BOOK 04 คนจีนโพ้นทะเล ผู้คนละวิถีชีวิต

ประเทศไทย

คนจีนี โพ้น้ ทะเล ผู้�ค้ นและวิถิ ีชี ีีวิิต

4

ระยอง
คนจีีนโพ้้นทะเล ผู้้�คนและวิิถีีชีีวิิต

4

บริษทั พีทีที โกลบอล เคมิคอล จ�ำ กัด (มหาชน)
(GC)

สถานที่่�บนโลกใบนี้้� ไม่่ว่่าที่่�ใดก็็ตามมัักมีีประวััติิศาสตร์์ที่่�น่่าสนใจ
ซ่อ่ นอยู่เ�่ สมอ และประวัตั ิศิ าสตร์ส์ ่ว่ นใหญ่น่ ั้้น� ก็ม็ ักั มีที ี่่ม� าจากศิลิ ปวัฒั นธรรม
ในแต่ล่ ะยุคุ สมัยั ดังั เช่น่ จังั หวัดั ระยอง ที่่ไ� ม่เ่ พียี งแต่เ่ ป็น็ เมือื งอุตุ สาหกรรม
แต่่จัังหวััดแห่่งนี้้�ยัังมีีทั้้�งเสน่่ห์์และความหลากหลายทางประวััติิศาสตร์์
ศิลิ ปวัฒั นธรรม สถานที่่ท� ่อ่ งเที่่ย� ว อาหารพื้้น� ถิ่่น� และวิถิ ีชี ีวี ิติ ชุมุ ชนที่่น� ่า่ ค้น้ หา
ให้้นำ�ำ ไปศึกึ ษาเรียี นรู้�ได้อ้ ีีกมากมาย
ปััจจุุบัันประชากรจากหลายๆ จัังหวััดได้้เคลื่่�อนย้้ายสู่่�เมืืองใหญ่่
ความผููกพััน และความภาคภููมิิใจในอััตลัักษณ์์ท้้องถิ่่�นของตนจึึงลดเลืือน
หายไปตามกาลเวลา โครงการ ‘เส้้นทางแห่ง่ ความสุุข’ ด้้วยความร่ว่ มมือื
กับั มหาวิทิ ยาลัยั ศิลิ ปากร จึงึ จัดั ตั้้ง� ขึ้น� เพื่่อ� ค้น้ หาความเป็น็ มาและตัวั ตนของ
จังั หวัดั ระยอง พร้้อมเชื่อ่� มโยงมรดกทางวััฒนธรรมของจังั หวััดสู่่ป� ระชาชน
โดยมุ่่�งหวัังว่่าจัังหวััดระยองจะเป็็นเมืืองต้้นแบบที่่�ทำำ�ให้้เมืืองรองต่่าง ๆ
ทั่่�วประเทศไทยหัันกลัับมาสนใจความเป็น็ พื้้�นถิ่่น� และรากเหง้า้ จนเกิิดการ
พัฒั นาอย่่างยั่่ง� ยืนื และนำ�ำ ไปสู่ก�่ ารต่่อยอดเศรษฐกิิจสร้้างสรรค์์ได้้ในที่่ส� ุดุ
พวกเราได้อ้ ยู่่ใ� นจัังหวัดั ที่่�ดีี ต้้องถืือเป็็นความสุขุ แล้ว้ ความสุุขนั้้น�
คืือ ความสุุขที่่�ทุุกคนได้้ค้้นหาและเจอตััวตน พร้้อมความภาคภููมิิใจ
ในถิ่่น� ฐานของตัวั เอง

นายสุพุ ัฒั นพงษ์์ พันั ธ์์มีเี ชาว์์
รองนายกรััฐมนตรีีและรัฐั มนตรีีว่า่ การกระทรวงพลังั งาน
อดีตี ประธานเจ้้าหน้้าที่่�บริหิ ารและกรรมการผู้้�จัดั การใหญ่่

บริษิ ััท พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั (มหาชน)

บริษัท พีทีที โกลบอล เคมิคอล จ�ำ กดั (มหาชน)
(GC)

บริษิ ัทั พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั (มหาชน) (GC) ในฐานะแกนนำ�ำ
ธุุรกิิจเคมีีภััณฑ์์ของกลุ่�ม ปตท. มุ่�งมั่่�นในการผสานนวััตกรรมเคมีีภััณฑ์์
และเทคโนโลยีทีี่่เ� ป็น็ มิติ รต่อ่ สิ่ง� แวดล้อ้ ม เพื่่อ� พัฒั นาผลิติ ภัณั ฑ์ส์ ู่ก�่ ารสร้า้ งสรรค์์
ชีีวิิตความเป็็นอยู่�่ที่�ดีีขึ้�น นอกจากนี้้� ยัังมีีความเชื่�่อและดำ�ำ เนิินธุุรกิิจตาม
แนวทางความยั่่ง� ยืนื ด้้วยการสร้า้ งสมดุุล 3 ประการ คืือ ด้้านเศรษฐกิิจ
สัังคม และสิ่่�งแวดล้อ้ ม วัันนี้้� GC มีีความภาคภููมิใิ จเป็็นอย่่างยิ่่ง� ที่่�ได้เ้ ป็็น
ส่ว่ นหนึ่่ง� ในการพัฒั นาด้า้ นสังั คม ภายใต้้ “โครงการเส้น้ ทางแห่ง่ ความสุขุ ”
โครงการเส้น้ ทางแห่ง่ ความสุขุ ได้ย้ กระดับั และชููอัตั ลักั ษณ์ข์ องจังั หวัดั
ระยองให้น้ ่่าสนใจได้้เป็็นอย่า่ งดียี ิ่่ง� โดยการดึงึ รากเหง้้าของสิ่่�งที่่�ท้อ้ งถิ่่น� มีี
มาสู่ป�่ ระชาชน ซึ่ง� จุดุ เริ่ม� ต้น้ ของโครงการนี้้ม� าจากคุณุ สุพุ ัฒั นพงษ์์ พันั ธ์ม์ ีเี ชาว์์
ประธานเจ้้าหน้้าที่่�บริิหารและกรรมการผู้้�จััดการใหญ่่ในขณะนั้้�น (ปััจจุุบััน
ดำำ�รงตำ�ำ แหน่่ง รองนายกรััฐมนตรีีและรััฐมนตรีีว่่าการกระทรวงพลัังงาน)
ภายใต้้แนวคิิดที่่�ว่่าจัังหวััดระยองเป็็นบ้้านของ GC และเป็็นจัังหวััดที่่�
อุุดมไปด้้วยประวััติศิ าสตร์แ์ ละศิิลปวััฒนธรรม การศึกึ ษาความเป็น็ มาของ
ตนเองผ่่านสิ่่�งเหล่่านี้้� จึึงเป็็นสิ่่�งพื้้�นฐานที่่�จะทำำ�ให้้คนท้้องถิ่่�นได้้รู้้�จััก
และเข้้าใจตััวเอง นำำ�ไปสู่�่ความรัักถิ่่�นฐานบ้้านเกิิดและความภาคภููมิิใจ
อัันเป็็นที่่ม� าแห่่งความสุุขที่่แ� ท้จ้ ริิง
ท้า้ ยที่่ส� ุดุ นี้้� ขอขอบคุณุ คณะโบราณคดีี คณะมัณั ฑนศิลิ ป์์ มหาวิทิ ยาลัยั
ศิิลปากร และผู้�เกี่่�ยวข้้องทุุกท่่านที่่�ได้้ศึึกษารากเหง้้าทางประวััติิศาสตร์์
และศิิลปวััฒนธรรมของจัังหวััดระยองจนประสบความสำ�ำ เร็็จด้้วยดีีดัังที่่�
ปรากฏในหนัังสืือเล่่มนี้้�

ดร.คงกระพันั อิินทรแจ้ง้
ประธานเจ้า้ หน้้าที่่�บริหิ าร
บริิษัทั พีที ีีทีี โกลบอล เคมิคิ อล จำำ�กััด (มหาชน)

คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

จังั หวัดั ระยองอุดุ มไปด้ว้ ยมรดกวัฒั นธรรมอันั ทรงคุณุ ค่า่ นานัปั การ
ศาสตร์แ์ ละศิลิ ป์ส์ ะท้อ้ นผ่า่ นภููมิปิ ัญั ญาอันั ทรงคุณุ ค่า่ แขนงต่า่ งๆ จากรุ่�นสู่�่รุ่�น
บริษิ ัทั พีีทีีทีี โกลบอล เคมิคิ อล จำำ�กััด (มหาชน) (GC) และมหาวิทิ ยาลััย
ศิลิ ปากร ตระหนักั ถึงึ ความสำ�ำ คัญั ของศิลิ ปวัฒั นธรรมดังั กล่า่ ว จึงึ ก่อ่ กำ�ำ เนิดิ
ความร่ว่ มมือื ในโครงการคลัังข้้อมููลสารสนเทศศิิลปวัฒั นธรรมระยอง
โครงการคลัังข้้อมููลสารสนเทศศิิลปวััฒนธรรมระยอง ระหว่่าง
พ.ศ. 2561–2563 โดยมหาวิิทยาลััยศิิลปากร ภายใต้้ความร่่วมมืือของ
บริษิ ัทั พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั (มหาชน) (GC) เป็น็ การค้น้ คว้า้ หาทุนุ
ทางวััฒนธรรมของจัังหวััดระยองซึ่่�งครอบคลุุมทั้้�งข้้อมููลมรดกวััฒนธรรม
และศิิลปวััฒนธรรมในพื้้�นที่่�ต่่าง ๆ ในจัังหวััดระยอง เพื่่�อเข้้าใจและรู้้�จััก
รากฐานความเป็น็ มาของจังั หวัดั ระยองอย่า่ งลุ่�มลึกึ อนุรุ ักั ษ์พ์ ัฒั นา ยกระดับั
หรืือต่่อยอดเพื่่�อเสริิมสร้้างมููลค่่าทางทางสัังคมและเศรษฐกิิจในพื้้�นที่่�ได้้
อย่่างสร้้างสรรค์แ์ ละยั่่ง� ยืนื
สารานุุกรมมรดกท้้องถิ่่�นระยองเป็็นการเรีียบเรีียงเนื้้�อหาสาระ
ในโครงการวิจิ ัยั ย่อ่ ยต่า่ ง ๆ เพื่่อ� เผยแพร่อ่ งค์ค์ วามรู้�สู่ส� าธารณะชน โดยเฉพาะ
ผู้�คนท้้องถิ่่�นจังั หวัดั ระยอง ประกอบไปด้้วยหนัังสือื 5 เล่่ม คืือ
ระยอง : ประวัตั ิวิ ัฒั นธรรม โบราณคดีี และเส้น้ ทางสายประวัตั ิศิ าสตร์์
ระยอง : สมุดุ ไทยและใบลาน
ระยอง : วััด บ้า้ น ศาลเจ้้า ศิิลปกรรมและงานช่่างโบราณ
ระยอง : คนจีีนโพ้น้ ทะเล ผู้�คนและวิิถีชี ีวี ิติ
ระยอง : ผลิติ ภัณั ฑ์์ท้อ้ งถิ่่น� ศิลิ ปะชุุมชนและสิ่่�งแวดล้อ้ ม

คณะโบราณคดีี ด้ว้ ยความร่ว่ มมือื กับั คณะมัณั ฑนศิลิ ป์์ มหาวิทิ ยาลัยั
ศิิลปากร มีีความเชื่่�อมั่่�นเป็็นอย่่างยิ่่�งว่่าองค์์ความรู้�ที่�ได้้ศึึกษาวิิจััยมรดก
ศิิลปวััฒนธรรมอัันทรงคุุณค่่าของจัังหวััดระยองในครั้�งนี้้� จะก่่อเกิิดความ
เข้้าใจ ตระหนักั ถึงึ หวงแหน อนุรุ ักั ษ์์ รากเหง้า้ ที่่�บรรพบุุรุษุ สั่่�งสมตลอดมา
ในพื้้�นที่่�จัังหวััดระยองรวมถึึงภููมิิภาคตะวัันออกของประเทศ และจะเกิิด
ประโยชน์์สููงสุุด หากใช้้เป็็นต้้นทุุนในการต่่อยอดสืืบสานศิิลปวััฒนธรรม
ระยองให้ค้ งอยู่�่ ต่อ่ ไป
ท้า้ ยที่่ส� ุดุ นี้้� ขอขอบพระคุณุ บริษิ ัทั พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั
(มหาชน) (GC) เป็็นอย่่างสููง ที่่�ให้้การสนัับสนุุนและให้้ความร่่วมมืือเป็็น
อย่่างดีียิ่่�ง และเป็็นส่่วนสำ�ำ คััญที่่�ทำำ�ให้้โครงการฯ สามารถดำำ�เนิินงานจน
สำำ�เร็จ็ ลุุล่่วงไปได้้ด้้วยดีี

ผู้้�ช่่วยศาสตราจารย์์ชวลิติ ขาวเขียี ว
คณบดีีคณะโบราณคดีี

คำ�นำ�ผูเ้ ขยี น

ชาติิพัันธุ์์�วรรณา (Ethnography) เป็็นหััวใจสำ�ำ คััญของการศึึกษา
ทางมานุุษยวิิทยาที่่�ใช้้วิิธีีการเก็็บข้้อมููลภาคสนามและสัังเกตการณ์์อย่่างมีี
ส่ว่ นร่ว่ มในทุกุ ประเด็น็ รอบด้า้ น โดยวิธิ ีกี ารศึกึ ษาดังั กล่า่ วมักั ใช้ร้ ููปแบบการ
ศึึกษาแบบองค์์รวม (Holistic Approach) ด้้วยระเบีียบวิิธีีการวิิจััยทาง
มานุุษยวิทิ ยา และชาติพิ ันั ธุ์์�วิิทยาในการวางแผนการวิิจััย การเก็็บรวบรวม
ข้อ้ มููลและการวิเิ คราะห์ข์ ้อ้ มููล การนำ�ำ เสนอข้อ้ มููลทางชาติพิ ันั ธุ์์�วรรณาจึงึ เป็น็
สิ่่ง� ที่่ม� ีคี วามสำ�ำ คัญั สำ�ำ หรับั ผู้�ที่ต� ้อ้ งการจะทำ�ำ งานวิจิ ัยั ทางชาติพิ ันั ธุ์�รวมถึงึ ผู้�ที่�
ต้้องการองค์์ความรู้�ทางด้้านสัังคมวััฒนธรรมตั้้�งแต่่อดีีตมาจนกระทั่่�งถึึง
ปััจจุบุ ันั
การศึึกษากลุ่�มชาติิพัันธุ์�หรืือสัังคมวััฒนธรรมมัักจะศึึกษาประเด็็น
ต่่าง ๆ รอบด้้าน เช่น่ เรื่่�องอัตั ลัักษณ์์ การธำำ�รงชาติพิ ัันธุ์� ความสำ�ำ นึกึ ทาง
ชาติิพัันธุ์�ว่่า มีีลัักษณะและดำำ�รงอยู่�่อย่่างไรท่่ามกลางการเปลี่่�ยนแปลง
รวมถึงึ ปรากฎการณ์ต์ ่า่ ง ๆ ที่่�เกิิดขึ้�นเกี่่ย� วกับั กลุ่�มชาติพิ ัันธุ์� เช่น่ อคติทิ าง
ชาติพิ ันั ธ์ุ� กระบวนการผสมผสานทางวัฒั นธรรม และกระบวนการกลืนื กลาย
ทางวัฒั นธรรม ถือื เป็น็ ประเด็น็ สำ�ำ คัญั ในปัจั จุบุ ันั และเป็น็ ปัญั หาทางชาติพิ ันั ธุ์�
ในหลายประเทศ
นักั มานุษุ ยวิทิ ยาและนักั ชาติพิ ันั ธุ์์�วิทิ ยามุ่่�งที่่จ� ะทำำ�ความเข้า้ ใจเกี่่ย� ว
กับั กระบวนการสร้า้ งความหมายเพื่่อ� สื่อ� สำ�ำ นึกึ ทางชาติพิ ันั ธุ์� และเป็น็ เครื่อ� งมือื
ที่่ส� ำ�ำ คัญั ในการรักั ษาอัตั ลักั ษณ์ท์ างชาติพิ ันั ธุ์� รวมทั้้ง� การกำ�ำ หนดความสัมั พันั ธ์์
ระหว่่างกลุ่�มต่่าง ๆ โดยมีีภููมิิหลัังและบริิบททางประวััติิศาสตร์์ที่่�มีีการ
เปลี่่�ยนแปลงอยู่�่ตลอดเวลาเป็็นพื้้�นฐาน จัังหวััดระยอง ถืือเป็็นพื้้�นที่่�การ
ศึึกษาหนึ่่�งที่่�สำำ�คััญในแง่่ของเมืืองที่่�มีีรากฐานทางประวััติิศาสตร์์ ผู้�คน
ที่่�หลากหลาย และมีีภููมิิปััญญาท้้องถิ่่�นที่่�ยัังคงสืืบทอดให้้เห็็นอย่่างชััดเจน
ในภููมิภิ าคตะวัันออกของไทย

โครงการวิิจััยข้้อมููลชาติิพัันธุ์�และวิิถีีชุุมชน ส่่วนหนึ่่�งของโครงการ
คลังั ข้อ้ มููลสารสนเทศศิลิ ปวัฒั นธรรมระยอง จึงึ เล็ง็ เห็น็ ความสำ�ำ คัญั ของการ
ศึึกษาโครงสร้้างทางสัังคมวััฒนธรรมของพื้้�นที่่�จัังหวััดระยอง โดยทำ�ำ การ
ศึึกษาครอบคลุุมพื้้�นที่่�บริิเวณลุ่่�มน้ำ��ำ ระยอง ประแส เพื่่�อให้้เห็็นพลวััตการ
เปลี่่�ยนแปลง และการพััฒนาพื้้�นที่่�ผ่่านองค์์ความรู้�ทางประวััติิศาสตร์์และ
วัฒั นธรรม สำ�ำ หรับั การทำ�ำ ความเข้า้ ใจรากฐาน และตระหนักั ถึงึ ความสำำ�คัญั
ของผู้ �คนชุุมชนต่่อไป
คณะวิจิ ัยั ในโครงการข้อ้ มููลชาติพิ ันั ธุ์�และวิถิ ีชี ุมุ ชน ขอขอบคุณุ บริษิ ัทั
พีที ีีทีี โกลบอล เคมิคิ อล จำำ�กัดั (มหาชน) คณะโบราณคดีี มหาวิิทยาลัยั
ศิิลปากร และพี่่�น้้องชาวระยองทุุกท่่านที่่�ให้้ความอนุุเคราะห์์บอกเล่่าเรื่่�อง
ราวเมือื งระยองตลอดระยะเวลาการศึึกษาวิจิ ัยั 3 ปีีที่่�ผ่า่ นมา เพื่่อ� นำ�ำ มาใช้้
เรีียนรู้�และเข้้าใจความเป็็นระยอง

สารบััญ
1บทที่่�
010 บทนำ�ำ

2บทที่่�
016 ชุุมชนคนระยอง

• ลุ่�มน้ำ�ำ� ระยอง
ยมจิินดา : ชุมุ ชนการค้้าบนถนนสายแรกของเมือื งระยอง
ตลาดไผ่ล่ ้อ้ ม : เครืือข่า่ ยการค้า้ ตามลำำ�น้ำำ�� สาขาของแม่น่ ้ำ�ำ�ระยอง
• ลุ่�มน้ำำ��ประแส
ปากน้ำ��ำ ประแส : เมือื งท่า่ แห่ง่ การค้า้ ขายและเดินิ ทางแห่ง่ ทะเลระยอง
แสมผู้� คลองปููน บ้้านจำ�ำ รุุง : พื้้�นที่่�เกษตรกรรมและแหล่่งน้ำำ�� จืืด
แห่ง่ ลุ่�มน้ำ�ำ� ประแส
มาบเหลาชะโอน : แหล่่งผลิติ เสื่่�อส่ง่ เข้้าพระนคร
สามย่า่ น : การค้้าในยุคุ เปลี่่�ยนผ่่านจากเรืือสู่�ร่ ถยนต์์

3บทที่่�
062 ชาติิพันั ธุ์�และผู้�คนระยอง

• คนไทย
• คนชอง และกลุ่�มชาติพิ ัันธุ์�อื่น� ๆ
• คนจีนี
จีีนแต้จ้ ิ๋ �ว
จีีนไหหลำำ�
จีีนฮกเกี้้�ยน
ปฏิวิ ัตั ิิในจีนี แผ่น่ ดิินใหญ่่ จุดุ เปลี่่�ยนชีีวิิตของคนจีีนโพ้น้ ทะเล
ศาลเจ้้า สััญลักั ษณ์์การตั้้�งถิ่่น� ฐานของชาวจีนี

4บทที่่�
082 วิถิ ีชี ีีวิิตคนระยอง อาชีพี และการทำำ�มาหากิิน

• กลุ่�มย่่านการค้้าในจัังหวััดระยอง
ยมจินิ ดา : ย่่านการค้้าริิมแม่่น้ำ�ำ�ระยอง
ตลาดไผ่ล่ ้้อม : ย่่านการค้า้ เครืือข่่ายของแม่่น้ำ�ำ� ระยอง
ปากน้ำ��ำ ประแส : ย่่านการค้า้ บนพื้้�นที่่�เชื่�อ่ มต่่อทะเล-แม่่น้ำำ��
• การทำำ�ประมงในจังั หวัดั ระยอง
จากบ้า้ นปากคลอง...ถึึงบ้า้ นปากน้ำ�ำ�ระยอง
ประมงปากน้ำ��ำ ...บ้้านประแส
การถนอมอาหารและแปรรููปทรััพยากรจากทะเลระยอง
• การทำ�ำ สวนผลไม้้ในจังั หวััดระยอง
จุุดเริ่�มต้น้ การทำำ�สวนผลไม้้ในจังั หวัดั ระยอง
นาตาขวัญั บ้า้ นแลง แหล่่งสวนผลไม้ส้ ำ�ำ คััญของเมือื งระยอง
ผลไม้้ชื่�อ่ ดังั ของเมืืองระยอง
สวนมะม่่วงและพุทุ รา ผลไม้้ดินิ ทรายบ้า้ นกรอกยายชา

5บทที่่�
166 อาหารคนระยอง

• พืชื ผัักและสมุนุ ไพรท้อ้ งถิ่่�นเมือื งระยอง
• อาหารพื้้�นบ้้านเมือื งระยอง

180 บรรณานุกุ รม

1 — บทนำ�

10 ระยอง เลม่ 4

คนจีนโพน้ ทะเล ผู้คนและวถิ ชี วี ิต 1 — บทนำ� 11

12 ระยอง เลม่ 4

แผนที่่�บริิเวณอ่่าวตอน “…เมืืองระยองมีีลัักษณะเฉพาะที่่�ไม่่เป็็นเหมืือนอย่่างชาวเอเชีีย
ในและชายฝั่่�งทะเลสู่�่ คล้า้ ยกับั โลกแห่ง่ เกาะของวอลเลซ (Wallace) ทั้้ง� เรื่อ�่ งของการดำ�ำ เนินิ ชีวี ิติ
จัันทบููรณ์์ เรื่่�องของสีีผิิว หน้้าตา รููปร่่าง และนิิสััยใจคอที่่�ร่่าเริิงเข้้ากัับคนง่่าย ที่่�ตั้้�ง
ที่่ม� าภาพ : กรมศิิลปากร ของตัวั เมือื งระยองลึกึ เข้า้ ไปในแผ่น่ ดินิ ประมาณ 2 ไมล์์ ข้า้ มผ่า่ นเนินิ ทราย
(2559): 180. บริเิ วณชายฝั่ง�่ ทะเลและเป็น็ ศูนู ย์ก์ ลางของประชาชนในชนบท หรืือหมายถึึง
ชาวสยามขนานแท้้ดั้้�งเดิิมที่่�ไม่่ได้้ถููกผสมผสานความสััมพัันธ์์กัับชาวจีีน
หรืือชาติิอื่่�นๆ..., เฮอร์์เบิิร์์ต วาริิงตััน สมิิธ, เจ้้ากรมเหมืืองแร่่ในสมััย
พระบาทสมเด็จ็ พระจุลุ จอมเกล้า้ เจ้า้ อยู่่�หัว (รัชั กาลที่�่ 5)” (กรมศิลิ ปากร, 2559)

จัังหวััดระยองเป็็นจัังหวััดหนึ่่�งในภาคตะวัันออกที่่�ได้้รัับการพััฒนา
ให้้กลายเป็็นเมืืองอุุตสาหกรรม  และเป็็นแหล่่งเศรษฐกิิจสำ�ำ คััญของ
ประเทศไทย ในด้้านประวััติิความเป็็นมา “ระยอง” ปรากฏหลัักฐานการ
ตั้้ง� ถิ่่น� ฐานของมนุษุ ย์ต์ ั้้ง� แต่ส่ มัยั ก่อ่ นประวัตั ิศิ าสตร์์ รวมไปถึงึ ข้อ้ สันั นิษิ ฐาน

คนจนี โพน้ ทะเล ผู้คนและวิถีชีวติ 1 — บทน�ำ 13

จากการค้้นพบหลัักฐานทางโบราณคดีีที่่�แสดงถึึงการสร้้างเมืืองระยอง
ตั้้ง� แต่ใ่ นสมััยที่่�อาณาจัักรขอมรุ่�งเรืือง และแผ่่ขยายอิทิ ธิิพลมายังั ดินิ แดน
ของประเทศไทย และการปรากฏหลัักฐานประเภทลายลัักษณ์์อัักษรที่่�
กล่า่ วถึงึ เมือื งระยองตั้้ง� แต่ใ่ นสมัยั กรุงุ ศรีอี ยุธุ ยา ความเก่า่ แก่แ่ ละเรื่อ�่ งราว
ทางประวััติิศาสตร์์เมืืองระยองนั้้�น สะท้้อนให้้เห็็นถึึงความสำำ�คััญของเมืือง
ระยองในฐานะชุมุ ชนที่่ส� ำ�ำ คััญแห่ง่ หนึ่่ง� ในภููมิภิ าคตะวัันออกได้้เป็็นอย่า่ งดีี

พื้้�นที่่�สนามในการศึึกษาเมืืองระยองตลอดระยะเวลา 3 ปีี ตั้้�งแต่่
พ.ศ. 2561–2563 ของโครงการวิิจััยข้้อมููลชาติิพัันธุ์�และวิิถีีชุุมชนระยอง
(Rayong Ethnic Groups and Way of Life) ส่ว่ นหนึ่่�งของโครงการ
คลังั ข้อ้ มููลสารสนเทศศิลิ ปวัฒั นธรรมระยอง ภายใต้ค้ วามร่ว่ มมือื ระหว่า่ งบริษิ ัทั
พีที ีที ีี โกลบอล เคมิคิ อล จำ�ำ กัดั (มหาชน) และคณะโบราณคดีี มหาวิทิ ยาลัยั
ศิลิ ปากร ศศิธิ ร ศิลิ ป์ว์ ุฒุ ยา และคณะนักั วิจิ ัยั ได้มุ้่�งเน้น้ ไปที่่ล�ุ่�มแม่น่ ้ำ��ำ สำ�ำ คัญั
2 แห่ง่ ได้แ้ ก่่ แม่น่ ้ำ�ำ� ระยอง และแม่น่ ้ำ��ำ ประแส โดยแม่น่ ้ำำ�� ทั้้ง� 2 สายนี้้ต� ่่างก็็
เอื้้�อประโยชน์์ต่่อการดำำ�รงชีีวิิตของคนระยอง ส่่งผลให้้วิิถีีชีีวิิตของผู้�คน
ผูกู พันั กับั สายน้ำ��ำ ในหลากหลายมิติ ิิ ไม่ว่ ่า่ จะเป็น็ แหล่ง่ อุปุ โภคบริโิ ภค แหล่ง่
ทรััพยากร ที่่�อยู่่�อาศััย เส้้นทางคมนาคม และเส้้นทางเครืือข่่ายการค้้าที่่�
สำ�ำ คัญั อย่า่ งยิ่ง� ในภููมิภิ าคตะวันั ออก ดังั นั้้น� พื้้น� ที่่บ� ริเิ วณลุ่่�มแม่น่ ้ำ��ำ ทั้้ง� 2 สายนี้้�
จึึงมีีความเหมาะสมอย่่างยิ่่�งต่่อการตั้้�งถิ่่�นฐานของผู้�คน เกิิดเป็็นชุุมชนที่่�มีี
พััฒนาการและเครืือข่่ายความสััมพัันธ์์ระหว่่างพื้้�นที่่�ตอนในและพื้้�นที่่�
ชายฝั่่�งทะเลจึึงทำ�ำ ให้้เกิิดความหลากหลายของกลุ่�มคนที่่�เข้้ามาปฏิิสััมพัันธ์์
กับั คนในพื้้น� ที่่� โดยเฉพาะอย่า่ งยิ่่ง� คือื กลุ่�มคนจีนี ที่่เ� ข้า้ มาตั้้ง� รกรากอาศัยั อยู่่�
ในประเทศไทย และยังั คงสืบื เชื้�อสายมาจนถึงึ ปััจจุบุ ััน

นอกจากนั้้น� วิถิ ีชี ีวี ิติ ผู้�คน และวัฒั นธรรมเมือื งระยองต่า่ งเป็น็ ตัวั
ขัับเคลื่่�อนให้้เกิิดความเจริิญรุ่่�งเรืืองทางเศรษฐกิิจในพื้้�นที่่�จนกลายเป็็น
ศููนย์ก์ ลางสำ�ำ คัญั ของภาคตะวันั ออก ผ่า่ นการประกอบอาชีพี ของผู้�คน 3 กลุ่�ม
ได้้แก่่ กลุ่่�มธุุรกิิจการค้้า ในตลาดและย่่านการค้้าสำำ�คััญในอดีีตที่่�เป็็น
ศููนย์์กลางในการแลกเปลี่่�ยนสิินค้้า อาทิิ ย่่านการค้้ายมจิินดา ย่่านการค้้า
ตลาดไผ่่ล้้อม ย่่านการค้้าปากน้ำำ��ประแส ธุุรกิิจประมง และธุุรกิิจสวน

14 ระยอง เลม่ 4

แผนที่่แ� สดงตำ�ำ แหน่่งพื้้�นที่่� ผลไม้้ โดยทั้้�ง 2 อาชีีพนี้้�ถืือเป็็นภาพแทนเมืืองระยองในด้้านความอุุดม
สนามในการศึกึ ษา สมบููรณ์ข์ องทรััพยากรทางธรรมชาติิทั้้�งบนบกและในน้ำำ�� โดยผู้้�คนที่่อ� าศัยั
ลุ่�มแม่น่ ้ำ��ำ ระยองและแม่่น้ำ�ำ� บริเิ วณพื้้น� ที่่ต� อนในมักั จะเลือื กทำ�ำ สวน ปลููกผักั และปลููกผลไม้้ เนื่่อ� งจาก
ประแส จัังหวัดั ระยอง คุุณภาพดินิ ของจัังหวัดั ระยองนั้้�นมีีความเหมาะสมต่อ่ การเพาะปลููก อาทิิ
บ้า้ นแลง บ้า้ นนาตาขวััญ ส่ว่ นผู้�คนในแถบพื้้น� ที่่�ชายฝั่ง�่ ทะเลมัักจะประกอบ
อาชีพี เกี่่ย� วกับั ประมง ทั้้ง� ประมงชายฝั่ง�่ (ประมงพื้้น� บ้า้ น) และประมงพาณิชิ ย์์
ซึ่ง� พบได้ม้ ากบริเิ วณปากน้ำ��ำ ระยอง และปากน้ำ��ำ ประแส ซึ่ง� ทุกุ อาชีพี ต่า่ งพึ่่ง� พา
ประโยชน์จ์ ากแม่น่ ้ำำ��สายสำ�ำ คัญั ทั้้�ง 2 สายในจัังหวััดระยองและลำำ�น้ำำ�� สาขา
ทั้้�งสิ้้�น  รวมไปถึึงอาหารพื้้�นบ้้านและพืืชผัักสมุุนไพรท้้องถิ่่�นระยองที่่�เป็็น
อััตลัักษณ์์เฉพาะ ซึ่่�งเป็็นผลมาจากลัักษณะทางภููมิิศาสตร์์และทรััพยากร
ของจังั หวััดระยองอีกี ด้ว้ ย

ดัังนั้้�นภายในหนัังสืือเล่่มนี้้� จึึงมีีความพยายามถ่่ายทอดชาติิพัันธุ์�
และวิถิ ีชี ีวี ิติ อันั หลากหลายที่่อ� าศัยั อยู่ใ�่ นพื้้น� ที่่จ� ังั หวัดั ระยองผ่า่ นกระบวนการ
ศึึกษาทางมานุุษยวิิทยาที่่�เน้้นการสััมภาษณ์์และสัังเกตการณ์์เพื่่�อบอกเล่่า
ความเป็น็ ระยองในแง่ม่ ุมุ ต่า่ งๆ ผ่า่ นผู้�คน ชาติพิ ันั ธุ์� และกลุ่�มอาชีพี ที่่ห� ลาก
หลายในจัังหวััดระยอง เพื่่�อสะท้้อนประวััติิศาสตร์์ สัังคม และวััฒนธรรม
ท้้องถิ่่�นของระยองเอาไว้้อย่่างรอบด้้าน

คนจนี โพน้ ทะเล ผู้คนและวิถชี วี ติ 1 — บทนำ� 15

2 — ชุมชนคนระยอง

16 ระยอง เลม่ 4

คนจีนโพน้ ทะเล ผู้คนและวิถชี วี ติ 2 — ชมุ ชนคนระยอง 17

18 ระยอง เลม่ 4

ชุุมชนระยองปรากฏร่่องรอยการตั้้�งถิ่่�นฐานของมนุุษย์์ตั้้�งแต่่สมััย
ก่่อนประวััติิศาสตร์์ตามเพิิงผาและถ้ำ��ำ บริิเวณภููเขาทางด้้านทิิศเหนืือของ
อำำ�เภอแกลง จัังหวัดั ระยอง ดำำ�รงชีวี ิติ ด้ว้ ยการล่า่ สัตั ว์แ์ ละการหาของป่่า
และจากหลัักฐานทางโบราณคดีีพบว่่าเมืืองระยองน่่าจะเป็็นเมืืองที่่�สร้้าง
ขึ้น� เมื่่อ� สมัยั ที่่อ� าณาจักั รขอมรุ่�งเรืือง และแผ่ข่ ยายอิทิ ธิพิ ลในดินิ แดนสุวุ รรณภููมิิ
ดัังเช่่นที่่�พบหลัักฐานเป็็นซากหิินสลัักรููปต่่าง  ๆ  ที่่�ปรากฏอยู่�่ที่�บ้้านดอน
บ้้านหนองเต่า่ ตำำ�บลบ้้านค่่าย อำ�ำ เภอบ้า้ นค่า่ ย ซึ่่�งเป็น็ ศิลิ ปะการก่อ่ สร้้าง
แบบขอม จึงึ พอจะคาดว่า่ เมือื งระยองน่า่ จะเริ่�มมีีการตั้้�งถิ่่น� ฐานมาตั้้ง� แต่่
สมัยั ขอมเป็น็ ต้น้ มา (ประวัตั ิมิ หาดไทยส่ว่ นภููมิภิ าคจังั หวัดั ระยอง, 2525: 13)
โดยความเกี่่�ยวเนื่่�องกัับวััฒนธรรมขอมนั้้�นสอดคล้้องกัับหลัักฐาน
การตั้้�งถิ่่�นฐานของกลุ่�มชาติพิ ัันธุ์� “ชอง” ที่่�พบในบริเิ วณพื้้�นที่่ด� ัังกล่า่ ว โดย
ชาวชองเป็็นชนพื้้�นเมืืองดั้้�งเดิิมที่่�อาศััยอยู่่�แถบภููเขาชายฝั่�่งทะเลตะวััน
ออกจนถึึงประเทศกัมั พููชา ถือื เป็น็ เครืือญาติชิ าติิพันั ธุ์�ของเขมร ปัจั จุบุ ันั
ชาวชองนิิยมตั้้�งถิ่่�นฐานอยู่�่อาศััยในเขตป่่าเขา ซึ่่�งแต่่เดิิมคาดว่่าน่่าจะ
กระจายอยู่่�ในเขตพื้้�นราบและภููเขา ส่่วนใหญ่่จะทำ�ำ ไร่่กระวานและไร่่ข้้าว
(กำ�ำ พล จำ�ำ ปาพัันธ์์, 2560: 9-14)
ความหลากหลายของผู้�คนที่่�เข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานในเมืืองระยอง
ยัังเป็็นผลพวงจากการเป็็นหััวเมืืองชั้�นตรีี  และเป็็นแหล่่งกบดานของ
กลุ่�มคนที่่ต� ่อ่ ต้า้ นพระเจ้า้ ตากสินิ ในช่่วงสงครามเสีียกรุงุ ศรีีอยุุธยาครั้�งที่่� 2
โดยเมือื งระยองได้ก้ ลายเป็น็ ที่่พ� ักั แรมและเส้น้ ทางเดินิ ทัพั ของพระเจ้า้ ตากสินิ
จากกรุงุ ศรีอี ยุธุ ยาไปยังั เมืืองจันั ทบุรุ ีี และต่อ่ มาในสมััยรัตั นโกสิินทร์เ์ มืือง
ระยองยัังเจริิญเติิบโตขึ้�น  กลายเป็็นหััวเมืืองสำำ�คััญทางภาคตะวัันออก
และแหล่่งทรััพยากรสำ�ำ คััญบนเส้้นทางเครืือข่่ายทางการค้้าและการเดิิน
ทางทางทะเลตั้้�งแต่่ในสมััยพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่�หััว
เป็็นต้้นมา
จากลัักษณะทางภููมิิศาสตร์์  และประวััติิศาสตร์์ของเมืืองระยอง
เป็็นปััจจััยสำำ�คััญที่่�ทำำ�ให้้เกิิดพััฒนาการการตั้้�งถิ่่�นฐาน  โดยเริ่�มจากพื้้�นที่่�
ตอนในติิดปากคลองแม่่น้ำ�ำ� และขยายชุุมชนต่อ่ มายัังพื้้�นที่่ร� ิิมชายฝั่ง่� ทะเล

คนจนี โพน้ ทะเล ผคู้ นและวถิ ชี ีวติ 2 — ชมุ ชนคนระยอง 19

ตามลำำ�ดับั เนื่่อ� งจากพื้้น� ที่่�จัังหวัดั ระยองเป็น็ ที่่ร� าบสลัับที่่�ดอนเป็็นลููกคลื่่น�
ประกอบด้้วยภููเขาทางด้้านเหนืือและเป็็นที่่�ราบสลัับภููเขาลาดต่ำ��ำ ลงสู่่�
อ่่าวไทยทางด้้านตะวัันออก โดยตั้้ง� อยู่่�ท่า่ มกลางแม่่น้ำำ��สายสำำ�คัญั 2 สาย
ได้แ้ ก่่ แม่่น้ำ��ำ ระยอง มีตี ้น้ กำ�ำ เนิดิ มาจากทางทิศิ ตะวันั ตกของเทือื กเขาจันั ทบุรุ ีี
ในเขตอำ�ำ เภอบ้า้ นบึงึ จังั หวัดั ชลบุรุ ีี ไหลลงไปทางทิศิ ใต้เ้ ข้า้ เขตจังั หวัดั ระยอง
ผ่า่ นอำ�ำ เภอปลวกแดง อำ�ำ เภอบ้า้ นค่า่ ย และไหลลงสู่�่ อ่า่ วไทย บริเิ วณแหลมเจริญิ
ตำ�ำ บลปากน้ำ��ำ อำ�ำ เภอเมือื ง จังั หวัดั ระยอง แม่่น้ำ��ำ ประแส มีตี ้น้ กำ�ำ เนิดิ มาจาก
เทืือกเขาจันั ทบุรุ ีี ผ่า่ นเขตอำำ�เภอแกลง และไหลลงสู่่�ทะเลที่่�ตำำ�บลปากน้ำ�ำ�
ประแส อำ�ำ เภอแกลง จังั หวัดั ระยอง ด้ว้ ยลักั ษณะกายภาพพื้้น� ที่่เ� มือื งระยอง
ที่่ม� ีคี วามเหมาะสม และมีคี วามหลากหลายทางรููปแบบ ทั้้ง� พื้้�นที่่เ� ชิงิ เขา
พื้้น� ที่่ร� าบลุ่�มแม่น่ ้ำ�ำ� และพื้้น� ที่่ช� ายฝั่่ง� ทะเล จึึงส่่งผลต่อ่ ความหลากหลาย
ของประเภททรััพยากร อาชีีพ วิถิ ีีชีวี ิติ ความเชื่อ่� ประเพณีี และกลุ่�มคน
นำ�ำ มาซึ่่ง� การเกิดิ เครืือข่า่ ยเส้น้ ทางการค้า้ การแลกเปลี่ย� นทรัพั ยากร และ
เชื่อ�่ มต่อ่ กัับชุมุ ชนริมิ ชายฝั่ง่� ทะเลอีกี หลายแห่่งในภููมิภิ าคตะวันั ออก
โดยเฉพาะในช่ว่ งการพัฒั นาเส้น้ ทางการคมนาคมทางบก ถนนสุขุ ุมุ วิทิ
ได้้ส่่งผลต่่อรููปแบบการปรัับตััวของชุุมชนมากขึ้�น  เนื่่�องจากการคมนาคม
ที่่�สะดวก สามารถติดิ ต่่อค้า้ ขายสินิ ค้า้ กัับพื้้�นที่่ก� รุงุ เทพฯ และพื้้น� ที่่อ� ื่่�นได้้
สะดวกรวดเร็ว็ ขึ้้น� และการเกิดิ ขึ้�นของโครงการพัฒั นาชายฝั่ง�่ ทะเลตะวััน
ออกใน พ.ศ. 2524 จัังหวัดั ระยองได้ถ้ ููกกำ�ำ หนดให้้เป็น็ ฐานเศรษฐกิจิ ใหม่่
ของประเทศ เป็็นเมืืองที่่�สนัับสนุนุ การกระจายกิิจกรรมทางเศรษฐกิจิ และ
อุุตสาหกรรมจากกรุุงเทพฯ  และปริิมณฑลไปสู่�่ ภููมิิภาคอย่่างเป็็นระบบ
การกลายเป็็นเมืืองศููนย์์กลางอุุตสาหกรรมดัังกล่่าวส่่งผลต่่อการเป็็น
แหล่ง่ สร้้างงานที่่�สำำ�คัญั ของประเทศ ผู้�คนจากหลายหลายพื้้น� ที่่� อาทิเิ ช่น่
แรงงานจากภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ และภาคใต้้ หรืือแม้้แต่่แรงงาน
ข้้ามชาติิได้้กลายมาเป็็นส่่วนหนึ่่�งของประชากรในพื้้�นที่่�เมืืองระยอง
จนกระทั่่ง� ปัจั จุบุ ันั

20 ระยอง เลม่ 4

บน
ภาพถ่า่ ยมุุมสููงบริิเวณ

ปากคลอง ลุ่�มแม่น่ ้ำ��ำ ระยอง

ล่่าง
บริเิ วณลุ่่�มน้ำ��ำ ประแส
และความสัมั พันั ธ์ก์ ับั ระบบ
การทำ�ำ มาหากินิ ของผู้�คน

คนจนี โพน้ ทะเล ผูค้ นและวถิ ชี วี ติ 2 — ชมุ ชนคนระยอง 21

แผนที่่แ� สดงลัักษณะทาง
ภููมิศิ าสตร์บ์ ริเิ วณลุ่่�มแม่น่ ้ำ��ำ
สำำ�คัญั 2 สาย ได้แ้ ก่่ แม่น่ ้ำ��ำ
ระยองและแม่น่ ้ำ�ำ�ประแส
ที่่ม� าแผนที่่� : สำำ�นักั งาน
โยธาธิกิ ารและผัังเมืือง
จัังหวัดั ระยอง

22 ระยอง เลม่ 4

คนจีนโพน้ ทะเล ผู้คนและวิถชี วี ติ 2 — ชมุ ชนคนระยอง 23

ลุ่�่มน้ำ��ำ ระยอง

ยมจินิ ดา : ชุุมชนการค้า้ บนถนนสายแรกของเมือื งระยอง

การตััดถนนสายแรกของเมืืองระยองเกิิดขึ้้�นใน พ.ศ. 2443
พระศรีีสมุุทรโภค (อิ่่�ม ยมจิินดา) เจ้้าเมืืองระยองในขณะนั้้�น เห็็นว่่าใน
อนาคตข้้างหน้้าการเดิินทางโดยใช้้แม่่น้ำำ��จะถููกลดบทบาทลง และถนน
จะเข้้ามามีีบทบาทแทนท่่านจึึงได้้สั่่�งให้้ทำำ�การตััดถนนขึ้ �นเลีียบแม่่น้ำำ��
ระยอง เพื่่�อใช้้เป็็นเส้้นทางหลัักในการสััญจร จนในภายหลัังจึึงได้้ตั้้�งชื่่�อ
ถนนสายนี้้�ว่่า ถนนยมจิินดา เพื่่�อเป็็นเกีียรติิแก่่พระศรีีสมุุทรโภค และได้้
ขยายพื้้�นที่่�ไปยัังถนนใกล้้เคีียงทางทิิศเหนืืออีีกแห่่ง คืือ ถนนชุุมพล เมื่่�อ
เกิดิ การตััดถนน จึงึ ทำ�ำ ให้พ้ ื้้น� ที่่ใ� นบริเิ วณริมิ แม่่น้ำำ��ระยองกลายเป็็นย่่านการ
ค้้าขนาดใหญ่่และสำำ�คััญในจัังหวััดระยอง และเป็็นแหล่่งขนถ่่ายสิินค้้าไป
ยัังกรุุงเทพฯและหััวเมืืองอื่่�นๆ (ภััทราพร เนาวรััตน์์ธนากร, 2557: 64)
อีีกทั้้�งเป็็นแหล่่งที่่�อยู่�่อาศััยของผู้�คนทั้้�งคนไทย  และคนจีีนที่่�เข้้ามาทำำ�การ
ค้้าขายในพื้้�นที่่� โดยมีีบ้้านเจ้้าเมืืองระยองตั้้�งอยู่่�ในย่่านการค้้าดัังกล่่าว
บ้้านแต่่ละหลัังจะมีีท่่าน้ำำ��เป็็นของตนเอง บ้้างก็็ใช้้ซัักผ้้า เล่่นน้ำำ�� อาบน้ำำ��
รวมไปถึงึ เป็น็ แหล่ง่ อาหารอันั อุดุ มสมบููรณ์์ ในช่ว่ งปลายปีที ี่่น� ้ำ��ำ ทะเลหนุนุ สููง

ย่่านการค้้ายมจิินดา
เมือื งระยอง

24 ระยอง เล่ม 4

จะมีสี ัตั ว์น์ ้ำ��ำ เข้า้ มาในแม่น่ ้ำ��ำ ระยองจำ�ำ นวนมาก นอกจากนั้้น� ยังั ใช้เ้ ป็น็ เส้น้ ทาง
ในการเดิินทางไปมาหาสู่่�ระหว่่างพื้้�นที่่� ทำำ�การค้้าขายแลกเปลี่่�ยนสิินค้้า
ไม่ว่ ่า่ จะเป็น็ ข้า้ วสารที่่บ� รรทุกุ มาลงที่่โ� รงสีี รวมถึงึ แพไม้ไ้ ผ่ท่ี่่ล� ่อ่ งผ่า่ นเส้น้ ทางนี้้�
ก่่อนไปปากคลองเพื่่�อนำำ�ไปทำำ�โป๊๊ะสำำ�หรัับการทำำ�ประมง ร้้านค้้าประเภท
ต่า่ งๆ ได้เ้ ริ่ม� ทยอยมาเปิดิ ในพื้้น� ที่่เ� กิดิ เป็น็ เรืือนแถวไม้ ้ และตึกึ แถวอาคาร
พาณิชิ ย์เ์ ต็ม็ ทั้้ง� 2 ข้า้ งทาง มีที ั้้ง� โรงภาพยนตร์์ โรงสููบฝิ่่น� ร้า้ นค้า้ ร้า้ นทอง
ร้้านขายยาจีีน ร้้านอาหาร ร้้านขายอุุปกรณ์์การเรีียน ท่่ารถ โกดัังสิินค้้า
และอื่่�นๆ อีีกมากมาย เปรียี บเสมือื นกับั ห้า้ งสรรพสิินค้้าในปัจั จุุบันั

“…จะมีีชาวบ้้านปั่่�นจัักรยานมีีตะกร้้าท้้าย มาขายผััก ขายเม็็ด
มะม่่วงหิิมพานต์์ หรืือซื้้�อของกลัับบ้้าน เช่น่ กะปิิ น้ำ��ำ ปลา การค้้าคึึกคัักทั้้ง�
เส้น้ ล่า่ งและเส้น้ บน ถนนสุขุ ุมุ วิทิ ยังั เป็น็ ลูกู รังั มีรี ถเชฟคันั ใหญ่ๆ่ วิ่ง� ขนของ
มีีโรงซ่่อมเรืือ โรงสีีข้้าว ร้้านขายชัันอุุดเรืือ หมัันตอกเรืือ (หมัันชัันผสม
แล้ว้ ตอกอุดุ รอยรั่ว� ) ไว้ซ้ ่อ่ มเรืือ อีกี ฟากนึงึ ของแม่น่ ้ำ��ำ ที่เ�่ ป็น็ แหล่ง่ ที่ท�่ ำ�ำ การ
ราชการในปััจจุุบััน เป็็นป่่า มีีต้้นก้้ามปููเยอะเด็็กๆ ชอบไปยิิงนกเอี้้�ยง
ถอนขน ชุบน�้ำปลา แล้วย่างกิน…” (ภักดี ทับทิมทอง, สัมภาษณ์ 2
สิงหาคม 2561)

แม่่น้ำ�ำ� ระยองในปััจจุบุ ันั

คนจีนโพ้นทะเล ผ้คู นและวถิ ชี ีวติ 2 — ชุมชนคนระยอง 25

เหตุุการณ์ร์ ถบรรทุกุ แป้ง้
มัันสำ�ำ ปะหลัังของพ่่อคุณุ
ศัักดิ์์ช� ัยั สุชุ ินิ ญาพร
คว่ำ��ำ ทับั บ้า้ นเก่า่ ที่่เ� ป็น็
เรืือนไม้้ชั้�นเดียี ว บริเิ วณ
โรงสีบี ุญุ ศิิริิ ถนนยมจิินดา
ที่่�มาภาพ : เอนก นาวิกิ มููล
(2561): 139.

26 ระยอง เลม่ 4

นอกจากนนั้ ยงั เปน็ ทตี่ งั้ ของตลาด ซงึ่ คนในพนื้ ทเี่ รยี กกนั ตดิ ปากวา่
“ตลาดจ่ายเก่า” ตั้งอยู่กลางย่านการค้ายมจินดา โดยสามารถเข้าได้จาก
ทงั้ ถนนชมุ พล และถนนยมจนิ ดา ในอดตี ตลาดแหง่ นเ้ี ปน็ ตลาดโครงสรา้ ง
ไมต้ ะเคยี น หลงั คามงุ ดว้ ยสงั กะสี ปพู นื้ ดว้ ยซเี มนต์ ขายอาหารสดจ�ำพวก
เน้ือสัตว์ อาหารทะเล ผัก ซ่ึงสิ่งของที่น�ำมาขายในตลาดนั้นมาจากพื้นที่
ใกลเ้ คยี ง ผกั ผลไม้ ของปา่ อาทิ เมด็ มะมว่ งหมิ พานต์ เงาะ ทเุ รยี น ลกู คุย
(ผลสีแดงส้ม มีรสหวานอมเปร้ี ยว) ลูกหวาย ลูกมะหาด ลูกไข่เต่า (ผลสี
เขียวเหลอื ง รสฝาดเล็กน้อยแตห่ วานฉ�่ำ มกั จะขนึ้ ตามดินทรายจะมแี มค่ ้า
จากบ้านนาตาขวัญ บ้านแลง และบ้านค่าย บริเวณทางตอนเหนือท่ีเป็น
พน้ื ทีท่ �ำเกษตรกรรมน�ำสินคา้ มาขาย รวมไปถงึ พุทราจากบ้านกรอกยายชา
ส่วนอาหารทะเลและอาหารแปรรปู อาทิ กะปิ ปลาเคม็ จะเปน็ แมค่ า้ จาก
ปากคลอง (ปากแม่น�้ำระยอง) และปากน�้ำประแสที่น�ำอาหารทะเลสดมา
ขายที่่�ตลาดแห่่งนี้้� โดยตลาดจ่่ายเก่่าปรากฏหลัักฐานการก่่อสร้้างตาม
เอกสารใน พ.ศ. 2482 (หอจดหมายเหตุแุ ห่ง่ ชาติิ, มท.5.16.15/28) ซึ่่ง� ที่่�
ตั้งของตลาดจ่ายเก่าเคยเป็นที่ดินของนายฝิ่น ยมจินดา หรือตระกูลของ
เจา้ เมอื งระยอง ในภายหลงั ชว่ งประมาณ พ.ศ. 2530 ไดเ้ กดิ ไฟไหมค้ รงั้ ใหญ่
เร่ิมจากตึกแถวฝั่งถนนยมจินดา ลามมาจนถึงตลาดและอาคารไม้ ท�ำให้
ปัจจุบันมีบ้านบางส่วนที่เปล่ี ยนจากบ้านไม้เป็นบ้านปูน และตลาดแห่งน้ี
จงึ เปลี่ยนมาเปน็ โครงสรา้ งคอนกรตี ซง่ึ เหตกุ ารณใ์ นครงั้ นนั้ เปน็ ทจ่ี ดจ�ำของ
คนในพน้ื ที่ จนกระท่ังปจั จบุ นั ตลาดแห่งน้จี งึ มีชอ่ื ใหม่วา่ “ตลาดไฟไหม้”

คนจนี โพน้ ทะเล ผคู้ นและวิถชี ีวติ 2 — ชมุ ชนคนระยอง 27

วดั ทปาา†งปเขราŒะดู‹ เทศบันเทิง
พลาซา‹
ถนนสุขุมว�ท

ศาลเจŒาโจวซ�อกง

ถนนบญุ ศิร� ศาลหลักเมอื ง
ถนนภัก ีดบร� ัรกษ
ถนนจันท ุอดม
ถนนศ �รสุมทรโภค
ถนน †ปาประ ู‹ด
ถนนเทศวานิช
ถนนราชภักดี
ถนนตาก ิสนมหาราช
12 6 7 13 1146171815211ถ29น223น2ช0มุ44478พ9ล25 51 53 ถนนอำนวยสขุ
8 101112 26
ตนŒ มะขาม 3 5 50 52 54 ตลาดอนนั ต
สเทะศพบานาล 1 9 พื้นทีต่ ลาดวัดลม‹ุ
27283209ถ2น4น3ย33ม1จ3น� 2ดา 45
4

แมน‹ ้ำระยอง 34 35 42 4344 ทางเขŒา
วัดลุม‹ มหาชัย
36ซ3อ7ย3ร3า98ษ4ฎ0บ4ำร1ุง 46 ชมุ พล

46

สะพานไมเŒ ดิม

ตŒนมะขาม บอ‹ น้ำโบราณ ซอยเจก ป‡า
ซอยโรงฝน› ทา‹ เรอ� สำเภา ซอยสะพานไมŒ ท่จี อดพกั เร�อล‹องแพไมไŒ ผท‹ ำโปะˆ

แผนที่่�แสดงตำำ�แหน่่งร้้านค้้าเก่่าจากความทรงจำ�ำ ของคุณุ ภัักดีี ทับั ทิมิ ทอง เมื่่อ� 60 ปีีที่่แ� ล้้ว
แสดงความหนาแน่น่ ของปริมิ าณร้า้ นค้า้ ในย่า่ นการค้้ายมจินิ ดา นอกจากบรรดาร้้านค้า้
แล้้วยังั มีโี รงแรม แหล่่งชุุมชน สถานพยาบาล ไม่่แตกต่่างจากย่่านชุมุ ชนเมืืองในปัจั จุุบััน

28 ระยอง เล่ม 4

ตำ�ำ แหน่่งสถานที่�่ 30. ศาลเจ้าแมท่ ับทมิ
31. ร้านแป๊ะย้อย ขายอุปกรณ์ท�ำนา มหี อ้ งใต้ดนิ
1. รา้ นหมอบัว ยาแผนโบราณ ส�ำหรบั หลบระเบิดในช่วงสงครามโลก
2. ร้านกาแฟปา้ กลม 32. รา้ นทอง
3. โรงสี (คณุ พนู บญุ ศิริ) 33. โรงฝนิ่
4. อ่ตู ่อเรือ 34. ร้านคา้ ตา่ ง ๆ
5. บ้านบุญศิริ 35. ร้านกาแฟคั่ว ภูว่ นั คิ่ว
6. รา้ นราย็อง (ในอดีตเคยเปน็ รา้ นขายวัสดุ 36. โรงแรมสิรโิ รจน์
เคร่อื งมอื ต่อเรอื ชัน นอ๊ ต ตะป)ู 37. ร้้านครููมนัสั ขายส่่งน้ำำ��ส้ม้ ไวตามิิลค์์
7. ตึกพ่อสิงห์-แม่กราย 38. ตลาดโนรี ขายผดั ไทย ขนมหวาน
8. บ้านและร้านค้า 39. รา้ นปา้ เฮยี ง ขายล็อตเตอรี่
9. บ้านเจ้าเมือง 40. ร้านกยุ้ ช่าย
10. ร้านหมอทวีป รกั ษาสัตว์ 41. ร้านบ้านสะพานไม้ (เคยเปน็ รา้ นขายของ
11. บา้ นวริ ิยะพงษ์ ร้านขูดมะพรา้ ว รา้ นตัดผม แล้วจึงเป็น
12. วิกเกษม บ้านสะพานไม้ ตามล�ำดบั )
13. รา้ นเชย 42. หมอส�ำรวม ท�ำคลอด
14. วกิ เถ้าแก่เทยี น (เคยเป็นธนาคารนครหลวง) 43. บ้านขนุ เพชร
15. วกิ ศรีอดุ ม 44. ตกึ แถว
16. ร้านมาลี ขายหมอน 45. บ้้านเจ๊ก๊ จููไล้้ ขายน้ำ��ำ แข็ง็ ไอติมิ ถังั
17. รา้ นส้มต�ำอนามัย 46. บา้ นขา้ ราชการ ครู เป็นทอ่ี ยูอ่ าศัยไม่ได้มกี ารค้าขาย
18. บา้ นสตั ย์อุดม 47. บอ่ นไพ่
19. วิกศรอี ุดม 48. ร้านตือฮวน
20. รา้ นคา้ และบา้ นคน (ของโชห่วย เส้อื ผา้ ของใช)้ 49. รา้ นซ่อมเครื่องดนตรี
21. บ้านศรปี ระดิษฐ์ ขายอปุ กรณเ์ ยบ็ ผ้า 50. ร้านป้าออง ขายหม้อนึ่ง ขา้ วเหนียว
22. ร้านหมอนาค ถอนฟนั 51. รา้ นตยุ๋ ศิลปะ (รา้ นท�ำยาจีน มิ่งแซต่ ึ้ง” จากนัน้
23. โรงแรมคงยนื นาน เปล่ี ยนเปน็ รา้ น “หลแี ซโอสถ” ขายผา้
24. ตลาดเก่า (ตลาดเทศบาล 1) กางเกงนกั เรยี น กากี เกี๊ยะ รองเทา้ แตะ)
25. รา้ นคา้ ตา่ ง ๆ 52. บ้านเกา่ แก่
(รา้ นตัดผม รา้ นขายของช�ำร้านเครื่องหนัง ฯลฯ) 53. เทศบาลเกา่
26. ชุุมชนแออัดั 54. สถานีอนามัย
27. โรงแรมพักเฮง
28. หา้ งรุง่ สรุ ี (ขายเสือ้ ผ้ารองเท้าเกยี๊ ะ)
29. กว๋ ยเตี๋ยวเน้อื เจก่ กี่ เจ่กง้วน

คนจีนโพน้ ทะเล ผคู้ นและวถิ ีชวี ติ 2 — ชมุ ชนคนระยอง 29

ภายหลัังจากการเริ่�มต้้นตััดถนนสุุขุุมวิิทในพ.ศ.  2488 ซึ่่�งเป็็น
ถนนสายส�ำคัญที่เช่ือมต่อการเดินทางจากกรุงเทพฯ ไปยังภาคตะวันออก
ร้านค้าต่างๆ รวมถึงท่ารถก็ย้ายไปตั้งอยู่บริเวณโดยรอบของถนนสุขุมวิท
แทนถนนยมจินดา เน่ืองจากเดินทางสะดวกกว่า บรรดาร้านค้าที่เคยขาย
อยู่่�ในถนนยมจิินดาก็็ทยอยออกไปเช่่าตึึกแถวบริิเวณถนนสุุขุุมวิิทแทน
ประกอบกับั การตั้้ง� ศููนย์์การค้้าแห่่งใหม่่ขึ้น� ราวพ.ศ. 2514-2515 และสร้า้ ง
เป็น็ อาคารพาณิชิ ย์ใ์ ห้ร้ ้า้ นค้า้ ต่า่ งๆ เข้า้ มาเช่า่ จึงึ ทำ�ำ ให้บ้ รรยากาศในถนน
ยมจินิ ดาเริ่�มซบเซาลงไป

“…สมยั พ.ศ. 2514-2515 มนี กั ธรุ กจิ ของเมอื งระยอง เขาเรยี กกนั
เสยี่ กงั เป็นหวั นักพฒั นา เขามีทอี่ ยู่ทห่ี นึง่ เรยี กวา่ ทงุ่ ยงิ กระตา่ ยทห่ี นองน�้ำ
เป็็นศููนย์์การค้้าทุุกวัันนี้้� เสี่่�ยกัังก็็ถมหนองน้ำำ��สร้้างเป็็นศููนย์์การค้้าขึ้้�นมา
สร้้างดููดีีมีีระดัับ  กว้้างขวางไฮโซ  พอสร้้างมานัักธุุรกิิจแถวนี้้�ก็็เห็็นว่่า
มันั เหมาะมีที ี่จ่� อดรถสะดวกไปหมด ก็เ็ ลยย้า้ ยไป ที่น�่ ี่่ม� ันั แออัดั รถราก็ไ็ ม่่
สะดวก ก็็เลยย้้ายไป ท่่ารถ โรงหนััง ร้้านค้้าก็็ไปหมด ย้้ายเกลี้้�ยงเลย
เลยทำ�ำ ให้เ้ ศรษฐกิจิ ที่น่� ี่่จ� บสนิทิ …” (เฉลียี ว ราชบุรุ ี,ี สัมั ภาษณ์์ 2 สิงิ หาคม
2561)

เมือ่ ถนนยมจินดาซบเซาลงไป จงึ มคี วามพยายามของคนในพืน้ ที่
ที่่�จะฟื้้�นฟููชุุมชนเก่่าให้้กลัับมาคึึกคัักเหมืือนในอดีีต โดยมีีการรวมกลุ่�ม
จััดตั้้ง� เป็น็ “ชมรมอนุรุ ักั ษ์ฟ์ ื้น�้ ฟููเมือื งเก่า่ ระยอง” ใน พ.ศ. 2544 ทำ�ำ หน้า้ ที่่�
จัดั กิจิ กรรมเพื่่อ� ประชาสัมั พันั ธ์ถ์ นนยมจินิ ดาสู่ส�่ าธารณะ และกระตุ้�นให้เ้ กิดิ
การหมุนุ เวียี นทางเศรษฐกิจิ ในชุมุ ชน โดยมีกี ารเปิดิ ถนนคนเดินิ ให้ก้ ลายเป็น็
สถานที่่ท� ่อ่ งเที่่ย� ว เพื่่อ� สร้า้ งรายได้ใ้ ห้ก้ ับั คนในพื้้น� ที่่ไ� ด้น้ ำ�ำ อาหาร สิ่่ง� ของ และ
เครื่่�องใช้้ออกมาจำำ�หน่่าย และจััดสร้้างพิิพิิธภััณฑ์์เมืืองระยอง เพื่่�อเป็็นที่่�
เก็บ็ สะสมของเก่า่   และของหายากที่่ช� าวบ้า้ นในพื้้น� ที่่น� ำ�ำ มาบริจิ าค จนกระทั่่ง�
ใน พ.ศ. 2558 ได้้มีีการประกาศถนนยมจิินดา ถนนชุุมพล และพื้้�นที่่�
ใกล้้เคีียง เพื่่�ออนุุรัักษ์์ให้้เป็็นเขตพื้้�นที่่�เมืืองเก่่าระยอง ตามประกาศ
คณะกรรมการอนุุรัักษ์์และพัฒั นากรุุงรััตนโกสินิ ทร์์และเมืืองเก่่า

30 ระยอง เล่ม 4

พิิพิธิ ภััณฑ์์เมืืองระยอง

บ้้านเรือื นในยมจินิ ดา

อาคารบ้้านเรืือนบริิเวณยมจิินดาในอดีีตนิิยมสร้้างเป็็นอาคารไม้้
2 ชั้น� หลังั คามุงุ ด้ว้ ยจาก ประตููเป็น็ บานพัับแบบบานเฟี้้ย� ม และนิยิ มสร้า้ ง
บ้้านเรืือนริิมแม่่น้ำ��ำ   หรืือขนานไปกัับแม่่น้ำ�ำ� ส่่วนอาคารตึึกแถวคอนกรีีต
หลังั แรกบนถนนยมจินิ ดามีชี ื่อ�่ ว่า่ ตึกึ สิงิ ห์–์ กราย การปลููกสร้า้ งตึกึ แถวนั้้น�
ถืือเป็็นรููปแบบการอยู่่อ� าศััยของชาวจีนี นิิยมสร้้างบริเิ วณริิมถนนสายหลััก
เพื่่�อใช้้ประโยชน์์ในทางการค้้า ซึ่่�งเดิินทางสะดวก และโดดเด่่นสะดุุดตา
สำ�ำ หรับั ผู้้�สัญั จรไปมา โดยขนาดพื้้น� ที่่ด� ้า้ นหน้า้ บ้า้ นจะไม่ก่ ว้า้ งนักั แต่เ่ น้น้ ให้้
อาคารมีคี วามลึกึ และยาว พื้้น� ที่่ช�ั้น� ล่า่ งนั้้น� แบ่ง่ ประโยชน์ใ์ ช้ส้ อยเป็น็ 4 ส่ว่ น
ได้้แก่่ ส่่วนที่่� 1 ด้้านหน้้าติิดถนนเป็็นส่่วนหน้้าร้้านสำำ�หรัับการค้้าขาย
ส่่วนที่่� 2 ถััดเข้้ามามีีบัันไดขึ้�นบ้้านเป็็นพื้้�นที่่�ส่่วนตััว ส่่วนที่่� 3 บริิเวณ
กลางบ้้านของตึึกแถวสมััยก่่อนเป็็นพื้้�นที่่�เปิิดโล่่งเพื่่�อรัับแสงแดด  และ
ระบายอากาศ ส่่วนที่่� 4 ด้้านหลัังสุดุ เป็น็ ครัวั และพื้้น� ที่่ช�ั้�นบนเป็น็ พื้้�นที่่�อยู่่�
อาศััย ปััจจุุบััน ย่่านการค้้ายมจิินดายัังคงปรากฏอาคารไม้้และตึึกแถว
คอนกรีีตสลัับกัันไป เนื่่�องจากในชุุมชนมัักเกิิดเหตุุเพลิิงไหม้้อยู่่�บ่่อยครั้�ง
อาคารไหม้้หลายหลัังที่่�ถููกเพลิิงไหม้้จึึงปรัับเปลี่่�ยนมาเป็็นอาคารคอนกรีีต
เช่น่ ในปัจั จุบุ ันั

คนจีนโพ้นทะเล ผูค้ นและวิถีชีวติ 2 — ชุมชนคนระยอง 31

บน เลม่ 4
สภาพอาคารแถวไม้แ้ ละ
อาคารคอนกรีีตในย่า่ น
การค้า้ ยมจินิ ดา
ล่่าง
อาคารแถวไม้ใ้ นย่า่ นการค้า้
ยมจินิ ดา

32 ระยอง

ถนนอาทิิตย์์ประดิิษฐาน ตลาดไผ่่ล้อ้ ม : เครือื ข่่ายการค้้าตามลำำ�น้ำ�ำ�สาขาของแม่่น้ำ��ำ ระยอง
ถนนเส้้นหลัักของย่า่ น
การค้า้ ตลาดไผ่่ล้้อม ย่านการค้าตลาดไผ่ล้อมเป็นชุมชนหนึ่งในอ�ำเภอบ้านค่าย ตั้งอยู่
รมิ คลองใหญ่ แมน่ �้ำสาขาของแมน่ �้ำระยองเชน่ เดยี วกบั ยา่ นการคา้ ยมจนิ ดา
เปรียบเสมือนกับศูนย์กลางการค้าที่ส�ำคัญของจังหวัดระยองในแถบพ้ืนที่
ตอนใน กลุ่มคนท่ีอาศัยอยู่ในพื้นท่ีแห่งนี้เป็นกลุ่มคนจีนท่ีอพยพมา มีทั้ง
จีนแต้จ๋ิ วและจีนไหหล�ำ อาศัยอยู่ร่วมกันในย่านการค้าแห่งนี้ ในอดีตคน
ดั้งเดิมของอ�ำเภอบ้านค่ายจะอาศัยอยู่บริเวณรอบวัดบ้านค่าย โดยบ้าน
แต่ละหลังจะปลูกอยู่ในท่ีนาที่สวนของตนเอง ซึ่งบ้านค่ายเปรียบเสมือน
กบั แหลง่ อขู่ า้ วอนู่ �้ำของจงั หวดั ระยอง เนอื่ งจากมกี ารท�ำนาเปน็ จ�ำนวนมาก
จนกระทั่งย้ายที่ว่าการอ�ำเภอบ้านค่ายมาอยู่ในที่ปัจจุบันบนถนนอาทิตย์
ประดิษฐาน จึงมีการต้ังชุมชนเปน็ ยา่ นการค้าเกิดขึ้น คอื “ตลาดไผ่ลอ้ ม”
ตามช่ือชุมชนไผ่ล้อม เน่ืองจากบริเวณโดยรอบชุมชนมีต้นไผ่ขึ้นเป็น
จ�ำนวนมาก ดว้ ยปรมิ าณตน้ ไผท่ มี่ มี ากนนั้ จงึ มกี ารท�ำการคา้ ขายไมไ้ ผเ่ พอื่

คนจนี โพ้นทะเล ผคู้ นและวิถชี ีวิต 2 — ชมุ ชนคนระยอง 33

ร้า้ นเมือื งแมน ร้า้ นตัดั เสื้้อ� ไปท�ำโป๊ะที่ปากคลอง อ�ำเภอเมืองระยอง โดยปรากฏหลักฐานการเก็บ
ที่่ย� ังั หลงเหลือื เพียี งไม่ก่ี่่ร� ้า้ น ภาษีเดินทางทางเรือจากตลาดไผ่ล้อมไปยังเขตเทศบาลเมืองระยอง
ในย่า่ นการค้า้ ตลาดไผ่ล่ ้อ้ ม (หอจดหมายเหตุแห่งชาติ, มท.5.16.7/64) จากค�ำบอกเล่าของผู้คนใน
พื้้�นที่่� ในอดีีตอำำ�เภอบ้้านค่่ายนั้้�น มีีคนอยู่่�อาศััยจำำ�นวนมากและเศรษฐกิิจ
เจริญิ เติบิ โต เนื่่อ� งจากมีโี รงเลื่่อ� ยไม้อ้ ยู่�่ ถึงึ 3 แห่ง่ โรงสีขี ้า้ ว 3 แห่ง่ และโรงงาน
น้ำ�ำ�ตาล 1 แห่่ง (มนต์ช์ ััย สีใี ส และบุุญชูู ตรีสี ุุคนธ์ภ์ ููษา, สัมั ภาษณ์์ 18
ตุลุ าคม 2561) จึงึ เกิิดการเคลื่่อ� นตัวั ของแรงงานเข้า้ มาภายในพื้้�นที่่� ส่ง่ ผล
ให้้ตลาดแห่่งนี้้�เต็็มไปด้้วยการซื้้�อขายอยู่่�ตลอดเวลา  ภายในตลาดไผ่่ล้้อม
มีที ั้้�งร้า้ นทอง ร้า้ นตัดั เสื้้�อ ร้้านอาหาร ร้้านขาย เครื่่�องเขีียน วิกิ หนังั โรงสีี
และโรงหมอ ดัังนั้้น� แล้ว้ หากไม่ม่ ีีความจำำ�เป็น็ จริงิ ๆ ก็็จะไม่่เดิินทางเข้า้ ไป
ทำ�ำ ธุรุ ะในเมือื งระยอง  เนื่่อ� งจากการคมนาคมในสมัยั นั้้น� ยังั ไม่ส่ ะดวกสบาย
มากเท่า่ ใดนักั

34 ระยอง เล่ม 4

บน
ร้า้ นขายผ้า้ เจี่�ยย่ง่ หลีีในย่า่ น
การค้า้ ตลาดไผ่่ล้้อม
ล่่าง
ร้า้ นขายเครื่อ� งเขียี น สุภุ าภรณ์์
ในย่า่ นการค้้าตลาดไผ่ล่ ้้อม

คนจนี โพ้นทะเล ผู้คนและวิถีชวี ิต 2 — ชมุ ชนคนระยอง 35

ความซบเซาในตลาดแห่่งนี้้�เริ่ �มต้้นมาตั้้�งแต่่ที่่�โรงเลื่่�อยได้้ปิิดตััว
ลงในราว พ.ศ. 2510 กลุ่�มแรงงานซึ่่�งเป็็นลููกค้้าหลัักก็็ลดลง จึึงทำำ�ให้้การ
ค้้าขายในพื้้�นที่่�นี้้�ไม่่คึึกคัักเหมืือนอย่่างเดิิม  ประกอบกัับการเข้้ามาของ
ถนนสุขุมวิทที่ช่วยร่นระยะเวลาในการเดินทางเข้าไปยังตัวเมืองระยอง
จึงท�ำให้ผู้คนในแถบนี้นิยมเดินทางไปในตัวเมืองที่มีสิ่งของให้เลือก
มากกว่า ส่งผลให้ในปัจจุบันจึงมีความพยายามที่จะพัฒนาตลาดแห่งน้ี
ให้กลายเป็นถนนสายวัฒนธรรม โดยมีการจัดกิจกรรมถนนคนเดินเช่น
เดยี วกบั ยา่ นการคา้ ยมจนิ ดา เพอื่ ดงึ ดดู ใหน้ กั ทอ่ งเท่ี ยวทอี่ ยากยอ้ นวนั วาน
มาเที่ยวชมในสถานท่แี ห่งนี้ อีกทง้ั ยงั กระตุ้นใหเ้ กดิ กจิ กรรมระหว่างคนใน
ชุมชนอกี ด้วย

ลุ่ม�่ น้ำ��ำ ประแส

ปากน้ำ��ำ ประแส : เมือื งท่่าแห่่งการค้า้ ขายและเดินิ ทางแห่่งทะเลระยอง

ค�ำว่า “ประแส” เขียนได้หลายแบบทั้ง ประแส ประแสร์ หรือ
กระแส ซ่ึงมีผู้ให้ความหมายต่างออกไปทั้ง 2 แบบ ความหมายแรก
“ประแสร”์ นา่ จะมาจากภาษาชอง ซ่ึงเพ้ี ยนมาจากค�ำวา่ พรแี ซร์ หมายถึง

การตั้้ง� ถิ่่น� ฐานบ้้านเรืือน
อย่่างหนาแน่่นบริิเวณฝั่่�ง
ตะวันั ออกของแม่น่ ้ำ��ำ ประแส

36 ระยอง เล่ม 4

ทงุ่ นาหรอื ปา่ ทงุ่ นา จากความหมายดงั กลา่ วคอ่ นขา้ งสอดคลอ้ งกบั ลกั ษณะ
ทางภูมิศาสตร์พื้นที่ของแม่น�้ำประแสกล่าวคือ พื้นที่บริเวณแม่น�้ำประแส
แบ่่งออกเป็็น 2 ส่่วน ได้้แก่่ ประแสบน ตั้้�งอยู่่�ทางทิิศเหนืือของอำำ�เภอ
แกลงมีีสภาพพื้้�นที่่�เป็็นทุ่�งนา  และปากน้ำำ��ประแส  อยู่่�บริิเวณปากแม่่น้ำ��ำ
ก่อ่ นออกสู่ท�่ ะเล ส่ว่ นอีกี ความหมายหนึ่่ง� สันั นิษิ ฐานว่า่ “ประแส” มาจากการที่่�
น้ำ��ำ จืืดไหลมารวมกัับน้ำ�ำ� เค็ม็ ที่่�บริเิ วณปากน้ำำ�� จึึงเรียี กว่่า ปากน้ำำ�� ประแส

ช่ือ “บ้านประแส” ปรากฏหลักฐานต้ังแต่ในสมัยอยุธยา พระราช
พงศาวดาร ฉบบั พระราชหตั ถเลขา เลม่ 2 ไดก้ ลา่ วถงึ บา้ นประแส ชมุ ชน
ที่เป็นแหล่งกบดานของกองก�ำลังขุนรามกับหมื่นซ่องท่ีหลบหนีจากเมือง
ระยอง ในช่่วงสงครามเสีียกรุุงศรีีอยุุธยาครั้�งที่่� 2 ต่่อมาในสมััยพระบาท
สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่�่ หััวได้้เสด็็จฯ  ประพาสหััวเมืืองตะวัันออก
พ.ศ. 2427 พระองค์ได้เสด็จฯ มายังล�ำน�้ำประแส ลงเรือกลไฟเพ่ือทอด
พระเนตรความเป็นอยู่ของชาวบ้าน ซึ่งปรากฏความตอนหนึ่งที่กล่าวถึง
ชุมชนประแสไวว้ า่

“…รงุ่ ขนึ้ วนั อาทติ ยข์ น้ึ 10 ค�่ำ เดอื น 3 ออกเรอื มาทอดทต่ี รงปากน�้ำ
พแสซง่ึ เปน็ ทพ่ี ระแกลงแกลว้ กลา้ อยู่ลงเรอื เลก็ เรอื กลไฟลากเขา้ ไปดลู �ำน�้ำ
พแสจนตลอดพ้นหมู่บ้านคน มีบ้านเรือนติดๆ กันประมาณร้อยหลังเรือน
ตอ่ เขา้ ไปขา้ งในเขาวา่ ยงั มบี า้ นเรอื นอกี มาก แตเ่ ปน็ หนทางไกล หาไดไ้ ปไม่
กลับออกมาพักท่ีหัวแหลม ซ่งึ มีเมอื งแกลงท�ำค้างไว้ พ้นปร�ำใบไมท้ ่ีเขาไว้
รบั ทนี่ นั้ เหน็ วา่ ภมู ฐิ านงาม จงึ ไดส้ งั่ ใหส้ รา้ งท�ำขนึ้ ประกอบกบั พระเจดยี เ์ ดิม
ให้ชอ่ื ไวว้ า่ วดั สมมติ เทพถาปนาราม….”

จากหลกั ฐานลายลกั ษณอ์ กั ษรดงั กลา่ วแสดงใหเ้ หน็ วา่ พนื้ ทบี่ รเิ วณ
ริมน�้ำประแสในขณะน้ันมีการสร้างบ้านเรือนกระจายตัวอยู่โดยรอบ
(กาญจนา เหล่าโชคชัยกุล, 2562: 4-8) อีกท้ังยังปรากฏชื่อของชุมชน
ประแสในแผนท่ีสารบาญมณฑลจันทบุรี พ.ศ. 2457 ซึ่งน่าจะเป็นชุมชน
ส�ำคัญแห่งหนึ่งในภูมิภาคตะวันออก ถึงแม้ว่าจะมีการโอนอ�ำเภอแกลงให้
ขึ้นกับจังหวัดระยองตั้งแต่ พ.ศ. 2451 ตามหลักฐานการแจ้งความของ
กระทรวงมหาดไทย (ธนะ บุญศริ ิ, 2553)

คนจีนโพน้ ทะเล ผคู้ นและวิถชี วี ิต 2 — ชุมชนคนระยอง 37

38 ระยอง เลม่ 4

แผนที่่�มณฑลจันั ทบุรุ ีี ความส�ำคัญของแม่น�้ำประแสทหี่ ล่อเล้ี ยงผู้คนในพ้นื ที่ เนื่องจากมี
ปรากฏชื่่�อบ้้านประแส ลกั ษณะเปน็ ปา่ ชายเลน ซงึ่ เปน็ ระบบนเิ วศทป่ี ระกอบดว้ ยพชื และสตั วน์ านา
ที่่ม� าแผนที่่� : ชนิด ในสภาพแวดล้อมท่ีเป็นดินเลน น�้ำกร่อย หรือมีน�้ำทะเลท่วมถึง
หอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ สม่ำำ��เสมอ เช่น่ ปููใบไม้้ หอยคราง หอยตลับั ปลากระบอก เป็็นต้น้ ทำ�ำ ให้้
เกิดิ การประกอบอาชีพี ประมง เป็น็ แหล่ง่ ปลููกพืชื สมุนุ ไพร และปลููกไม้โ้ กงกาง
ที่สามารถน�ำมาเผาเป็นถ่านและให้ถ่านท่ีมีคุณภาพดี นอกจากน้ันยังเป็น
ศูนย์กลางเส้นทางคมนาคมและการค้าขายในอดีต ด้วยลักษณะทาง
ภูมิศาสตร์ของพื้นที่ลุ่มน�้ำประแส จึงมีความส�ำคัญต่อการด�ำเนินชีวิตของ
ผู้คนในมิติต่างๆ จนกลายเป็นเมืองท่าที่มีความส�ำคัญ จากค�ำบอกเล่า
เก่ี ยวกับประวัติศาสตร์ชุมชนปากน�้ำประแส สามารถย้อนระยะเวลาไปได้
ไม่ต�่ำกว่า 100 ปีจากการเทียบเคียงอายุของผู้ให้ข้อมูล ชุมชนแห่งน้ีถือ
เป็นชุมชนท่ีมีความเจริญรุ่งเรืองจากการเป็นเมืองท่าท่ีมีการซื้อขาย
แลกเปล่ี ยนสินค้า เป็นศูนย์กลางที่คนจากพื้นที่ตอนในของอ�ำเภอแกลง
จะน�ำส่ิงของในพื้นท่ีของตนเอง เช่น ของป่าจากบริเวณเขาชะเมา พืชผัก
และข้าวสาร จากบริเวณประแสบน และอาหารทะเลจากบริเวณปากน�้ำ
มาแลกเปลี่ยนกบั สนิ ค้าจากตา่ งพื้นที่

“..ตอนเด็กๆ ที่ตลาดประแสยังคึกคัก เห็นมีร้านขายปลาที่จะน�ำ
ปลาสดลงจากเรือมาขาย แล้วก็มีร้านขายปู กุ้ง ร้านผลไม้ จะมีคนจาก
เมืองแกลงเอา กับข้าว ของแห้ง กะปิ น�้ำปลามาขายที่ตลาดประแสบ้าง
ในนกี้ ม็ ที �ำกะปิ น�้ำปลาเหมอื นกนั ชว่ งหนา้ ท่ี มเี คยกจ็ ะท�ำกะปกิ นิ เอง บางคน
กท็ �ำมาขายทตี่ ลาดประแส…” (นวรตั น์ มจุ รนิ ทร,์ สมั ภาษณ์ 28 กมุ ภาพนั ธ์
2562)

คนจนี โพ้นทะเล ผคู้ นและวถิ ีชวี ติ 2 — ชมุ ชนคนระยอง 39

บน
แม่น่ ้ำ�ำ� ประแส แหล่ง่
ทรัพั ยากรสำ�ำ คัญั ของคน
ในชุุมชนปากน้ำำ��ประแส
ล่างซ้าย
ตลาดจ่า่ ยเก่า่ เป็็นตลาด
สำำ�คััญและเก่า่ แก่ใ่ นชุมุ ชน
ปากน้ำำ�� ประแส
ล่างขวา
เรืือสำำ�เภาบริเิ วณ
ปากน้ำ�ำ� ประแส
ที่่ม� าภาพ : หอจดหมายเหตุุ
แห่ง่ ชาติิ

40 ระยอง เลม่ 4

นอกจากเป็น็ ศููนย์ก์ ลางการแลกเปลี่่ย� นสินิ ค้า้ ของผู้�คนในพื้้น� ที่่แ� ล้ว้
ยัังมีกี ารส่ง่ ออกและนำำ�เข้้าสิินค้้าจากกรุุงเทพฯ อีีกด้ว้ ย โดยมีีเรืือเมล์เ์ ป็็น
พาหนะสำำ�คััญในการลำำ�เลีียงสิินค้้า ไปรษณีีย์์ โทรเลข และผู้�คนจากพื้้�นที่่�
หนึ่่�งไปยัังอีีกพื้้�นที่่�หนึ่่�ง ดัังนั้้�นนอกจากปากน้ำ�ำ�ประแสจะทำำ�หน้้าที่่�เป็็น
เมืืองท่่าแล้้ว ยัังเป็็นที่่�พัักสำำ�หรัับนัักเดิินทาง โดยปรากฏหลัักฐานหนัังสืือ
สััญญาเดิินเรืือพื้้�นที่่�หััวเมืืองตะวัันออกในสมััยของพระบาทสมเด็็จ
พระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่�หััว ราว พ.ศ. 2452 ระหว่่างรััฐบาลกัับบริิษััทอิิส
เอเชีียติิกคััมปนีี ใช้้เรืือกลไฟนามว่่า “จัักรพงษ์์” เดิินทางจากพระนครไป
ยัังเมืืองตราด อาทิิตย์์ละ 1 ครั้�ง โดยต้้องจอดแวะตามตำำ�บลต่่างๆ
ตามชายทะเลตะวันออกเฉียงใต้ของประเทศสยาม (หอจดหมายเหตุ
แห่งชาต,ิ กร 5 ม/39)

“…จะมีเรือเมล์ล�ำใหญ่ขนของมา เวลาเราส่ังของก็ส่งใบส่ังไป
กับเรอื เขาจะแวะจอดตามจดุ เวลาใครจะเขา้ ไปกรงุ เทพฯ กต็ อ้ งมาแวะคา้ ง
ทนี่ กี่ อ่ นคนื นงึ กเ็ ลยมโี รงแรมอยแู่ ถวตลาด นงั่ ไปทกี ส็ ามสวี่ นั กวา่ จะถงึ …”
(ชม วเิ ศษศิลปานนท,์ สัมภาษณ์ 27 กมุ ภาพนั ธ์ 2562)

ไม่ใช่เพียงแค่ผู้คนจากในพื้นที่เมืองระยองที่หลั่งไหลเข้ามา
ท�ำการค้าในพื้นที่ปากน�้ำประแส แต่ยังปรากฏว่ามีกลุ่มคนจีนที่เข้ามา
ท�ำการคา้ ทนี่ อี่ กี ดว้ ย โดยสนิ คา้ จากเมอื งจนี ไดแ้ ก่ เครอื่ งปน้ั ดนิ เผาบรรทุก
ใสเ่ รอื ส�ำเภามาท�ำการคา้ บรเิ วณเมอื งตามชายฝง่ั ทะเล โดยปรากฏหลกั ฐาน
เปน็ ส่งิ ของที่จมอยู่ใต้ทอ้ งทะเล และมีคนในชุมชนสามารถเก็บขน้ึ มาได้

“…สมัยก่อนคนจีนท่ีเข้ามาจะเอาสินค้าใส่เรือส�ำเภามาขายมีท้ัง
เคร่ืองปั้นดินเผา ชามตราไก่ หมอปั้น ก็จะจอดเรือแถวน้ี แล้วน่ังเรือเล็ก
ไปขายของที่สามย่าน บางครั้งคนจากแกลงก็มารับของจากตลาดประแส
ไปขายดว้ ย แตใ่ นตอนนนั้ เขาจะแลกเปลย่ี นกนั มากกวา่ ในนกี้ ม็ เี รอื ส�ำเภา
มาจมหลายล�ำ เคยมีคนไปด�ำน�้ำแล้วเจอถ้วยชาม ปืนด้ามทอง ตุ่มลาย
มงั กร และของมคี ่ามากมาย…” (สงกรานต์ (ไมท่ ราบนามสกลุ ), สัมภาษณ์
28 กุมภาพันธ์ 2562)

คนจนี โพ้นทะเล ผ้คู นและวิถชี วี ิต 2 — ชมุ ชนคนระยอง 41

แผนที่่�แสดงบ้้านเรืือน คานเร�อแหลมเมอื ง ก ถนนเทศบาล 7
และแหล่่งค้้าขายในชุุมชน ศาลกรมหลวงชมุ พร
ปากน้ำ��ำ ประแส เมื่่อ� ประมาณ
60 ปีที ี่่�ผ่่านมาจาก อตู‹ ‹อเร�อ สถานวี �ทยุทอŒ งถ่นิ ไทย
ความทรงจำ�ำ ของ ปากน้ำประแส
คุณุ ชม วิิเศษศิิลปานนท์์ แพปลา ข 1
พรสมจ�ต

2 3 เทศบาล 1สถานตี ำรวจ ชาใบขลู‹
ปากน้ำประแส

765 4 เทศบาล 2 ถนนเฉลิมบูรพาชลทิต

10 เทศ11111898345บ11า9ล206เทศบาล 10 เทศบาล 6 เทศบาล 3 โรงเร�ยนชมุ ชน
2222282754 เทศบาล 4 วัดตะเคียนงาม
12
32 เทศบาล 5
1167 33 วดั ตะเคยี นงาม
ตลแาพดปลล‹า32223งา13960ค21
ถนนเฉลิม ูบรพาชล ิทต
3354

เทศบาล 9

เทศบาล 9

สมาคมชาวประมง เสนŒ ทางศึกษาธรรมชาติทง‹ุ โปรงทอง
ปากน้ำประแส

วดั สมมติเทพฐาปนาราม อนุสรณเร�อรบ
แหลมสน หลวงประแส

42 ระยอง เลม่ 4

ต�ำแหน่งสถานที่ และค�ำอธบิ ายสญั ลักษณแ์ ผนที่

1. ร้านตดั เย็บเส้ือผา้ 12. ร้านหนังสือนโิ รจน์ และบา้ นชา่ งท�ำทอง 24. โรงตีเหล็ก
2. โรงสี
3. รา้ นขนมเปย๊ี ะ 13. บา้ นรับแลกขา้ ว 25. รา้ นขายอปุ กรณ์การเรียน
4. ร้านก๋วยเตี๋ยว
5. ร้านสมบูรณ์โอสถ 14. โรงโม่ชัน ท�ำยาแนวเรือ 26. ร้านท�ำฟัน
6. โรงกลึง ซ่อมเครื่องยนต์เรือ
7. ท่าเรอื ขนผกั ผลไม้ 15. บา้ นท�ำน�้ำปลา 27. ร้านขนม
8. บา้ นพพิ ิธภณั ฑ์ปากน�้ำประแส
(บา้ นเดมิ ของคณุ วิเชียร ทรัพย์เจรญิ ) 16. ร้านตัดเยบ็ เสอื้ ผา้ 28. ร้านกว๋ ยเต๋ี ยว
9. โรงหมกั น�้ำปลา
10. บ้านเจา้ ของโรงน�้ำปลา 17. ร้านท�ำฟัน 29. รา้ นข้าวตม้
11. บ้านท่ขี ายปลาเค็ม
18. รา้ นขายเหลก็ ท�ำมีด 30. โตะ๊ สนุ๊กเกอร์

19. ร้านยาไทย 31. โรงแรมแสงมุกดา

20. โรงแรมสมุทรคีรี 32. รา้ นขนม

21. ร้านของช�ำ 33. วิกประแสรามา

22. ตลาดจ่าย (ตลาดล่าง) 34. ร้านขนม

23. โรงฝน่ิ 35. สถานีีอนามััย

ก คานเร�อแหลมเมือง ข แพปลาตลาดล‹าง ค แพปลาพรสมจต�

ศาลกรมหลวงชุมพรเขตอุดมศกั ด์ิ ศาลเจาŒ พ‹อกลางถน่ิ ทอง (เจŒาพ‹อแขกดำ)
เจาŒ แมต‹ ะเคยี นงาม ศาลเจŒาพ‹อแซ‹ต้นั
ศาลเจŒาเซงจุŒยโจวซอ� กง (ศาลเจาŒ โรงเจ) ศาลเจาŒ พอ‹ กŒออ่ีไทรยŒอย (เจŒาพ‹อตŒนไทร)
ศาลเจาŒ พ‹อประแส (เจŒาพ‹อหวั โขด) ศาลเจาŒ พ‹อแสมผŒู
ศาลเจŒาพ‹อแหลมสน

รŒานขายผัก รŒานคŒาของคนจ�น
ราŒ นคาŒ คนไทย ราŒ นทอง
บŒานเชา‹ บาŒ นพักอาศัย
บาŒ นทำประมง บŒานทำโพงพาง
บŒานทำโปะˆ

คนจีนโพน้ ทะเล ผู้คนและวิถชี ีวิต 2 — ชมุ ชนคนระยอง 43

ต่อ่ มาใน พ.ศ. 2490 เมื่่อ� เกิดิ การตัดั ถนนสุขุ ุมุ วิทิ ผ่า่ นอำ�ำ เภอแกลง
เส้้นทางในการคมนาคมหลััก จึึงเปลี่่�ยนจากเส้้นทางน้ำำ�� ไปเป็็นถนน
การซื้้อ� ขายแลกเปลี่่ย� นสินิ ค้า้ ที่่บ� ริเิ วณปากน้ำ�ำ� ประแสจึงึ ลดบทบาทลง ผู้�คนจึงึ
ย้้ายไปทำำ�การค้้าที่่�บริิเวณตลาดสามย่่าน ซึ่่�งอยู่่�ติิดกัับถนนสุุขุุมวิิท ส่ง่ ผล
ให้้บรรยากาศการซื้ �อขายแลกเปลี่่�ยนสิินค้้าในชุุมชนแห่่งนี้้�ลดน้้อยลง
ประกอบกัับการเข้้ามาตั้้�งโรงงานอุุตสาหกรรมราว พ.ศ. 2532 เกิิดการ
ปล่่อยน้ำ�ำ�เสีียที่่�ไม่่ผ่่านกระบวนการบำำ�บััดลงมาสู่่�แม่่น้ำ�ำ�ประแส และการ
ปรัับเปลี่่�ยนรููปแบบการทำำ�สวนที่่�ใช้้สารเคมีีในการเพาะพัันธุ์� ส่่งผลเสีีย
โดยตรงต่อ่ ระบบนิเิ วศโดยรอบของลุ่�มน้ำ�ำ� ประแส สัตั ว์น์ ้ำ�ำ� ที่่เ� คยอุดุ มสมบููรณ์์
ก็็ลดน้้อยลง  และมีีการปนเปื้�้อนของสารเคมีี ก่่อให้้เกิิดโรคภััยมลภาวะ
ทางน้ำ��ำ และอากาศ อีกี ทั้้ง� ทำ�ำ ให้แ้ หล่ง่ ทำ�ำ มาหากินิ ของคนในพื้้น� ที่่ล� ดน้อ้ ยลง

ถึึงแม้้ว่่ากลุ่�มผู้�ประกอบการที่่�ทำำ�ธุุรกิิจค้้าขายจะลดลง แต่่กลุ่�มที่่�
ทำำ�อาชีีพประมงยัังคงดำำ�เนิินต่่อเนื่่�อง  ประมงจึึงกลายมาเป็็นอาชีีพที่่�
ประคับประคองเศรษฐกิจของชุมชนปากน�้ำประแส จากค�ำบอกเล่าของ
ผูค้ นในชุมชนท�ำใหท้ ราบว่า เมื่อประมาณ 30 ปที แ่ี ลว้ ชมุ ชนแหง่ นี้ถือเปน็
ย่า่ นของคนรวย รายได้ห้ ลักั มาจากการทำำ�ประมง เนื่่�องจากปากน้ำำ��ประแส
เป็น็ แหล่ง่ ที่่อ� ยู่อ�่ าศัยั ของสัตั ว์น์ ้ำ��ำ จำ�ำ นวนมาก โดยเฉพาะ เคย ซึ่ง� เป็น็ สัตั ว์น์ ้ำ�ำ�
ที่่พ� บเฉพาะบริเิ วณปากน้ำ��ำ ประแส ดังั จะพบ ยอ อุปุ กรณ์ท์ ี่่ใ� ช้จ้ ับั เคยบริเิ วณ
รมิ น�้ำของบา้ นในชมุ ชนแทบทกุ หลงั จนกระทงั่ เกดิ พระราชก�ำหนดการประมง
พ.ศ. 2558 การท�ำประมงพื้นที่บริเวณชายฝั่งทะเลรวมถึงชุมชนปากน�้ำ
ประแสกต็ อ้ งเปล่ี ยนไป กฎระเบยี บขอ้ บงั คบั ตา่ งๆ ทภี่ าครฐั ก�ำหนดมาเพื่อ
ให้สินค้าทางทะเลท่ีได้อยู่ในมาตรฐาน กลับกลายเป็นดาบสองคมท่ีท�ำให้
ผู้ประกอบการต้องเลกิ กิจการ ดังน้นั การท�ำประมงพาณิชยบ์ ริเวณปากน�้ำ
ประแสจึงลดน้อยลง ส่งผลให้กิจกรรมทางเศรษฐกิจที่เคยเกิดข้ึนก็ลด
น้อยลงไปดว้ ย

การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมบริเวณปากน�้ำประแส
ไม่เพียงแต่จะส่งผลกระทบต่อวิถีชุมชนดั้งเดิมเพียงประการเดียวเท่านั้น
แต่ย่ ัังมีผี ลต่อ่ ประเพณีีเก่่าแก่่ของชุุมชน คืือ งานผ้้าป่า่ กลางน้ำำ�� ซึ่่ง� เป็น็ ผล

44 ระยอง เลม่ 4

มาจากลัักษณะทางภููมิิศาสตร์์  และการตั้้�งถิ่่�นฐานของชุุมชนที่่�อยู่�่ใกล้้กัับ
แมน่ �้ำ โดยงานผ้าปา่ กลางน�้ำจะจัดขนึ้ ในวันขน้ึ 15 ค�่ำ เดือน 12 ตรงกับ
วันลอยกระทง ในอดีตน้ันงานผ้าป่ากลางน�้ำถือเป็นประเพณีประจ�ำปี
ที่ยิ่งใหญ่ และชาวบ้านในชุมชนต่างรอคอย เนื่องจากเป็นวันที่ไม่ต้อง
ท�ำงาน ทกุ คนจะออกมาสนกุ สนานรนื่ เรงิ กนั ในวนั นนั้ จะมกี จิ กรรมมหรสพ
ที่วัดตะเคียนงาม โดยจะมีทั้งอาหาร ดนตรี อีกท้ังมีการประกวด “เทพี
ชมงาน” ซึ่่ง� ภายในงานจะมีคี ณะกรรมการเดิินปะปนกัับผู้�คนที่่�เข้า้ ร่่วมงาน
เพื่่อ� สังั เกต และค้น้ หาหญิงิ สาวที่่เ� หมาะสม นอกจากงานรื่น� เริงิ ภายในวัดั
แล้ว้ ในแม่่น้ำ�ำ�ประแสจะมีีการแห่่ขบวนผ้้าป่่าถืือเป็็นจุุดเด่่นของงาน โดย
มีีเรืือพ่่วงผ้้าป่่าซึ่่�งเป็็นเรืือประมงขนาดใหญ่่  และมีีเรืือประมงขนาดเล็็ก
ล้อ้ มรอบ ในอดีีตเมื่่�อใกล้้ถึึงวัันงาน ถึึงแม้้ชาวประมงจะออกเรืืออยู่่�
ห่่างไกลมากเท่่าใดก็็จะต้้องรีีบกลัับมาให้้ทัันวัันจััดงานนัับเป็็นกิิจกรรมที่่�
สร้้างความสนุุกสนาน  และความร่่วมมืือให้้เกิิดขึ้�นกัับคนในชุุมชน โดย
คุุณสุุภาพร ยอดบริิบููรณ์์ได้้บรรยายถึึงความสนุุกสนานของงานผ้้าป่่า
กลางน้ำ�ำ�เอาไว้ว้ ่า่

“…เรือในคลองจะวิ่งไปมา ล�ำไหนสวยกจ็ ะแข่งกนั งานสนุกสนาน
มากเต้นร�ำกันบนเรือ แต่ละคนก็แต่งหน้าแต่งตัวกันสวยงาม สนุกมาก
พเี่ ปน็ คนกรงุ เทพฯ ไมเ่ คยเหน็ พอมาอยทู่ น่ี เี่ หน็ เขาท�ำกนั กต็ นื่ ตาตนื่ ใจ…”
(สุภาพร ยอดบริบูรณ์, สัมภาษณ์ 27 กมุ ภาพันธ์ 2562)

นอกจากนั้นยังมีการจัดงานชักพุ่มผ้าป่า ซึ่งมักจะจัดในวันเดียว
กับงานผ้าป่ากลางน�้ำ แต่เป็นช่วงภายหลังพระอาทิตย์ตกดิน หรือตั้งแต่
18.00 น. เป็นต้นไป โดยก่อนวันงานประมาณ 1 เดือน เจ้าหน้าท่ีจาก
เทศบาลต�ำบลปากน�้ำประแสจะท�ำการขออนุญาตเข้าไปตัดต้นฝาดจากใน
พนื้ ทเี่ ขตอนรุ กั ษ์ เพอ่ื น�ำมาจดั ท�ำพมุ่ ผา้ ปา่ เมอื่ ถงึ วนั งานจะมกี ารรวบรวม
พระสงฆ์จากวัดต่างๆ ในพื้นที่มาท�ำการ “ชักพุ่มผ้าป่า” โดยพระสงฆ์
แต่่ละรููปจะต้้องจัับสลากว่่าได้้พุ่�มผ้้าป่่าลำำ�ดัับที่่�เท่่าใด และจะต้้องตามหา
พุ่�มผ้้าป่่าตามลำำ�ดัับนั้้�นๆ ให้้เจอ ในอดีีตชาวบ้้านมัักจะซ่่อนพุ่�มผ้้าป่่าให้้
สลัับลำำ�ดัับกัันไปมา เพื่่�อให้้ยากต่่อการค้้นหา จึึงทำำ�ให้้เกิิดบรรยากาศ

คนจนี โพน้ ทะเล ผคู้ นและวถิ ชี วี ติ 2 — ชุมชนคนระยอง 45

บน ความสนุุกสนานของชาวบ้้านที่่�ต่่างรอคอยงานประเพณีีในแต่่ละปีีและ
บรรยากาศงานทอดผ้า้ ป่่า นัักท่่องเที่่�ยวที่่�เข้้ามาเยี่่�ยมชม ในปััจจุุบัันกิิจกรรมงานผ้้าป่่ากลางน้ำ�ำ�ได้้
กลางน้ำำ�� ในอดีตี เปลี่่�ยนแปลงไปมาก การประกวดเทพีีชมงานได้้เลืือนหายไป เนื่่�องจาก
ที่่�มาภาพ : พิิพิธิ ภัณั ฑ์์ จำำ�นวนผู้�คนในชุุมชนลดน้้อยลง เรืือประมงที่่�นำำ�มาวิ่่�งผ้้าป่่าก็็มีีจำำ�นวน
โรงเรียี นชุุมชน ลดลง และถููกสั่่ง� ห้้ามเดิินเรืือจากข้้อกฎหมายทางการประมง รวมทั้้ง� การ
วัดั ตะเคียี นงาม เปลี่่�ยนแปลงสถานที่่�จััดงานจากเดิิมที่่�ให้้เรืือวิ่�งในคลอง (แม่่น้ำ�ำ�ประแส)
ล่าง ก็ปรับเปลี่ยนไปบริเวณเรือรบหลวงประแส จงึ ท�ำให้ขาดการมสี ว่ นรว่ มจาก
บรรยากาศงานทอดผ้า้ ป่่า ผูค้ นในชมุ ชน
กลางน้ำ��ำ ในอดีีต
ที่่ม� าภาพ : บ้า้ นพิิพิิธภััณฑ์์
ปากน้ำำ��ประแส

46 ระยอง เล่ม 4

ปััจจุุบััน ชุุมชนปากน้ำ�ำ�ประแสได้้มีีการจััดตั้้�งกลุ่�มอนุุรัักษ์์บ้้านเก่่า
ตั้้ง� แต่่ พ.ศ. 2558 เพื่่อ� ต้อ้ งการฟื้น�้ ฟููชุมุ ชน และพัฒั นาให้เ้ ป็น็ แหล่ง่ ท่อ่ งเที่่ย� ว
เชิงวัฒนธรรมที่สร้างรายได้ให้กับชุมชน โดยมีการจัดงานถนนคนเดิน
วันศกุ ร์ เสาร์ และอาทติ ยแ์ รกของเดอื น แตใ่ นภายหลงั ไดป้ รบั เปล่ี ยนเปน็
ตลาดชมุ ชนบรเิ วณดา้ นหนา้ บา้ นของตนเอง พรอ้ มทง้ั ขอความรว่ มมอื จาก
ผู้คนในชุมชน เมื่อต้องการซ่อมแซมบ้านที่ช�ำรุดทรุดโทรมให้พยายาม
รัักษาสภาพดั้้�งเดิิมของบ้้านเอาไว้้ รวมไปถึึงภููมิิทััศน์์ต่่างๆ และจััดทำำ�
“บ้้านพิพิ ิิธภััณฑ์์ปากน้ำ�ำ�ประแส” เพื่่อ� บอกเล่า่ เรื่่�องราวในอดีีตผ่่านภาพถ่่าย
เก่่าและสิ่่�งของเครื่่อ� งใช้้ที่่ร� วบรวมมาจากชุมุ ชน

บ้้านเรืือนในชุุมชนปากน้ำ��ำ ประแส

ชุมชนปากน�้ำประแส หากจะเรียกว่าเป็นชุมชนที่ตั้งอยู่เหนือน�้ำ
ก็ไมผ่ ดิ นกั เนอ่ื งจากอาคารบา้ นเรอื นทงั้ สองฝง่ั ถนนตา่ งตงั้ อยูบ่ นเลนรมิ น�้ำ
เม่ือถึงเวลาน�้ำขึ้น ใต้ถุนบ้านจะเต็มไปด้วยน�้ำทะเลท่ีหนุนข้ึนมาลักษณะ
ของบา้ นเปน็ อาคารแถวไม้ 2 ชนั้ ยกพนื้ ใหส้ งู จากระดบั น�้ำ ปลกู บา้ นหนั หน้า
เข้าหากันตามแนวถนน ในอดีตถนนเส้นน้ีเป็นเพียงสะพานไม้ส�ำหรับให้

บ้า้ นพิพิ ิิธภัณั ฑ์์ปากน้ำ��ำ
ประแส

คนจนี โพ้นทะเล ผู้คนและวิถีชีวิต 2 — ชุมชนคนระยอง 47

สภาพบ้า้ นเรืือนริิมแม่น่ ้ำ��ำ คนในชุมชนเดินเท้าเท่าน้ัน ประตูบ้านเป็นแบบบานเฟี้ยมพ้ืนที่ช้ันล่างใช้
ประแสในอดีตี เมื่่อ� ราว 60 ปีี ส�ำหรบั คา้ ขายและประกอบอาชพี สว่ นชนั้ บนเปน็ หอ้ งนอนและพน้ื ทสี่ ว่ นตัว
ที่่ผ� ่า่ นมา ลักั ษณะบ้า้ นยกพื้้น� ส�ำหรับบ้านท่ีอยู่ติดฝั่งแม่น�้ำจะมีขนาดกว้าง เนื่องจากในอดีตเป็นท้ังท่า
สููงเหนือื ระดับั น้ำ�ำ� ทะเล และ จอดเรอื และทอ่ี ยูอ่ าศยั โดยมลี กั ษณะเปน็ แพปลามชี านบา้ นขนาดกวา้ งอยู่
ก่อ่ สร้า้ งจากวัสั ดุทุี่่ห� าได้ง้ ่า่ ย บริเวณหลังบ้าน เพ่ือใช้เป็นสถานที่เตรียมของในการออกเรือ และข้ึนลง
โดยมีบี ้า้ นบางหลังั ที่่ม� ุงุ สัตว์น�้ำที่ได้จากการท�ำประมงและแปรรูปอาหารทะเล เช่น ตากปลาเค็ม
หลังั คาด้ว้ ยกระเบื้้อ� งว่า่ ว ตากเคย เปน็ ต้น
ที่่ม� าภาพ : หอจดหมายเหตุุ
แห่ง่ ชาติิ

48 ระยอง เลม่ 4

บน 2 — ชุมชนคนระยอง 49
ราวอวนบริเิ วณชุุมชน
ปากน้ำำ��ประแสในอดีตี
โดยบริเิ วณหลังั บ้า้ นจะมีี
หลักั ไม้ไ้ ผ่ส่ ููง เพื่่อ� ใช้ต้ ากอวน
ที่่�มาภาพ : หอจดหมายเหตุุ
แห่่งชาติิ
ล่าง
บ้า้ นเรืือนในชุมุ ชนปากน้ำ�ำ�
ประแสมีกี ารยกเสาสููงเพื่่อ�
ป้้องกันั น้ำ��ำ ท่ว่ มในช่ว่ งเวลา
น้ำ��ำ ขึ้�น

คนจนี โพ้นทะเล ผู้คนและวถิ ชี ีวติ