Libri_Interneti

Dr.sc. Edmond E. BEQIRI

IOM International Organization for Migration

2000

Kosovo Information

KIAIAssistance Initiative

Internet Centers

INTERNATIONAL ORGANIZATION FOR MIGRATION – IOM
KIAI – QENDRAT E INTERNETIT
Dr.sc. Edmond Beqiri

INTERNETI

- Komunikimet kompjuterike -

2000

Recensent:
Prof.dr. Gary E. Selnow, profesor në San Francisco State University

Kryetar Këshillit botues
Pasquale Lupoli, Udhëheqës i Misionit t% IOM-së për Kosovë

Redaktor përgjegjës
Michael Barton, Menaxher i programit për Iniciativë në asistencën për infor-
macione në Kosovë (KIAI)

Redaktor teknik
Robert Crawford, Menaxher i programit për Qendra të internetit në “Iniciativë
në asistencën për informacione në Kosovë” (KIAI)

Lektor
Prof. Xhavit Shala

Botues: Organizata Ndëkombëtare për Migracion (IOM)
– Misioni në Kosovë

Përmbajtja
HYRJE................................................................................................................ 9
KREU I............................................................................................................. 13
RRJETAT KOMPJUTERIKE ......................................................................... 13

Rrjeti kompjuterik ..................................................................................... 13
Puna në rrjet kompjuterik ........................................................................ 14

Mënyra e punës online......................................................................... 14
Mënyra e punës off-line ....................................................................... 15
LAN – Rrjeti lokal i kompjuterëve .......................................................... 16
Mënyrat e lidhjes së rrjetit të kompjuterëve .......................................... 18
Protokolet ................................................................................................... 19
Protokolet e internetit........................................................................... 19
Standardet në komunikimin e kompjuterëve ................................... 21
Kabllot për ndërlidhje në rrjet ............................................................. 22
Rrjetat e larguara njëra nga tjetra........................................................ 23
Sistemi operativ i rrjetit ............................................................................ 23
KREU II ........................................................................................................... 27
KOMUNIKIMET E AVANSUARA............................................................. 27
Rrjeti publik kompjuterik......................................................................... 27
BBS (Bulletin Board System)................................................................ 27
Rrjeti global kompjuterik ..................................................................... 28
Serviset online............................................................................................ 29
KREU III.......................................................................................................... 33
KONCEPTET THEMELORE PËR MULTIMEDIA DHE PËR INTERNET
.......................................................................................................................... 33
Multimedia................................................................................................. 33
Integrimi i tekstit, fotografisë dhe zërit.................................................. 34
Hiperteksti.................................................................................................. 36
World Wide Web-i .................................................................................... 38
Programet për lexim të vebit - browserët .......................................... 39
Lundrimi –Sërfimi nëpër Internet....................................................... 40
Dokumenti parësor i WWW-së - Home Page........................................ 40
HTML ..................................................................................................... 42
URL - Lokatori univerzal i burimit......................................................... 42
KREU IV.......................................................................................................... 47
E-MAIL............................................................................................................ 47
E-mail (posta elektronike) ........................................................................ 47
E-mail adresa.............................................................................................. 49

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Hapja e e-mail adresës në njërin nga serviset e Internetit............... 50
Leximi i postës së arritur...................................................................... 57
Sortimi i mesazheve E-mail ................................................................. 58
Ruajtja e mesazhit nga Inbox-i në folder të caktuar ......................... 59
Fshirja e mesazheve .............................................................................. 59
Hapja e folderit...................................................................................... 60
Ndërprerja e arritjes së e-mailit nga dërguesi i padëshiruar .......... 60
Dërgimi i mesazhit të ri e-mail............................................................ 61
Dërgimi i mesazhit të njëjtë në më shumë adresa ............................ 62
Dërgimi i dokumentit të punuar në çfarëdo aplikacion tjetër
kompjuterik............................................................................................ 63
KREU V ........................................................................................................... 69
LIDHJA NË INTERNET ............................................................................... 69
Historiku i shkurtër i Internetit ............................................................... 69
Mundësitë e lidhjes në Internet ............................................................... 70
Lidhja në Internet nëpërmes Ruterit dhe Gateway kompjuterit .... 71
Mundësia e qasjes me modem nga distanca ..................................... 72
Mundësia e qasjes së drejtpërdrejtë në Internet ............................... 73
Internet-provajderët (ISP) ........................................................................ 73
Çmimet e shërbimeve të ISP-së........................................................... 74
Adresimi në Internet ................................................................................. 75
Formati numerik i adresimit ............................................................... 75
Formati simbolik i adresimit ............................................................... 76
Domenet në Internet-adresë .................................................................... 76
Pajisjet e nevojshme për lidhje në Internet ............................................ 78
Modemi analog...................................................................................... 80
ISDN-ja ................................................................................................... 80
Qasja në Internet........................................................................................ 81
KREU VI.......................................................................................................... 89
DISA NGA SERVISET MË TË NJOHURA TË INTERNETIT.................. 89
WWW (World Wide Web)................................................................... 89
E – mail ................................................................................................... 90
TELNET – i............................................................................................. 92
Startimi i TELNET-it............................................................................. 94
FINGER .................................................................................................. 95
FTP ( File Transfer Protocol)................................................................ 95
GOPHER ................................................................................................ 97
USENET.................................................................................................. 97

4

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

VRML...................................................................................................... 98
NETMEETING ...................................................................................... 99
IRC......................................................................................................... 100
MSN - Messenger Service .................................................................. 103
Microsoft CHAT.................................................................................. 104
ICQ ........................................................................................................ 105
Seviset tjera .......................................................................................... 107
KREU VII ...................................................................................................... 111
BROWSERËT E INTERNETIT ................................................................... 111
INTERNET EXPLORER.............................................................................. 111
Startimi i Internet Explorer-it ................................................................ 111
Fusha për vendosjen e adresës së dëshiruar ................................... 112
Shiriti komandues - toolbar ............................................................... 114
Regullimi i pamjes së toolbar-eve..................................................... 117
Rregullimi i toolbar-eve me sustën e djathtë të miut..................... 118
Shiriti i menyve ................................................................................... 119
Menyja File........................................................................................... 120
Hapja e html-fajllave me opcionin Open......................................... 121
Opcioni “Work offline”...................................................................... 122
Leximi offline i faqes aktive............................................................... 124
Opcioni Send ....................................................................................... 125
Ruajtja e përmbajtjes HTML të fajlit................................................. 126
Ruajtja e Veb faqes në diskun e kompjuterit................................... 126
Ruajtja e fotografive ose e tekstit nga Veb faqja.................................. 127
Krijimi i shkurtesës në desktop për veb-faqen aktive.................... 128
Menyja Edit.......................................................................................... 129
Kopjimi i informacionit të caktuar nga Veb-faqja në dokumentin
tjetër ...................................................................................................... 129
Menyja View ........................................................................................ 130
Menyja Go ............................................................................................ 132
Menyja Help ........................................................................................ 133
Veçimi i faqeve interesante gjatë lundrimit (sërfimit) në Internet ... 134
Leximi offline i faqes së ruajtur më parë në listën favorites ......... 135
Outlook Express ...................................................................................... 137
Definimi dhe regullimi i e-mailit ...................................................... 138
Leximi i mesazheve të arritura.......................................................... 141
Dërgimi i e-mailit ................................................................................ 143
NETSCAPE COMMUNICATOR............................................................... 146

5

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Startimi i Netscape Communicator-it................................................... 146
Fusha për vendosjen e lokacionit të dëshiruar ............................... 147
Shiriti komandues - toolbar ............................................................... 148

Sajtet më interesante në Internet sipas Netscape-it ............................ 150
Welcome – Sajti ................................................................................... 151
Sajti “The Internet” ............................................................................. 151
Sajti “People”....................................................................................... 152
Sajti “Yellow Pages” ........................................................................... 153
Sajti “What’s New”............................................................................. 154
Sajti “What’s Cool” ............................................................................. 155

KREU VIII ..................................................................................................... 159
HULUMTIMET NËPËR INTERNET ........................................................ 159
Gjetja e informacionit të dëshiruar në Internet........................................ 160

Hapja e sërishme e faqeve të cilat kanë qenë të vizituara më parë .. 160
Disa vegla (mjete) për hulumtim nëpër Internet..................................... 162

Si punojnë programet-vegla (makineritë) për hulumtim nëpër
Internet...................................................................................................... 162

WEBCRAWLER .................................................................................. 163
LYCOS .................................................................................................. 164
INFOSEEK SEARCH .......................................................................... 164
WORLD WIDE WEB WORM............................................................ 165
Regjistrat (direktoriumet) e vebit .......................................................... 166
Si punon direktoriumi i Internetit?................................................... 166
YAHOO - direktoriumi ...................................................................... 167
Altavista ............................................................................................... 168
MSN ...................................................................................................... 168
Direktoriumi-InfoSpace ..................................................................... 169
Programe të tjera për hulumtim ................................................................ 170
Ask Jeeves................................................................................................. 170
Disa veb sajte interesante............................................................................ 172
Sajtet referale............................................................................................ 172
Britannica ............................................................................................. 172
DeepCanyon ........................................................................................ 173
GuruNet ............................................................................................... 173
Google................................................................................................... 174
Northern Light .................................................................................... 175
Sajtet ndihmëse për shoping nëpërmes Internetit .............................. 176
Sajti për shoping “Bizrate” ................................................................ 176

6

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Sajti për shoping “DealTime”............................................................ 177
Sajti për shoping “Productopia” ....................................................... 178
Online shopingu i PC kompjuterëve me sajtin “Dell”................... 179
Online shopingu i PC kompjuterëve me sajtin “Gateway” .......... 180
Online shopingu i kompjuterëve me sajtin “NECX” ..................... 181
Online shopingu i kompjuterëve dhe komponenteve elektronike
me sajtin Outpost ................................................................................ 182
Online shopingu i artikujve të tjerë ...................................................... 183
Online shopingu i librave, muzikës, videos, elektronikës dhe
lodrave me sajtin “Amazon” ............................................................. 183
Online shopingu i artikujve të modës me sajtin “Fashionmall” .. 184
Online shopingu i artikujve me sajtin “FreeShop” ........................ 185
Shopingu individual (privat) në mes personave të ndryshëm ......... 186
Shopingu individual me anë të sajtit Andale.................................. 186
Shopingu individual me anë të sajtit “Auctions”........................... 187
Shopingu individual me anë të sajtit “I Want”............................... 188
KREU IX........................................................................................................ 193
TRANSFERIMI I SOFTVERIT NGA INTERNETI................................... 193
Transferimi i programeve dhe të dhënave nga Interneti – Downlod
dhe Upload............................................................................................... 193
Si bëhet transferimi i të dhënave dhe programeve nga Interneti?193
KREU X ......................................................................................................... 201
KOMPRESIMI I FAJLLAVE ....................................................................... 201
Çka është kompresimi i fajllit?.......................................................... 201
Programet për kompresimin e fajllave............................................. 201
Në cilin vend mund të merret programi për kompresim të
softverit?............................................................................................... 202
Instalimi i aplikacionit WinZip? ....................................................... 203
Si përdoret programi WinZip?.......................................................... 207
Disa formate të kompresimit të fajllave........................................... 213
KREU XI ........................................................................................................ 219
KRIJIMI I VEB-FAQEVE............................................................................. 219
Disenji i veb-faqeve në aplikacionin Microsoft FrontPage................ 222
Veb-faqet .............................................................................................. 222
Krijimi dhe disenjimi i veb-faqes ...................................................... 222
Shembulli i formimit të veb-faqes me pyetësor.............................. 228
Krijimi i Veb-faqes me korniza (Frames)......................................... 228
LITERATURA .............................................................................................. 233

7

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Internet-adresa të dobishme....................................................................... 235
About this book............................................................................................ 239

Violetës, Edvinit
dhe Ernestit.

8

HYRJE

Libri të cilin e mbani në duar është dedikuar për shfrytëzuesit e komp-
juterëve të nivelit fillestar dhe mesatar. Është libër i lehtë që të përcjellet dhe i
organizuar në mënyrë logjike, ashtu që lexuesi të mësojë shpejtë dhe lehtë
shumicën e kuptimeve për Internet-in dhe për World Wide Web-in. Është
përdorur mënyra vizuele me procedura hap-pas-hapi të cilat i ndihmojnë
shfrytëzuesit që të mësojë të gjitha ato që i nevojiten.

Kreu 1 dhe 2 i librit bën shtjellimin e shkurtër të rrjetave kompjuterike
dhe komunikimeve kompjuterike, mënyrat se si janë ato të organizuara, çka
janë rrjetat LAN dhe WAN, çka janë protokolet, cilin sistem operativ duhet
shfrytëzuar për rrjeta kompjuterike, çka është rrjeti publik kompjuterik, cilat
janë serviset online (në linjë) etj.

Kreu 3 përmban konceptet themelore për multimedia dhe për Internet.
Në këtë pjesë shpjegohet World Wide Web-i, si punon dhe si shfrytëzohet.

Në kreun 4 janë përfshirë temat me përgjigjet se çka është posta elek-
tronike (e-mail-i), si hapet e-mail adresa, si dërgohen dhe pranohen mesazhet,
si barten ato deri te adresa korrekte, si bëhet bartja e mesazhit në më shumë
adresa, si ndërtohet libri i adresave etj.

Kreu 5 ofron edhe disa fjalë për Internetin, mundësinë e lidhjes në In-
ternet, lidhja në Internet nëpërmes kompjuterëve ruterë dhe Gateway, provaj-
derët e Internetit, adresimi në Internet, disa fjalë për pajisjet e nevojshme për
lidhje në Internet dhe si bëhet qasja në Internet.

Kreu 6 prezanton serviset më të njohura të Internetit, duke përfshirë
këtu serviset: Telnet, Finger, FTP, Gopher, Usenet, VRML, Netmeeting, IRC,
MSN-Messenger Service, Microsoft CHAT, ICQ si dhe serviset e tjera të Inter-
netit.

Kreu 6 përfshinë brovserët e Internetit në të cilin janë shtjelluar Micro-
soft Internet Explorer dhe Netscape Navigator, duke i prezantuar përparësitë
dhe dobësitë e të dy brovserëve.

Kapitulli 8 shtjellon hulumtimin nëpër Internet, duke u fokusuar në
programet-vegla për hulumtim si: WebCrawler, Lycos, Infoseek Search, World

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Wide Worm etj. si dhe të ashtuquajturat direktoriumet e Internetit: Yahoo, Al-
taVista, MSN, InfoSpace etj.

Një pjesë e këtij kapitullin shpjegon hulumtimet akademike dhe
profesionale.

Shumë njerëz të shteteve të perëndimit blejnë dhe shesin mallra
nëpërmes Internetit. Për këtë arsye janë shqyrtuar disa kategori të shopingut
(shitblerjes) nëpërmes Internetit të cilat janë mjaftë të dobishme dhe bukur të
disenjuara.

Kreu 9 përfshinë transferimin e të dhënave dhe të programeve nga
Interneti (Download) si dhe transferimin e të dhënave nga kompjuteri i
shfrytëzuesit deri në Internet duke shfrytëzuar FTP-në. Në disa hapa është
shpjeguar se si bëhet transferimi i softverit nga Interneti.

Kreu 10 shpjegon kompresimin e fajllave, si bëhet, cili program duhet
shfrytëzuar për kompresim, ku mund të merret programi si dhe nëpërmes
shembullit konkret është shpjeguar kompresimi dhe dekompresimi i fajllave në
aplikacionin WinZip.

Në fund, në kreun 11 në disa faqe është shpjeguar se çka është disenji i
Veb-faqeve me një shembull të krijimit të veb-faqes në aplikacionin Microsoft
FrontPage. Lexuaesi poashtu mund të informohet se cilat mjete duhet përdorur
për të ndërtuar Veb-prezantimin më kompleks.

Me anë të këtij libri është tentuar që të shpjegohen disa kuptime të In-
ternetit ashtu që të kuptohen shpejtë dhe lehtë. Interneti vërtet është bërë
shoqërues i dobishëm i njeriut në mënyra të panumërta.

Jam i vetdijshëm se libri mund të ketë fjalë jo të qëlluara terminolo-
gjike, meqenëse në gjuhën shqipe ende nuk kemi gjuhë të unifikuar të këtij
lëmi, prandaj secili sugjerim për përmirësim në ribotimin e këtij libri do të jetë i
mirëseardhur . Shpresoj se e kam gjetur mënyrën se si t’i përfshij dhe shpjegoj
nevojat e secilit lexues.

Në fund shfrytëzoj rastin që të falënderoj prof.dr. Bashkim Rusetin i ci-
li më dha përkrahje të vazhdueshme për të realizuar konceptin e këtij libri.
Poashtu falënderoj edhe dr.sc. Xhemajl Ademajn, për përkrahje të pakursyer.
Në fund falënderoj edhe familjen time të cilës edhe ia kushtoj këtë libër.

Mars, 2000 Dr. Edmond Beqiri

10

RRJETAT KOMPJUTERIKE 1

Në kreun 1 bëhet shtjellimi i
shkurtër i rrjetave kompjuterike dhe ko-
munikimeve kompjuterike, duke për-
fshirë këtu:

mënyrat se si janë të
organizuara rrjetat,

çka janë rrjetat LAN dhe WAN,
çka janë protokolet,

cilin sistem operativ duhet
shfrytëzuar për rrjeta kompju-
terike,

çka është rrjeti publik kompju-
terik,

cilat janë serviset online (në
linjë) etj.

1 Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Përmbajtja e këtij kreu:

Rrjeti kompjuterik
Puna në rrjet kompjuterik
Mënyra e punës online
Mënyra e punës off-line
LAN - Rrjeti lokal i kompjuterëve
Mënyrat e lidhjes së rrjetit të kompjuterëve
Protokolet
Protokolet e internetit
Standardet në komunikimin e kompjuterëve
Kabllot për ndërlidhje në rrjet
Rrjetat e larguara njëra nga tjetra
Sistemi operativ i rrjetit

12

KREU I

RRJETAT KOMPJUTERIKE

Rrjeti kompjuterik

Me ndërlidhje të dy ose më shumë kompjuterëve në mes veti
realizohet rrjeti kompjuterik. Struktura e rrjetit kompjuterik mundet me
qenë e thjeshtë, por ndonjëherë është mjaftë e ndërlikuar.

Secili institucion apo lokacion që posedon më shumë se një
kompjuter, vlen që ata kompjuterë t'i ndërlidhë në mes veti në rrjet
kompjuterik. Në këtë mënyrë realizohet shfrytëzimi më racional i
hapësirës në disk të kompjuterit, lehtësohet qasja në resurset e
përbashkëta kompjuterike siç janë: shtypësi (printeri), faks-modemi,
shpejtohet dhe thjeshtohet këmbimi i fajllave, hapen mundësitë e
këmbimit elek-tronik të porosive përbrenda dhe jashtë institucionit etj.

Për nga lokaliteti apo regjioni i ndërlidhjes së kompjuterëve në
rrjet, mund të dallojmë tre lloje të rrjetave kompjuterike:

1. LAN – rrjeti lokal kompjuterik (ang. Local Area Network)
2. MAN – rrjeti kompjuterik i qytetit (ang. Metropolitan Area

Network)
3. WAN – rrjeti i gjerë kompjuterik (Wide Area Network).

Rrjeti kompjuterik paraqet kuptim shumë të gjerë dhe ky kup-
tim përdoret në mënyrë mjaft elastike. Rrjet kompjuterik formojnë
vetëm dy kompjuterë të ndërlidhur në mes veti, por poashtu rrjet
kompjuterik formojnë dy ose më shumë rrjeta kompjuterike të ndërli-
dhura. Sot ekziston rrjeti ndërkombëtar kompjuterik i cili bën ndërlidhjen e
të gjitha rrjetave kompjuterike në botë i quajtur INTERNET (shkurtesë
nga anglishtja, INTERnational NETwork). Interneti mundësoi që nëpër-
mes tij të ndërlidhen mbi 50 milionë shfrytëzuesë të kompjuterëve.

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Fig. 1. Pajisjet e rrjetit të prezantuara në Internet

Puna në rrjet kompjuterik

Puna në rrjet kompjuterik mund të bëhet në dy mënyra (regjime)
të punës: mënyra e punës online dhe mënyra e punës off-line.

Mënyra e punës online

Mënyra e punës gjatë kohës kur shfrytëzuesi i kompjuterit është
i lidhur aktivisht në rrjet kompjuterik për të komunikuar me ndonjë
shfrytëzues tjetër ose me ndonjë servis (shërbim) të rrjetit quhet regjim i
punës online. Në këtë mënyrë të punës shfrytëzuesi është aktualisht
duke e shfrytëzuar rrjetin kompjuterik.

14

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Fig. 1 Regjimi online i punës

Mënyra e punës off-line

Leximi i porosive nëpër programe të ndryshme të serviseve të
rrjetit gjerësa shfrytëzuesi është në lidhje, nuk preferohet për shkak të
jokonforitetit dhe të harxhimeve të mëdha telefonike. Për këtë arsye
ekziston edhe regjimi i punës off-line, i cili bën të mundur leximin e po-
rosive pasi që të ndërprehet lidhja me rrjetik kompjuterik. Kjo realizohet
ashtu që gjatë mënyrës së punës online, shfrytëzuesi të dhënat e dëshi-
ruara i ruan së pari në kompjuterin e vet dhe pastaj, në regjimin e punës
off-line, ato i lexon dhe i analizon në kompjuterin e tij pa qenë fare ak-
tivisht i lidhur në rrjet.

15

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Fig. 2. Programi Graphics Explorations i lexuar në regjimin off-line

Faqet e Internetit kur jemi të shkyçur nga Interneti mund të shi-
hen nga programi përkatës (browseri) me anë të kësaj procedure:

1. Para se të bëhet shkyçja nga Interneti shtypet menyja Tools dhe
zgjedhet opcioni Synchronize.

2. Shtypet klik në menynë File dhe zgjedhet opcioni Work offline.
3. Nga regjistri i ofruar, zgjedhet faqja që dëshirohet që të shihet.

LAN – Rrjeti lokal i kompjuterëve

Kompjuterët personalë dhe ata Macintosh mund të lidhen në
rrjeta të karaktereve dhe të madhësive të ndryshme. Kur rrjeti është i
realizuar në kuadër të një lokaliteti, ose të disa lokaliteteve të afërta, atë-

16

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

herë ky rrjet quhet rrjet lokal apo LAN (nga gjuha angleze Local Area
Network).

Projektimi i rrjetit është më kompleks se projektimi i sstemit të
veçantë kompjuterik. Realizimi dhe zhvillimi i suksesshëm i rrjetit
kompjuterik parashikon planifikimin e kujdesshëm, projektimin si dhe
mjaftë përvojë në këtë lëmë.

Ndërlidhja e disa kompjuterëve në rrjet lokal mund të realizohet
me anë të adapterëve përkatës të rrjetit (karteleve elektronike të cilat
mundësojnë ndërlidhjen sipas ndonjë standardi të caktuar) e pastaj në
mënyrë korrekte ndërlidhen me anë të kabllove.

Rrjetin kompjuterik e përbëjnë: kompjuterët, pajisjet lidhëse dhe
lidhjet në mes tyre.

Kompjuterët në përbërje të rrjetit kompjuterik mund të jenë:

me përparësi të njëjtë ose
server me klientë apo me stacione punuese.

Rrjetat kompjuterike me kompjuterë të përparësisë së njëjtë zakon-
isht quhen rrjetat Peer to Peer.

Fig. 3. Rrjeti kompjuterik peer to peer

Te rrjeti kompjuterik me kompjuterë server-klientë, njëri ose disa
kompjuterë kryejnë disa funksione të përbashkëta për tërë rrjetin dhe
quhen serverë, kurse kompjuterët e tjerë në rrjet quhen stacione punuese
ose klientë (client). Në server ndodhet shumica e të dhënave të
rëndësishme për rrjetin.

17

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Fig. 4. Rrjeti kompjuterik me server dhe klientë

Mënyrat e lidhjes së rrjetit të kompjuterëve

Kompjuterët në rrjet mund të lidhen në topologji të ndryshme.
Topologjitë më të përhapura janë lidhjet në yll, në unazë dhe në
magjistralë. Ekzistojnë edhe topologji dhe kombinime të tjera të lidhjes
së kompjuterëve në rrjet, por ato përdoren më rrallë.

Fig. 5. Lidhja në yll e kompjuterëve

18

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Fig. 6. Lidhja e kompjuterëve në unazë

Protokolet

Rregullat të cilat përcaktojnë mënyrën e komunikimit në rrjet të
kompjuterëve në mes veti quhen protokole. Ekzistojnë protokole të
ndryshme që u janë përshtatur kompjuterëve, rrjetave dhe topologjive
të ndryshme.

Protokoli në të vërtetë paraqet gjuhën e cila u mundëson
kompjuterëve që të komunikojnë njëri me tjetrin.

Protokolet e internetit

Siç konstatuam më lartë, përshkrimi preciz i rregullave dhe
mënyra në të cilën kompjuterët e ndryshëm mund të komunikojnë në
rrjet quhet protokol. Me anë të protokoleve arrihet lidhja në mes të
kompjuterëve personalë dhe qendrës së madhe kompjuterike. Softveri i
cili mundëson funksionimin normal të Internetit përbëhet nga dy
komponente të protokoleve të cilat sipas standaradeve ndërkombëtare
quhen:

TCP (Transmission Control Protocol ) dhe
IP ( Internet Protocol).

19

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

ose shkurtimisht TCP/IP.
Këto standarde janë përcaktuar nga organizata e ashtuquajtur

Shoqata e Internetit (Internet Society).
TCP ka për detyrë organizmin dhe shpërndarjen e të dhënave në

pakete të cilat duhet që të dërgohen, kurse IP ka për detyrë bartjen e
tyre nëpër rrjet, që në terminologjinë kompjuterike quhet rutim (rout-
ing).

Secili rrjet kompjuterik dhe secili kompjuter i ndërlidhur në rrjet
– i ashtuquajtur host i internetit, merr një adresë të veçantë të protokolit
të Internetit (IP), p.sh. 172. 30. 1. 141. Hostet e inernetit janë të organi-
zuar poashtu edhe me emra të domeneve: p.sh. “microsoft. com” është
domen i firmës Microsoft Corporation, kurse prapashtesa “com” tregon
se ka të bëjë me organizatë komerciale. Kështu p.sh. “ftp. microsoft.
com” është një host i internetit përbrenda atij domeni.

Fig. 7. Lidhja në Internet nëpërmes servisit online

20

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Interneti është një ndërlidhje e shumë kompjuterëve individualë
dhe të shumë rrjetave globale kompjuterike (NSFnet, EARN, etj. ), në një
rrjet logjik të veçantë, në të cilin të gjithë e ndajnë skemën e njëjtë të
adresimit, duke përdorur protokolet TCP/IP.

Interneti është i konstruktuar duke e shfrytëzuar virtualisht
çfarëdo lloji të mjedisit transmetues, si p.sh. linjat telefonike, radio dhe
kanalet mikrovalore. Në Internet mund të ndërlidhet pothuajse çfarëdo
lloji i kompjuterit apo sistemit operativ.

Standardet në komunikimin e kompjuterëve

Standardet që më së shumti janë zhvilluar në komunikimin e
kompjuterëve të ndërlidhur në rrjet lokal janë:

Ethernet – që përdoret për ndërlidhje të kompjuterëve në
magjistrale,
ARCnet – që përdoret për lidhje të kompjuterëve në yll
Token-Ring – që përdoret për lidhje të kompjuterëve në
unazë.

Dallimi në mes këtyre standardeve është në qasjen e bartjes së të
dhënave nëpër rrjet. Te standardi Ethernet paketa me të dhëna emetohet
përnjëherë në të gjithë kompjuterët në rrjet, të cilët pranojnë vetëm ato
paketa të të dhënave të cilat u takojnë atyre. Te standardi Token-Ring
paketa me të dhëna udhëton në formë të “kompozicionit” prej një
stacioni të rrjetit në tjetrin derisa të formohet një rreth i plotë, gjegjësisht
një unazë (ang. Ring).

Aftësia momentale lëshuese e standardit Ethernet është rreth 10
Megabitë në sekondë (Mb/s), kurse e standardit Token-Ring është rreth
16 Mb/s. Në kohë të fundit për shkak të kërkesave të shtuara janë
paraqitur rrjetat me aftësi shumë të madhe (rreth 100 Mb/s).

Te ne më i përhapur është standardi Ethernet, për shkak të
çmimit shumë më të ulët. Ky rrjet mundëson që stacionet të lidhen në
mënyrë sekuenciale njëri me tjetrin, kështu që shfrytëzimi i kabllit është

21

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

minimal. Kjo gjë shpesh shkakton edhe probleme, sepse ndërprerja e
kabllit në çfarëdo vendi shkakton edhe ndërprerjen e komunikimit në
rrjet.

Stanardi i rrjetit ARCnet nënkupton gjithsesi ndërlidhjen to-
pologjike në yll, te e cila secila nyje (stacion) ndërlidhet drejtpërdrejtë në
një pikë qendrore që shpesh quhet edhe Host. Në këtë mënyrë, në qoftë
se paraqitet çfarëdo problemi (ndërprerje), ai mbetet i izoluar dhe pjesa
tjetër e rrjetit funksionon pa ndërprerje.

Kabllot për ndërlidhje në rrjet

Kablli i cili ndërlidh dy kartele të rrjetit duhet që t’u përmbahet
standardeve të parapara për atë rrjet. Ekzistojnë variante të ndryshme të
kabllove që përdoren siç janë:

Kablli koaksial (dy variante-i hollë dhe i plotë Ethernet),
Teli i zakonshëm telefonik,
Teli i blinduar telefonik,
Kablli me fije optike etj.

Kablli më i mirë për lidhje të kompjuterëve në rrjet lokal është
kablli me fije optike te i cili përdoret sinjali i dritës, i cili udhëton nëpër
kabëll. Në sinjalin e dritës nuk kanë ndikim rrezatimet e ndryshme
elektromagnetike gjatë udhëtimit të sinjalit, të cilat zakonisht në kushte
normale të punës janë të shumta (radio marrësit-dhënësit, drita
fluorescente, afërsia e motorëve të fuqishëm etj. Këto rrezatime
elektromagnetike mund të shkaktojnë pengesa serioze në punën e rrjetit
kompjuterik. Në anën tjetër kabllot klasike të rrjetit edhe vetë emetojnë
rrezatim elektromagnetik, gjë që hap mundësinë e përgjimit të rrjetit me
pajisje përkatëse. Kablli optik nuk ka kurrëfarë emetimi, prandaj të
dhënat që udhëtojnë nëpër këtë mjedis janë shumë të sigurta. Poashtu
dobësimi i sinjalit nëpër kabëll optik është shumë më i vogël, prandaj
bartja e sinjalit mund të bëhet edhe në lartësi shumë të mëdha.

22

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Rrjetat e larguara njëra nga tjetra

Te rrjetat të cilat janë shumë të larguara njëra nga tjetra,
problemet realizohen me anë të pajisjeve të ashtuquajtura repetitorë, ura
dhe ruterë. Me ndihmën e tyre rrjeti segmentohet, kështu që realizohet
qarkullimi pa pengesa në mes stacioneve më të larguara. Urat dhe
ruterët kualitativë janë në gjendje që nëpër rrjet të lëshojnë vetëm ato
pakete të informacioneve të cilat janë të adresuara në atë segment. Në
këtë mënyrë zvogëlohet ngarkesa e rrjetit dhe fitohet efikasiteti më i
madh.

Sistemi operativ i rrjetit

Komunikimet bashkëkohore çdo ditë diktojnë më shumë kom-
patibilitet në mes të sistemeve operative të ndryshme. Për këtë arsye një
nga vendimet më të rënda të cilat duhet marrë gjatë projektimit të rrjetit
kompjuterik është zgjedhja e sistemit operativ të rrjetit.

Sistemi operativ duhet që të sigorojë komunikimin e sigurtë dhe
efikas të kompjuterëve të ndryshëm në rrjet dhe të mundësojë ndarjen
efikase të resurseve të rrjetit në mes kompjuterëve që e formojnë atë
rrjet. Pra sistemi operativ duhet që të planifikohet për më shumë
shfrytëzuesë, dukuri që në gjuhën angleze njihet me emrin multiuser
dhe që të kryejë më shumë punë përnjëherë, që në gjuhën angleze quhet
multitasking. Momentalisht sistemet më të njohura operative të rrjetit
janë Windows (versioni Windows 2000 dhe Windows NT) dhe Novel Net-
Ware. Këto sisteme operative kryesisht janë të dedikuara për ndërtimin
e rrjetave me përparësi të njëjtë, të cilat janë të përshtatshme për in-
stalime më të vogla. Sisteme të tjera operative të rrjetit që përdoren në
botë janë edhe: Windows for Workgroups, OS/2, Unix, Microsoft LAN Man-
ager, Artisoft Lantastic, Performance Technology POWER-serve, DEC Path-
works etj.

Sistemi operativ i rrjetit duhet që të ofrojë mundësinë që të mos
vendoset i tëri në një kompjuter, por komponentët e tij duhet të jenë të

23

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

vendosura në më shumë kompjuterë. Ai duhet që të jetë i pavarur nga
hardveri lidhës në mënyrë që shfrytëzuesve t’u ofrojë përdorimin e kar-
telave lidhëse elektronike të ndryshme.

Te rrjetat në të cilat kompjuterët janë të lidhur me përparësi të
njëjtë, në të gjithë kompjuterët duhet që të instalohet pjesa e njëjtë e sis-
temit operativ, e cila mundëson komunikimin në mes të kompjuterëve
të këtillë. Sisteme të tilla operative të rrjetit janë Windows 2000, Windows
NT, Novell Netware Lite etj.

Rrjetat kompjuterike që kanë një ose më shumë serverë të rrjetit,
pjesën kryesore të sistemit operativ e kanë të vendosur në server. Nëpër
stacione punuese vendoset vetëm ajo pjesë e sistemit operativ të rrjetit që
mundëson komunikimin e stacionit punues me server. Për funksionimin e
rrjetit është e nevojshme që së pari të startohet serveri. Zakonisht për
server të rrjetit zgjedhet kompjuteri i ili e ka procesorin më të shpejtë,
disqet më të mëdha dhe kujtesën punuese (RAM) më të madhe.

Stacionet punuese janë kompjuterë që në të shumtën e rasteve
përdorin sistem operativ Windows, DOS, OS/2 etj. Stacionet punuese
startohen nën kontrollin e sistemit operativ të instaluar në to, e pastaj
me procedurë të automatizuar ose manuale ndërlidhen në server.
Stacionet punuese në rrjet mund të lidhen e nëpërmes lidhjeve telefo-
nike me anë të modemit.

24

2

KOMUNIKIMET E AVANSUARA

Në kreun 2 bëhet shtjellimi i shkurtër i ko-
munikimeve kompjuterike të avansuara, duke për-
fshirë këtu:

Rrjeti publik kompjuterik
BBS (Bulletin Board System)
Rrjeti global kompjuterik

cilat janë serviset online

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

2

Përmbajtja e këtij kreu:

Rrjeti publik kompjuterik
BBS (Bulletin Board System)
Rrjeti global kompjuterik
Serviset online

26

KREU II

KOMUNIKIMET E AVANSUARA

Rrjeti publik kompjuterik

Rrjeti publik kompjuterik formohet nga një ose më shumë
kompjuterë të mëdhenj të ndërlidhur në mes vete me linja të posaçme
për komunikim të shpejtë (mbi 64000 baudë).

Njëri ose më shumë nga këta kompjuterë janë të ndërlidhur
edhe në rrjetin telefonik publik ashtu që secili posedues i modemit është
në gjendje teknike t’i qaset atij. Kur lidhja realizohet me një nyje,
poseduesi i modemit mundet që të komunikojë me nyjet e tjera me
ndihmën e vet rrjetit. Bartja e të dhënave në mes shfrytëzuesit dhe nyjes
me të cilën është ndërlidhur është mjaft më e ngadalshme nga bartja në
mes të nyjeve të rrjetit (mesatarisht 2400 baudë). Rrjeti kompjuterik
mund të ofrojë lloje të ndryshme të shërbimeve: huazimin e resurseve
kompjuterike, shitjen dhe transferin e informacioneve, bartjen e të
dhënave, postën elektronike etj.

BBS (Bulletin Board System)

BBS-ja paraqet një rrjet kompjuterik publik të vogël. Zakonisht
ngaset nga një kompjuter personal i pajisur mirë, kurse për komunikim
me kompjuterët e tjerë, në dispozicion është vetëm një numër telefonik.
Varësisht nga ambiciet, BBS-ja mund të ofrojë lloje të ndryshme të
shërbimeve: kërkimin e ndonjë baze të të dhënave, postën elektronike,
konferencat publike etj. Shërbimet e BBS-së janë zakonisht pa pagesë ose
me pagesë simbolike.

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Rrjeti global kompjuterik

Rrjeti global kompjuterik është rrjet i hapur kompjuterik në të
cilin mund të ndërlidhen shfrytëzuesit individualë apo dhe institucionet
e ndryshme sipas dëshirës. Zakonisht rrjetat e këtilla janë komerciale,
pra kërkojnë pagesën e shërbimeve të tyre, por ekzistojnë edhe rrjetat
globale që ofrojnë disa nga shërbimet e tyre pa pagesë.

Rrjetat globale kompjuterike kanë filluar që të formohen në fund
të viteve të gjashtëdhjeta të shekullit XX. Më 1969 Ministria amerikane
për mbrojtje (DOD–Department of Defendence), ndërlidhi kompjuterët me
anë të linjave telefonike, duke shfrytëzuar fondet e Agjencisë amerikane
për projekte bashkëkohore hulumtuese (ARPA – Advanced Research Projects
Agency). Ky projekt i rrjetit kompjuterik është quajtur ARPANet. Ky rrjet
u mundësonte disa njësive hulumtuese të cilat bashkëpunonin me
DOD-in shfrytëzimin e softverit dhe të hardverit specifik shumë të
shtrenjtë për atë kohë. Rrjeti Arpanet filloi i pari që të përdoret për
këmbimin e postës elektronike e-mail. Posta elektronike, vetvetiu
mundësoi dërgimin e porosisë tekstuale me shpejtësitë të cilat lejohen
nga linjat telefonike.

Gjatë viteve të shtatëdhjeta janë zhvilluar edhe rrjeta të tjera
globale kompjuterike siç janë ato BITNet, USENet, dhe UUCP. Këto
rrjeta kryesisht janë projektuar në bashkëpunim me Qeverinë
amerikane. Rrjeti ARPANet përfshinte disa kompjuterë të mëdhenj
(mainframe) të cilët kanë qenë të ndërlidhur në mes veti. Shpejtësia e
bartjes së të dhënave ka qenë nga 9600 bitë/sekondë deri në 56
kilobitë/sekondë.

Gjatë viteve të tetëdhjeta të shekullit XX është zhvilluar edhe
rrjeti NSFNET (National Science Foundation Network). Ky rrjet bëri
bashkimin e kompjuterëve më të mirë me njësitë hulumtuese dhe me
universitetet, duke shfrytëzuar sistemin në të cilin secilit kompjuter në
rrjet i mundësohej t’i qaset ndonjë kompjuteri tjetër në po atë rrjet.

28

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Në këtë kohë filluan që të paraqiten edhe rrjetat globale
kompjuterike nëpër shtetet e zhvilluara evropiane. Në fillim të gjitha
këto rrjeta kishin rregullim të brendshëm dhe nuk ishin të përshtatura
(kompatibile) në mes veti, deri në vitet e nëntëdhjeta të shekullit XX kur
filloi edhe standardizimi (përshtatja) e tyre si dhe ndërlidhja në mes
tyre.

Serviset online

Rrjeti kompjuterik nuk duhet që të mbyllet përbrenda insti-
tucionit të caktuar. Rrjetat globale kompjuterike ofrojnë mundësi të
lidhjes në të ashtuquajturat serviset online. Serviset online janë të shumë-
llojshme dhe në to mund të lidhen shfrytëzuesit e kompjuterëve nga të
gjitha anët e botës. Kjo mundëson arritjen deri te informacionet dhe
shërbimet e çfarëdo natyre. Në këtë mënyrë p.sh. mund të rezervohen
bileta të fluturimit me aeroplanë, të merren raporte momentale të
bursave, të dërgohet ose të pranohet posta elektronike në nivelin global
etj.

Rrjetat globale dhe serviset online më të njohur në botë,
momentalisht janë:

AOL - America Online (në SHBA, Britani të Madhe dhe
Kanada)

AT&T WorldNet Service (në SHBA, Porto Riko dhe në Ishut e
Virgjër)

CompuServe (në SHBA, Kanada dhe Britani të Madhe)

MSN – The Microsoft Network (në Australi, Kanada, Britani
të Madhe, SHBA)

Prodigy Internet (në SHBA dhe në Kanada) etj.

29

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

30

3

KONCEPTET THEMELORE PËR
MULTIMEDIA DHE PËR INTERNET

Kreu 3 përmban konceptet themelore për
multimedia dhe për Internet. Shkurtimisht, me
vetëm disa fjalë do të shpjegohen disa koncepte që
do të përdoren më vonë në libër dhe do të
shpjegohen më thellësisht. Do të përmenden:
Multimedia, Integrimi i tekstit i fotografisë dhe
zërit, Hiperteksti, World Wide Web-i, Programet për
lexim të vebit-browserët, Lundrimi -Sërfimi nëpër
Internet, Dokumenti parësor i WWW-së - Home
Page, HTML-ja, URL - Lokatori univerzal i burimit.

Në këtë pjesë të librit shpjegohet World Wide
Web-i, si punon dhe si shfrytëzohet.

3 Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Përmbajtja e këtij kreu:

Multimedia
Integrimi i tekstit, fotografisë dhe zërit
Hiperteksti
World Wide Web-i
Programet për lexim të vebit – browserët
Lundrimi -Sërfimi nëpër Internet
Dokumenti parësor i WWW-së - Home Page
HTML
URL - Lokatori univerzal i burimit

32

KREU III

KONCEPTET THEMELORE PËR MULTIMEDIA DHE
PËR INTERNET

Multimedia

Multimedia paraqet dukurinë e përdorimit të kompjuterëve për
prezantim kualitativ të animacionit të figurave me numër të madh të
ngjyrave dhe të nuancave së bashku me përdorimin e efekteve kualita-
tive të zërit të cilët janë të bashkuara në tërësi të një programi. Për për-
dorimin e multimedias nevojitet kompjuteri i pajisur me hardver dhe
me softver kualitativ, meqenëse me anë të saj tregohen mundësit crea-
tive të shfrytëzuesit në krijimin e fotogrative të ndryshme në ekran, të
lëvizshme dhe të pasuruara me zë.

Në zhvillimin e multimedias, rol të rëndësishëm kanë luajtur
memoriet e jashtme për deponim të sasisë së madhe të informacioneve.
Ato janë edhe tashti faktori kryesor kufizues për zhvillimin më të shpe-
jtë të sistemeve multimediale.

Për ekzistimin e multimedias, pjesë kryesore në kompjuter janë
kartela e zërit (audio kartela) si dhe kartela për digjitalizim të fotograf-
isë, e cila mund të merret në mënyra të ndryshme nga video-kamera ose
video- kaseta.

Një numër i madhë i prodhuesve të pajisjeve, në kohë të fundit
zhvilloi prodhimin e shumë komponentave për multimedia, kështu që
për shkak të konkurrencës së madhe është mundësuar që me mjete rela-
tivisht modeste të pajiset konfiguracioni kompjuterik i cili mund të
punojë si multimedia.

Multimedia mund të quhet sistemi kompjuterik i cili përmban së
paku: processor Pentium me frekuencë punuese më të madhe se 100
MHz, RAM memorie më shumë se 32 MB, CD-ROM ngasësin, hard

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

diskun me kapacitet sa më të madh, kartelën elektronike të zërit dhe
konvertorët e ndryshëm të sinjaleve analoge në digjitale dhe anasjelltas.

Fig. 8. Sistemi kompjuterik multimedial

Gjithsesi, i tërë ky hardver duhet që të përcjellet me softverin
përkatës.

Me fjalën multimedia zakonisht mendohet në disa fusha të ap-
likimit të kompjuterëve të ndërlidhura në një tërësi harmonike. Këto janë
fushat e animacionit, programet muzikore, të prezantimit grafik dhe ndërli-
dhja e tekstit, fotografisë dhe e zërit.

Integrimi i tekstit, fotografisë dhe zërit

Përparësia kryesore e multimedias është kombinimi i tri
mundësive kryesore që i ofron: i tekstit, fotografisë dhe zërit për
përfitimin e dokumentave dhe prezantimeve efektive.

34

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Për realizimin e sinkronizimit të plotë të zërit, animacionit dhe
të tekstit është i nevojshëm softveri përcjellës shumë i fuqishëm.
Multimedia interaktive kërkon fleksibilitet të madh në zgjedhjen e
rrugëve për zhvillimin e prezantimeve. Shfrytëzuesi i multimedias
duhet që të mundet vet të zgjedh kahjet e lëvizjes, e ndonjëherë edhe të
ndikojë në punën kreative të përgjithshme. Për të realizuar të gjitha këto
është zhvilluar softveri i quajtur Authoring Systems (sistemet për autor-
izim).

Fig. 9. Videospoti muzikor në të cilin janë të integruara teksti, fotografia dhe zëri nëpërmes In-
ternetit në adresën http://www. launch. com/musicvideos/

Vetë procesi i krijimit të projektit multimedial mund të zhvillo-
het në dy mënyra. Mënyra e pare është ajo që autori i projektit multi-
medial duke shfrytëzuar gjuhen e posaçme për përshkrim të ngjarjeve
bën paketimin e ngjarjeve njëri pas tjetrit, duke e mundësuar degëzimin
dhe komunikimin interaktiv të projektit dhe të shfrytëzuesit. Mënyra e
dytë bazohet në vizatimin e diagrameve të rrjedhës së ngjarjeve në pro-
jektin multimedial. Për këtë qëllim shfrytëzohen ikonat, të cilat kanë

35

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

kuptim saktësishtë të caktuar si p.sh. kuptimin e dialogut me
shfrytëzuesin, të rrugëtimin, të degëzimit etj.

Gjatë gjithë kësaj është shumë me rëndësi që të posedohet ideja
në bazë të së cilës punohet projekti multimedial. Mundet që lirisht të
konstatohet se suksesi i krijimit multimedial varet në mënyrë të njejtë si
nga ideja ashtu edhe nga veglat e domosdoshme për atë krijim. Në fu-
she e multimedias shumë shpesh ndodh që skenarin në bazë të idesë së
caktuar për multimedia e punojnë disa njerëz, të cilët nuk kanë pajisje të
fuqishme herdverike si dhe softverin përkatës, kurse realizimin e pro-
jektit e bëjnë programerët të cilët janë të pajisur me pajisjet më të mira
për këtë punë.

Hiperteksti

Dukuria e ndërlidhjes së dokumenteve në mes veti në bazë të
kuptimeve të caktuara ose në bazë të grupit të fjalëve quhet hipertekst.
Kur në tekst futet një fjalë e re, mundëson që të shfrytëzohet ndonjë do-
kument tjetër i cili ofron më shumë informacione për atë fjalë. Pra,
shfrytëzuesi mundet që të hap dokumentin tjetër duke e zgjedhur fjalën
e panjohur dhe në ekran fiton informacionin e duhur. Ky dokument
tjetër mund të përmbajë lidhjet me ndonjë dokument të tretë në të cilin
gjenden edhe informacionet tjera për fjalën nismëtare ose për pjesën e
fjalës. Shfrytëzuesi nuk ka nevojë që të di se ku janë të vendosura do-
kumentet e tjera dhe nuk ka nevojë që të parashtrojë komanda për
prezantim ose listim për të gjetur tekstin përkatës. Bashkësia e të gjithë
dokumenteve që janë në përbërje të punës së hipertekstit formon bazën e
dokumentacionit.

Puna me hipertekst është shumë e thjeshtë. Me lëvizjen e tregue-
sit të miut zgjedhet kuptimi për të cilin dëshirohen informacionet shtesë
dhe me shtypje të tastit Enter apo me klik të miut fitohet shpjegimi
shtesë. P.sh. le të jetë dokumenti i parë me këtë pjesë të përmbajtjes: Për
të shfrytëzuar serviset e internetit, duhet që të jenë të instaluara “TCP/IP”
protokolet e rrjetit në kompjuterin me të cilin punohet, si dhe programet e
klintëve për qasje në serviset përkatëse.

36

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Siç shihet fjala ‘’TCP/IP’’ ëtshtë e veçuar dhe kjo tregon se për të
është i ndërlidhur teksti në të cilin kjo fjalë shpjegohet më gjerësishtë.
Me zgjedhje të këtij kuptimi duke e lëvizur miun dhe me shtypje të tas-
tit Enter, fitohet teksti:

TCP/IP është shkurtesë nga fjala në gjuhen angleze “Transmision
Control Protocol/Internet Protocol” saktëson kontrollin e transmetimit
(bartjes) në mes dy kompjuterëve të ndërlidhur në mes veti.

Në këtë pjesë të tekstit janë të veçuar kuptimet “Protocol” dhe
“Transmision Control”’. Kjo do të thotë se me zjedhjen e këtyre kup-
timeve mund të fitohen informacionet shtesë për ato kuptime të cilat
gjenden në dokumentet gjegjëse, e që e formojnë bazën e do-
kumentacionit të hipertekstit. Hulumtimi në thellësi në këtë mënyrë
është i kufizuar vetëm me numrin e dokumenteve në bazën e do-
kumentacionit.

Fig. 10. Prezantimi i Qytetit të Pejës në të cilin hiperteksti është i shënuar me shkronja të mëdha (kapitale)
në adresën http://members.xoom.com/peja/menu.html

37

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

World Wide Web-i

Mundësitë e multimedias për shfrytëzimin e hipertekstit fitojnë
në vlerë në qoftë se kompjuteri është i ndërlidhur në ndonjë rrjet global
kompjuterik.

Rrjeti më i përhapur kompjuterik është Interneti. Për përdorimin
e hipertekstit, Interneti ka definuar Vebin (World Wide Web) i cili paraqet
sistemin informativ të bazuar në hipertekst. Ky sistem informativ
mudëson lëvizjen prej dokumentit në dokumentin tjetër përbrenda
rrjetit të informacioneve të Internetit. Vebi shpesh në literaturë haset me
shkurtesën WWW (shkurtesë nga World Wide Web).

Fig. 11. Veb prezantimi i firmës Mercedes Benz

Vebi shfrytëzon hipertekstin nëpërmes rrjetit, kështu që do-
kumentet e lidhura mund të jenë në cilindo kompjuter në atë rrjet. Vebi
mund të shfrytëzojë formatet e ndryshme tekstuale dhe informacionet e
organizuara në mënyra të ndryshme.

38

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Programet për lexim të vebit - browserët

. Programet e ashtuquajtura brovserë (ang. Browser) janë pro-
gramet më të përshtatshme për leximin dhe prezantimin e fajllave
WWW me të gjitha karakteristikat e tyre grafike dhe karakterisikat e
hipertekstit. Pra, Vebit të caktuar, shfrytëzuesi mund t’i qaset nëpërmes
Veb programit për lexim - browserit. Me ndihmen e browserëve - programeve
për lexim dokumentet mund të:

shfletohen,
mund të janë në dispozicion nëpërmes protokolit për
transfer të të dhënave,
mund të lexohet posta elektronike (e-mail) dhe
në përgjithësi që të lëvizet nëpër rrjet.

Qasjen në resursin e caktuar të internetit, Vebi e realizon në
prapavijë dhe kështu nuk e ngarkon shfrytëzuesin me detale të pa
nevojshme teknike. Për shkak të organizimit të këtillë deri te
dokumentet mund të qaset edhe pa njohuri se si mund të vihet deri te
ata dokumente.

Dokumentet që janë të lexueshëm për Vebin nuk janë vetëm me
përbajtje tekstuale, por kanë edhe fotografi, zë dhe video. Për këtë arsye
Vebi mund të njihet edhe si sistem hipermedial. Meqenëse dokumentet
mund të gjenden kudo në rrjet, Vebi ka epitetin edhe të sistemit të
distribuuar. Pra Vebi është sistem i distribuuar hipermedial shumë i
thjeshtë për përdorim. Kjo është arsyeja kryesore për të cilën Vebi është
bërë shërbimi më i popullarizuar i Internetit në disa vitet e fundit.

Për shfrytëzim të suksesshëm dhe efikas të mundësive të multi-
medias janë paraqitur edhe modemet multumediale. Këto janë pajisje të
cilat paraqesin qendra komunikuese të vogla dhe mundësojnë dërgimin
dhe pranimin e fakseve dhe porosisë së shkruar apo të folur, fajllave
dhe çfarëdo informacioni tjetër. Përveç kombinimit klasik të faksit dhe

39

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

të modemit, këto pajisje kanë edhe modulin shtesë për incizim digjital
dhe reprodukim të zërit.

Brovserët më të njohur momentalisht të Veb-it janë Netscape
Navigator dhe Microsoft Internet Explorer.

Lundrimi –Sërfimi nëpër Internet

Hulumtimi i WWW-ës dhe i numrit tejet të madh të
informacioneve të cilet gjenden në të, quhet lundrim ose sërfim (në
gjuhen angleze surfing), sepse përkujton në lundrimin nëpër valë me anë
të dërrases me vela, vetëm që deti këtu është i zëvendësuar me detin e
informacioneve, kurse era me interesimin dhe me kurreshtjen e
shfrytëzuesit. Hulumtimi nëpër Internet në literaturë shpeshherë haset
edhe me emërtimin navigacion.

Vetë fjala sërfim, tregon lehtësinë e shfrytëzimit të WWW-ës dhe
mënyrën si kalohet prej një teme në temën tjetër.

Dokumenti parësor i WWW-së - Home Page

Dokumenti parësor i WWW-së quhet home page. Kjo shprehje
nga gjuha angleze mund të përkthehet si faqja hyrëse. Kur hulumtohet
nëpër WWW, më së pari haset në home page.

Individët, universitetet, ndërmarrjet, institucionet e ndryshme
etj. kanë ndërtuar dokumentin e tyre parësor, ashtu që të shërbej si ele-
ment prezantues i tyre, por edhe i cili ofron informacionet relevante për
atë se çka ndodhet në dokumentin e tyre WWW.

40

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Home page -i përbëhet nga teksti, nga fotografitë, hiperteksti por
edhe nga zëri, video dhe të gjitha elementet tjera të cilat përdoren për të
treguar më mirë se në çfarë dokumenti gjendet momentalisht
shfrytëzuesi. Home page-i mund të ketë përmbajtje të ndryshme në
varësi nga autori i tij.

Fig. 12. Home page-i i pakos Alb@anian .com në adresën http://www.albanian.com/

Home page-i mund të jetë informativ apo zbavitës. Numri më i
madh i këtyre dokumentave përbëhet nga informacionet e rëndësishme
të cilët janë të ndërlidhur me shumë faqe të tjera të dokumentit. Në ato
raste mund të shfrytëzohen hipertekst lidhjet për vegla të cilat kan shkur-
tesen FAQ (Frequently Asked Questions, që në përkthim të lirë ka
domethënien: Pyetjet më shpesh të parashtruara). Kjo vegël bën përgjigjen
në pyetjet më të shpeshta në lidhje me dokumentet.

41

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

HTML

Home page-i krijohet me anë të gjuhes e cila quhet HTML (Hy-
pertekext Markup Language), e cila është gjuhë relativisht e lehtë për për-
dorim.

Gjuha HTML krijon lidhjet në dokumente, të grafikës, zërit (au-
dio) dhe video-fajllave. Kjo nënkupton se shfrytëzuesi mund të kërcejë
prej një dokumenti në tjetrin duke shtypur klik në njërën nga fjalët e
nënvizuara ose nga fotografitë.

Ekzistojnë shumë programe për përpunim të tekstit të cilët ofro-
jnë mundësinë e disenjimit të home page-it. Programet e ashtuquajtura
brovserë (ang. Browser) janë programet më të përshtatshme për prezan-
timin e fajllave WWW me të gjitha karakteristikat e tyre grafike dhe
karakterisikat e hipertekstit.

Mbi frekuencën e fteses së home page-it të caktuar kompjuteri
automatikisht mban evidencën, kështu që secili pronar i home page-it
mund të ketë evidencën se sa herë është shikuar home page-i i tij.

URL - Lokatori univerzal i burimit

Secila faqe e WWW-it, në mënyrë që të mund të gjendet dhe të
lexohet nga shfrytëzuesit e ndryshëm, e ka adresën e vet. Adresa e
këtillë quhet lokatori univerzal i burimit ose URL (që rrjedhë nga emërtimi
në gjuhen angleze Universal Resource Locator). Pra, për tu gjetur ndonjë
faqe, duhet që të dihet adresa e saj URL.

URL-adresa është e ngjashme me Internet-adresën. Ajo duhet që
të jetë e shkruar në mënyrë krejtësishtë identike me atë të definuar.
D.m.th. hapësira e zbrazët mund të shfrytëzohet vetem në qoftë se është
e definuar. Vija e pjerrët ose çfarëdo shenje tjetër poashtu shfrytëzohet

42

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

vetem në qoftë se janë të definuara. Edhe regjimi i shkronjave është i
rëndësishëm, sepse në qoftë se adresa është e definuar me shkronja të
mëdha, atëherë ajo mund të gjendet vetëm kur edhe ftohet me shkronja
të mëdha.

Fig. 13. Faqja e WWW prezantimit me URL-adresën http://www.3com.com/solutions/personal/index.html

Të gjitha adresat URL fillojnë me http://. Kjo shkurtesë në fillim
tregon adresen e cila përdoret në dokumentet WWW, gjegjësisht Hyper-
text Transport Protocol, i cili është ashtu i formuar që i përkrahë lidhjet e
hipertekstit nëmes dokumenteve të ndryshëm, ashtu si është shpjeguar
më lartë.

43



4

E-mail (posta elektronike)

Në kreun 4 janë përfshirë temat me përgjigjet
se çka është posta elektronike (e-mail-i), si hapet e-
mail adresa, si dërgohen dhe pranohen mesazhet, si
barten ato deri te adresa korrekte, si bëhet bartja e
mesazhit në më shumë adresa, si ndërtohet libri i
adresave etj..

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

4 Përmbajtja e këtij kreu:

E-mail adresa
Hapja e e-mail adresës në njërin nga serviset e
Internetit
Leximi i postës së arritur
Sortimi i mesazheve E-mail
Ruajtja e mesazhit nga Inbox-i në folder të caktuar
Fshirja e mesazheve
Hapja e folderit
Ndërprerja e arritjes së e-mailit nga dërguesi i
padëshiruar
Dërgimi i mesazhit të ri e-mail
Dërgimi i mesazhit të njëjtë në më shumë adresa
Dërgimi i dokumentit të punuar në çfarëdo aplikacion
tjetër kompjuterik.

46

KREU IV

E-MAIL

E-mail (posta elektronike)

Posta elektronike (e-mail), mundëson bartjen e informacioneve
prej një kompjuteri në tjetrin nëpërmes rrjetit kompjuterik. E-mail
shfrytëzohet për këmbimin e informacioneve, ideve, disutime, për
kontroll dhe lekturim të fajllave tekstualë etj. Posta elektronike mund të
dërgohet në një ose në më shumë adresa. Posta elektronike mund t’i
dërgohet gjithkujt nën kushtin që posedon adresën e postës elektronike.

Sistemet bashkëkohore të postës elektronike bazohen në
modelin client/server. Te ky model, kompjuteri-klient ekzekuton
programin-klient.

Programi-klient i mundëson shfrytëzuesit, që në server të dërgojë
kërkesën për informacionin dhe të kuptojë informacionet të cilat i kthen
serveri. Kompjuteri-server ekzekuton programin-server i cili i përpunon
kërkesat dhe ato ia dërgon klientit.

Programi-klient për leximin e postës elektronike, përgjigjet në
postën e pranuar dhe bën dërgimin e porosive të reja. Përveç kësaj,
programi-klient mundëson që shfrytëzuesi të komunikojë me serverin.

Për të dërguar, ose për të pranuar postën elektronike,
shfrytëzuesi duhet që të jetë i lidhur në rrjetin kompjuterik, në të cilin
ekziston kompjuteri-server, funksioni i të cilit është që përveç tjerash të
ekzekutojë programin i cili pranon apo dërgon postën. Kjo nënkupton
që porosia pranohet dhe ruhet në mail-server.

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

Programi mail te klienti, mundëson shfletimin, leximin,
përgatitjen dhe fshirjen e porosive të cilat janë pranuar, si dhe krijimin
dhe dërgimin e postës elektronike.

Të gjitha porositë të cilat arrijnë në kompjuterin e shfrytëzuesit,
nëpërmes postës elektronike, barten me anë të protokolit të rrjetit POP3
(Post Office Protocol). Kur dëshirohet që të përgjigjet në ndonjë porosi
ose të dërgohet porosi e re, shfrytëzohet protokoli SMTP (Send Mail
Transfer Protocol).

SMTP paraqet protokolin apo rregulloren e cila mundëson që
posta elektronike shpejtë dhe lehtë të bartet në rrjet, pa marrë parasysh
numrin dhe llojin e kompjuterëve të ndërlidhur. Kështu p.sh. duke i
falënderuar SMTP-së, kompjuteri në sistemin operativ UNIX mund të
dërgojë postën elektronike në kompjuterin personal (PC) ose në
Macintosh dhe anasjelltas.

Për t’u siguruar bartja e të dhënave në mes dy pikave duhet që
të posedohet:

pajisja për dërgimin e të dhënave – kompjuteri dërgues,
mekanizmi për dërgimin e të dhënave – rrjeti kompjuterik ose
telefonik,
pajisja për pranimin e të dhënave - kompjuteri pranues,
kontrolli, i cili siguron që pajisja për dërgim të të dhënave të
dërgojë vetëm ato të dhëna të cilat pajisja për pranim të të
dhënave mund t'i pranojë - protokolet SMTP.

Për të shfrytëzuar postën elektronike duhet që të posedohet
kompjuteri i cili është i lidhur në rrjet nëpërmes modemit dhe linjës
telefonike, ose nëpërmes kabllit optik (që është rast shumë i rallë).

Postën elektronike e përmbajnë të gjitha rrjetat kompjuterike të
bazuara ne modelin client/server, në të cilin model punojnë sot pothuaj
të gjitha rrjetat kompjuterike.

48

Dr. sc. Edmond Beqiri * Interneti – komunikimet kompjuterike *

E-mail adresa

Të gjithë shfrytëzuesit e postës elektronike kanë adresën e vetë
elektronike. Adresat e-mail janë shumë të rëndësishme për shkak të
informacioneve të cilat ato i ofrojnë. Adresa e shfrytëzuesit përbëhet
nga:

emërtimi i shfrytëzuesit,
shenja @,
adresa e kompjuterit (emrat e domeneve) të mail serverit në
të cilin është i lidhur shfrytezuesi. Emrat e domeneve shpesh
përmbahen nga dy ose tri pjesë, të cilat në mes veti janë të
ndara me pika.

Struktura e e-mail adresës është:

shfrytëzuesi @ host. nëndomeni. domeni-rendit-dytë

Adresa e-mail mund të lexohet prej së djathti në të majtë ose prej
së majti në të djathtë. Kur dëshirohet që të deshifrohet ndonjë adresë,
ajo duhet lexuar prej së djathti në të majtë. Dy shkronjat e fundit
paraqesin shkurtesen për shtet p.sh. : us-për Shtetet e Bashkuara të
Amerikës, ca-për Kanada, uk-për Britaninë e Madhe, al -për Shqipërinë
etj.

Pjesa tjetër nga e djathta jep informacionin për llojin e institucio-
nit :

edu- për institucion edukativ,
gov-për institucion shtetëror,
net-për institucion të rrjetit,
com-për institucion komercial,
ac- për institucion akedemik,
mil-për institucion ushtarak,
org-për organizata joprofitabile etj.

Pjesa në vazhdim nga e djathta është nëndomeni gjegjësisht lo-
kacioni ku është i instaluar kompjuteri dhe vetë emërtimi i kompjuterit.

49