ชุดการสังคายนาภูมิปัญญา การนวดไทย เล่มที่ ๒ คำอธิบายสมุดภาพโคลงฤาษีดัดตน

90 ชุดการสงั คายนาภูมปิ ญญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๕๖ แก้ลมอก
ภาพต้นฉบับ สมุดไทยดา�

ค�าโคลงภาพฤๅษดี ัดตน รปู ป้ัน ฤๅษีดดั ตนในวัดโพธ์ิ
-ช�ารุด/สญู หาย-
สัจพณั ทน์ ักสทิ ธิผู้ สถติ ย์สัจ- พณั ฑเ์ อย

ลมเสียดทรวงอกอัด โรคเร้อื

ประจงสองพระหตั ถ์ดดั ดันเข่า สองนา

นรชาตใิ ครไ่ ด้เช้ือ นวดเท้าอธษิ ฐาน

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ ขุนธนสิทธ์

ช่อื ฤๅษี สจั พัณท์

แผนดัด/ทา่ ดัดตน ทา่ นงั่ งอเขา่ ใหเ้ ทา้ ชดิ กนั ใชม้ อื ทง้ั สองคอ่ ยๆ

ดันเข่าทั้งสองข้าง เหยียดแขน ยืดอกแอ่น

พรอ้ มกบั นวดเทา้ ไปด้วย

แก้โรคและอาการ ลมอก ลมเสยี ดทรวงอก

คาํ อธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน 91

ภาพท่ี ๕๗ แก้เส้นมหาสนกุ ระงบั
ภาพตน้ ฉบบั สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษีดัดตน รปู ปั้น ฤๅษดี ดั ตนในวดั โพธ์ิ
-ช�ารุด/สูญหาย-
กามินทรม์ อื ยดุ เทา้ เหยียดหยัด

มอื หนึง่ ท้าวเขา่ ขดั สมาธคิ ู้

เขา้ ฌานชว่ ยแรงดัด ทกุ ค�่า คนื นา

ระงับราคยากจะสู้ โรครา้ ยภายใน

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระมหามนตรี

ชอื่ ฤๅษี กามนิ ทร์

แผนดดั /ท่าดดั ตน ท่าน่ัง เหยียดขาซ้ายให้ตึง ที่สุด ใช้มือซ้าย

ยึดเทา้ ดึงเข้ามาหาตัว สน้ มือขวาดันเข่าขา

ข้างขวาที่ท�าท่าขัดสมาธิ พร้อมกับท�าสมาธิ

ชว่ ยเพ่มิ แรงในการดัดตน ท�าประจ�าทุกคืน

แก้โรคและอาการ ลม เสน้ มหาสนกุ

92 ชุดการสังคายนาภูมิปญ ญาการนวดไทย: ๒

ภาพท่ี ๕๘ แกเ้ ทา้ ขดั
ภาพตน้ ฉบับ สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษดี ัดตน รปู ปนั้ ฤๅษดี ัดตนในวดั โพธ์ิ
-ชา� รุด/สญู หาย-
มคิ าชินทร์มักไต่เตา้ เตร่เตร็จ

ลม้ พลาดแพลงแคลงเคลด็ ขอดเสน้

ดดั แกก้ อปรกะละเม็ด นัง่ แบะ บาทเฮย

เข่าหนง่ึ ชนั มอื เน้น นวดแขง้ ขยา� คล�า

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระบาทสมเด็จพระน่ังเกลา้ เจ้าอยหู่ วั

ช่ือฤๅษี มคิ าชนิ ทร์

แผนดัด/ท่าดดั ตน ท่านั่ง งอเข่าให้เท้าชิดกัน หงายฝ่าเท้าข้าง

หน่ึง ขาอีกข้างท่ีแพลง หรือเคล็ดยอกให้

ยกขน้ึ แล้วใช้มือนวดไปตามสนั หนา้ แข้ง

แก้โรคและอาการ เท้าขัด เท้าแพลง เท้าเคลด็

คําอธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน 93

ภาพที่ ๕๙ แกเ้ สน้ ทั่วสารพางค์
ภาพตน้ ฉบับ สมุดไทยด�า

ค�าโคลงภาพฤๅษดี ัดตน รูปปน้ั ฤๅษีดดั ตนในวัดโพธ์ิ

อัลทปิ ะกะโพ้น พงษก์ ษัตริย์

ออกผนวชพนสั ลัด หลกี เร้น

กรทอดระทวยดัด องค์ออ่ น งามเอย

แก้ทัว่ สารพางคเ์ สน้ ระงับได้ โดยเพียร

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ นายปรีดาราช

ชอ่ื ฤๅษี อลั ทปิ ะกะ

แผนดัด/ท่าดัดตน ท่านั่ง พบั ขา ใหข้ าแบะออกด้านข้างทง้ั สอง

ข้าง แล้วเท้าแขนท้ังสองไว้ข้างล�าตัวพร้อม

ยดื อกแอน่

แก้โรคและอาการ เสน้ ทั่วสารพางค์

94 ชุดการสงั คายนาภูมปิ ญ ญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๖๐ แก้ไหลข่ ดั แก้ตะโพกขัด
ภาพตน้ ฉบบั สมุดไทยด�า

ค�าโคลงภาพฤๅษีดดั ตน รปู ป้ัน ฤๅษดี ัดตนในวัดโพธิ์
-ช�ารดุ /สูญหาย-
พระอลั กปั ะกะเบ้อื ง บรรพร์ บนิ น้ันฤๅ

รูฤ้ กษบ์ นมนตพ์ ณิ ผะเหลาะช้าง

เศยี รหกหัตถ์จรดดนิ ยนื หย่ง แยน่ า

แก้ไหลต่ ะโพกเกลยี วขา้ ง เข่าแขง้ ขาหาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ จา่ จติ รนกุ ลู

ชื่อฤๅษี พระอลั กปั ะกะ

แผนดัด/ทา่ ดดั ตน ท่ายืน ขาข้างหนึ่งก้าวไปข้างหน้า ให้เขย่ง

เท้าข้างหลัง แล้วห้อยศีรษะลง ไปให้มาก

ทีส่ ดุ พรอ้ มกบั ใชส้ น้ มือท้งั สองยนั บนพน้ื

แก้โรคและอาการ ไหล่ สะโพก เกลยี วข้าง เข่า แข้งขัด

คาํ อธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษีดัดตน 95

ภาพที่ ๖๑ แก้ลมเอว
ภาพตน้ ฉบับ สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษีดดั ตน รูปป้ัน ฤๅษดี ดั ตนในวัดโพธ์ิ

พระไชยาทิศเช้อื ชฎลิ ดง

ลมเสยี ดเส้นสะเอวองค์ ขดคอ้ ม

นงั่ สมาธิถวดั วง กรเวียด เอวแฮ

เหยยี ดหัตถ์ดัดตนนอ้ ม เหน่ยี วแก้สกนธ์กาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ ออกญาโชดกึ ราชเศรษฐี

ชือ่ ฤๅษี พระไชยาทิศ

แผนดัด/ท่าดดั ตน ท่านั่ง ขดั สมาธิ ไขวข้ อ้ เทา้ วงแขนขา้ งหน่ึง

โอบเหนี่ยวเอว แขนอีกข้างหน่ึงยกขึ้นข้าง

ล�าตัว ตวัดปลายมือเหยียดขึ้นคล้ายท่า

ตัง้ วงรา� แลว้ หนั หนา้ ไปทางปลายมือ

แก้โรคและอาการ ลมเอว เอวขด

96 ชดุ การสงั คายนาภูมิปญ ญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๖๒ แกล้ มกลอ่ น
ภาพต้นฉบบั สมุดไทยด�า

ค�าโคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปป้นั ฤๅษดี ัดตนในวดั โพธิ์
สทิ ธิกรรมน่ังหนว่ งเทา้ ไขว่คอ -ช�ารุด/สูญหาย-
หลังขดคู้ตัวงอ งูบงา้�
ตึงตลอดสอดมอื พอ โชลงเข่า ไว้แฮ
แกก้ ล่อนแหง้ กล่อนน�้า กล่อนเส้นกลอ่ นกระษยั
พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พญาราชมนตรบี รริ ักษ
ชื่อฤๅษี สทิ ธิกรรม์
แผนดัด/ท่าดดั ตน ท่าน่ัง พับขา ขาข้างหนึ่งพับไปด้านข้าง
หลังเท้าราบไปกับพื้น ขาอีกข้างหน่ึงยกข้ึน
ไขว้ท่ีคอ โดยใช้มือข้างเดียวกับขาท่ียก
ประคองหัวเข่าขึ้น มืออีกข้างหน่ึงจับขาข้ึน
ไขวค้ อ พร้อมกับงอหลงั
แก้โรคและอาการ ลมกล่อน กล่อนแห้ง กล่อนน�้า กล่อนเส้น
กล่อนกระษยั

คาํ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 97

ภาพท่ี ๖๓ แกล้ มมือ ลมเท้า
ภาพต้นฉบบั สมดุ ไทยดา�

คา� โคลงภาพฤๅษดี ัดตน รูปปนั้ ฤๅษีดดั ตนในวัดโพธ์ิ

สทิ ธาห้อยเทา้ นัง่ เนินไศล

ชอื่ พยาธปิ ระไลย เล่ืองหล้า

ชหู ัตถห์ ตั ถ์หนง่ึ ไคล คลงึ ศอก ไซน้ า

ดัดไลล่ มกลดั กล้า เม่ือยเท้ามอื คลาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระมนุ นี ายก

ช่อื ฤๅษี พยาธิประไลย์

แผนดัด/ทา่ ดดั ตน ทา่ นัง่ หอ้ ยขา ขาทัง้ สองชิดกัน ให้ปลายเท้า

จิกพ้ืน ยกส้นเท้าขึ้น แขนข้างหน่ึงตั้งศอก

ยกขน้ึ อกี มือหนึ่งคลงึ ทบี่ รเิ วณใต้ศอก

แก้โรคและอาการ ลมมือ ลมเทา้ ทา� ให้เมอื่ ยมือและเท้า

98 ชุดการสังคายนาภมู ิปญญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๖๔ แก้สลกั ไหล่
ภาพต้นฉบบั สมดุ ไทยดา�

ค�าโคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปปั้น ฤๅษีดัดตนในวดั โพธิ์
-ชา� รุด/สญู หาย-
เพ็ชญโองการยอ่ เทา้ เบ้ืองขวา ยืนเอย

เท้าหน่ึงยกยนั ขา กดเสน้

หตั ถ์หนง่ึ เหนยี่ วองั สา นวิ้ รดี เส้นแฮ

กรหนึง่ กมุ ศอกเคล้น ไหลเ่ ท้าลมถอย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระสมบัติธบิ าล

ชื่อฤๅษี เพชองการ

แผนดดั /ทา่ ดัดตน ทา่ ยนื ขาขวายอ่ เขา่ ลง ขาซา้ ยยกขน้ึ ยนั และ

กดทตี่ น้ ขาดา้ นใน มอื ซา้ ยเหนย่ี วบา่ และใชน้ ว้ิ

รดี เสน้ ตามแนวบา่ มอื อกี ขา้ งกมุ คลงึ ขอ้ ศอกไว้

แก้โรคและอาการ สลักไหล่

คําอธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน 99

ภาพที่ ๖๕ แกล้ มริดสีดวง
ภาพต้นฉบบั สมดุ ไทยดา�

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปปั้น ฤๅษดี ดั ตนในวัดโพธ์ิ
-ชา� รดุ /สูญหาย-
อุดมนารอทรู้ กลดดั กายเฮย

ขาไควไ่ พลช่ งฆข์ ดั เขา่ เขา้

เหยยี ดกรออ่ นเอาหัตถ์ หนงึ่ สง่ ศอกนา

ลมโรคริดสดี วงเร้า ชอบถา้ ท�าหาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ กรมหม่ืนศรสี เุ ทพ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ

กรมหมืน่ ศรสี ุเทพ พระนามเดิม

พระองคเ์ จ้าชายดารากร)

ช่ือฤๅษี นารอท

แผนดัด/ทา่ ดดั ตน ท่าน่ัง ขาซ้ายพับขาไปด้านหลัง ขาขวาไขว้

ทับขาซ้าย หน้าแข้งจะพาดบนเข่า เหยียด

แขนขวาตรง มอื ซา้ ยดันศอกขน้ึ

แก้โรคและอาการ ลมรดิ สดี วง

100 ชุดการสงั คายนาภูมปิ ญ ญาการนวดไทย: ๒

ภาพท่ี ๖๖ แกแ้ น่นหน้าอก
ภาพตน้ ฉบบั สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รปู ป้นั ฤๅษดี ดั ตนในวดั โพธ์ิ
-ช�ารุด/สญู หาย-
ฤๅษสี า� มทิ ธ์แิ มน้ ครหู มอ นวดนา

ยืนหยัดยกเทา้ งอ ไคว่ไว้

สองมอื ดัดคางคอ เขยง่ ยดื ตวั แฮ

แก้แน่นหน้าอกได้ เสียดเส้นลมหาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พญาไชยวิชิต

ชอ่ื ฤๅษี ส�ามทิ ธ์

แผนดดั /ทา่ ดัดตน ท่ายืน ขาขวางอข้ึน พาดบนเข่าซ้าย ใช้ส้น

มือทั้งสองข้างดันคางและคอข้ึน พร้อมกับ

เขยง่ และยืดล�าตัว

แก้โรคและอาการ แน่นหนา้ อก

คําอธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน 101

ภาพท่ี ๖๗ แก้กล่อน
ภาพต้นฉบบั สมุดไทยดา�

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปป้ัน ฤๅษดี ัดตนในวดั โพธิ์

วาสุเทพทอดอกขว้า� ลงกบั อาสน์เอย

นักสิทธส์ิ ุพรหมทบั ไหลแ่ ล้

เหยียบยันตะโพกจับ ตีนเหนี่ยว นาพอ่

วาสุเทพวานแก้ กล่อนรา้ ยเรว็ หาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พญาบา� เรอหบ์ รริ ักษ์

ช่ือฤๅษี วาสุเทพ และสพุ รหม

แผนดัด/ท่าดดั ตน ท่านี้ฤๅษี ๒ ตน ผู้ป่วยท่านอนคว�่าหน้าอก

ราบกบั พนื้ ผดู้ ดั หนั หนา้ ไปทางปลายเทา้ ผปู้ ว่ ย

น่ังทับไหล่ไว้ ขาข้างหน่ึงเหยียบยันท่ีสะโพก

พร้อมกับใช้มือท้ังสอง จับข้อเท้าเหน่ียวโน้ม

มาหาตัว

แก้โรคและอาการ กลอ่ น

102 ชดุ การสงั คายนาภมู ิปญญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๖๘ แก้ลมจุก ลมเสยี ด
ภาพตน้ ฉบับ สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รปู ปัน้ ฤๅษีดัดตนในวัดโพธิ์
-ช�ารุด/สูญหาย-
นกั สิทธส์ิ ันโดษดน้ แดนดง

นามพทุ ธชฎลิ ทรง ต�าหรบั แหร้

ไควห่ ัตถร์ ัดอกองค์ สมาธิเพชร นง่ั นา

จุกเสยี ดสรรพางคแ์ ก้ กอปรดว้ ยดดั หาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระพรรณสมบัติ

ช่ือฤๅษี พทุ ธชฎลิ

แผนดดั /ท่าดดั ตน ท่านัง่ ขัดสมาธิเพชร ไขว้แขนทั้งสองรดั อก

พร้อมมือจบั ต้นแขน ล�าตวั ยืดตรง

แก้โรคและอาการ ลมจุก ลมเสียด

คาํ อธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ัดตน 103

ภาพท่ี ๖๙ แก้ขา
ภาพต้นฉบับ สมดุ ไทยด�า

ค�าโคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปป้ัน ฤๅษดี ดั ตนในวดั โพธ์ิ

สุทธาวาศชาติทกุ ขแ์ จ้ง มรณะ เที่ยงแฮ

ผนวชหน่ายไอยสรู ย์สละ เสลขได้

อาพาธเพือ่ วาตะ ตงึ เมอื่ ย ขาเฮย

ยกเขา่ คูบ้ าทไขว้ หตั ถน์ ้าวเหนี่ยวขา

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ กรมหมน่ื ไกรสรวิชิต (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ

กรมหม่นื ไกรสรวชิ ติ พระนามเดมิ

พระองคเ์ จา้ ชายสทุ ัศน์)

ช่อื ฤๅษี สทุ ธาวาศ

แผนดดั /ท่าดดั ตน ท่านงั่ ไขวข้ า มือสอดไว้ทพ่ี ับเข่า ยกเขา่ และ

ขาข้นึ ใชม้ อื เหน่ียวขาไว้

แก้โรคและอาการ ขาตงึ เม่อื ย เพราะลมเป็นเหตุ

104 ชดุ การสังคายนาภมู ปิ ญ ญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๗๐ แกก้ ลอ่ น
ภาพตน้ ฉบับ สมดุ ไทยดา�

ค�าโคลงภาพฤๅษีดดั ตน รูปปนั้ ฤๅษดี ัดตนในวดั โพธ์ิ
-ช�ารุด/สูญหาย-
ธารนีพัฒน่งั น้อม โน้มกาย

เท้าเหยยี ดมอื หยิบปลาย แมเ่ ทา้

ลมกลอ่ นเหอื ดห่างหาย เห็นประจกั ษ์

อกี แนน่ นาภเี ร้า ระงบั เส้นกล่อนกระษัย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระสมบัติธบิ าล

ช่อื ฤๅษี ธารนพี ฒั

แผนดดั /ท่าดดั ตน ท่านงั่ เหยียดขาตึง โน้มตวั และเหยยี ดแขน

ตงึ ให้มือมาจับปลายเทา้

แก้โรคและอาการ กระษยั กลอ่ น ทา� ใหแ้ น่นทอ้ ง

คาํ อธิบายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ัดตน 105

ภาพท่ี ๗๑ แก้ปวดท้อง แก้สะบักจม
ภาพต้นฉบบั สมุดไทยดา�

คา� โคลงภาพฤๅษีดัดตน รูปปน้ั ฤๅษีดัดตนในวัดโพธ์ิ
-ชา� รดุ /สูญหาย-
ทรงนามยามหณนุ ้ี เนาพนา- เวศนา

ชูเชิดสองพาหา หัตถช์ ้อย

นง่ั แบะฝา่ บาทา ซ้อนทับ กนั แฮ

แก้ป่วนปวดท้องน้อย อกี เสน้ สะบกั จม

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระองค์จา้ วคเนจร (พระบรมวงศเ์ ธอ

กรมหมน่ื อมเรนทรบดนิ ทร์)

ชือ่ ฤๅษี ยามหณุ

แผนดัด/ทา่ ดัดตน ท่านัง่ ขัดสมาธิ หงายฝา่ เทา้ ยกแขนขน้ึ

ทง้ั สองขา้ ง ลกั ษณะต้งั ศอกเสมอไหล่

หงายฝา่ มอื มอื ออ่ นชอ้ ย ลา� ตัวยดื ตรง

(คลา้ ยทา่ ร�า พรหมส่ีหน้า)

แก้โรคและอาการ ปวดทอ้ งน้อย เสน้ สะบักจม

106 ชุดการสังคายนาภูมปิ ญ ญาการนวดไทย: ๒

ภาพท่ี ๗๒ แก้ลมในอก
ภาพต้นฉบบั สมุดไทยดา�

ค�าโคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รปู ปั้น ฤๅษีดัดตนในวดั โพธิ์

พระโสมะยาคะโอ้ อัดอก

อาพาธแน่นในอก อัดอ้นั

เหยียดแขนยึดเขา่ ผงก แหงนพักตร์ อยพู่ ่อ

เอวแอ่นอดึ ใจกลัน้ ดดั แลว้ ลมถอย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระองคจ์ า้ วนวม (พระบรมวงศเ์ ธอ

กรมหลวงวงศาธริ าชสนิท

ช่ือฤๅษี โสมะยาคะ

แผนดัด/ทา่ ดดั ตน ท่านั่ง พับขาไปด้านข้าง เหยียดแขนตึงจับ

เขา่ ลา� ตัวตงึ แอ่น แหงนหน้า

แก้โรคและอาการ ลมในอก ท�าให้แนน่ ในอก

คาํ อธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 107

ภาพที่ ๗๓ แก้ตะโพกขัดหาย ตน้ ขาขัดหาย
ภาพตน้ ฉบับ สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รปู ป้ัน ฤๅษดี ดั ตนในวัดโพธ์ิ
-ช�ารดุ /สูญหาย-
พระสมุทร์ทา� ถา้ ดดั ประหลาดหลีก เพื่อนแฮ

ขาแยกยกเฉียดฉกี ครากแท้

ใครเห็นจักหัดอีก ระอาออก โอษฐเ์ อย

แต่ทา่ นเดยี วดดั แก้ ตะโพกต้นขาแคลง

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ กรมหมน่ื นชุ ติ ชโิ นรส (สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้

กรมพระปรมานุชติ ชโิ นรส)

ชื่อฤๅษี พระสมุทร์

แผนดัด/ทา่ ดดั ตน ท่าน่ัง แยก (กาง) ขาออก ยกขาข้ึนพาด

ไหล่

แก้โรคและอาการ ขดั สะโพก ขัดตน้ ขา

108 ชดุ การสังคายนาภมู ิปญญาการนวดไทย: ๒

ภาพท่ี ๗๔ แก้เทา้ เหนบ็
ภาพตน้ ฉบับ สมดุ ไทยดา�

ค�าโคลงภาพฤๅษีดดั ตน รูปป้นั ฤๅษีดดั ตนในวดั โพธิ์
-ช�ารดุ /สญู หาย-
เหน็ ทุกข์เห็นแท้โทษ เบญจขนั ธ์

คอื พระมาฆะนักธรรม์ สถติ ถ�้า

มอื ยุดฝา่ เท้ายัน ยืนย่อ ตัวนา

เทา้ เหน็บเย็นยิ่งน้�า เหนี่ยวแกเ้ หนบ็ หาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระยาธิเบศรบดี

ชอื่ ฤๅษี พระมาฆะ

แผนดัด/ท่าดัดตน ท่ายืน ขาเดียว ยกขาข้างหนึ่งข้ึนใช้มือจับ

ปลายเทา้ แลว้ คอ่ ย ๆ เหยยี ดขาออกใหต้ รง

จากนัน้ คอ่ ย ๆ ย่อ และยืดตวั ขึน้ ลง

แก้โรคและอาการ เท้าเหนบ็ ทา� ให้เย็นเทา้

คาํ อธิบายสมุดภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 109

ภาพที่ ๗๕ แกป้ ตั คาด แก้ตะครวิ
ภาพตน้ ฉบบั สมดุ ไทยด�า

ค�าโคลงภาพฤๅษดี ัดตน รูปปนั้ ฤๅษีดัดตนในวดั โพธ์ิ
-ชา� รุด/สญู หาย-
ดาบสเทวบฐิ น้ี นกั งาน นา�้ นา

ตักส่งสรงศิวญาณ อยู่เกล้า

กายป่มปว่ ยพกิ าร ปัตคาด ตะคริวเฮย

ยืนดดั เศียรเยอ่ เท้า ทา่ นแกก้ ลหมอ

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระองค์จ้าวทินกร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ

กรมหลวงภูวเนตรนรนิ ทรฤทธิ์

ชอื่ ฤๅษี เทวบดิ

แผนดัด/ทา่ ดัดตน ท่ายืน ด้วยขาข้างเดียว พับเข่าข้ึนข้างหนึ่ง

โดยใช้มือเหน่ียวข้อเท้าข้ึน มืออีกข้างหนึ่ง

ออกแรงดันบริเวณขมับต้านศีรษะให้หันไป

ดา้ นตรงขา้ ม

แก้โรคและอาการ ปตั คาด ตะครวิ

110 ชุดการสงั คายนาภมู ปิ ญญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๗๖ แกจ้ ุก
ภาพต้นฉบบั สมดุ ไทยด�า

ค�าโคลงภาพฤๅษีดัดตน รูปปั้น ฤๅษีดดั ตนในวดั โพธ์ิ

พระภรัตดาบสโพ้น พากเพียร นกั นอ

ตา� หรบั ปรอทเรยี น รอบรู้

โรคลมจกุ เสยี ดเบียน บา� บัด องคเ์ ฮย

นงั่ คกุ กดเขา่ คู้ หัตถค์ �้าคางหงาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ มหาชา้ งบเรยี น

ชอ่ื ฤๅษี พระภรตั ดาบส

แผนดดั /ท่าดัดตน ท่านั่ง คุกเข่า เข่าข้างหนึ่งอยู่ด้านหน้า เข่า

อีกข้างหน่ึงอยู่ข้างหลัง ให้แขนข้างหน่ึง

เหยยี ดตรงใชม้ อื ยนั ทเ่ี ขา่ มอื อกี ขา้ งดนั คาง

ให้หนา้ หงายขนึ้

แก้โรคและอาการ ลมจุกเสยี ด

คําอธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 111

ภาพที่ ๗๗ แก้ไหล่ แก้ท้อง แก้อก
ภาพตน้ ฉบับ สมุดไทยดา�

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปปนั้ ฤๅษีดัดตนในวดั โพธ์ิ
-ชา� รุด/สญู หาย-
นักสิทธสิ มาบตั สิ ร้าง สรา่ งกเลส

กาละกุรกั ขร์ ะบือเดช เพรียกพร้อง

กดผากกดทา้ ยเกศ บาทขัด คุกแฮ

ระงบั โรคลมไหล่ทอ้ ง อรุ ะดว้ ยดังแผน

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ กรมหมน่ื นชุ ติ ชโิ นรส (สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้

กรมพระปรมานุชิตชโิ นรส)

ชือ่ ฤๅษี กาละกุรกั ข์

แผนดัด/ทา่ ดัดตน ท่าน่ัง ขัดขา เทา้ ไขว้กัน ยนื ดว้ ยเข่า ลา� ตัว

ยืดตรง มือข้างหนึ่งกดดันหน้าผาก มืออีก

ขา้ งหนึ่งดันท้ายทอย ออกแรงตา้ นกนั

แก้โรคและอาการ ลมในไหล่ ลมในท้อง และลมในอก

112 ชดุ การสงั คายนาภูมปิ ญญาการนวดไทย: ๒

ภาพที่ ๗๘ แก้ขดั แขน
ภาพตน้ ฉบบั สมดุ ไทยดา�

ค�าโคลงภาพฤๅษีดัดตน รูปปนั้ ฤๅษดี ดั ตนในวดั โพธ์ิ

พระโสณสนั โดษดา้ ว ดงครมึ

ภตู โขมดโฆษครหมึ่ ก่กู ้อง

ล้มไขข้ บเศียรซมึ ยอกขดั แขนนา

ยกศอกขน้ึ เข่าจอ้ ง จรดซา้ ยเปล่ยี นขวา

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระองค์จา้ วทนิ กร (พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ

กรมหลวงภวู เนตรนรนิ ทรฤทธ์)ิ

ชือ่ ฤๅษี พระโสณะ

แผนดดั /ท่าดดั ตน ท่านั่ง ยอง ใช้มือข้างหนึ่งจับศอกของแขน

อีกข้างหนึ่ง ดึงศอกเข้าหาล�าตัว พร้อมบิด

ล�าตัวและหันหน้าไปทางเดียวกัน แล้วสลับ

ทา� อกี ข้าง

แก้โรคและอาการ ขดั แขน ยอกแขน

คาํ อธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน 113

ภาพท่ี ๗๙ แก้ขัดแข้ง ขัดขา
ภาพตน้ ฉบบั สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปปัน้ ฤๅษีดดั ตนในวดั โพธ์ิ
-ชา� รุด/สญู หาย-
ปริพาชกนชี้ อ่ื โยฮัน แลเฮย

น�้าพงึ่ ตกั แตนฉนั เช่นเข้า

อยูย่ ังฝงั่ โยระดนั หนงั อฐู ครองนา

นง่ั ดดั หัตถ์ถ่างเทา้ ขดั แข้ง ขาหาย

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ พระองค์ทนิ กร (พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ

กรมหลวงภูวเนตรนรนิ ทรฤทธ์)ิ

ช่อื ฤๅษี โยฮนั

แผนดัด/ทา่ ดดั ตน ท่านั่ง เหยียดขา กางขาออกท้ังสองข้าง

(๑๘๐ องศา) ใชม้ อื จับต้นขาเหนี่ยวไว้

แก้โรคและอาการ ขดั แข้ง ขัดขา

114 ชุดการสังคายนาภูมปิ ญ ญาการนวดไทย: ๒

ภาพท่ี ๘๐ แกเ้ สน้ สลกั ทรวง
ภาพต้นฉบบั สมุดไทยด�า

คา� โคลงภาพฤๅษดี ดั ตน รูปป้นั ฤๅษดี ัดตนในวดั โพธ์ิ
-ชา� รดุ /สูญหาย-
ผ้ผู นวชจนี แจง้ ชือ่ หลีเจง๋

อยู่เขตเขาซา่ เหล็ง ตึง่ สวิ้

ลัทธทิ า่ นเคร่งเขมง็ เมืองท่าน ถอื ฮอ

มอื เหว่ียงผวาท่าง้ิว ระงบั เสน้ สลกั ทรวง

พระราชนพิ นธ/์ ผแู้ ตง่ ออกญาโชดึกราชเศรษฐี

ชอ่ื ฤๅษี หลีเจง๋

แผนดดั /ทา่ ดัดตน ทา่ นง่ั ขาขา้ งหนง่ึ เหยยี ดตรง ขาอกี ขา้ งหนง่ึ

งอเขา่ มือทั้งสองเหวยี่ ง รา� ไปมา คล้ายท่า

รา� ของง้วิ

แก้โรคและอาการ สลักทรวง

ตารางท่ี ๓ การวเิ คราะห์กลุม่ โรคและอาการจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดัดตน

ภาพ ช่อื ภาพต้นฉบับ กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๑ แกเ้ กียจ สังกะสีดบี ุกเข้า รคนเจือ ๑. เกียจกาย
๒ แกเ้ อว แกข้ า หลอ่ คณะน่งุ หนังเสอื สถติ ย์ไว้
๓ แก้ลมในอกในเอว กามันตะกเี ขอื ข้อยหนุม่ นักนอ ๒. ตึงเมื่อย ขา เข่า
๔ แกข้ ดั เอว เหยยี ดยืดหดั ถ์ดดั ได้ แต่แก้เกยี จกาย ๓. เอวขด
๔. เข่าคู้
ชฎิตดดั ตนน้ีน่า นึกเอะ ใจเอย ๕. เดินโขยกเขยก
ชช้ี ่อื สงั ปตเิ หงะ หงอ่ มงอ้ ม ๖. ลมในอกในเอว (ลมแลน่ แดกข้นึ ไปจกุ อก)
ถวัดเท้าท่ามวยเตะ ตึงเมอื่ ย หายฮา
แกก้ ะเอวขดคอ้ ม เขา่ คู้โขยกโขยง ๗. ขดั เอว

อายันญาณย่ิงผู้ ผนวดแขก ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 115
หาบหิ้ว
เนาพนศั ฝา่ แฝก วางหาบ ดดั แฮ
โรคลมแล่นดแุ ดก แสยะหน้าเงยหงาย
แอน่ อกเอย้ี วเอวสยิ้ว

วัจนขั เนาพนัศห้วย หุบเหว

นอบนบเพลองเปล่งเปลว ค่ำ� เชา้
อาพาธขบขดั เอว
โอ้เทวศ ฉงั เอย

เก่งคอ่ กดตะคากเขา้ ศอกคขู้ มึงทงึ

ตารางท่ี ๓ การวิเคราะหก์ ลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ตอ่ ) 116 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ชื่อภาพต้นฉบับ กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๕ แก้ลมปวดศีศะ พระมะโนชสำ� นกั นด์ิ ้าว ดงยงู ยางแฮ ๘. ลมปวดศีรษะ ลมขนึ้ เบอื้ งสูง ท�ำใหป้ วด
จติ รพพร่นั หวั่นหวาดฝูง มฤคร้าย ศรี ษะเนอ่ื งจากความกลวั ความเครยี ด
ก�ำเรอบโรคขบสงู วิตกกงั วล
สงั เวศ องคเ์ อย
๙. ลมขังส้นเท้า
นั่งดดั หตั ถข์ วาซ้าย นบเกล้าบรกิ ำ�
๑๐. ขดั ขอ้ เท้า
๖ แก้ซ่นเท้า เอนกายกรกดเท้า ภกั ตรเ์ หอร หาวแฮ ๑๑. ปวดท้อง
หายทซี่ น่ ลมเดอร ขัดข้อง
นามอิษีศุขวัฒนเ์ จรอญ ฌานเกรอด ไผ่ฤๅ ๑๒. เสมหะในลำ� คอ เสมหะปะทะต้นลน้ิ

โลกยเ์ รียกษีศขุ พ้อง ช่ือผู้เจรอญฌาน

๗ แก้ปวดทอ้ ง ฤๅษีสี่ช่อื ให้ นามนคร รามเอย
แก้ค่อเทา้ อัจนะคาวอี กั ษร อะตงั้
พบชงฆ์เทอดถวัดกร สองไปล่ หลงั นา
แกข้ ัดคอ่ เท้าท้งั ป่วยทอ้ งบนั เทา

๘ แก้เสมหะในลำ� ฅอ พระยทุ อักขระไว้ นามยุท

สืบอกั ษรตราบสดุ สส่ี ้ิน

นั่งสมาธ์หิ ดั ถส์ ัประหยดุ เศยี รอกี แค่งนา
เสมหะปะทะต้นล้นิ ลง่ ลา้ งล�ำสอ

ตารางที่ ๓ การวเิ คราะห์กลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ต่อ)

ภาพ ชอ่ื ภาพตน้ ฉบับ กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะทำ� งาน (คทง.)
๙ แก้ลมในแขน เหยยี ดหัดถด์ ดั นิว้ นัง่ ชนเพลา ๑๓. ลมในแขน ทำ� ใหเ้ ม่ือยขัดแขน
แก้เมื่อยขัดแขนเบา โทษได้
ยาคะรปู น้เี อา ยาชื่อ ใสเ่ ฮย ๑๔. สะบักหน้าจม
๑๕. ปวดขัดสลักไหล่เพราะพิษลม
ผสมสี่นกั สิทธิให้ ชอ่ื อ้างอยุทธยา
๑๖. ลมทั่วสารพางค์ ลมเสยี ดทั่วทัง้ ตวั
๑๐ แกส้ บกั หน้าจม หดั ถ์หน่วงนิ้วเทา้ พับ ชงฆชดิ เพลาเฮย
แก้สลกั ไหลเ่ พ่ือพศิ ม์ ผอ่ นน้อย ๑๗. ลมเขา่ ขาตายมีอาการ ตึงเม่ือย ชา
วะตันตะตระบะฤทธิ์ มฤครกั ษ ท่านแฮ

มแี ม่โคห้ารอ้ ย หยาดน�ำ้ นมถวาย

๑๑ แกล้ มท่ัวสารพางค์ เสลขกามนามวสิ ุทธิก้อง ไตรภพ ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 117

องคแ์ อน่ แหงนภกั ตร์ขบ ขะเมน่ ฟา้

กลับแขนกดขาทบ เนน้ น่ิง อยู่นา
ลมเสยี ดสารพางค์กล้า ดับดว้ ยดัดเอง

๑๒ แก้เขา่ ขาตาย ฤๅษีวะชริ ะรสู้ าตร ์ สฤษดิกาย กบแฮ

ชือ่ เทพมณโทชาย มากชู้
แก้ลมเข่าขาตาย ตึงเมอ่ื ย มึนเอย
ท้าวหัตถ์ชันเขา่ ค ู้ ทา่ แม้นลมา้ ยสิงฆ์

ตารางที่ ๓ การวิเคราะห์กล่มุ โรคและอาการจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษดี ัดตน (ต่อ) 118 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ชือ่ ภาพตน้ ฉบับ กลุ่มโรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๑๓ แก้ขัดขาขดั ฅอ คุกเขา่ ซ่นตดิ เข้า เขา่ ขยาย ๑๘. ขดั ขา
๑๔ แกแ้ นน่ หน้าอก ๑๙. ขัดคอ
๑๕ แก้ลมเวยี นศีศะ มอื ประทับกบั เพลาหมาย มงุ่ ฟ้า
๑๖ แก้เขา่ แก้ขา ขดั ขาขดั ฅอหาย ห่างเม่อื ย ลงแฮ ๒๐. แนน่ หนา้ อก
๒๑. แนน่ ทอ้ ง (นาภี)
โรมสงิ คส์ ทิ ธศิ ักด์กิ ล้า กล่าวนนี้ ามขนาน
๒๒. ลมเวียนศีรษะ
โคดมมหาราชน้ี หนวดยาว ย่งุ นา
นกกระจาบทำ� รงั ราว กะวะไม้ ๒๓. ขดั เข่า ขดั ขา
แหงนหน้าทา่ เรอหาว ยนื ดดั หลงั เอย ๒๔. ขดั ไหล่ (ท�ำใหข้ ัดราวข้างต้งั แต่หัวตะคาก
แกแ้ นน่ นาภีได ้ อกด้วยดเี หลอื
ถึงรกั แร้)
สมาธิขดั หัตถย์ ดุ ทง้ั เพลาเศียร
สระสร่างแสลงลมเวียน ศริ ะเกลา้

นามธะหะพระผู้เพยี ร ผนวดเน่อน นานแฮ

ธะอักษรควบเข้า เพอ่ มใหน้ ามกรงุ

อิษีสิงห์หน้ามฤค ฌานมอด มว้ ยแฮ

สลบเพือ่ นางฟ้ากอด ทา่ นนนั้
ฟ้ืนองค์คร่ันครางออด ขาไหล่ ขดั เอย
ยืนย่อบาทบบี คนั้ เขา่ ท้งั โคนขา

ตารางท่ี ๓ การวเิ คราะห์กลมุ่ โรคและอาการจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ตอ่ )

ภาพ ช่อื ภาพตน้ ฉบบั กลุ่มโรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๑๗ แก้โรคในอก วรเชษฐแปลงเปลีย่ นข้อ ลิขิตสาร ๒๕. ไออกแหง้

พระรทเร่ืองโบราณ บอกแจ้ง ๒๖. ตะครวิ แขน ตะครวิ ขา

ไสยาศนเ์ หยยี ดเครยี ดปาน ฉุดชกั ไวแ้ ฮ ๒๗. ลมตะครวิ กลอ่ นเสน้ เส้นในรา่ งกายชัก
แก้โรคไออกแห้ง เหอื ดให้เหนคณุ ขมวด และลมกระตุก ทำ� ให้เจบ็ ปวด

๑๘ แก้ตะคริวมือ อัคนีเนตร์น้ีอัค- คโี ชน เนตรฤๅ ๒๘. ลมทัว่ สารพางค์ (ลมทัง้ ปวงทว่ั รา่ งกาย)
แกต้ ะคริวเท้า ยืนแยห่ ยา่ งยกั ษโขน ออกเตน้
กางกรกดสองโคน ขานีด เนน้ นอ
แก้ตะครวิ ริว้ เส้น แต่แขง้ ตลอดแขน

๑๙ แก้ลมตะคริว สวามิตรคกุ เขา่ แลว้ เหลียวภกั ตร์ ผินแฮ ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 119
วสิทธิเหยยี บยันสลกั เพชเคล้น
กรขวาจบั บาทชกั เฉวียงฉดุ แขนแฮ
โรคตะคริวกล่อนเส้น หย่อนได้หลายเดอื น

๒๐ แก้ลมทวั่ สาระพางค์ อิษีอศุ พั เนตร์เจา้ ต�ำหรบั
สรรพว่านประกอปกบั เวทใช้
ทา้ วแขนพับเพยี บทบั หดั ถแ์ อ่น องคเ์ อย
แก้ท่วั สาระพางค์ให ้ เสื่อมสิ้นสรรพลม

ตารางท่ี ๓ การวเิ คราะหก์ ลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ัดตน (ต่อ) 120 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ชือ่ ภาพต้นฉบบั กลุ่มโรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๒๑ แก้เสยี ดอก ยนื เหนยี่ วคอ่ เทา้ เชอด หัดถ์เห็น ยากแฮ ๒๙. เสียดอก
แก้เสยี ดทรวงเส้นเอ็น ขอดได้ ๓๐. เส้นเอน็ ขอด
๒๒ แกล้ มจันทฆาฏ
ลมเข่า ลมขา นารทเสกไม้เปน็ ปลิงเกาะ กระบ่พี อ่ ๓๑. ลมจนั ทฆาฏ
ลมหน้าอก ๓๒. ลมเข่า
ยิม้ เยาะวานรให้ เหือดรา้ ยรงั แก ๓๓. ลมขา
๒๓ แก้เขา่ ขดั ๓๔. ลมหนา้ อก
พระนารอทวายุเรา้ ทรวงรนั ทำ� นา ๓๕. เข่าขดั
๒๔ ด�ำรงกาย ขดั เขา่ ขาแลจนั ท ฆาฏร้าย ๓๖. ลมขดั ข้อเขา่
อายศุ มย์ นื ฉวยเท้าทา่ ยืนหนั เหอรเยยี่ ง เหาะแฮ
มือหนงึ่ คั้นเข่าซ้าย เสื่อมส้นิ สลี่ ม ๓๗. ช่วยด�ำรงกายใหอ้ ายยุ ืน

ชฎิลดาบสเบอื้ ง แบบฉบับ
ยืนยกขาขวาทบั เขา่ ซ้าย
ประนมหัดถด์ ัดกายกลบั เบอื นบิด ตนแฮ
ลมขดั ค่อเขา่ ร้าย เร่งรา้ งหา่ งสูญ

ทศิ ไภย์โพ้นผนวดขา้ ง เขาเขอน

ทวี พนัศชายเนอน ท่านำ�้
ประนิบดั ิ์ดัดองค์เจรอญ ชนม์ชีพ พระนา

กุมกดธารกรค�้ำ พ่างพืน้ ยืนยนั

ตารางที่ ๓ การวิเคราะหก์ ล่มุ โรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษีดัดตน (ต่อ)

ภาพ ชือ่ ภาพต้นฉบับ กลุ่มโรคและอาการ โรคและอาการ
คณะทำ� งาน (คทง.)
๒๕ แกล้ มปะกงั กาลชฎลิ ดดั มล้าง ลมดุ (ดะ) ๓๘. ลมปะกงั มึนศีรษะ ตามืดมวั
ไคลขมบั จบั หะน ุ นวดเน้น
๒๖ แกต้ ะโภกสลกั เพช มืนเศยี รมืดจกั ษุ เสื่อมสา่ ง ไซ้แฮ ๓๙. สะโพกสลกั เพชร ชา เมื่อยล้า
ไว้ฉะบับบอกเส้น ประสทิ ธ์ิแกล้ มปะกงั
๒๗ แก้ลมชักปากเบ้ียว ๔๐. ลมชักปากเบีย้ ว
ลมลิ้นตาย สระภังคด์ าบศตงั้ ตนตรง ๔๑. ลมลน้ิ ตาย
ลมเท้าเหน็บ ถ่างบาททงั้ สองทรง แย่แต้ ๔๒. ลมขงั ในขอ้ เขา่
ลมมอื เหน็บ ก�ำหมดั ดดั กรผจง กดคู่ ขานา ๔๓. เหนบ็ ชามือเทา้
ตะโภกสลกั เพชแม้ เมอ่ื ยล้าชาหาย ๔๔. ลมขดั ขอ้ เขา่ ท�ำใหเ้ ม่ือยลา้
๒๘ แกเ้ ขา่ ขัด
ผิวลมเข่าคอ่ ขั้ง เหนบ็ นัก ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 121
กายสั่นฟันชิดชัก ปากเบ้ียว

พระกาลสิทธแถลงลักษณ์ เลศทา่ แกน้ อ

เหน่ียวไหลห่ น่วงเท้าเอย้ี ว อกโออ้ นจิ จงั

นักสิทธโสภาคพรอ้ ม พรหมจรรย์
ช่อื มหาสธุ รรม ์ เลอศแท้
เทา้ เหยยี ดยืดหัดถ์ยนั ขยำ� เขา่ สองนา
ขบขดั ค่อเขา่ แก ้ เมอื่ ยล้าลมถอย

ตารางที่ ๓ การวิเคราะห์กลมุ่ โรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ต่อ) 122 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ชื่อภาพต้นฉบับ กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๒๙ แกล้ มในลำ� ลงึ ค์ อคั ะตะตระบะเพีย้ ง เพลองผลาญ ภพฤๅ ๔๕. ลมในล�ำลึงค์
ถวายเกราะองคอ์ วะตาล ท่านน้นั ๔๖. ขดั ปสั สาวะ
นง่ั ดัดหดั ถส์ องผสาน พนมนิง่ อยู่นา
เพื่อขดั ปัศสาวะอั้น ออกได้โดยใจ ๔๗. ลมขังข้อมือ
๔๘. ลมขังหนา้ แข้ง
๓๐ แกม้ อื แกเ้ ท้า พระสุทศั น์สถติ ย์ถำ้� เถื่อนระหง
ครองเครื่องนกั สทิ ธท์ิ รง หอ่ เกล้า ๔๙. กล่อนปตั คาด ทำ� ใหม้ ึนท้ายทอย
ลมคัง่ ค่อหดั ถ์ชงฆ์ หดั ถ์ช่วย ดัดแฮ (ตำ� แหน่งทีเ่ ส้นปตั คาดผา่ น)
น่ังกระหยง่ ยุดเทา้ หดั ถช์ ้อยเช่นรำ�
๕๐. ลมอมั พฤกษ์
๓๑ แกก้ ล่อน แก้ปัศฆาฏ แยกขายืนเข่าตงั้ ตนตรง

แขนแนบหนีบสเอวองค์ แน่นแฟ้น

คาวนิ ทร์ ธ ด�ำรง กายดดั นีฤ้ ๅ
แก้กล่อนปัศฆาฏแมน้ แพทย์แก้มวยมึน

๓๒ แกล้ มอำ� พฤก โควินทร์แนะกกให ้ รามแผลง อสูรฤๅ

สาปไก่นนทรแี รง ฤทธิ์เฝา้
อมพฤกพบิ ัตแิ สดง ดัดดบั คลายนอ
ต้ังซ่นสองมอื เขา้ ประทบั ข้างขืนองค์

ตารางที่ ๓ การวเิ คราะหก์ ลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษีดัดตน (ต่อ)

ภาพ ชอื่ ภาพตน้ ฉบับ กลุม่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๓๓ แก้ลมซ่นเท้า นาไลยไกรเกรอกฟา้ ดินขาม ๕๑. ลมส้นเท้า
๓๔ แกเ้ อว หมแู่ พทยพ์ ึงนบั นาม ทา่ นไหว้ ๕๒. บาทาทกึ
๓๕ แกล้ มในขา บาทาธึกกะทกตาม ตาต่มุ แลพอ่
๓๖ แก้เวียนศีศะ กดเขา่ เหนีย่ วแค่งให ้ ซน่ เท้ามะละลม ๕๓. ยอกเอว เส้นสะดงุ้

พระวัชมฤคเลยี้ ง บุตรลบ ๕๔. ลมในขา

น่ังหย่องสองมอื จบ เจอดหนา้ ๕๕. เวยี นศีรษะ
แก้เสน้ สะด้งุ ขบ เอวยอก หายนอ ๕๖. จติ ใจเผลอ (จติ ระส�ำ่ ระสาย หวั ใจเตน้

ใครอยา่ หมน่ิ ประหมาทถา้ ทา่ นทา้ ให้ลอง ผดิ ปกต)ิ

รปู มนุษยห์ น้าประหนึ่งเนอ้ื นามกระไลย โกฎแฮ ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 123

บุตรอิษีสงิ ค์ไสย สาตรรู้

รบอบรบิลไตร ดายุค โพน้ พ่อ
ศอกแก้ลมขา
นั่งหย่องสองหดั ถค์ ู้

แบะขาคู้เข่าเข้า ซน่ เสมอ

บดิ ไหลห่ งายแขนเผยอ ยดื ไว้
เวียนเศยี รจติ รใจเผลอ พลนั เสือ่ ม สา่ งนอ
พระสธุ ามันต์ได้ ดัดแล้วอยา่ ฉงน

ตารางที่ ๓ การวิเคราะหก์ ลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ัดตน (ตอ่ ) 124 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ช่ือภาพตน้ ฉบับ กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๓๗ แก้ลน้ิ กระดา้ ง พระภาระทวาชะเชื้อ ชีดง ๕๗. ลน้ิ กระด้าง
อยู่ป่าอาไศรยพง พุ่มไม้
๓๘ แก้กลอ่ นในทรวง คกุ เข่าหดั ถ์ไควต่ รง อรุ ะภาค ตนนา ๕๘. กล่อนในทรวง
แก้กระดา้ งล้นิ ได้ ท่านี้ดจี ริง
๓๙ แก้ไหล่ แกต้ ะโภก ๕๙. ยอกไหล่
พระวชั อัคนศิ น ี้ เชญิ นารายน์ มานอ ๖๐. ยอกสะโพก
๔๐ แกเ้ ทา้ เย็น มลา้ งเหล่าอสรู หลาย เล่ยี นหล้า
แก้ใจสวงิ สวาย แยกขาแย่ยอ่ กาย สองหดั ถท์ า้ วแฮ ๖๑. ลมจับเท้าเย็น
แกก้ ล่อนรอ้ นอุระกล้า เกลอื่ นสน้ิ เสื่อมสูญ ๖๒. ใจสวงิ สวาย

พระชนกนักสิทธิน์ ี ้ ชนะมาร

ไตรเพทไตรพิธญาณ ยอ่ มแจง้
ยอกไหล่ยอกโตภกปาน ปืนปัก อยู่นอ
ค้เู ขา่ ศอกกดแขง้ หดั ถ์เคลน้ ไคลทรวง

นกั พรตประพฤติสรา้ ง จรรยา
เชอดชอ่ื กระบิลดา บศเจา้
เทา้ ซา้ ยไขว่เพลาขวา มอื หนว่ ง เข่าเอย
ลมรงับจับเยน็ เท้า อีกท้ังสวงิ สวาย

ตารางท่ี ๓ การวิเคราะหก์ ลมุ่ โรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ต่อ)

ภาพ ชอื่ ภาพตน้ ฉบบั กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะทำ� งาน (คทง.)
๔๑ แก้ไหล่ แกข้ า สุกทันตน์ ักสิทธ์เิ ถา้ เทยี่ วเกบ็ ยานา ๖๓. เหน็บชา ไหล่ ขา (ยอก เจบ็ เวลาลุก นั่ง) ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 125
ทาไหล่ขาชาเหน็บ บอ่ เปลื้อง
๔๒ แก้กลอ่ นปัศฆาฏ ลุกน่ังยง่ิ ยอกเจ็บ จึงดัด ตนแฮ ๖๔. กล่อนปัตคาด
ยนื ยดึ เอวองค์เยื้อง ยา่ งเทา้ ท่าหนงั ๖๕. กลอ่ นแห้ง
๔๓ แก้ฅอเคลด็
แก้ไหล่ขัด สชั นาไลยล้หี ลกั ละสง สารแฮ ๖๖. คอเคลด็
ยนื ยา่ งหยัดเหยียดองค์ ออ่ นแล้ ๖๗. ไหล่ขัด
๔๔ แก้ฅอ แก้ไหล่ สองหดั ถท์ า่ ทที รง ศรสาตร ไปเอย
บำ� บดั ปัศฆาฏแก้ กล่อนแหง้ หืดหาย ๖๘. ปวดคอ ไหลเ่ ร้อื รัง

นักพรตภกั ตรเ์ พศมา้ มแี ผน พมา่ นา
ชอ่ื อัศวมขุ ีแขน ค่คู ู้
ท่าอดั ดดั เหลีย่ มแบน แบะเข่า
ฅอเคล็ดแคลงไหลห่ ลู ้ โฉลกแก้ตลอดกัน

อสิ งิ ค์ดาบศหนา้ เปนมนษุ ย์
เขางอกแงเ่ ศียรดุจ ด่งั เนื้อ
ยนื ดัดหัดถส์ องยดุ กนั กด เอวนา
ฅอไหล่ไขร้ ง้ั เรอ้ื โรครา้ ยรงึ ถอย

ตารางท่ี ๓ การวเิ คราะหก์ ลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ต่อ) 126 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ชื่อภาพต้นฉบับ กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะทำ� งาน (คทง.)
๔๕ แก้ลม โยคีอะแหมแ่ ม้น แขกพราหม พรตแฮ ๖๙. ลมอัณฑวาต (ต�ำรายาวดั โพธิ)์
อัณฑวาต มอื สิบเบ็ดน้ิวสลาม ศวิ ะไท้
แกล้ มอณั ทวาตตาม ลำ� แลน่ เสียวนา ๗๐. ลมเสยี ดข้าง เสยี ดบรเิ วณชายโครง
คเู่ ขา่ เทา้ สองไขว ้ หัดถเ์ คลน้ ไคลฅอ (เสียวสลกั โครง)

๔๖ แก้เสียดขา้ ง พระองค์อมรเมศร์แก ้ กายโกง ๗๑. วิงเวียน
ลมเสยี ดเสียวสลกั โครง ปวดอู้
ซ่นเหน่ียวเกยี่ วไหล่ชะโลง ลมเบ่ง เบาเฮย ๗๒. ลมมหาบาดทะยัก

มอื หนง่ึ เหนย่ี วขาค้ ู ขยาดถา้ ระอาท�ำ

๔๗ แก้วิงเวียน ฤๅษสี เุ มธนีน้ ัง่ ไม่ถนัด
กระหย่งเทา้ เข่าขัด เหลีย่ มถ้า
เอ้ียวองคอ์ ีกสองหัดถ ์ ไหวเ้ หว่ยี ง อยู่เฮย
แหงนภักตรที่เพง่ ฟา้ บอกแกว้ ิงเวียน

๔๘ แก้ลมมหาบาทยกั ษ ดาบสบรเมศรแ์ ก้ ลมหลัก
เรียกมหาบาดทยักษ ย่งิ รา้ ย
น่ังสมาธิหัดถ์สองชกั ฉดุ แค่ง ขาแฮ

อกแอ่นอดึ อดั ย้าย โยกเยอ้ื งอนิ ทรยี ์

ตารางที่ ๓ การวิเคราะห์กลุ่มโรคและอาการจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน (ต่อ)

ภาพ ชื่อภาพต้นฉบับ กล่มุ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะทำ� งาน (คทง.)
๔๙ แก้แขนขดั ระบือนามโคบุตรกอ้ ง กณู ธ์สรรค์ สฤษดิเ์ ฮย ๗๓. แขนขดั
ถอดหทั ไทยทศกรรฐ เก็บไว้
๕๐ แกล้ มปตั ฆาฏ ท่าดดั พบั เพยี บผนั ภกั ตร์นอ่ ย ณแฮ ๗๔. ลมปัตคาด (ทำ� ให้ลมขึน้ ในเอว)
ลมในเอว แขนใด่ขัดทา้ วให้ หัดถบ์ ไข้นวดแขน
๗๕. ลมในเท้า ท�ำให้เจบ็ เท้า
๕๑ แก้ลมในเท้า จุลพรหมส่ภี ักตร์น ้ี แผลงฤทธิ์
ยกเขา่ เหยียดแขนอษิ ศิ เสือกเทา้ ๗๖. ลมในคอ (รสู้ ึกเจบ็ แปลบ) ท�ำให้เสียดเส้น
๕๒ แก้ลมในฅอ แผนแพทย์พตั โหนดพิศ- ดารบอก ไวน้ า เสยี วคอ
แก้ปัศฆาฏข้นึ เรา้ อกบั้นเอวหาย

อศั ทิสนงั่ แอ่นเอ้ยี ว องคเ์ ปร ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 127
ทับแคง่ ขาหน่ึงเฉ เฉียดล้ม
กรขวากดอกเอ เอยี งเหยียด ซ้ายเอย
แก้เจ็บบาทบก้ม ภกั ตรพ์ ลวิ้ แพลงหงาย

พระกาญจนลมเสียดเสน้ สอเสยี ว

เพอ่ื นดื่นบเดินเทียว เทยี่ วงอ้
แก้คอบดิ ฅอเหลียว ลมเหือด หายแฮ

คเู้ ขา่ ขากอ่ มก้อ หัดถ์เคล้นไคลขา

ตารางที่ ๓ การวิเคราะห์กลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษีดดั ตน (ตอ่ ) 128 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ชือ่ ภาพต้นฉบับ กลุ่มโรคและอาการ โรคและอาการ
คณะทำ� งาน (คทง.)
๕๓ แก้ลมขา ขทุ ธาลกะเจ้า เจ็บบาท ๗๗. ลมขา ทำ� ให้ร้สู ึกขาเมื่อย เจ็บเทา้
เพือ่ พิกาลลมกาจ กบั เส้น เพราะลมรา้ ย
๕๔ แกล้ มล�ำลงึ ค์ ดัดตนตดั ลมขาด ขาเมื่อย มว้ ยแฮ
ลมอณั ฑะ มอื หนง่ึ นวดอกเน้น หน่ึงคำ�้ คางแหงน ๗๘. ลมล�ำลึงค์
๗๙. ลมอณั ฑะ
๕๕ *แก้ลมข้อมือ โยคีองั คตกล้า สมาบตั ิ
(ไม่ปรากฏในภาพ) รูช้ าติเนาวรตั นชัด ชื่อนัน้ ๘๐. ลมข้อมือ ลมเสยี ดในมือ
แก้ลมเสยี ดเสยี วขดั ลำ� ฝัก หายแฮ
๕๖ แก้ลมอก น่งั สมาธิน์ วดฅอคน้ั ขบเข้ียวตาขมงึ ๘๑. ลมอก ลมเสียดทรวงอก

อนดิ ถิคนั ธท์ ่านน่ิวหนา้ ตาถลงึ
ลมเสียดสองหัดถ์ตึง ปวดติว้

พับเขา่ น่งั คำ� นงึ นึกดัด ดงั่ ฤๅ

กายชดชระดัดนวิ้ นบถา้ เทพนม

สัจพณั ทน์ กั สทิ ธผิ์ ู้ สถิตย์สจั พัณทเ์ อย
ลมเสียดทรวงอกอัด โรคเรื้อ
ประจงสองพระหดั ถ์ดัด ดันเข่า สองนา

นรชาติใคร่ไดเ้ ชอื้ นวดเทา้ อธิษฐาน

ตารางท่ี ๓ การวเิ คราะห์กลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษีดัดตน (ตอ่ )

ภาพ ชือ่ ภาพต้นฉบับ กลุม่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๕๗ แกเ้ สน้ มหาสนุกน์ิ กามนิ ทรม์ อื ยุดเท้า เหยยี ดหยัด ๘๒. ลมเสน้ มหาสนุก
ระงบั มอื หนึ่งท้าวเขา่ ขัด สมาธ์ิคู้
เข้าฌานชว่ ยแรงดดั ทุกค่ำ� คนื นา ๘๓. เทา้ ขดั แพลงเคลด็
รงับราคหยากจส้ ู โรคร้ายพายใน
๘๔. เสน้ ทว่ั สารพางค์
๕๘ แกเ้ ท้าขดั มิคาชินทร์มักไตเ่ ตา้ เตรเ่ ตรจ็
ล้มพลาดแพลงแคลงเคลด็ ขอดเสน้ ๘๕. ไหล่ สะโพก เกลียวข้าง เข่า แขง้ ขัด

ดัดแก้กอปกะละเม็ด น่ังแบะ บาทเฮย

เข่าหนึง่ ชันมอื เนน้ นวดแขง้ ขย�ำคลำ�

๕๙ แกเ้ ส้นทว่ั สาระพางค์ อัลทิปะกะโพ้น พงษกระษตั ร ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 129
ออกผนวดพนศั ลัด หลกี เร้น
กรทอดระทวยดดั องคออ่ น งามเอย
แกท้ ่ัวสารพางค์เสน้ รงับได้ โดยเพียร

๖๐ แก้ไหลข่ ัด พระอัลกปั ะกะเบอื้ ง บรรพร์ บิน น้นั ฤๅ
แกต้ ะโภกขัด
รู้ฤกษบนมนตพ์ ิณ ผะเหลาะช้าง

เศียรหกหัดถจ์ รดดนิ ยืนหยง่ แยน่ า
แก้ไหลต่ ะโภกเกลียวขา้ ง เข่าแขง้ ขาหาย

ตารางท่ี ๓ การวิเคราะห์กล่มุ โรคและอาการจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษดี ัดตน (ต่อ) 130 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ชอื่ ภาพตน้ ฉบบั กลมุ่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๖๑ แกล้ มเอว พระไชยาทิศเช้ือ ชฎลิ ดง ๘๖. ลมเอว
ลมเสียดเสน้ สเอวองค์ ขดค้อม
นงั่ สมาธถิ วัดวง กรเวยี ด เอวแฮ ๘๗. กลอ่ น กล่อนแห้ง กลอ่ นน้�ำ กลอ่ นเส้น
เหยยี ดหัดถด์ ัดตนน้อม เหนยี่ วแก้สกลกาย กล่อนกระษัย

๖๒ แก้ลมกลอ่ น สทิ ธกิ รรมน์ ั่งหนว่ งเทา้ ไขว่ฅอ ๘๘. ลมมอื ลมเทา้ ทำ� ให้เม่อื ยมือและเท้า

หลงั ขดคตู้ วั งอ งบู ง�้ำ ๘๙. สลักไหล่

ตึงตลอดสอดมอื ภอ โชะลงเข่า ไวแ้ ฮ
แกก้ ลอ่ นแหง้ กล่อนน�้ำ กลอ่ นเสน้ กลอ่ นไกษย

๖๓ แก้ลมมือ แก้ลมเทา้ สทิ ธาหอ้ ยเทา้ น่ัง เนอนไศล
ชื่อพยาธิประไลย์ เล่ืองหลา้
ชูหัดถห์ ัดถห์ น่ึงไคล คลงึ ศอก ไซน้ า
ดัดไล่ลมกลดั กล้า เมอื่ ยเทา้ มือคลาย

๖๔ แกส้ ลกั ไหล่ เพชองการยอ่ เทา้ เบอ้ื งขวา ยืนเอย
เท้าหน่งึ ยกยันขา กดเสน้
หดั ถห์ น่ึงเหนยี่ วองั ษา นวิ้ รดี เสน้ แฮ
กรหนึง่ กุมศอกเคลน้ ไหล่เทา้ ลมถอย

ตารางท่ี ๓ การวิเคราะห์กล่มุ โรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ตอ่ )

ภาพ ชอ่ื ภาพต้นฉบบั กลุม่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๖๕ แกล้ มรศิ ดวง อดุ มนารอทรู้ กลดดั กายเฮย ๙๐. ลมริดสีดวง ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 131
ขาไคว่ไพล่ชงฆ์สนดั ข่าเข้า
๖๖ แกแ้ น่นหน้าอก เหยยี ดกรออ่ นเอาหัดถ ์ หน่ึงส่งศอกนา ๙๑. แนน่ หน้าอก
ลมโรครศิ สดี วงเรา้ ชอบถ้าทำ� หาย
๖๗ แก้กลอ่ น ๙๒. กลอ่ น
ฤๅษสี �ำมทิ ธ์แม้น ครหู มอ นวดนา
๖๘ แก้ลมจกุ ยืนหยัดยกเท้างอ ไคว่ไว้ ๙๓. ลมจุกเสยี ด
แก้ลมเสียด สองมอื ดดั คางฅอ เขยง่ ยดื ตัวแฮ
แก้แน่นหน้าอกได ้ เสียดเส้นลมหาย

วาสเุ ทพทอดอกขว้�ำ ลงกับ อาศน์เอย
นกั สทิ ธส์ิ ุพรหมทับ ไหลแ่ ล้
เหยียบยันจระโภกจบั ตีนเหนี่ยว นาพอ่
วาสเุ ทพวานแก ้ กล่อนร้ายเรวหาย

นักสทิ ธ์ิสนั โดษฐด้น แดนดง
นามพทุ ธชฎลิ ทรง ต�ำหรบั แหร้
ไควห่ ดั ถ์รัดอกองค์ สมาธิ์เพ็ด นั่งนา
จกุ เสยี ดสรรพางคแ์ ก ้ กอปดว้ ยดัดหาย

ตารางที่ ๓ การวเิ คราะหก์ ลุ่มโรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษีดดั ตน (ต่อ) 132 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ช่อื ภาพต้นฉบับ กลุม่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๖๙ แกข้ า สุธาวาศชาตทิ ุกขแ์ จ้ง มรณะ เท่ยี งแฮ ๙๔. ขาตงึ เม่อื ย เพราะลมเป็นเหตุ

๗๐ แก้กลอ่ น ผนวดหน่ายไอยศรู ยสละ เสลขได้ ๙๕. กระษัยกลอ่ น ทำ� ใหแ้ น่นทอ้ ง
อาพาธเพื่อวาตะ ตึงเมอ่ื ย ขาเฮย
๗๑ แก้ปวดทอ้ ง ๙๖. ปวดท้องน้อย
แกส้ บกั จม ยกเข่าคู้บาทไขว ้ หดั ถน์ ้าวเหนี่ยวขา ๙๗. เส้นสะบกั จม

๗๒ แกล้ มในอก ธาระนีพฒั นง่ั นอ้ ม โน้มกาย ๙๘. ลมในอก ทำ� ใหแ้ นน่ ในอก
เทา้ หยยี ดมือหยบิ ปลาย แม่เทา้
ลมกลอ่ นเหือดห่างหาย เหนประจกั ษ
อกี แน่นนาภีเรา้ รงับเสน้ กล่อนไกษย์

ธรงนามยามหณนุ ้ี เนาพนา เวศนา
ชเู ชอดสองพาหา หัดถช์ อ้ ย
นง่ั แบะฝา่ บาทา ซ้อนทับ กันแฮ
แก้ปว่ นปวดท้องนอ้ ย อีกเส้นสบักจม

พระโสมะยาคะโอ้ อดั อก
อาพาธแนน่ ในอก อัดอ้ัน
เหยียดแขนยดึ เข่าผงก แหงนภกั ตร์ อย่พู อ่
เอวแอ่นอึดใจกล้ัน ดัดแลว้ ลมถอย

ตารางที่ ๓ การวเิ คราะห์กลุ่มโรคและอาการจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน (ต่อ)

ภาพ ชอ่ื ภาพตน้ ฉบับ กลุ่มโรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๗๓ แก้โตภก แก้ตน้ ขา พระสมทุ ร์ท�ำทา่ ดดั ระหลาดหลกี เพือ่ นแฮ ๙๙. ขัดสะโพกตน้ ขา
ขดั หาย ขาแยกยกเฉยี ดฉีก ครากแท้
ใครเหนจักหัดอีก รอาออก โอษฐเอย ๑๐๐. เหน็บเยน็ เทา้
แตท่ ่านเดียวดดั แก ้ ตะโภกต้นขาแคลง
๑๐๑. ปตั คาด
๗๔ แก้เทา้ เหน็บ เหนทุกขเ์ หนแท้โทษ เบญจขันธ์ ๑๐๒. ตะคริว
คือพระมาฆะนักธรรม ์ สถิตยถ�้ำ
มือยดุ ฝ่าเท้ายนั ยนื ย่อ ตวั นา ๑๐๓. ลมจกุ เสยี ด
เท้าเหนบ็ เยนย่งิ น�้ำ เหนย่ี วแก้เหน็บหาย

๗๕ แก้ปศั ฆาฏ แก้ตคริว ดาบศเทวบดิ น้ ี นักงาน น�้ำนา ค�ำ อธบิ ายสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดดั ตน 133

ตักสง่ สรงศวิ ญาณ อย่เู กล้า
กายปม่ ป่วยพิกาล ปัศฆาฏ ตคริวเฮย
ยนื ดัดเศยี รเย่อเทา้ ทา่ นแก้กลหมอ

๗๖ แกจ้ ุก พระภะรตั ะดาบศโพ้น ภากเพียร นักนอ

ต�ำหรบั ปะหรอดเรยี น รอบรู้
โรคลมจุกเสียดเบียน บำ� บัด องค์เฮย

น่ังคุกกดเขา่ ค ู้ หัดถ์ค�้ำคางหงาย

ตารางที่ ๓ การวิเคราะห์กลมุ่ โรคและอาการจากสมุดภาพโคลงฤๅษีดัดตน (ต่อ) 134 ชุดการสังคายนาภมู ปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ภาพ ช่อื ภาพตน้ ฉบบั กลุม่ โรคและอาการ โรคและอาการ
คณะท�ำงาน (คทง.)
๗๗ แก้ไหล่ แก้ท้อง นักสทิ ธ์ิสมาบตั ิสร้าง สร่างเกลศ ๑๐๔. ลมในไหล่
แก้อก กาละกุรกั ข์รบอื เดช เพรยี กพร้อง ๑๐๕. ลมในทอ้ ง
กดผากกดทา้ ยเกษ บาทขดั คกุ แฮ ๑๐๖. ลมในอก
รงับโรคลมไหลท่ อ้ ง อุระด้วยด่งั แผน ๑๐๗. ขัดแขน ยอกแขน

๗๘ แก้ขดั แขน พระโสณะสนั โดษฐด้าว ดงครมึ ๑๐๘. ขัดแขง้ ขัดขา

ภตู โขมตโฆษครหมึ กู่ก้อง ๑๐๙. สลกั ทรวง
ล้มไข้ขบเศยี รซมึ ยอกขัด แขนนา

ยกศอกข้นึ เข่าจ้อง จรดซ้ายเปล่ียนขวา

๗๙ แก้ขดั แข้ง แก้ขัดขา ปรพิ าชกน้ชี ือ่ โยฮัน แลเฮย
นำ้� พงึ่ ตกั แตนฉนั เช่นเข้า
อยู่ยังฝง่ั โยระดนั หนงั อษู ฐ ครองนา
น่ังดัดหดั ถถ์ ่างเทา้ ขัดแขง้ ขาหาย

๘๐ แกเ้ สน้ สลักทรวง ผู้ผนวดจีนแจ้งช่ือ หลเี จ๋ง
อยูเ่ ขตเขาซ่าเหลง ตง่ึ ส้วิ
ลทั ธทิ ่านเคร่งเขมง เมอื งทา่ น ถือฮอ
มือเหวีย่ งผวาทา่ งิ้ว รงับเส้นสลักทรวง

ค�ำ อธิบายสมดุ ภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน 135

ตารางท่ี ๔ กลมุ่ โรค อาการ และความหมายของโรคจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษดี ัดตน

ล�ำดับ โรค/อาการ ความหมายของโรค ฤๅษีดดั ตน
ที่ ทา่ ที่

๑. เกยี จกาย คร้าน ไม่อยากท�ำการงานใด ๆ ในที่นี้หมายถึง ๑
ร่างกายอ่อนเปล้ีย ไม่มีแรง อาการปวดเมื่อยขบ
ทงั้ ตัว (๕)

๒. ตงึ เมอื่ ย เมื่อยลา้ อาการเพลยี ของกลา้ มเนอื้ เมอ่ื ทำ� สง่ิ ใดสง่ิ หนง่ึ ซำ�้  ๆ ๒, ๒๖,

อย่เู ปน็ เวลานาน (๔/น. ๙๒๑) ๒๘

๓. เอวขด เส้นเอวขด (๕) ๒, ๖๑

๔. เข่าคู้ อาการเข่าคด เขา่ งอ (๕) ๒

๕. เดินโขยกเขยก เดนิ หรอื ว่ิงดว้ ยอาการคล้ายกระโดด (๔/น. ๒๑๘) ๒

๖. ลมในอกในเอว อาการท่ีลมในท้องดันขึ้นในอก ในเอว ท�ำให้แน่น ๓
ในอก ในเอว (๕)

๗. ขดั เอว อาการปวดเมือ่ ยหลงั บริเวณเอว (๒/น. ๒๕) ๔

๘. ปวดศรี ษะ - อาการปวดหัว [vi.] to have a headache (๘) ๕
โรคขบสูง - ดใู น ลมขน้ึ อาการทลี่ มดนั ออกจากภายในรา่ งกาย
ท�ำให้หาวเรอหรือให้เกิดอาการวิงเวียน หน้ามืด
และอาเจียน ในกรณีหลังน้บี างทีกเ็ รยี กวา่ ลมขน้ึ
เบอ้ื งสูง (๔/น. ๑,๐๓๕)

๙. ลมขังสน้ เท้า ลมทีค่ ั่งอยู่ทบ่ี ริเวณส้นเทา้ ทำ� ให้เท้าบวม (๕) ๖

๑๐. ขัดข้อเทา้ - อาการขดั ตามขอ้ (๒/น. ๒๔) ๗
- [N] ankle กระดูกขอ้ ต่อระหวา่ งเท้ากับขา (๘)

๑๑. ปวดท้อง อาการปวดท้อง [v.] have a stomachache (๘) ๗

136 ชุดการสังคายนาภมู ิปัญญาการนวดไทย: ๒

ตารางที่ ๔ กลมุ่ โรค อาการ และความหมายของโรคจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษดี ัดตน (ตอ่ )

ลำ� ดับ โรค/อาการ ความหมายของโรค ฤๅษีดดั ตน
ท่ี ท่าที่

๑๒. เสมหะในลำ� คอ เสมหะท่ีล�ำคอ ถ้าพิการท�ำให้ไอ เจ็บคอ คอแห้ง ๘
เสมหะปะทะ ตำ� ราเวชศาสตรฉ์ บบั หลวง ไดก้ ลา่ ววา่ หนาประมาณ
ต้นล้ิน ๗ นวิ้ เปน็ แผน่ อยู่ เมอ่ื กนิ อาหารจงึ เปดิ ออก อาหาร
นนั้ จงึ ไดเ้ ลอื่ นลงไป เมอ่ื อาหารเลอื่ นลงไปแลว้ กก็ ลดั
เขา้ ดงั เกา่ เหมอื นดงั เอากระเบอื้ งทง้ิ ในแหน กแ็ หวก
ออกแลว้ ปดิ เข้าดังเกา่ (๒/น. ๒๓๙)

๑๓. ลมในแขน ลมในแขนเดนิ ไมส่ ะดวก ท�ำให้เม่ือย ขดั แขน (๕) ๙

ทำ� ใหเ้ มอ่ื ยขดั แขน

๑๔. สะบักหน้าจม ดใู น สะบกั จม น. อาการปวดตงึ บริเวณสะบัก บา่ ๑๐
(ต่�ำจากรากขวัญ และไหลข่ ้างขวามกั จะเกดิ เร้อื รงั อาจเนือ่ งจากการ
ลงมาร่องซ่ีโครงที่ ใช้งานท่ีแขนมาก และเปน็ เวลานาน ทำ� ใหเ้ ลอื ดลม
๑ และ ๒) ตามแนวเสน้ ปงิ คลาเดนิ ไม่สะดวก (๑/น. ๔๓๖)

๑๕. ปวดขัดสลักไหล่ ลมขัดในไหล่ (๕) ๑๐
เพราะพิษลม

๑๖. ลมท่วั สารพางค์ ลมทวั่ รา่ งกาย ลมทที่ ำ� ใหม้ อี าการรสู้ กึ เจบ็ แทงเขา้ ไป ๑๑, ๒๐
ลมเสียดทั่วท้งั ตวั ในเนือ้ (๕)

๑๗. ลมเขา่ ขาตายมี ลมท�ำให้ตีนมอื ตาย แก้หวั ไหล่ บ้นั เอว สันเท้าทั้ง ๒ ๑๒
อาการ ตงึ เม่อื ย ข้าง ให้ยอกขัดอยู่ท้ังตัว ให้แก้ที่เกลียวปัตคาดท้ัง
ชา สองข้าง (๕)

๑๘. ขดั ขา อาการ ขาตงึ ติดขดั เคลื่อนไหวไม่ปกติ (๕) ๑๓, ๑๖,
๖๐, ๗๙

๑๙. ขัดคอ อาการ คอตึง ตดิ ขดั เคล่ือนไหวไม่ปกติ (๕) ๑๓

๒๐. แน่นหน้าอก - Abdominal discomfort (๒/น. ๑๐๗) ๑๔, ๖๖
- ดูใน แน่น ว. มีอาการจุกเสียดบริเวณทรวงอก

ท�ำให้หายใจไมส่ ะดวก (๔/น. ๖๔๔)

ค�ำ อธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ัดตน 137

ตารางที่ ๔ กล่มุ โรค อาการ และความหมายของโรคจากสมดุ ภาพโคลงฤๅษีดัดตน (ต่อ)

ลำ� ดบั โรค/อาการ ความหมายของโรค ฤๅษีดดั ตน
ที่ ทา่ ที่

๒๑. แน่นท้อง (นาภ)ี แนน่ ทอ้ ง Stomach discomfort ๑๔
(๒/น. ๑๐๗)

๒๒. ลมเวียนศรี ษะ ดใู น เวยี น ๑ ก. รสู้ กึ มนึ หวั ตาลาย ใจหววิ มองเหน็ ๑๕, ๓๖
อะไรหมุนไปหมดโดยปริยายหมายถึงอาการที่ท�ำให้
รู้สึกงง สบั สน วุ่นวาย ร�ำคาญ (๔/น. ๑,๑๓๑)

๒๓. ขัดเข่า ขดั ขา อาการ เข่า ขา ตึง ติดขดั เคลอื่ นไหวไม่ปกติ (๕) ๑๖

๒๔. ขัดไหล่ (ทำ� ให้ขดั น. อาการรู้สึกเจ็บแปลบคล้ายมีอะไรมาเสียดแทง ๑๖, ๔๓,
ราวขา้ งตง้ั แต่หัว บรเิ วณส่วนของบ่าตอนทีต่ ดิ กับตน้ แขน (๑/น. ๖๕) ๖๐
ตะคากถงึ รักแร)้

๒๕. ไออกแหง้ ดใู น ไอแหง้ ไอไมม่ ีเสมหะ ไม่มนี ำ�้ ลาย เพียงแต่ลม ๑๗
อยา่ งเดยี ว (๒/น. ๒๖๒)

๒๖. ตะครวิ แขน ดใู น ตะครวิ , ตะควิ น. อาการหดเกรง็ ตวั ของกลา้ มเนอ้ื ๑๘
ตะครวิ ขา และค้างอยู่ ท�ำให้กล้ามเนื้อขาดเลือด เกิดอาการ
เจบ็ ปวด (๑/น. ๑๙๓)

๒๗. ลมตะคริว - ลมตะครวิ ๑๙
กล่อนเสน้ เสน้ ใน ๑. ลมตะคริวขึ้น ท�ำให้มีอาการเจ็บปวดดังเอามีด
รา่ งกายชกั ขมวด มาเชือดเฉือนสุดท่ีจะทนได้ ให้แก้ที่กลางท้อง
และลมกระตกุ นอ่ ง ให้วัดตัง้ แต่ส้นเทา้ ขึ้นไปถึงกลางท้องน่อง
ท�ำให้เจบ็ ปวด กึง่ กลางพอดีหรือวัดจากส้นเทา้ ขน้ึ มาประมาณ
หกนวิ้ ฟตุ เอานวิ้ หวั แมม่ อื กดหนว่ ง ๆ ลงไป พอ
ถึงเส้นแล้วให้หยุดน่ิงอยู่สัก ๑-๒ นาทีแล้วจึง
ยกนิ้วหัวแมม่ ือออก ลมตะคริวก็จะหายไปทนั ที
(๒/น. ๑๘๗)
๒. ลมท่ีพัดเข้าไส้ใหญ่ไส้น้อย ท�ำให้ชักมือชักเท้า
แขง็ งอจะเปบิ ข้าวไม่ได้ จะจบั ส่งิ ใดกม็ ิได้
- กล่อนเส้น เส้นแข็ง เส้นตึง ท้องตึง เจบ็ เอ็นทอ้ ง
กินอาหารไม่ได้ (๒/น. ๑๐-๑๑)

138 ชุดการสงั คายนาภูมปิ ัญญาการนวดไทย: ๒

ตารางที่ ๔ กลมุ่ โรค อาการ และความหมายของโรคจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ต่อ)

ลำ� ดบั โรค/อาการ ความหมายของโรค ฤๅษีดัดตน
ท่ี ทา่ ท่ี

๒๘. ลมทัว่ สารพางค์ ลมท่ัวท้ังร่างกาย ลมท่ีท�ำให้มีอาการรู้สึกเจ็บแทง ๑๑, ๒๐
(ลมทง้ั ปวงท่วั เข้าไปในเนือ้ (๕)
ร่างกาย)

๒๙. เสียดอก อาการที่รู้สกึ เจ็บแทงเข้าไปในอก (๕) ๒๑

๓๐. เส้นเอน็ ขอด ๑. Varicose vein และ ๒๑
๒. Stiffness of muscles and tendons

(๒/น. ๒๓๘)

๓๑. ลมจนั ทฆาฏ ช่ือลมชนิดหนึ่งตามต�ำราแพทย์แผนโบราณ ลมท่ี ๒๒
เข้าไปในเข่า ลมทเ่ี ขา้ ไปในขา ลมท่ีเขา้ ไปในอก (๕)
๓๒. ลมเข่า
๓๓. ลมขา ลมท่ีท�ำให้ เขา่ ตึง ตดิ ขัด เคลื่อนไหวไมป่ กติ (๕) ๒๒
๓๔. ลมหน้าอก
ลมทีท่ �ำให้ ขาตึง ติดขดั เคล่ือนไหวไมป่ กติ (๕) ๒๒
๓๕. เขา่ ขดั
ลมที่ท�ำให้มีอาการจุกเสียดบริเวณทรวงอกท�ำให้ ๒๒
๓๖. ลมขัดขอ้ เขา่ หายใจไมส่ ะดวก (๕)

๓๗. ชว่ ยดำ� รงกายให้ เขา่ ตงึ ตดิ ขดั เคล่ือนไหวไม่ปกติ (๕) ๑๖, ๒๓,
อายุยืน ๖๐

๓๘. ลมปะกงั มนึ ดูใน ลมขัด ลมที่ท�ำให้เกิดอาการผิดปกติของ ๒๓, ๒๘
ศรี ษะ ตามืดมัว สว่ นต่าง ๆ ของร่างกาย (๒/น. ๑๘๓)

ทา่ ดดั ตนทชี่ ว่ ยทำ� ใหส้ ขุ ภาพแขง็ แรง อายยุ นื ยาว (๕) ๒๔

น. โรคชนิดหนงึ่ ผู้ปว่ ยมอี าการปวดศีรษะมาก อาจ ๒๕
จะปวดข้างเดียวหรือ ๒ ข้างก็ได้ บางต�ำราว่ามัก
เป็นเวลาเช้า ผู้ป่วยอาจมีอาการอื่นร่วมด้วย เช่น
ตาพร่า วิงเวียน อาเจียน ลมตะกงั หรือ สันนิบาต
ลมปะกัง กเ็ รยี ก (๑/น. ๓๙๖)

คำ�อธบิ ายสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน 139

ตารางท่ี ๔ กลุ่มโรค อาการ และความหมายของโรคจากสมุดภาพโคลงฤๅษดี ดั ตน (ตอ่ )

ลำ� ดับ โรค/อาการ ความหมายของโรค ฤๅษดี ัดตน
ที่ ท่าที่

๓๙. ตะโพกสลกั เพชร - ชาและเจบ็ แปลบปลาบทส่ี ะโพกสลกั เพชร (๕) ๒๖
ชา เมอ่ื ยลา้ - ข้อต่อขอบกระดูกเชิงกรานตรงสะโพกกับหัว
กระดูกต้นขาท�ำใหข้ ากางออกได้ เรียกว่า ตะโพก
สลกั เพชร (๑/น. ๔๓๒)

๔๐. ลมชักปากเบ้ยี ว ลมทท่ี �ำใหม้ อี าการชักและปากเบ้ยี ว (๒/น. ๑๘๖) ๒๗

๔๑. ลมลนิ้ ตาย แรกจบั ใหห้ าวเรอ คลน่ื เหยี น ขากรรไกรแขง็ ลน้ิ แขง็ ๒๗
อา้ ปากขน้ึ แลว้ หบุ ไมล่ ง นง่ิ แนไ่ มร่ สู้ กึ กาย ปลกุ ไมต่ น่ื
ก�ำหนด ๓ ถงึ ๗ วัน (๒/น. ๑๙๘)

๔๒. ลมขังในข้อเข่า ดใู น ลมขงั ลมทค่ี งั่ อยู่ที่ข้อเท้า ทำ� ใหเ้ ท้าบวม ๒๗
(๒/น. ๑๘๓)

๔๓. เหน็บชามือเท้า ชื่อโรคชนิดหนึ่ง เกิดจากขาดวิตามินบี ๑ ท�ำให้มี ๒๗
อาการชาปลายมือปลายเทา้ (๔/น. ๑,๓๔๔)

๔๔. ลมขัดข้อเข่า ดใู น ลมขดั ทท่ี ำ� ใหเ้ กดิ อาการผดิ ปกตขิ องสว่ นตา่ ง ๆ ๒๓, ๒๘
ทำ� ให้เมอ่ื ยล้า ของร่างกาย (๒/น. ๑๘๓)

๔๕. ลมลำ� ลงึ ค์ ลมท่ีทำ� ให้ปัสสาวะขดั (๒/น. ๑๙๘) ๒๙, ๕๔

๔๖. ขัดปสั สาวะ Dysuria (๒/น. ๒๔) ๒๙

๔๗. ลมขงั ขอ้ มือ ดใู น ลมขัง ลมทค่ี ง่ั อยู่ที่ขอ้ เทา้ ทำ� ใหเ้ ทา้ บวม ๓๐
(๒/น. ๑๘๓)

๔๘. ลมขังหนา้ แข้ง ดใู น ลมขัง ลมท่ีคั่งอยู่ทีข่ ้อเทา้ ท�ำใหเ้ ทา้ บวม ๓๐
(๒/น. ๑๘๓)