องผ่่านกรรมวิิธีีหลาย
ขั้น� ตอนแตกต่า่ งจากเอกสารชนิดิ อื่่น� ๆ ในที่่น� ี้้จ� ึงึ กล่า่ วถึงึ ไว้แ้ ต่เ่ พียี งสังั เขป
เพื่่อ� แสดงให้เ้ ห็น็ ถึงึ ภููมิปิ ัญั ญาของบรรพชนในการสร้า้ งวัสั ดุเุ พื่่อ� บันั ทึกึ ดังั นี้้�
1.  เลือื กและตัดั ใบลานที่่ไ� ม่่แก่่หรืืออ่อ่ นจากต้น้
2.  เจียี นก้า้ นออกให้ไ้ ด้ใ้ บลานที่่ม� ีลี ักั ษณะสี่เ� หลี่ย� มผืนื ผ้า้ ความกว้า้ ง
โดยประมาณ 4-8 ซม. ยาวประมาณ 50-70 ซม.
3. นำ�ำ ใบลานที่่เ� จียี นแล้ว้ เรียี งซ้อ้ นกันั และม้ว้ นเป็น็ วงกลมจากนั้้น�
แช่่น้ำ��ำ ไว้้ 1 คืืน
4. นำำ�ใบลานมาตากให้้แห้้งสนิิท จากนั้้�นตััดให้้ได้้ขนาดตาม
ต้อ้ งการ
5. นำำ�ลานที่่�ตััดตามขนาดเรีียงซ้้อนกัันใช้้ไม้้ประกัับหน้้าหลัังเจาะ
รููลานและใช้ไ้ ม้ก้ ลัดั ที่่ท� ำำ�จากก้า้ นใบลานร้อ้ ยเอาไว้้ จากนั้้น� รัดั หรืือใช้เ้ ครื่อ่� ง
มือื อัดั ให้แ้ น่น่
6. นำ�ำ ใบลานไปอบในเตาอบประมาณ 2 วันั เพื่่อ� ให้ใ้ บลานแห้ง้ สนิทิ
7. นำ�ำ ใบลานที่่อ� บจนแห้ง้ สนิทิ แล้ว้ มาตัดั แต่ง่ ขอบให้เ้ รียี บเสมอกันั
ทั้้�ง 4 ด้้าน

22 ระยอง เล่ม 2

ลักั ษณะและขนาดของคัมั ภีรี ์์
บน
ใบลาน
ล่า่ ง
ลักั ษณะใบลานขนาดต่า่ งๆ

สมุดไทยและใบลาน 1 — สำ�รวจและอนรุ กั ษเ์ อกสารโบราณเมืองระยอง 23

ใบลานขนาดต่่าง ๆ 8.  เช็ด็ ลานทีลี ะใบโดยใช้ท้ รายละเอียี ดที่่ต� ากแดดจนร้อ้ นหรืือทราย
ความหนาบ่ง่ บอกปริิมาณ คั่่ว� เทลงบนใบลานแล้ว้ ใช้ล้ ููกประคบลููบไปมาให้ผ้ ิวิ ใบลานเรียี บจากนั้้น� ใช้ผ้ ้า้
เนื้้�อหา เช็ด็ ให้้สะอาด
9  ใช้เ้ หล็็กแหลมเผาไฟเจาะตามช่่องที่่แ� ทงไว้้ในตอนแรก
10. จััดใบลานเข้้าผููก ผููกหนึ่่�งมีีประมาณ 24 ใบ ซึ่่�งเป็็นลานที่่�
พร้อ้ มใช้จ้ ารหนังั สือื ได้ท้ ันั ทีี

หนัังสืือสมุุดไทยและอื่่น� ๆ

หนัังสืือสมุุดไทยและอื่่�นๆ ในที่่�นี้้�จะกล่่าวถึึงเพีียงสมุุดที่่�ทำำ�จาก
เปลือื กไม้้ ได้แ้ ก่่ สมุุดไทย
หนัังสืือสมุุดไทยเป็็นคำำ�เรีียกเอกสารโบราณประเภทกระดาษที่่�ทำ�ำ
จากเปลืือกไม้้ เช่่น เปลืือกปอสา เปลืือกข่่อย ในภาคใต้้มีีการใช้้เปลืือก
ย่า่ นกฤษณา หัวั ต้น้ เอาะนก (ต้น้ กระดาษ) มาทำ�ำ กระดาษด้ว้ ย ลักั ษณะสมุดุ
จะใช้้กระดาษยาวเป็็นแผ่่นเดีียวแต่่พัับกลัับไปกลัับมาให้้เป็็นเล่่มสี่่�เหลี่่�ยม

24 ระยอง เลม่ 2

บน มีีหลายขนาดตามความต้้องการ มีีทั้้ง� สีีขาวขุ่่�นซึ่่�งเป็น็ สีีธรรมชาติิ และสีดี ำ�ำ
สมุุดไทยดำำ� ซึ่ง� เกิดิ จากการย้อ้ มจึงึ เรียี กว่า่ สมุดุ ไทยดำ�ำ สมุดุ ไทยขาว ภาคกลางเรียี กว่า่
ล่า่ ง สมุดุ ข่่อย ภาคใต้้เรีียกว่่าหนังั สืือบุุด หรืือ บุุดดำ�ำ บุดุ ขาว ภาคอีีสานเรียี ก
สมุุดไทยขาว ว่่าสมุุดข่่อย ส่่วนภาคเหนืือเรีียกว่่าพัับสา เพราะทำำ�มาจากเปลืือกของต้้น
ปอสา

สมุดไทยและใบลาน 1 — สำ�รวจและอนรุ ักษ์เอกสารโบราณเมืองระยอง 25

ลัักษณะของเอกสารโบราณ

เอกสารโบราณดังั ได้จ้ ำำ�แนกประเภทตามลักั ษณะทางกายภาพแล้ว้
นั้้�น มีลี ัักษณะเนื้้�อหาที่่�ควรทำำ�ความเข้า้ ใจเป็็นเบื้้อ� งต้้นก่อ่ น ดัังนี้้�

1.  เอกสารโบราณมีีเนื้อ้� หาที่ห่� ลากหลาย ทั้้ง� วรรณกรรมคำำ�สอน
เช่่น ปู่�ส่ อนหลาน สุุภาษิติ สอนหญิิง วรรณกรรมศาสนา เช่่น นัันโทปนัันท
สููตรคำ�ำ หลาง พระมาลััย ตำ�ำ ราโหราศาสตร์บ์ อกฤกษ์ย์ ามดีียามร้า้ ย ตำ�ำ รา
ดููลัักษณะช้้าง ลัักษณะม้้า ลัักษณะแมวที่่�อธิิบายลัักษณะของสััตว์์ที่่�เป็็น
มงคลและไม่เ่ ป็น็ มงคล ตำ�ำ รายาที่่อ� ธิบิ ายลักั ษณะโรค บอกตัวั ยาที่่ใ� ช้ร้ ักั ษา
บอกวิิธีีปรุุงยาและวิิธีีใช้้ยา ตำ�ำ ราปลููกเรืือนที่่�บอกวิิธีีการปลููกเรืือนโดย
สอดคล้อ้ งกับั ความเชื่�่อและฤกษ์ย์ าม พงศาวดาร เช่่น พงศาวดารอยุธุ ยา
ตำำ�นาน เช่น่ ตำ�ำ นานพระธาตุุ ตำำ�นานพระแก้ว้ มรกต และวรรณกรรมเพื่่อ�
ความบัันเทิิง เช่่น จัันทโครบ สัังข์์ศิิลป์์ชััย วรรณกรรมแต่่ละประเภท
ดังั กล่า่ วมามีผี ู้้�อ่่าน ถ่า่ ยถอดและตีพี ิมิ พ์์เผยแพร่่โดยทั่่�วไป ผู้้�อ่า่ นสามารถ
เลืือกอ่า่ นได้ต้ ามความสนใจ
2.  เอกสารโบราณมีีคำำ�ศััพท์์และสำ�ำ นวนภาษาที่่�แตกต่่างจาก
ปััจจุุบััน แม้้จะมีีการถ่่ายถอดอัักษรโบราณให้้เป็็นอัักษรไทยปััจจุุบัันแล้้ว
ก็็ตาม ดัังนั้้�นผู้้�อ่่านควรศึึกษาและทำ�ำ ความเข้้าใจคำำ�ศััพท์์ สำำ�นวนเพื่่�อให้้
เข้้าใจเรื่่อ� งที่่อ� ่่านได้แ้ จ่ม่ แจ้้ง
3.  เอกสารโบราณมีีเนื้อ้� หาเป็น็ เรื่อ� งราวในอดีีต ดังั นั้้น� ผู้้�อ่า่ นควร
มีคี วามรู้�พื้น� ฐานเกี่่�ยวกัับเรื่่อ� งที่่�อ่า่ น อาจจะเป็็นด้า้ นประวัตั ิศิ าสตร์์ วิิถีีชีวี ิติ
ความเป็็นอยู่�่ สังั คม การเมืือง เป็น็ ต้น้
4.  เอกสารโบราณมีีรูปู แบบการเขียี นที่แ�่ ตกต่า่ งจากปัจั จุบุ ััน เช่น่
มีีการใช้้เครื่่�องหมายตีีนครุุเมื่่�อบอกวัันเดืือนปีี หรืือเมื่่�อบอกน้ำ��ำ หนััก ใช้้
เครื่่�องหมายปีีกกาเมื่่�อกล่่าวถึึงสิ่่�งที่่�เป็็นหมวด เป็็นประเภท เป็็นกลุ่�ม
เดียี วกันั

26 ระยอง เลม่ 2

ชั่ �ง
ตำำ�ลึงึ บาท

เฟื้อ�้ ง สลึงึ
ไพ/กล่ำ��ำ

ตัวั อย่า่ งการใช้เ้ ครื่่�องหมายในเอกสารโบราณ

สมุดไทยและใบลาน 1 — ส�ำ รวจและอนุรกั ษเ์ อกสารโบราณเมืองระยอง 27

ลัักษณะเอกสารโบราณจัังหวััดระยอง

เอกสารโบราณในพื้้�นที่่�อำ�ำ เภอเมืืองจัังหวััดระยองมีีทั้้�งใบลาน
สมุุดไทยขาว สมุุดไทยดำำ� ขนาดต่่างๆ กััน นอกจากนี้้�ยัังพบภาพเขีียนสีี
ที่่�เขียี นบนผ้้าที่่ว� ัดั โขดมีีทั้้ง� ทศชาติิชาดกและวรรณกรรมเรื่่�องจัันโครบ

สภาพเอกสารและการจััดเก็็บ

จากการสำำ�รวจพบว่า่ มีเี อกสารจำำ�นวนมากที่่เ� สียี หายอย่า่ งหนักั จาก
ความชื้�นทำ�ำ ให้้เอกสารเปื่่�อยยุ่่�ย บ้้างถููกแมลงกััดกิินทำ�ำ ให้้เอกสารเสีียหาย
อย่า่ งหนัักจนไม่ส่ ามารถเก็็บข้อ้ มููลด้้านเนื้้อ� หาได้้

28 ระยอง เลม่ 2

หน้า้ ตรงข้า้ มและบน
สมุุดไทยขาวที่่เ� สียี หาย
เพราะความชื้ �น
ล่่่า� ง
สมุดุ ไทยขาวที่่�เสีียหาย
จากแมลงกััดกิิน

สมดุ ไทยและใบลาน 1 — ส�ำ รวจและอนุรกั ษเ์ อกสารโบราณเมืองระยอง 29

ใบลานที่่จ� ัดั เก็บ็ อย่า่ งผิดิ วิธิ ีี อัักษรที่�ใ่ ช้บ้ ัันทึกึ เอกสารโบราณเมืืองระยอง

หน้า้ ตรงข้้าม อักั ษรที่่ใ� ช้บ้ ันั ทึกึ เอกสารโบราณในจังั หวัดั ระยองมีที ั้้ง� อักั ษรขอมไทย
บน อักั ษรไทย และอักั ษรไทยย่อ่ ซึ่่ง� จะกล่า่ วถึงึ รายละเอียี ดต่อ่ ไป ในที่่น� ี้้จ� ะแสดง
ตัวั อย่่างอัักษรขอมไทย ภาพเอกสารที่่บ� ัันทึึกด้ว้ ยตััวอักั ษรดัังกล่่าวมา
สมุดุ พระมาลัยั (วัดั โขด)
กลาง
ตััวอย่า่ งอักั ษรไทย
กฎหมายลัักษณะผัวั เมีีย
(วัดั บ้า้ นแลง)
ล่า่ ง
ตััวอย่่างอัักษรไทยย่่อ
เรื่�อ่ งพญาฉัทั ทัันต์์
(วัดั บ้้านแลง)

30 ระยอง เลม่ 2

สมุดไทยและใบลาน 1 — สำ�รวจและอนรุ กั ษ์เอกสารโบราณเมืองระยอง 31

2 — จติ รกรรม
ในสมุดไทย

32 ระยอง เลม่ 2

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จติ รกรรมในสมดุ ไทย 33

34 ระยอง เลม่ 2

จิติ รกรรมในสมุุดไทยวััดโขดทิมิ ธาราม

วััดโขดทิมิ ธาราม อำำ�เภอเมือื ง จัังหวััดระยอง ตามประวัตั ิกิ ล่่าวว่า่
เป็น็ วัดั ที่่เ� ก่า่ แก่ท่ี่่ส� ุดุ ในระยอง ซึ่ง� จากปากคำ�ำ บอกเล่า่ กันั มาว่า่ แต่เ่ ดิมิ ชื่อ�่ ว่า่
วััดโขดหิินทิิมธาราม สร้้างขึ้�นเมื่่�อประมาณ พ.ศ. 2006 แต่่มีีพระภิิกษุุ
สููงอายุรุ ููปหนึ่่ง� บอกว่า่ ทางกรมศิลิ ปากรแจ้ง้ ว่า่ วัดั โขดสร้า้ งเมื่่อ� พ.ศ. 2113
สมัยั สมเด็จ็ พระเนศวรมหาราช หลังั จากที่่เ� สียี กรุงุ ศรีอี ยุธุ ยาครั้ง� แรกปีหี นึ่่ง�
ซึ่่ง� ก็็ไม่่มีหี ลักั ฐานใดๆ ที่่จ� ะระบุถุ ึงึ ประวััติิการสร้้างที่่แ� ท้จ้ ริงิ ของวััดได้้
วััดโขดทิิมธาราม เป็็นสถานที่่�เก็็บสมุุดไทยที่่�มีีจิิตรกรรมสำำ�คััญ
ถึงึ 4 เล่่มด้ว้ ยกันั คือื สมุดุ ภาพจันั ทโครบ สมัยั รััชกาลที่่� 3, สมุดุ พระมาลัยั
เล่่าเรื่�่องเวสสัันดรชาดก สมััยอยุุธยาตอนปลาย และสมุุดพระมาลััยสมััย
อยุุธยาตอนปลายอีกี 2 เล่่ม

สมุดุ ภาพจัันทโครบ : เอกศิลิ ป์์ในแผ่่นดินิ ไทย

ความเป็น็ มา

เรื่่�องจัันทโครบเป็็นนิิทานพื้้�นบ้้านที่่�คนไทยรู้้�จัักมานานมาก
มีมี ากมายหลายสำ�ำ นวน แต่ท่ ี่่ม� ีชี ื่่�อเสียี งที่่�สุดุ คืือ นิทิ านคำำ�กลอนจันั ทโครบ
สำ�ำ นวนของสุนุ ทรภู่�่ กวีเี อกของไทย แต่ง่ านจิติ รกรรมเล่า่ เรื่อ่� งจันั ทโครบนั้้น�
พบได้้ยากมาก อาจเพราะเป็็นเรื่�อ่ งนิิทานที่่ไ� ม่ใ่ ช่่ชาดกในพระไตรปิิฎก
สมุุดภาพเรื่่�องจัันทโครบของวััดโขดทิิมธารามฉบัับนี้้� เพิ่่�งได้้มีี
การพบเป็็นครั้�งแรก ไม่่เคยพบที่่�ใดมาก่่อน สมุุดภาพนี้้�วาดด้้วยสีีฝุ่่�น
และสีีทองมีีสีีสัันและการตััดเส้้นวาดภาพที่่�สวยงามมาก เป็็นฝีีมืือสมััย
รััตนโกสิินทร์ต์ อนต้น้ ระดับั ช่า่ งหลวง

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จิตรกรรมในสมุดไทย 35

ต้้นฉบัับเอกสาร และผู้�ประพัันธ์์

สมุดุ ภาพเรื่่อ� งจันั ทโครบฉบัับนี้้เ� ป็็นสมุุดไทยขาววาดด้ว้ ยสีฝี ุ่่น� และ
สีที อง มีสี ภาพขาดชำ�ำ รุดุ แต่ล่ ะภาพกว้า้ ง 24 ซม. ยาว 37.5 ซม. มีทีั้้ง� หมด
27 หน้้า หนา 1.5 ซม. ขนาดรวม 324 X 37.5 ซม. สมุดุ ภาพเขีียนเล่า่ เรื่อ่� ง
จันั ทโครบ เริ่ม� ตั้้ง� แต่่ด้า้ นขวามือื คืือ ตอนพระฤๅษีีให้้ผอบ ถัดั มาเป็น็ ตอน
พระจันั ทโครบเดินิ ไพร ตอนพระจัันทโครบเปิดิ ผอบพบนางโมรา ตอนพระ
จัันทโครบพบโจรป่่า ตอนเมื่่�อโจรแทงพระจัันทโครบ ตอนโจรป่่าสมพาส
นางโมรา แล้ว้ จบที่่�ตอนนายโจรทิ้้ง� นางโมรา
แม้้ไม่่ปรากฏวัันเวลาที่่�เขีียนในสมุุดภาพนี้้� แต่่จากการศึึกษา
ตััวอัักษรที่่�เป็็นรููปอัักษรสมััยรััตนโกสิินทร์์ตอนต้้นประกอบกัับภาพกุุฏิิของ
ฤๅษีที ี่่�เป็็นอาคารทรงจีนี จึึงทำ�ำ ให้้สันั นิิษฐานได้้ว่า่ สมุดุ ภาพเล่ม่ นี้้�สร้้างขึ้�น
ในรััชสมััยของพระบาทสมเด็็จพระนั่่�งเกล้้าเจ้้าอยู่่�หััว รััชกาลที่่� 3 แห่่ง
กรุงุ รัตั นโกสินิ ทร์์ (พ.ศ. 2367-2494) ถือื ได้ว้ ่า่ เป็น็ จิติ รกรรมเรื่อ�่ งจันั ทโครบ
ที่่เ� ก่่าที่่�สุดุ ในประเทศไทย เพราะจิติ รกรรมเรื่่�องจันั ทโครบที่่ส� ่่วนใหญ่พ่ บใน
ภาคกลางของประเทศไทย เช่่น สระบุรุ ีี และอุุทััยธานีี ถููกเขีียนขึ้น� ในราว
รััชสมััยของพระบาทสมเด็จ็ พระจุลุ จอมเกล้้าเจ้้าอยู่�่ หััว รัชั กาลที่่� 5 ลงมา

36 ระยอง เลม่ 2

เรื่�องย่อ่

นิิทานเรื่่�องจัันทโครบเป็็นวรรณคดีีที่่�มีีชื่�่อเสีียงของไทยมีีเค้้าโครง
เรื่่อ� งบางส่ว่ นคล้้ายกับั จุุลธนุุคคหชาดก ชาดกเรื่่�องที่่� 374 ของนิิบาตชาดก
ในพระไตรปิิฎก เรื่�่องจัันทโครบมีีมากมายหลายสำ�ำ นวน เช่่น จัันทโครบ
คำำ�กลอน จัันทโครบคำ�ำ ฉันั ท์์ โคลงเรื่อ่� งจันั ทโครบ ฯลฯ แต่่ที่่ม� ีชี ื่�อ่ เสียี งที่่�สุุด
คือื นิทิ านคำ�ำ กลอนจันั ทโครบสำ�ำ นวนของสุนุ ทรภู่�่ กวีเี อกของไทย (พ.ศ. 2329–
2398) ในสมััยต่่อมาเรื่่�องจัันทโครบนิิยมนำำ�ไปแสดงในรููปละครหรืือลิิเก
ในสมััยรััชกาลที่่� 5 และรััชกาลที่่� 6 จึึงทำ�ำ ให้้วรรณคดีีเรื่่�องนี้้�เป็็นที่่�รู้้�จััก
แพร่่หลายมากขึ้�น พระยาปริิยััติิธรรมธาดา (แพ ตาละลัักษมณ์์) และ
พ. ณ ประมวลมารค มีคี วามเห็น็ ตรงกันั ว่า่ สุนุ ทรภู่�่ น่า่ จะแต่ง่ นิทิ านคำ�ำ กลอน
จันั ทโครบตั้้ง� แต่ต่ อนเริ่ม� ต้น้ ถึงึ ตอนพระจันั ทโครบเข้า้ ถํ้้า� นางมุจุ ลินิ ท์เ์ ท่า่ นั้้น�
เพราะคำ�ำ ประพันั ธ์ใ์ นช่ว่ งนี้้ม� ีคี วามไพเราะมาก แสดงถึงึ วรรณศิลิ ป์ท์ ี่่ง� ดงาม
ตามแบบฉบับั ของสุนุ ทรภู่�่ จะเห็น็ ว่า่ ช่ว่ งระยะเวลาของสุนุ ทรภู่�่ กับั ระยะเวลา
ของสมุดุ ภาพเล่า่ เรื่อ�่ งจันั ทโครบฉบับั นี้้� อยู่ใ�่ นยุคุ สมัยั ที่่ค� าบเกี่่ย� วกันั จึงึ เป็น็
ประเด็น็ ที่่�น่่าศึกึ ษาต่่อไป

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จติ รกรรมในสมดุ ไทย 37

เนื้้อ� เรื่อ� งย่อ่ มีอี ยู่ว�่ ่า่ ท้า้ วพรหมทัตั มีโี อรสทรงพระนามว่า่ พระจันั ทโครบ
เมื่่�อพระองค์์ทรงพระชราภาพ มีีพระราชประสงค์์จะให้้โอรสสืืบราชสมบััติิ
แทน จึงึ มีรี ับั สั่่ง� ให้พ้ ระจันั ทโครบไปศึกึ ษาศิลิ ปศาสตร์ก์ ับั พระษีซีึ่่ง� บำำ�เพ็ญ็
พรตอยู่ใ�่ นป่่า เพื่่อ� ให้ร้ อบรู้�ในสรรพวิชิ าอันั เหมาะสมจะเป็น็ กษัตั ริยิ ์ป์ กครอง
แผ่่นดิิน พระจัันทโครบเดิินทางเข้้าป่่า และได้้พบพระฤๅษีีซึ่่�งเมตตาสอน
ศิลิ ปวิทิ ยา และเวทมนตร์ค์ าถาให้้ เมื่่อ� เรียี นจบและฝึกึ ฝนจนเชี่ย� วชาญแล้ว้
จึงึ ลากลัับเมือื ง พระฤๅษีใี ห้ศ้ รและพระขรรค์เ์ ป็็นอาวุธุ ป้้องกัันตััว พร้้อมทั้้ง�
ผอบซึ่่�งมีีนางงามชื่่�อโมราอยู่�่ภายใน ด้้วยหวัังให้้เป็็นคู่่�ครอง และสั่่�ง
ไม่ใ่ ห้เ้ ปิดิ ระหว่า่ งทาง แต่พ่ ระจันั ทโครบมีคี วามสงสัยั จึงึ เปิดิ ผอบออกดููก่อ่ น
ครั้�นได้้นางโมราแล้้วก็็พากัันเดิินทางกลัับเมืืองตามเส้้นทางที่่�ยากลำ�ำ บาก
พระจัันทโครบต้อ้ งอุ้�มนางและยอมสละเลืือดให้น้ างดื่่�มแทนนํ้้า� จนกระทั่่�ง
มาพบพวกโจรห้้าร้้อย นายโจรเห็็นนางโมราก็็มีีความพึึงพอใจ จึึงสั่่�งให้้
พวกโจรเข้้าต่่อสู้้�ช่่วงชิิงนาง แต่่ถููกพระจัันทโครบใช้้ศรสัังหารจนหมดสิ้้�น
ขณะพระจัันทโครบต่่อสู้้�กัับนายโจร ได้้บอกให้้นางโมราส่่งพระขรรค์์ที่่�นาง
ถืือไว้ม้ าให้้ แต่น่ างโมราสองใจ หันั ด้้ามพระขรรค์ไ์ ปทางมือื โจร ครั้�นนาย
โจรได้้ทีีจึึงกระชากด้้ามพระขรรค์์ฟัันพระจัันทโครบ ก่่อนพระจัันทโครบจะ
สิ้้น� ชีพี ได้ป้ ระกาศให้้ดููตัวั อย่า่ งหญิงิ พาลสองใจเช่่นนางโมรา เมื่่�อนายโจร
ได้ย้ ินิ ก็ส็ ิ้้น� รัักในตััวนาง ครั้น� ได้้นางแล้้วก็ท็ ิ้้�งไว้้กลางป่่าแต่่เพียี งผู้�เดียี ว
นางโมราเดินิ ทางระหกระเหินิ มาถึงึ ริมิ ฝั่่ง� มหาสมุทุ ร พระอินิ ทร์เ์ ล็ง็
ทิิพยเนตรทราบเหตุุการณ์์ทั้้�งหมด จึึงแปลงเป็็นพญาเหยี่่�ยวคาบเนื้้�อย่่าง
มากิินอยู่�่ที่�ฝั่่�งพระสมุุทรนั้้�น เมื่่�อนางโมราแลเห็็นจึึงขอแบ่่งเนื้้�อย่่างเพื่่�อ
ประทัังความหิิว พญาเหยี่่�ยวจึึงแกล้้งลองใจนางด้้วยการพููดเกี้้�ยวพาราสีี
นางโมราได้ฟ้ ังั ก็พ็ ููดในเชิงิ ตอบสนองพญาเหยี่่ย� วเพื่่อ� ตอบแทนพระคุณุ ที่่จ� ะ
แบ่ง่ เนื้้อ� ย่า่ งให้้ พระอิินทร์์แจ้ง้ ประจักั ษ์์ถึงึ จิิตใจนางโมรา จึึงกล่่าวประจาน
และลงโทษด้้วยการสาปให้เ้ ป็็นชะนีี จากนั้้น� จึึงชุบุ ชีีวิิตพระจันั ทโครบ แล้้ว
กล่่าวสั่่�งสอนให้้เห็็นโทษของการคบหญิิงกาลกิิณีี พร้้อมทั้้�งบอกทิิศให้้
พระจันั ทโครบเดินิ ทางไปหาเนื้้�อคู่�่ชื่อ� นางมุุจลินิ ท์์ ซึ่่�งเป็็นธิิดาพญานาคกับั
นางกินิ รีี พระจัันทโครบเดิินทางไปพบถํ้้า� ที่่อ� ยู่�่ของนางมุจุ ลินิ ท์์ ได้้ต่อ่ สู้�ชนะ

38 ระยอง เลม่ 2

ทหารของพญานาค และทำ�ำ ลายผ้้าพยนต์์ยัักษ์์ซึ่่�งเฝ้้าอยู่�่ปากถ้ำำ��ได้้สำำ�เร็็จ
จากนั้้�นจึึงเข้้าไปหานางภายในถํ้้า� และได้้นางเป็็นชายา

ความงามที่เ�่ ป็็นเอกลัักษณ์์

ภาพแรกเป็็นภาพแสดงเรื่่�องราวตอนต้้นเรื่�่องจัันทโครบคืือตอนที่่�
จันั ทโครบเมื่่อ� ได้ศ้ ึกึ ษาเล่า่ เรียี นสรรรพศิลิ ปวิทิ ยาสำำ�เร็จ็ แล้ว้ ได้เ้ ข้า้ ไปกราบ
ลาฤๅษีเี พื่่อ� กลับั ไปเมือื งพาราณสีี ดังั ที่่ป� รากฏในนิทิ านคำ�ำ กลอนสุนุ ทรภู่เ�่ รื่อ่� ง
จันั ทโครบที่่�ว่า่

“๏ ภููวนาถกราบบาทพระดาวบส ขอรับั รสอำ�ำ มฤคในคำำ�สอน
หลานจะลาพระเจ้า้ ตาคืนื นคร สนองคุณุ บิิดรพระมารดา”

ฤๅษีีเกิิดเมตตาจัันทโครบคิิดจะมอบคู่�ค่ รองให้้ จึงึ มอบผอบให้ด้ ััง
คำ�ำ กลอนสุนุ ทรภู่่�ที่ว� ่า่

“ดำ�ำ ริพิ ลางทางนิิมิติ ผอบแก้ว้ อัันพรายแพรวพริ้ง� เพริศิ ดููเฉิิดฉััน
ขนโมราเสกใส่่ลงในนั้้�น พระทรงธรรม์ป์ ้อ้ งปิิดผนิิดดีี
แล้้วโอมอ่า่ นคาถาจินิ ดาเวท ขนโมเรศกลายเป็น็ นารีีศรีี
ทรงโฉมประโลมลักั ษณ์์ภัคั ิินีี กุมุ ารีีอยู่�ในผอบทอง
แล้ว้ เขียี นชื่่อ� นางใส่ล่ งในฝา ชื่่อ� โมราโฉมศรีไี ม่่มีีสอง
จึ่่ง� แย้้มโอษฐ์โ์ ปรดยื่่น� ผอบทอง นี่่�แน่่ของตาให้เ้ อาไปเมืือง
แม้น้ เดินิ ทางกลางป่า่ เจ้้าอย่า่ เปิดิ เอาไปเถิิดให้ร้ ะบืือเขาลืือเลื่่อ� ง
ถึงึ ชนกชนนีบี ูรู ีเี รืือง ได้้ครองเมือื งเป็็นมหาวราชัยั ฯ”

ภาพที่่เ� ขียี นขึ้น� เป็น็ ภาพที่่ม� ีีขนาด 3 หน้า้ สมุุดไทย ในภาพแสดงรููป
จันั ทโครบเป็น็ รููปบุคุ คลสวมมงกุฎุ ถือื พระขรรค์ท์ รงเครื่อ�่ งทรงอย่า่ งกษัตั ริยิ ์์
มีีการใช้้สีีทองซึ่่�งเป็็นสีีสำำ�คััญแสดงสถานะอัันสููงของตััวละครที่่�เครื่�่องทรง

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จติ รกรรมในสมุดไทย 39

คืือ มงกุุฎ และกรองศอที่่ค� อ ทับั ทรวงที่่�อก พาหุรุ ััดที่่�แขน และกำ�ำ ไรที่่ข� ้้อมืือ
อย่า่ งสวยงาม รููปบุุคคลมีีผ้า้ นุ่่�งประกอบด้ว้ ยสีหี ลายสีี คือื ดำำ� แดง ขาว
เขีียว เหลือื ง และยังั เขีียนแสดงลายผ้้าอย่่างสวยงามน่่าอัศั จรรย์์ แสดงถึึง
ความชำำ�นาญของจิิตรกรผู้้�วาดที่่�สามารถใช้้พู่�่ กัันที่่�มีีขนาดเล็็กเป็็นพิิเศษ
เขียี นแสดงลายผ้า้ ที่่เ� ป็น็ ลายดอกที่่น� ิยิ มใช้ใ้ นบุคุ คลชั้น� สููงในช่ว่ งรัชั กาลที่่� 3
ได้้อย่่างชััดเจน ซึ่่�งเป็็นไปตามธรรมเนีียมของคนไทยสมััยก่่อนที่่�คนทั่่�วไป

40 ระยอง เล่ม 2

จะใช้้ผ้้าสีีพื้้�น คนชั้�นสููงในสัังคมเท่่านั้้�นที่่�จะใช้้ผ้้าลายดอกมีีสีีหลายสีี รููป
กษัตั ริยิ ์แ์ สดงท่า่ นั่่ง� ยื่่น� มือื ออกไปรับั สิ่่ง� ของ การนั่่ง� อยู่�่ ด้า้ นล่า่ งแสดงสถานะ
ที่่ใ� ห้้ความเคารพต่่อฤๅษีผีู้�เป็็นอาจารย์์
ช่่างได้้แสดงภาพพระฤๅษีีเป็็นรููปบุุคคลสวมชฎาและนุ่ �งหนัังเสืือ
มีีการใช้้สีีทองที่่�ชฎา เครื่่�องสวมศรีีษะที่่�แสดงสถานะนัักบวชประเภทหนึ่่�ง
ในสมััยโบราณ พระฤๅษีีแสดงท่า่ ยื่่�นมืือออกมามอบของสิ่่ง� หนึ่่ง� คืือ ผอบที่่�
บรรจุุนางโมรา พระฤๅษีีนั่่ง� อยู่ใ�่ นที่่ท� ี่่ส� ููงกว่า่ แสดงสถานะของอาจารย์์เป็น็ ผู้�
มอบวิิชาความรู้� น่่าสนใจที่่�จิติ รกรวาดรููปจันั ทโครบและพระฤๅษีีด้ว้ ยสีขี าว
โดยไม่ใ่ ช้ส้ ีดี ำ�ำ เป็น็ เส้น้ ตัดั ทำ�ำ ให้ร้ ููปทั้้ง� สองลอยเด่น่ อยู่ก�่ ลางภาพ เทคนิคิ เช่น่
นี้้�หาได้้ยากในศิิลปะไทย เป็็นที่่�ทราบกัันดีีว่่า ภาพเขีียนในสมุุดไทยนั้้�นใน
สมัยั อยุธุ ยานิยิ มตัดั เส้น้ รููปบุคุ คลด้ว้ ยเส้น้ สีดี ำ�ำ ที่่ม� ีขี นาดค่อ่ นข้า้ งหนา ต่อ่ มา
ได้้พัฒั นาใช้้เส้น้ เล็็กลงในสมัยั รััตนโกสิินทร์์ โดยเฉพาะสมัยั รัชั กาลที่่� 3 ที่่�
สามารถใช้้เส้้นตััดที่่�มีีขนาดเส้้นเล็็กมากที่่�เชื่่�อว่่าใช้้พู่่�กัันหนวดหนููที่่�มีีขนาด
เล็็กเป็็นพิิเศษ แต่่ภาพในสมุุดภาพจัันทโครบนี้้จ� ิติ รกรสามารถใช้ส้ ีีขาววาด
รููปโดยไม่ม่ ีเี ส้้นตัดั ที่่เ� หนือื ชั้น� ขึ้�นไปอีกี
รููปอาคารที่่�เป็็นกุุฎิิของฤๅษีี จิิตรกรวาดเป็็นอาคารทรงจีีน เป็็นที่่�
ทราบกัันดีีว่่าศิิลปกรรมที่่�สร้้างขึ้�นในสมััยรััชกาลที่่� 3 หรืือช่่วงเวลาที่่�สร้้าง
ก่่อนขึ้�นครองราชย์์ เป็็นศิิลปกรรมที่่�มีีความโดดเด่่นในการรัับอิิทธิิพลทาง
ศิิลปะจีีนจนเกิดิ เป็็นรููปแบบที่่เ� รียี กว่า่ “แบบพระราชนิยิ ม” อันั เป็็นลักั ษณะ
ร่่วมของสิ่่�งก่่อสร้้างและงานประดัับตกแต่่งที่่�เกิิดขึ้ �นในสมััยนี้้�และเสื่่�อม
ความนิยิ มไปหลังั สิ้้น� รัชั กาล รููปอาคารทรงจีนี เหล่า่ นี้้จ� ะถููกแทนที่่ด� ้ว้ ยอาคาร
ทรงยุุโรปในงานจิติ รกรรมยุคุ ต่่อมาคือื สมััยรัชั กาลที่่� 4
รููปประตููด้้านซ้า้ ยมืือเขีียนเป็น็ ประตููทรงยอดแสดงลวดลายพรรณ
พฤกษาที่่เ� ป็น็ ที่่น� ิยิ มในยุคุ สมัยั นั้้น� เช่น่ กันั จิติ รกรมีที ักั ษะการเขียี นที่่ล� ะเอียี ด
เป็น็ เลิิศจึงึ สามารถเขียี นรายละเอีียดเล็็กๆ น้อ้ ยๆ ออกมาได้อ้ ย่่างชัดั เจน
ด้้านขวามืือของภาพใกล้้ๆ กัับตััวอัักษร เป็็นรููปลิิงเล่่นกััน ซึ่่�งเรีียกว่่า
“ภาพกาก” เป็น็ ภาพตัวั ละครเล็ก็ ๆ น้อ้ ยๆ ที่่ไ� ม่ม่ ีคี วามสำำ�คัญั แสดงอารมณ์์
ขันั ของจิิตรกร

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จิตรกรรมในสมดุ ไทย 41

บริเิ วณด้า้ นล่า่ งของรููปมีตี ัวั อักั ษรไทยเขียี นด้ว้ ยอักั ขรวิธิ ีแี บบโบราณ
ว่่า “๏ฤาษรีีให้้พอํํบ” แปลได้้ว่่า “ฤๅษีีให้้ผอบ” ตััวอัักษรไทยที่่�เขีียนแบบ
เอียี งประมาณ 45 องศานี้้เ� ป็น็ ที่่น� ิยิ มในช่ว่ งสมัยั รัชั กาลที่่� 1-3 และจะค่อ่ ยๆ
ตั้้�งตรงขึ้�นเรื่�่อยๆ ในสมััยต่่อมาจนเป็็นเส้้นตรงเต็็มที่่�ในสมััยรััชกาลที่่� 5
ประกอบกับั อักั ขรวิธิ ีที ี่่ม� ีเี ครื่อ่� งหมายคล้า้ ยนิคิ หิติ “-ํ” อยู่บ�่ นอักั ษร “อ” เพื่่อ�
ระบุุให้้อ่า่ นออกเสียี งคำ�ำ นี้้�เป็น็ 2 พยางค์์ คืือ “ผะ-อบ” อัักขรวิิธีแี บบนี้้ท� ี่่จ� ะ
ค่่อยๆ หายไปเพราะเทคโนโลยีีด้้านการพิิมพ์์ที่่�เข้้ามาในสมััยรััชกาลที่่� 4
จากรููปอักั ษรและอักั ขรวิิธีีที่่�ปรากฏ จึงึ สามารถกำ�ำ หนดอายุุเอกสารชิ้น� นี้้�ได้้
ในสมััยรััชกาลที่่� 3 (พ.ศ. 2367-2494)
ภาพต่่อมาเป็็นภาพที่่�มีีขนาด 4 หน้้าสมุุดไทย แสดงเรื่�่องราว 3
ตอนด้้วยกััน คืือ 1. เดิินไพร คืือ เมื่่อ� จันั ทโครบกราบลาฤๅษีีแล้้วได้้เดินิ
ทางผ่า่ นป่่าเพื่่อ� กลัับเมือื ง 2. เปิิดผอบ ในระหว่า่ งทางจันั ทโครบได้น้ ั่่ง� พััก
แล้้วได้้ละเลยคำ�ำ สั่่�งของฤๅษีีผู้�เป็็นอาจารย์ท์ ี่่�สั่่�งว่า่ ให้เ้ ปิดิ ผอบเมื่่�อเดินิ ทาง
กลับั ถึงึ เมือื งแล้ว้ 3. พบนางโมรา เมื่่อ� จันั ทโครบเปิดิ ผอบแล้ว้ ก็ไ็ ด้ป้ รากฏ
นางงามที่่�มีีชื่�่อว่่า โมรา ออกมาจากผอบ

42 ระยอง เล่ม 2

ซึ่่�งตอนนี้้�สุุนทรภู่่ไ� ด้้พรรณนาไว้ว้ ่า่

“ผลกรรมลืืมคำ�ำ พระสิทิ ธา จึ่�ง่ เผยฝาผอบออกทัันใจ
ยลอนงค์์ทรงโฉมประโลมจิติ ประไพพิิศพริ้ม� พัักตร์์ดังั แขไข
นุชุ น้้องต้้องเนตรพระภูวู ไนย กายาใหญ่เ่ กินิ ที่่ผ� อบทอง
จักั รพงศ์พ์ ิศิ วงพระทัยั หวังั ประคองนั่่ง� แนบนางพลางสนอง
นวลหงองค์์เอี่่ย� มลออออง ช่า่ งอยู่�ในผอบทองไม่่พาทีี
เรียี มพะวงหลงคิิดว่า่ ของอื่่�น สิบิ ห้า้ คืนื แล้้วพี่่�ขาดสวาทศรีี”

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จติ รกรรมในสมุดไทย 43

ในภาพนี้้ม� ีตี ัวั อักั ษรเขียี นบอกชื่อ�่ ตอนไว้เ้ พียี ง 2 ตอน คือื “เดินิ ไพร”
และ “เปิติ ผอบ” ซึ่่�งหมายถึึง เดินิ ไพร และ เปิิดผอบ ตามลำำ�ดับั จะสัังเกต
ได้ว้ ่า่ ในคำ�ำ ว่า่ “ไพร” มีกี ารเขียี นโดยใช้อ้ ักั ขรวิธิ ีพี ิเิ ศษ คือื เขียี นอักั ษร “พ”
และ “ร” ควบกันั ซึ่่�งอัักขรวิธิ ีแี บบพิเิ ศษนี้้จ� ะหายไปในราวรััชกาลที่่� 4-5
ในภาพเขีียน จิิตรกรแสดงภาพนางโมรา ตััวละครเอกของเรื่�่อง
เป็น็ ภาพสตรีที รงเครื่�อ่ งทรงอย่า่ งกษััตริยิ ์์ มีีการใช้้สีที องที่่ม� งกุุฎ กรรเจียี ก
จอน กรองศอ ทัับทรวง พาหุุรัดั และกำ�ำ ไร แสดงถึึงสถานะอันั สููงส่่งเทียี บ
เทีียมกษััตริิย์์ของนางโมราที่่�ฤๅษีีเสกขึ้ �นมาเพื่่�อให้้เป็็นคู่�่ครองที่่�เหมาะสม
ของจันั ทโครบ นางโมรานุ่่�งผ้า้ ลายดอกประกอบด้ว้ ยสีตี ่า่ งๆ เหมือื นจันั ทโครบ
ในภาพแสดงฉากเกี้้ย� วพาราสีรี ะหว่า่ งจันั ทโครบกับั นางโมราโดยแสดงภาพ
บุคุ คลทั้้ง� สองนั่่ง� ลงโดยมีรี ะยะห่า่ งกันั พอสมควร นางโมรานั่่ง� หันั หลังั ให้ก้ ับั
จันั ทโครบแสดงมารยาให้จ้ ันั ทโครบฉวยจับั มือื ของนางแสดงอาการง้อ้ งอน
ในภาพนี้้�มีีข้้อควรสัังเกตอีีกประการหนึ่่�งคืือ จิิตรกรวาดภาพภููเขาหิินและ
ต้น้ ไม้ใ้ นแบบที่่พ� ิเิ ศษโดยใช้ส้ ีแี ดงแต้ม้ บางๆ วาดเป็น็ ภููเขาหินิ ไม่ไ่ ด้ร้ ะบาย
ทึบึ ไปเหมือื นภาพโขดหินิ โดยทั่่ว� ไป ซึ่ง� ฉากในท้อ้ งเรื่อ� งส่ว่ นใหญ่เ่ ป็น็ เรื่อ� งราว
ที่่�เกิิดในป่่าซึ่่�งฉากภููเขาหิินเป็็นฉากส่่วนใหญ่่ของเรื่�่อง ดัังนั้้�น จิิตรกรจึึง
จงใจวาดภาพภููเขาหินิ ให้ม้ ีคี วามโปร่ง่ และเบา เพื่่อ� ไม่ก่ ดให้ภ้ าพดููหนักั และ
ดููมืืด แต่่ในทางตรงข้้ามจิิตรกรวาดภาพต้้นไม้้ส่่วนสีีทึึบ ไม่่ได้้ใช้้สีีเขีียว
เหมือื นปกติทิ ั่่ว� ไป การใช้ส้ ีที ึบึ กับั ต้น้ ไม้ท้ ี่่แ� ทรกกับั รููปภููเขาหินิ ทำำ�ให้ส้ ามารถ
รักั ษาฉากหลัักของเรื่�่องที่่เ� ป็น็ ป่่าทึึบได้เ้ ป็น็ อย่า่ งดีี

44 ระยอง เล่ม 2

รููปต่่อมาเป็็นภาพขนาดสี่่�หน้้าสมุุดไทย แสดงเรื่�่องราว 2 ตอน
ด้้วยกัันคืือ 1. ตอนสมพาส เมื่่�อจัันทโครบได้้เกี้้�ยวพาราสีีนางโมราแล้้ว
นางโมราก็็ปลงใจยอมเป็็นภรรยาของจัันทโครบ กัับ 2. ตอนชมสััตว์์
จันั ทโครบได้พ้ านางโมราเดินิ ทางต่อ่ ไป ระหว่า่ งทางในป่่า มีสี ัตั ว์ป์ ่่าออกมา
มากมาย จัันทโครบจึึงชี้ �ชวนให้้นางโมราชมสััตว์์ต่่างๆ เพื่่�อให้้เกิิดความ
เพลิิดเพลินิ ลืมื ความลำำ�บากในการเดิินทาง ดังั ที่่ส� ุุนทรภู่�่กล่่าวไว้ว้ ่่า

“แล้ว้ แย้ม้ สรวลชวนชมพฤกษาชาติ ิ จัตั ุบุ าทโทนเที่่ย� วในไพรสัณั ฑ์์
โตกิเิ ลนเลียี งผาสิงิ คาลวันั บ้า้ งโผนผันั ตามเพื่่อ� นลำ�ำ พองกาย”

สมุดไทยและใบลาน 2 — จติ รกรรมในสมุดไทย 45

ตอนล่่างของภาพเป็็นรููปจัันทโครบกำำ�ลัังกอดกัับนางโมราแสดง
เป็็นภาพตามแนวศิิลปะไทยที่่�แสดงเพีียงให้้ชายหญิิงนั่่�งใกล้้ชิิดกัันแสดง
กิิริิยาเอี้้�ยวกอดที่่�สวยงาม
ในภาพมีีตััวอัักษรเขีียนอยู่�่ ด้้านบนว่่า “ชมสััช” หมายถึึง ชมสััตว์์
ด้า้ นซ้า้ ยของภาพมีรี ููปกวางกำำ�ลังั วิ่ง� ไปพลางเหลียี วดููบุคุ คลทั้้ง� สองไปพลาง
เป็น็ ภาพวาดประกอบให้เ้ ข้า้ กับั ตอนที่่ร� ะบุุ ตรงกลางภาพเป็็นรููปจันั ทโครบ
กำ�ำ ลัังเดิินไปพลางหัันมาคุุยกัับนางโมรา ภาพจัันทโครบและนางโมราใน
อิริ ิยิ าบถเดินิ ทำ�ำ ให้เ้ ห็น็ เครื่อ� งแต่ง่ กายของทั้้ง� สองได้ช้ ัดั เจนยิ่ง� ขึ้น� เห็น็ ความ
งามของผ้้านุ่่�งโดยเฉพาะของนางโมราที่่�เป็็นผ้้านุ่่�งพื้้�นดำำ�เขีียนลายดอก
สวยงาม ด้า้ นบนเป็น็ สีแี ดงมีชี ายผ้า้ ส่ว่ นด้า้ นล่า่ งเป็น็ ชายผ้า้ นุ่่�งสีแี ดงเขียี น
ลายสีที อง สะท้อ้ นผ้า้ นุ่่�งของชนชั้น� สููงในสมัยั นั้้น� ตามอย่า่ งนางในวรรณคดี ี
ภาพต่่อมาเป็็นภาพขนาด 3 หน้้าสมุุดไทยแสดงเนื้้�อเรื่่�องตามตััวอัักษรที่่�
เขียี นไว้้ 2 ตอน คือื “อุมุ นาง” “หมายถึึง อุ้้�มนาง คืือ จัันทโครบได้้อุ้�มนาง
โมราที่่�เหน็็ดเหนื่่�อยจากการเดิินทางจนเดิินทางต่่อไม่่ไหว กัับ “รอเรืือด”
โดยจะมีีเครื่่�องหมายฟัันหนููอยู่่�ด้้านบนตััวอัักษร “ร” ซึ่่�งเป็็นอัักขรวิิธีีแบบ
เก่า่ นิยิ มในสมัยั ช่ว่ งต้น้ รัตั นโกสินิ ทร์์ ข้อ้ ความนี้้ห� มายถึงึ รอเลืือด คือื ที่่ใ� น
ระหว่า่ งที่่�อยู่ใ�่ นป่่า นางโมราเกิิดกระหายน้ำ�ำ� อย่่างมาก จึึงร้้องขอน้ำ��ำ แต่่ใน
บริเิ วณนั้้น� ไม่ม่ ีนี ้ำำ�� เลย จันั ทโครบจึงึ กรีดี เลือื ดให้น้ างโมราได้ด้ ื่่ม� ดังั ที่่ส� ุนุ ทร
ภู่ไ่� ด้พ้ รรณนาไว้ว้ ่่า

46 ระยอง เล่ม 2

“แสนสงสารนฤมลเป็็นพ้น้ นััก อารมณ์ร์ ักั พระมิิได้เ้ สียี ดายกาย
ชักั พระขรรค์ฟ์ ันั ลงตรงเพลาขวา พระมัังสาหลั่่�งเลือื ดลงนองสาย
จึ่่ง� รอรองโลหิติ ออกจากกาย แล้ว้ ให้ส้ ายสุุดสวาทเสวยพลันั
นางทรามเชยได้้เสวยน้ำ��ำ โลหิติ ค่อ่ ยสร่่างจิติ ที่่ร� ้้อนพระสุรุ ิิย์ฉ์ ััน”

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จิตรกรรมในสมุดไทย 47

ภาพทั้้�งสองตอนนี้้�แสดงให้้เห็็นถึึงความรัักที่่�จัันทโครบมีีต่่อนาง
โมรา ยอมทนเหน็็ดเหนื่่�อยอุ้้�มนางที่่�หมดแรงเดิินทางต่่อไม่่ไหว และยอม
สละเลือื ดของตนเองเพื่่อ� ให้้นางได้้ดื่่ม� แทนน้ำำ�� ในภาพตอนรอเลือื ดจิติ รกร
ได้้จััดท่่าทางของจัันทโครบได้้อย่่างองอาจมาก โดยจััดให้้จัันทโครบเอี้้�ยว
ตััวไปด้้านขวาพร้้อมกัับยืืดแขนซ้้ายออกมาแล้้วใช้้พระขรรค์์กรีีดลงที่่�แขน
เพื่่�อให้้เลืือดไหลออกมา โดยมีีนางโมรานั่่�งอยู่่�ด้้านล่่างทำำ�ท่่าดื่่�มน้ำำ��แบบ
นาฏยศิิลป์์ ถืือเป็น็ รููปที่่ห� าดููได้้ยาก

ภาพต่่อมาเป็็นภาพขนาดใหญ่่ที่่�สุุดในชุุด คืือมีีขนาดถึึง 4 หน้้า
สมุุดไทย เป็็นภาพเล่่าเรื่่�องตอนเมื่่�อพบโจร ตามตััวอัักษรที่่�เขีียนไว้้
ด้้านขวาของภาพเป็็นรููปของจัันทโครบกัับนางโมรา ส่่วนด้้านซ้้ายเป็็น
รููปของหมู่่�โจรที่่�ตามเนื้้�อเรื่�่องจากกล่่าวว่่ามีีถึึง 500 คน แต่่จิิตรกรเขีียน
แสดงเป็็นคนจำ�ำ นวนมากประมาณ 10 คนเป็็นตััวแทนโจรจำ�ำ นวนมาก
ภาพโจรถููกแสดงออกมาเป็น็ รููปบุคุ คลหน้า้ ตาดุดุ ันั โพกผ้า้ สีแี ดงและคาดผ้า้
สีีแดงที่่เ� อว ส่ว่ นใหญ่นุ่่�งผ้า้ สีีเทาเป็็นพื้้น� ยกเว้น้ ตััวหัวั หน้า้ โจรที่่น�ุ่�งผ้้าลาย
และมีีผ้้าสีีขาวพัันที่่�คอแสดงสถานะที่่�พิิเศษกว่่าโจรอื่่�นๆ จะสัังเกตเห็็นว่่า
รููปโจรเหล่า่ นี้้จ� ะมีเี ส้น้ ตัดั สีดี ำำ�และมีสี ีกี ายที่่เ� ข้ม้ กว่า่ ตัวั พระเอกและนางเอก
คือื จันั ทโครบและนางโมรา ซึ่่ง� เป็น็ ไปตามความเชื่อ่� ของคนไทยที่่ว� ่า่ คนใน
รั้�วในวัังหรืือชนชั้�นสููงจะมีกี ายสีีขาว เพราะไม่ต่ ้อ้ งทำำ�งานกลางแดดเหมือื น
คนที่่�ใช้แ้ รงงานส่ว่ นใหญ่่

48 ระยอง เล่ม 2

สมดุ ไทยและใบลาน 2 — จติ รกรรมในสมดุ ไทย 49