kozhamseitov s. kazakh elining kindik mekeni

Өкінішке орай Бабыр бидің туған жылына байланысты деректер бір
ізге түсірілмей келеді.

«Ұлы даланың Ұлытауы» деген зерттеулер жинағында (Омбы, 1999,
191-бет) аты белгілі журналист Қ.Ахметов «Бабыр Бөкеншіұлы 1770
жылы дүниеге келген» деген пікір білдіреді. С. Тілеубаев, Б. Мырзабеков
«Ұлытау - ұлттың үясы» кітабына (Астана, 2001, «Елорда» баспасы, 29-
бет) «...Жылкелді Бабыр 1789 жылы туып, 1883 жылы дүниеден өтеді»
деп жазады. Бабырдың қай жылы қайтыс болғаны көпшілікке аян. Оны
казір Түркістандағы Қожахмет Яссауидің мавзолейінің кіші ақ сарайында
сақтауға қойылған құлпытас «1864» жыл деп айғақтап түр. Бұл ешкімнің
де күмәнін туғызбайды. Ал, туған жылына келсек, орыс әкімшілігінің
Бабыр Бөкеншиннің 1852, 1855, 1856 жылдары Сұлтан Тортаев қол қойған
орыс шенеуніктері рәсімдеген құжатта оның 1882 жылы туғанын бекітеді.
Бабыр бидің шөбересі Ахат Райымбеков ақсақал қолға түскен құжаттарды,
естіген-білгенін саралай келіп, соңғы дерек шындыққа жақын келеді деп
ойын айтты.

1842 жылы 8 тамызда жасалған Көкшетау сыртқы округінде тұратын
сұлтандардың, билердің, старшындардың, құрметті қырғыздардың және
айырықша еңбегі бар қара халықтың ортасынан шыққан кісілердің тізімі
бар, онда Бабыр Бөкеншиннің әлеуметтік күйін кедей деп сипаттайды.
Қарапайым мінезін атап көрсеткен, жаз жайлауы, қыс қыстауы болыс
басқарушысы Ерден Сандыбаевтың көш-қонымен сабақтас, бірге болған.

Бабырды момын адам, батыр дейді. Оның себебін Ұлытау, Жезқазған
өңіріне белгілі шежіреші Ұлттық Ғылым академиясының ғылыми
кітапханасында сақталған қолжазбасында Әбілқасым Наурызбаев былай
әңгімелейді: «Бір жылы Ұлы жүз Бабырдың көп жылқысын алып кетеді.
Оған өзі бас болып көп адам аттанып, бұл да бір байдың көп жылқысын
алдына салып, елге қуа жөнеледі. Артынан кеп қуғыншы жетіп, ұрыс
болады. Ұрыста Ұлы жүздің Түс деген батыры жекпе-жекке шақырса,
оның атағынан қорқып, ешкім беттемеген соң Бабырдың өзі шығады. Екеуі
жекпе-жекте найзамен айқасқанда Бабыр Түсті жаншып құлатыпты. Түс
құлағаннан кейін қуғыншылардың ешқайсысы қипалақтап шыға алмай,
тоқтап қалған Бабыр алған жылқымен елге келіпті». Бабыр содан кейін
батыр атанып, атағы төңірекке кең жайылған.

Бабыр құлжа бас, шарасы мол ұялы көзді, сары кісі екен. Қасы ұзын
әрі көзін жартылай жауып тұрған. Билік айтқанда қасын қамшымен көтеріп
тастап, тақпақтай сөйлей бастағанда кінәлі жақ жусандай жығылып, түрі
қашып кетеді екен дейді. Көп тыңдап, аз сөйлеуге бейіл тақуа болған.
Ішкі сарайы кең, сөздің жақсы-жаманын қанша болса да бойына сіңіріп,
кемерінен шықпай, үлкен жиын, қысқа кездесуде үлкен пішімді мінезінен
аумаған. Алланың жұмыр басты барлық пендесін өзіне тең санаған. Ешкімді
кемсітпеген, боқтамаған, өмір бойы зиналық қылмаған, өтірік, өсек-аяң,
ұрлықпен жаны қас, әулиелігі Атбасар дуанынан асып, қазақ даласына
тараған.

Жастықтың желігіне еріп, жалынына көміліп, ауыздығын қарш-қарш
шайнап, жонға қашқан бозбала кезінде бір ауылға қыз оятуға келіпті. Ай
сүттей жарық. Жер бетінде қыбырлаған бір қара алыстан көзге түседі.
Сай-саланы, тобылғы-қарағанды паналай, жер бауырлап, тізе-шынтақты
іске қосып, еңбектей жөнеледі. Біраз жүреді. Демалмақ болып, бір шидің
түбін паналап аялдап отырады. Бірақ, бір жайсыз иіс қос өкпесін қауып,
ішек-қарынды қозғап, мазасын алады. Қараса, омырауына малдың ба, бас
жануардың ба нәжісі жабысыпты. Мұны көріп, тік түрыпты да әудем жердегі
ауылына тартыпты. Өмір бойы жігіттікті тоқтатыпты. Зинақор болсаң
талайдың дәретін бұзып, пиғылын арамдайсың. Бұл ертең ахиретте жаның
аман қалмайды деген сөз ғой деп әңгімелеп отырады екен, жарықтық.

Батыр бабамыз жайлы бала кезімізде Бабырдың немересі Сахан ұста
көп айтушы еді. Сөзді әдемілеп, оқиғаны өңдеп, жауырды жаба тоқуды
ұнатпайтын. Әңгіме арасында: «Бабамның ауылына әдейілеп келдім»
деп сақалы қауғадай жасамыс орыс жігітінің атбасын бұрып, берер күн
аялдағаны бар. Бақсақ, былай екен, деді ақсақал оқиғаны тарқатып. -
1850 жылдардың күзінде атамыз, әрі болыс басқарушысы жәрмеңкеге
Атбасарға барады. Онда Бабаң жалғыз жүре ме, маңайы толы жол серіктері,
бірі астық саудалауға, бірі мануфактура, қант-шай саудалауға барған. Ел
ағалары, ақын-жыршылары, балуандар, атқосшылар өз алдына қат-қабат
нөпір. Базаршы халықтың ортасынан қырықты алқымдаған орыс жігіті
шылбырына оралып, мұңын айтады. Үйленгелі біраз болған келіншегі бала
көрмеген.

- Қайда өзі? - дейді әулие.

- Міне, - деп әйелін көрсетеді.
Бабыр тобылғы сапты 12 өрім қамшысымен келіншекті жонынан
тартып жібереді.
- Бірдеңе болар, баланды келесі жылы жәрмеңкеде көрерміз, - деп
жәрмеңке аралап, жүріп кеткен екен. Айтқанындай, келесі күзде Атбасарға
барған Бапаңды орыс отбасы тізесін бүгіп, нан мен тұз ұсынып, құдайындай
күтіп қарсы алып, жаңа туған баласы балпандай сап-сары ұлын көрсетіпті.
Әлгі жігіт сол баладан тараған ұрпақтардың бірі еді.
Тағы бір мысал, бала болмай, жоқтықтан тарыққан бір ағайын көшіп
келіп, Бабыр ауылына қосылыпты. Арада екі-үш жыл өтіп жақсылык
нышаны көрінбеген соң үйін жығып, көшкелі жатқан жаңағы көршісіне
Бабыр келіп:
- Бауырым, қайда көштің? - дейді.
- Жоғымның керегі осы жерден шықпады. Болмаған соң тағы бір
аты шыкқан төбенің біріне баруға тәуекел етіп, жүгімді көлікке тиегелі
жатырмын, - дейді. Сонда Бабыр:
- Ол баратын жеріңнің құдайына сәлем айтарсың, - депті. Сонда
көршісі:
- Ол жердің құдайы басқа ма? - депті аң-таң болып. Бабыр:
- Ендеше қайда барасың? Сыйынатын бір құдай болса, отыра бер,
- депті.
Көршісі жүгін түсіріп, киіз үйін қайта тігіпті. Ертеңіне келіншегін
ертіп келеді. Сегіз қанат үйінің есігі түрулі екен. Келінге назары түсіп,
«япыр-ай, өзі тым қатып қалған екен, сөйтсе де бір жыл шыдай тұршы,
құдай құр қоймас» депті. Сөйтіп, бір жылға толар-толмаста дүниеге іңгәлап
ұл бала келіп, бүкіл ауылды жинап, шілдехана тойын жасайды.
Бала жүгіріп жүргенде қорасан жарасы шығып, бала өлім халіне
жеткен соң, көршісі көзі толы жас, тағы Бабырға келген. Ол үйіне барып,
жағдайы нашарлап, өмірі қыл үстінде тұрған баланы көреді. Ата-анасымен
бірдей тебіренеді. «Құдіреті күшті жасаған ием» осы бала үшін мен бір
баламды құрбан қылдым, соны ал да бұны калдыр деп егіле жылап, дұға
қылыпты. Содан ауру баланың жағдайы жақсарып, құлантаза жазылып
кетіпті. Бір жеті ішіде оның өрімдей өсіп келе жатқан бір ұлы дүниеден
өткен.

- Біз Бабырдың шарапатымен дүниеге келдік, - дейді жылкелді
Бабаттың ұрпақтары. Бұл да солай бала көрмеген соң інісі аты шулы атақты
ағасына жүгінеді. Бірде Жезді өзенінің бойындағы бәйбішесінің үйіне келіп
қонақтап жатқанда ол киіз үйдің белдеуіне бақылдаған теке байлап тұрған
інісі мен келінін көреді. Олар көңілдегі мұңы мен тілегін айтады. Сонда
Бапаң «осы теке сияқты бақылдаған біреу келер» деп батасын береді.

Содан көріпкел, үлкен әулеттің басы Кәдірбай туған. Оның қонысы
қашан да Бабыр бидің балаларымен іргелес, малы аралас, қойы қоралас,
көңілі ақ, тілегі бір жандар. Кәдірбайдың ұрпағы Жезқазған қаласындағы
белгілі кәсіпкер, елге танымал азамат Бейсен Жолдыбаев Бабыр бидің
туғанына 225 жыл толуына арналған «Береке басы - бірлік» деген
тақырыппен республикалық ақындар айтысын өткізуге мұрындық болды.
Өткізуші де, бас демеуші де өзі болды. Сәтбаев қаласында Бабыр би
көшесінің басталар тұсына грантиттен сәнді ескерткіш-белгі орнатты.

Бабыр батырлығымен де, әулиелігімен де даңқы шыққан. Тоғыз әйелі
болған, олардан 25 ер бала көріп, ұрпағы өсіп-өнген. Бірінші әйелінен
тоғыз ұл туған. Одан кейінгі Ақкөтбай деген баласын екінші әйелінен
көрген. Одан кейінгі төрт бала төртінші әйелінен, одан кейінгі төрт бала
бесінші әйелінен, одан кейінгі Тәңке мен Шолақ алтыншы әйелінен,
Барбосын жетінші әйелінен дүниеге келген. Тоғызыншы зайыбын 64-
ке қараған шағында Орынбаев Жанайдар батырдың ағайынының 13-тегі
Әлпеш деген қарындасын алып, онымен 10 жылдан астам бірге отасқан.
Одан Сарықұлжа, Қоңырқұлжа, Құбақұлжа деген ұлдары өмірге келген.
Бабаңның көзі тірісінде кіндігінен тараған балалары, немере-шөберелері
100-ден асқан.

XIX ғасырда Ұлытау баурайын мекен еткен Бабыр би, Бабыр
әулие, Бабыр батыр, Бабыр болыстың көсем сөзі, ақыл-өсиеті, толғам-
тұжырымдары ел аузында көп сақталған. Қане, Бабыр Бөкеншин не дейді?

«Білікті би біліп айтады,
Көлгір күліп айтады.
Жалқау жатып айтады,
Надан үріп айтады,
Жолаушы жүріп айтады».
Немесе

«Ағайынның татулығы қабағында,
Абысынның татулығы табағында.
Ал, «қасиетім қызымда қалады,
Іргем сыртқа жағады»,-
деген сөздерінде қаншама мағына жатыр.
Тағы бір әңгімеге тұздық. Сұлтанмахмұт ақынның арғы аталары
Ертіс-Баянауыл аймағына белгілі тұрғындары Ш о ң мен Торайғыр қатты
араздасып, біріне-бірі тіл тигізеді. Енді қоныстас болудың реті жоқ деп
шешеді Ш о ң . Қозы-лақ бағып жүрген бала күрт жиналып, жедел қозғалған
көштің алдынан шығады. Шоңға сәлем берсе, беті Ұлытаудағы Бабыр бидің
ауылы екенін біледі. Сонда бала:
Е-е, мұнан барсаң барарсың,
Бағаналы Бабырға.
Өзіңде жейтін бас болса,
Сыбағаң енді тартылар.
Бір сыдырғы қабырға.
Ат пен жігітің сай болса,
Барымтасына жарарсың,
Қызың сұлу, тазың алғыр болса,
Бозбаласына жарарсың.
Әркімнің қас-қабағына қарарсың
Мұңда Торайғыр, Шоң деген
Аттан бір айырылып қаларсың, - деген.
Шоң ойланып қалады, ақыры көшті кері бұрады.
Бабыр би осындай талай ірі тұлғаларға байланысты әңгімеге
арқау болып, талайдың шағымын тыңдап, орайлы билік айтқан, араздас
ағайындардың басын қосып, бітімге келтірген.
Бабырдың алыс-жақындар арасындағы сан қырлы арыз-шағымдардың,
даулардың ақ-қарасын ажыратып, ақиқатын айтуда беделі үлкен төреші
болғаны белгілі. Қуаныш Ахметов «Ұлы даланың Ұлытауы» кітабының
I томында (Омбы, 1999 жыл) келтірген мысаддары сөзімізді дәйектей түседі.
Санкт-Петербургте демалыста жүрген Орынбордың генерал-губернаторы
граф В.А.Петровский Омбы губернаторы Г.Х.Гасфортқа қатарынан

жолдаған екі хатында (14.12.1853 жыл, №502 және 20.01.1854 жыл, №104)
қазақтарға байланысты Бабыр Бөкеншинге салмақ салынса істің аяқсыз,
әділ шешімсіз қалмайтындығын атап көрсетті.

Өз замандастарынан ой-толғамы үздік тұрды. Қазақтың шаруашылық
тіршілігін алыстан болжады, күнделікті істе прагматик болды. Көшпелілер
дәуірінің уақыты өтіп бара жатты. Ұланғайыр қазақ даласы жергілікті
патша әкімшілігінің пәрменімен ауылдарға, болыстарға, дуанға бөлініп
берілді. Малдың жазғы жайылымы азая бастады. Батыс, оңтүстік, Сібір
далаларында еркін көшіп жүрген бағаналылар мен балталылардың
аяғына шідер түсті. Міне, сондықтан Бабыр елді отырықшылыққа баулу,
жаңа кәсіпке үйрету, егіншілікті дамыту қажеттілігін түсінді. Орыс
крестьяндарының іс-әрекеттеріне көз салып, ерекшеліктері мен жүйесін
көңіліне түйіп жүрді.

Осыған қатысы бар 1851 жылы 17 тамызда болыс басқарушылары
Ерден Сандыбаев, Уәйіс Байжанов, ауыл старшындары Бабыр Сауытбаев,
Әйтімбет Боқанов, Құдайменді Есенбаев, билер Бектұрған Саркөтов, Шегір
Шалабаев, Байкөбек Арғынбаев бар барлығы 13 кісі қол қойған құжат
кездесті.

Басылғанның дұрыстығын Көкшетау округтік приказының заседателі
Мельников қолын қойып, куәлік етеді. «Бии киргизы Баганалинской
волости семь удостоверяем заседателя Кокшетауского окружного приказа
Мельникова в том, что просимые волостным управителем Бабыром
Бокончиным под постройку дома и для производства хлебопашества, места
именуемые Джети-кыз, Джаксы Джиланчик, Джезды Кенгир принадлежит
первое действительно ему Бокончину с братьями и сыновьями. ...Досталось
оно от предков Бокончи, никто кроме его родственников не занимал и
не занимается... Второе. Джаксы Джиланчик заниматель и занимается
волостной управитель Увань Байджанов. Место будто ныне отшло в
Оренбургское ведомство... И Джезды Кенгир занимают киргизы ведения
управителя Бокончина...»

Бағаналы елінің жақсылары мен жайсаңдарының жолдаған
' қорытындысы бірнеше ай қаралған. Шекаралық басқарманың 1851

жылғы 10 қазандағы №6255 ұсыныс мәселенің бетін ашып берген. Сібір
қырғыздары шекаралық басқармасының полковник Евдокимов 1851 жылы

19 қазанда жолдаған №2426 хатында бағаналының болыс басқарушысы
Б.Бөкеншинге Жетіқыз бойында үй салып, егін егуге Арғанатыдан ағаш
кесіп, тасып алуға рұхсат етілгені хабарланған.

Жаңа кәсіпті нәсіп еткісі келгендер дереу іске кіріскен. Жәпелтес
шоқысының төменгі етегінде үй тұрғызуға дереу дайындық жүргізілді.
Арғанатыдан сол жылы 200 арқалық жеткізілген. Келесі көктемде кілең
қалақ тастан үйдің қабырғасы тұрғызылыпты. Құнарлы жерді игеру, егін егу
қатар жүрген. Ескі атыз іздерін Сарлықтың төңірегінен, Шадыраның озен
табанына жақын жазығынан, Сейіл бұлағының төңірегінен кездестіруге
болады. Бала кезімде үлкендер шығыр орнатып, өзеннен су тартып, егін
суарған деп айтып отыратын.

Алайда, Жетіқыз бойына үй салып, егін егуге рұхсат беруге тікелей
қатысқан Көкшетау округтік приказының заседателі Мельниковтің шаруасы
көп ұзамай шала болып шықты. Ол осы төңіректегі әңгімеге тек бағаналы
болысының өкілдерін шақырып, шекаралас Орынбор қырғыздарын шет
қалдырған. Шындығында Жетіқыз өзені бастауын Ұлытаудан алса да
оның Бабыр би үй салған тұсы соңғы шекара сызығы бойынша Орынбор
жағына ауысқан. Шекара Баршымбайдың Сартауы, Ащылы сай, Тасшоқы,
Жәпелдестің қарашоқысы, Түпкір болып Торғайға қарай жағалап кетеді.
Сондықтан да, арнаулы комиссия мүшелері ынталы жақтың келісімімен
қалыптасқан шаруашылықты асығыстықпен бүзбау мақсатымен Бабыр
биге үйін өзеннің жоғары жағына көшіруге бір жыл мерзім белгілеген.

Ал, Жезқазған мыс кен орнына байланысты бидің атқарған ісі
ұрпақтан ұрпаққа әңгіме болып жетіп келеді. 1849 жылы 10 қыркүйекте
орыс көпесі Никон Ушаковтың бұл кен орынын ашып, тіркеткенін білеміз.
Содан кейін ол кенді өлкені дербес иелену қамына кіріседі.

Медеу Сәрсекеевтің жазуынша («Сәтбаев», Алматы, «Жалын»,
1988 ж., 137-бет), сол жерлерді өзіне күзек етіп жүрген Ерден жөне Дүзен
Сандыбаевтармен келіссөз жүргізілді. Бірақ, бай ағайындар діні басқа
адамға күзек жерін сатудан үзілді-кесілді бас тартыпты-мыс. Сол себепті
Ушаковқа жанама амал қарастыруға тура келген. Мысық деген ауылнайға
бір тай, 400 сом пара беріп, жер иесінің атынан сенім қағаз жасалады. Ел
аузындағы аңызға қарағанда, Мысық бұл қылығы үшін Ерденнің «аузын
асқа, ауылың атқа жарымасын, тұқымың құрып, тұяқ қалмасын!» деген

қарғысына ұшыраған. Оның келешек тауыры, шынында да солай болыпты.
Әрине, бұл оқиға болды ма, болмады ма, бұл басты мәселе емес.

Бізге белгілісі, Жезқазған кеніші Қызылтаз-Ибеске-Жұртшы болысының
аумағына кіреді. Мыс кені бар Есқүла, Жанай, Жезқазған төбелері
Жанғабыл, Қосай ағайындарға тиесілі жайылым болған. Жер қазып, кенін
алу, металл балқытып, пұл табу көшпенділер үшін қанға сіңісті болмаған
кәсіптер еді. Бірақ, Бабыр би замандастарына қарағанда тереңнен толғады,
алысты көрді, неғүрлым ел тіршілігіне пайдалысын тандай білді. «Жер
астының кені - ол да мал, ұқсата алсақ - ұшан теңіз байлық, дастарханның
берекесі де сонда тұр» деп ақыл қорытады ол. Бірте-бірте елдің көзі
жеткендей болады. Онымен қатар жатақтардың, малы жұтаған кедейлердің,
жолы болмай, өз басымен даланы шарлаған байғұстардың жұмыс істеуіне
мүмкіңдік туар еді. Ақыры, иін кандырып, мәселені шешетін сәт туды.
Ол туралы полковник Спиридонов 1850 жылы 22 желтоқсанда Сібір
қырғыздары басқармасы бастығының қызметін атқарушы мырзаға
бағаналының Қожас-Ибеске-Жұртшы болысының басқарушысы Бабыр
Бөкеншиннің Көкшетау округіңдегі Жезқазғанның үш мыс кен орынын
Екатеринбургтің екінші гильдиялы көпесі Никон Ушаковқа беру жөніндегі
келісім жасағанын хабарлаған. Оған полковник Спиридонов, Савосин,
Клитовский, хатшы үшін Кратова қол қойған. Бұрын тарихи және
ғылыми өдебиеттерде оны орыс көпесі 400 сомға сатып алған делінген
(Л.А. Пинегина. С.А.Федюкин, «Джезказган - город меди», Изд. «Наука»,
Алма-Ата, 1966, 9-бет, С.Тілеубаев, Б.Мырзабеков, «Ұлытау - ұлттың
ұясы», «Фолиант» баспасы, 2002 ж.) дәйек келтіріліп жүрген. Ал, соңғы
деректер басқаны көрсетеді. Бабыр би кәсіпкер Н.Ушаковқа әрқайсысын
100 күміс сомға бағалап, барлығы 6 кен орнын өндірістік игеруге жалға
берген.

Жезқазған мыс кенінің негізінде «Қазақмыс» корпорациясы
бой көтерді. Оның өзі трансконтиненттік кәсіпорын, мыс өндірісінің
көлемі жағынан дүниежүзінде бесінші орын алады. Корпорацияның
«Жезқазғантүстіметалл» өндірістік бірлестігі анау-мынау емес, миллиард
доллардың өнеркәсіптік өнімін шығарады, бірнеше ондаған мың кісі
жұмыс істейді. 100 мың адам жанын бағып отыр. Қазір Жезқазған, Сәтбаев
қалалары мен Қарсақбай қалашығының оттары еліміздің Тәуелсіздігін

нығыздап, бүкіл Қазакстанды нұрлы сәулесіне бөлеп түр. Ал, Бабыр би есімі
кеншілер қаласының орталық көшелерінің біріне беріліп, оның бастауына
ескерткіш белгісінің орнатылуы ете орынды болды.

Бабырдың үрпақтары атақты бабасының емірі мен ісін ілгері
жалғастырып келеді. Үш үрпағы Әлди Тоқсейітов, Мырзамсейіт Бабыров,
Болысбек Хасенов болыс басқарушысы болып сайланып, халқына
қалтқысыз қызмет еткен. Мырзамсейіт бабамыз туралы ерекше айтуға
түрарлық. Сүйегі майда, жүқалтаң, өте ақылды, тауып сөйлейтін кісі болса
керек. Қатарлары «Мырзеке, мына денеңе осыншама ақыл-парасат қалай
сыйып тұрады?» деп әзілдейді екен. Мырзамсейіт 1916 жылы жарияланған
Бағаналы хандығы хан кеңесінің мүшесі болып сайланған.

Бабырдың бел баласы Жылқыайдар Кенесары ханмен қарым-
қатынаста дәмдес, сыйлас болған. Осы сияқты батырдың бауырынан
ерген 10 баласы, 12 немересі ұлт-азаттық қозғалысының қажетіне қызмет
жасаған.

Бабырдың шөпшегі Камал Смайылов кеңес заманында қазақтың
ұлттық өнерін, әдебиеті мен мәдениетін дамытуға ірі үлес қосқан
қайраткер. Республикамыздың кинематеграфия, телевидение саласын
ұзақ жыл алма-кезек басқарды. Қарымы мықты қаламгер болды. Үні мен
сөзіне бүкіл ел құлақ түрді. Бұлқыштың баласы Баубек өз заманының
өрелі, білімді, дарынды жастарының бірі, әрі бірегейі болғаны белгілі.
Ұлы Отан соғысында жауды қарумен де қырды, көсем сөздің жалынына
да орады. Ерсейіт немересі Серікбай Асатов Совет Одағында тұңғыш
ашылған үшқыштар мектебін 1933жылы бітірген бірінші қазақ еді. Ол алыс
қашықтыққа бомба тастайтын авиацияда қызмет еткен, «Қызыл ту» ордені
мен медальдармен марапатталған. Әскери тапсырманы орындап жүргенде
немістердің шабуылына ұшырап, жалынға оранған ұшағын 1942 жылы
27 майда Берлиннің түбінде жау әскерінің дәл төбесінен түсіріп қаза болған.

Темірден түйін түйетін Сақан Барбосынұлы Бабыр биге немере болып
келеді. Кененбай тоғанын салғанда топырақ таситын суыртпалы арба ойлап
тапқан. Тоғаннан аққан суды егінжайға жеткізетін арықтың сұлбасын ат
үстінде жүріп, көзбен өлшеп, өте дәлдікпен анықтаған.

Ерсейіт, Бексейіт, Құлсейіт, Сарықұлжа, Қоңырқұлжа сияқты ұлдары
батырдың атына сай келіп, өз құрбыларының алды болған. Бабырдың

кіндіктес бауырлары Манат, Құлық, Нұр, Құлбабаның, Сақау, Боқты.
Жәрімбеттің қоныстары бір, адамдары аралас, қойлары қоралас. Ортақ
мүдде, ортақ істе бөлектенбей, тек қана ниеттес, тілеулес қана емес, кажет
болса қолтықтан демеп жіберген. Барлығы қазір де «Бабыр ауылынанбыз»
дейді.

Кеңес кезінде және бүгінде батырдың атын шығарып жүргендер
қатарында марқұмдар ақын Әбулақап пен Ахат Райымбековтердің.
электрге байланысты алдына жан салмаған шебер Мұхит Көбеновтің.
құқықтанушы Шымкентбай Қаңтарбаевтың, ақыл мен аңыз әнгіменің
кені Жанабай Ділмағанбетовтің, майдангер Ермағанбет Бекмағанбетовтің
есімдерін құрметпен атаймыз.

Олардың дәстүрін Мырқы Ақпанбетов, Төрехан Әбуов, Қайырбек
Байсалбеков, Айса Садуов, Әсембек Сарықұлжаұлы, Өмірбек Қарабаеа.
Құдайберген Сейілов, полковник Бақыт Райымбеков, Өзденбай Жұманов
та жалғастырып келеді.

Төртінші бөлім

ҮЛКЕН ЖЕЗҢАЗҒАН
ҮЛКЕН ТҮЛҒАЛАРДЫ

КАНАТТАНДЫРДЫ

АЛАСА ӨМІРДЕ БИІКТЕП Ұ Ш Т Ы

Несін айтасыз? Адаммен талай жыл қызметтес, дәмдес бола жүріп,
оның ішек қырындысын, тағдыр соқпактарын біле бермейді екенсің. Рас,
көңілінің адал-арамдығын, білім-біліктілігін, азаматтық, парасат биіктігін
сезесің. Жайсаң, мен жақсыға басыңды иіп, табынумен ө т е с і ң . Ішіне сұр
жылан жұмыртқалаған сұрқұлтай болса, ың-жыңсыз теріс айналып, өз
жолыңмен тарта бересің.

Кейде күнде кездесіп, қатар жүрген кісі жөніңде жазуға батылдығың
жетпей қалатын сәттер бар. Қанша дегенмен өз өлшеміқмен зор деп таныған
адамның мысы басып, қадамыңды аштырмайды екен. Бүгін талай азаматтың
томағасын сыпырып, бағын ашқан Әбекең жөнінде жазғым келіп отыр.
Имандай сырым, мен бұл жолды 45 жыл жүріп өттім.

И ө , солай.Алғаш рет Ұлытау аудандық «Сталин туы» газетінің
редакторы Әбілқасен Әміралинмен 1957 жылдың көктемінде кездестім.
Сарлық орталау мектебін бітіріп, бір топ бала Ұлытауға келген жыл еді.
Ауылдасым Сәбетбек Бөлегенов те осы мектепте оқыды. Ептеп өлең
шығарады. Қабырға газеттеріңде оның өлендері, мақалалары, сықақтары
жиі жарияланады. Бірде көшеде Әбекеңді көріп қалдық. Күн шаңғытып
тұрған аяз. Ол кісі коян терісінен өдемі тігілген малақайының құлағын
гүсіріп алыпты, аяғында былғары бәтеңке (ол кезде аудан халқы саптама
етік немесе пима киеді), оң қолын елтірі жағалы шымқай қаракөк пәлтесінің
қаусырмасына тығып алған, сол қолының уысында биялайының бір сыңары
және газет-журналдар. Біз қапталдаса біраз жүргенмен, ол кісі бізге назар
аудармай аупарткомның ғимаратына кіріп кетті.

Бірде сырты малдың қиы аралас балшықпен шебер сыланған,
айналасы айнадай таза, еңселі төрт бұрышты шатырсыз «Сталин туы»
газеті редакциясы үйінің есігін аштық. Сол қанаттағы ауыз-төр үйдің бергі
бөлмесінде құмырсқадай темір бөлшектерді жинап екі әйел отыр, арғы
жағыңда тарс-гүрс еткен машинаның қатқыл үні естіледі. Кейін білдім, бұл
газет шығаратын баспахана екен. Газет мәтінін терушілер Зейнеп, Жаңьштай
қорғасын әріптерден жинайды, баспахана меңгерушісі Бәтима Жанбаева
апай барлығын жіппен буып, бетке салады да жазықша басу машинасына
береді. Мінезі ауыр, сөзге сараң, жүзі жылы Жәмила апамыз бүкіл тиражды
жалғыз басып шығарады екен.

Оң жақтағы есікті ашып қалсақ, шағын бөлме болып шықты, кісі
жоқ бір үстел, екі орындық қойылған. Одан тағы бір бөлме шығады, бүл
редактордың кабинеті. Кіруін кірсек те ілгері баспай босағада тұрып қалдық.
Оны аңғарған самайына ақ кірген, ақсары, көккөз, елуді еңсерген жігіт ағасы
«кіріндер, төрлетіндер!» деп жазып отырған кағазын тастап, сырбазданып
орнынан түрегелді. Қолын берді, сәлемдестік, қарсы беттегі дермантинмен
қапталған диванды ұсынды, отырдық.

Бірақ, бірден сөз бастауға батылдығымыз жетпеді. «Сен, сен» деп
бірімізді-біріміз бүйірден түрткілеп сәл-пәл кідіріп қалдық.

Осыны аңғарып қадды-ау деймін, редактор әңгімені өзі бастады.
- Сіздер жиі келетін кісілер емессіздер. Бұйымтайларыңызды айта
беріңіздер. Құлағым сіздерде,- деді ол көздері күлімдеп.
- Мына жігіттің өлеңі бар еді, - дедім мен.
Сәбетбек «Тоналған трактордың арызы» атты сықақ өлеңін оқып берді.
Әбекең «тілің дәмді, тікенегі де бар ма қалай, бүгінгі күннің такьірыбымен
үндес екен, қалдырып кетіңіз, басамыз» деді.
Мен де «Су жүректің сүрінген жері» атты әңгімеммен таныстырдым.
Бұл жолы да «шығармаға негіз болған оқиға қызық екен, өмірде не түрлі
жайлар болады ғой, аңғарғыштығың бар екен» деп күліп алды. Күлгенде бер
жағынан емес, ақтарыла, көзінен жас шыкқанша күлді. Біраз акыл-кеңестер
берді. Жөнделіп, түзетілген соң газетте жарияланды.
Енді редакцияға жолымыз ашылды. Айына бір-екі рет сәлемдесіп
барамыз. Шағын мақалаларымыз, хабарларымыз, оқта-текте өлеңдеріміз
жарияланып жүрді. Ел де танып қалды. Тілші дейді, жазушы дейді. Оқу
жылы аяқталды. Жазғы каникулға шықтық. Ауылға апаратын жол-жөнекей
автокөлік тосып жүргенбіз. Жанымызға шапшаң басып келген редакцияның
бас бухгалтері Ешмұқан:
- Қандай жақсы болды кездескенің. Таң атқалы іздеп, зорға таптым,
-деді.
- Жайшылық па, - дедім мен.
- Неге жайшылық. Сені редактор Әміралин іздеп жатыр, - деді ол.
Солай. Редактор күтіп отыр екен. Сәлемімді әдеттегідей орнынан тұрып
алды. Сосын әңгіме бастады.

- Сағындық, биыл он алтыға келдің. Паспорт алған шығарсың. Саған
қызмет ұсынғалы отырмын.

- Мен баламын ғой. Әлі мектепте оқимын.
- Жоқ бала емессің. «Болар елдің баласы он бесінде баспын дер» деген
қазақ. Жастық-басыңның кемшілігі емес, уақыт өте түзелетін жай. Қорықпа.
- Өзіңіз біліңіз.
- О, енді дұрысталдың. Сені ертеңнен бастап жұмысқа аламын.
Сол күні еңбек кітапшама «1957 жылғы 16 маусымда аудандық газетке
жауапты хатшы болып қабылданды» деген алғашқы жазулар түсті.
Аудан өмірінде газеттің рөлі аса жоғары еді. Ұлытауға Жезқазғаннан
почта таратушылар Комсомол елді мекеніне қонып, ертеңіне жетеді.
«Правда», «Социалистік Қазақстан» 8 күннен кейін, «Советтік Қарағанды»
газеті 6 - 7 күннен кейін келеді. Көктемгі көксоқта, лайсаңда, қысқы ак
бораңда почта ай бойы келмей қалады. Көпшіліктің көзі де, құлағы да
«Сталин туы» (кейінгі атауы «Коммунизм туы»), Аптасына екі рет қысқа
толқынды радиоқабылдағыштан КазТАГ-тың («Қазақ телеграф агенттігінің)
хабарын жазып алып, одақ, республика немесе облыс көлеміндегі
өзгерістерден хабардар етіп жатамыз. Газет аудан өмірінің нағыз айнасы еді.
Жақсылығы да, жаманы да, көркемі де, кемшілігі де көрініп тұрады.
Редакцияда қалам тартатын екі адам бармыз. Бірі-редактор. Бірі -
мен. Менің жазғанымды Әбекең оқиды, біраз ақыл-кеңес беріп, бір-екі
рет қайта жаздырады. Қайсыбір мезгілдерде мақаланы бастан-аяқ өндеп
шығады. Басты тақырыбынан бастап түгелдей өзгеріске ұшырайды, тек
соңындағы менің ат-жөніме ғана қалам тимей қалады. Мақаланың жинақы,
ойы анық,тілі айшықты шығуы менің көңіліме дем береді. Ал, редактор өз
мақаласын қолжазба күйінде маған оқытады, пікіріңді айт, күзеп-түзе, шират
дейді. Кейде дұрыс-бұрыс болсын ойымды айтамын. «Шыныңда, мынаны
қалай ескермеген екем» деп аз-кем тұзету енгізіп қояды. Көтеріліп қаламын.
Бірде жазған алғашқы жер серігі жайлы мақаласына тақырып іздеп, қағазды
шимайлап, ойлары сан-сапалақта отыр екен. Мені де ақылға шақырды. Тап-
тауыр тақырыптарды тізе бастадым. «Алғыр ақыл-ойдың алтын құсы»,
«Көк тұңғиығында самсаған жер серігі», «Айды аспанға шығардық!», «Жо-
жоқ. Осы тұста тоқта, балам, ойланайық» десін Әбекең. Біраз отырдық.

Ақыры «Бөбек ай» тақырыбына тоқтадық. Кейін бұл мақала «Социалистік
Қазақстан», «Советтік Қарағанды» газеттеріне көшіріліп басылды.

Әбекеңнің кісімен қарым-катынасында, іс-қаракетінде ерекше бір сыр
бар еді. Біріншіден, үлкен-кіші, дипломды, дипломсызбен өзін тең ұстайтын.
Екіншіден, иненің жауындай жылтыраған ойыңды, жақсы ниетінді табанда
қолдап, «қалай менің қаперіме келмеген» деп, көкке көтеріп, қанаттандырып
жіберетін. Үшіншіден, кісіге жасалған қамқорлықты, орындалған игіліктің
авторы өзі болса да, абыройын себі тиген кейінгі толқын інілеріне, қызметтес
жастарға тели салатын. Бұл екі аяқты, жұмыр басты адам табиғатында сирек
құбылыс екенін өмірді көре келе кейін түсіндім. Оның жүрегінің нәзіктігі,
кісіге деген сенімі, жан сарайының тазалығы дүниелік фәниден жоғары
тұрғаны деп санаймын.

Осы пікірімді замандасы, үзеңгілес досы, зиялы-жақсылардың көзі
Шайқслам Аймышевқа жазған хаты тірілте түскендей. Шамасы, өңірімізді
бір сілкіндірген «Арқада туған алып» атты кітабы баспадан шыққаннан кейін
жолданса керек. Мәтінін толық келтірейін.

Аса құрмет інім Шайқслам!
Мына шағын кітапты ағаңның орындалған арманының жарқын бір
куәгері ретінде қабыл ал. Бұл кітаптың жарық көруінде өзің сияқты жанкүйер
достардың көмегі көп бодды. Соның ішінде сен бұл кітаптың әрі редакторы
(сайланбасаң да), әрі ақылшысы болдың. Ол үшін саған шын жүректен алғыс
айтамын. Бұл сыйлықты көзімдей көр деуге тілім бармайды. Өйткені әзір
өлгім келмейді.

Ағаң Әбілқасен
октябрь 1981 жыл

Әбекең өмірдің қиындығын да көрді, қуанышын да сезіңді. Карл
Маркстың өмірдің мұраты күрес деген нақылын жиі ауызға алатын. Онын
пешенесіне жетімдіктің ауыр зары, жалшылыктың азапты тірлігі, өнерлі
жанның шабытын байлаған тоталитарлық қоғамның зерлі тырнағы жазылған
еді.

Ол Ұлытау ауданының қазіргі Алғабас ауылында дүниеге келді. Бес
жасында кенеттен келген аурудан әкесі қайтыс болды. Төрт жылдан кейін
анасы дүние салды. Жығылғанға жұдырық. Жазы қуаң, қысы боранды, көк

тайғақ мұздақты болған 1921 жылғы қыстан ел жұтап шықты. Талайлардың
қотаны қойсыз, желісі жылқысыз қалды. Бірнеше шаңырақ құйымшағы
сорайған арық бірлі-екілі сиырдың ағын қорек етті. Жабай ауылының
ақсақалдары бала-шағаны сақтап қалу камын ойлады. Ақыры Есілге шұбырды.
Солардың ішінде екі бауырын қолынан жетектеген тоғыз жасар жасөспірім
бар еді. Келе еңбекке араласты. Есілдің жағасындағы Үкі қалашығында әуелі
бір дөулетті кісінің малын бақты, кейін қоғамдастырылған табынға иелік етті.
Көзі қарақтылармен ілесе жүріп, арабша хат таныған жас Әбілқасенге осында
бастауыш мектепті бітіріп шығу қиын болған жоқ.

Қоғамның аумалы-төкпелі шағы. Шаруашылық құрылысы, меншік
нысаны, қоғамдық сана қайта құрылып жатқан кез. Қарабайыр еңбекші қауым
оң-солын толық айырмаған. Белсенділердің әңгімесіне ұйып, айтқанын істеп
жүр. Саясатты түсінетін сауатты, жігерлі кадрлардың тапшылығы байқалатын
еді. Бастауыш білімі бар, екі тілге қазақша-орысша сайрап тұрған, әрі жетім-
жетіктен шыкқан жас комсомол басшылардың көзіне түсті. Оны 14 жасында
қатарында 300 мүшесі бар Үкі қалашығының комсомол ұясына хатшы етіп
сайлады. 1931 жылы кандидаттық өтілден (стаждан) өтпесе де большевиктер
партиясының мүшелігіне қабылданды. 1932 жылы Ақмола партия-совет
мектебін бітірді. Жеті жыл атамекеннен қашықта жүріп, елін сағынған
жігіт жазда кіндік қаны тамған ауылына келді. Бабалардың, әке-шешесінің
қорымына барып, тәу етті, дұға оқып, құран бағыштады. Елде партия-совет
мектебінде сабақ берген, «Қызьш кенші» газетінің қызметкері Шалтай
Оспанов деген ағасы демалыста жүр екен. Інісінің бейімін білетін ол бірден
Қарсақбайға баруға, аудандық газетте жұмыс істеуге кеңес берді. Газеттің
тұңғыш редакторы Әбдідда Тәжібаевқа (кейін филология ғылымдарынын
докторы, ақын, жазушы, драматург) хат жазып берді. Осылай Әбекеңнің
журналистік жолы басталды.

Ол «Қойын дәптердің бір беті» атты естелігінде редакциядағы алғашқы
жұмыс күндерін, ішкі сезім-түйсік, толғаныстарын былай сипаттайды.
«Журналист деген ұғым мен үшін жаңа және өте қызықты ұғым сияқты
көрінді, - дейді жас тілші. - «Істей аламын ба?» деген ойдан аулақпын. Не де
болса тырысу керек. Мені осы ниет баурап адды. Жұмысқа араласып кеттім.
Уақытпен есептесу, сағат дегенді біз білмейміз. Біз жасымыздан таңның атуы
мен күннің батуын есепке алмай дағдыландық па, кей кезде баспаханада
түнеп қалатын жайлар кездесетін.

Редакцияға жаңа келген, жазу өнерінен шорқақ адамның алғашқы күнгі
кейпі журналистер қауымына мәлім ғой. Неден бастарыңды, не жазарыңды
білмейсің. Жазғаның мақұлдана ма, немесе мазақ бола ма. Жүрек май
ішкеңдей лоблиды да жүреді.

Редактор бірер күн хабар жазғызды. Өзі түзеді. Әрбір сөйлемді, жалпы
хабар желісін талдады.

Газетке келгенімде бір ай шамасы өткен бір күні Әбділда Тәжібаев:
- Сен өз көзіңмен көрген немесе бастан кешкен күрделі оқиға жөнінде
өз сөзіңмен көп-аз демей жаз, көп болады деп тежеме, оқиғаны түгел жете
баяндауға тырыс, - деді.
Редактордың тапсырмасы «Айдалада ақ отау» деген тұңғыш үлкен
сын мақаласын жазуға түрткі болған еді. Оның желісіне туған ауылында
демалыста болғанда көзі көріп, жүрегі мұздаған бір өрескел оқиға алынған
екен. Ол салт атпен Сарыкеңгір, Жақсыкөң, Жаманкөнді түгел аралайды,
ел тіршілігімен, өмірімен танысады Асыра сілтеушілік шегіне жетіп, әбден
асқынып тұрған сәті болса керек. Кұмдыадырдан әрі Оспан тауы мен
Жақсыкөң, Жаманкөңнің әр кәдесінен төрт түліктің құлағы қылтиып тұрған
құнарлы аймағын жайлайтын Дәуле елі тозғындап, басы ауған жаққа бір
үйі қалмай тік көтеріліп, көшіп кеткен. Иесіз, қараң қалған жер тусырап,
түгінен майы шығып жатыр. Еддің «ақтабан шұбырындыға» ұшырауына
себепкерлердің бірі ауылнай Жанегізов, партия ячейкасының секретары
Қапаров, милиционер Рахметов үшеуі үш ақ үй тігіп, бестен бие саудырып,
қой орнына қонақасыға тайынша сойғызып, етін астырып, қаймаққа
араластырып қуыртып жеп жатқанын көреді. Олардың іргесі де, ниеті де, ісі
де ағайыннан алыс жатқан.
Дайындалған мақала нұсқасы, оның тіні мен тілі, оқиғаның жеткізілуі
Ә.Тәжібаевқа, Ш.Оспановқа, Ж.Саинға (кейін майдангер-ақын) қатты ұнаған.
Қаламы төселген жігіттер көп жерлерін қайта жазып, көп сөйлемін қайта
құрып, көп сөздерін ұштап өткірлеген. Ақыры ол ұжымдық еңбек ретінде
газет бетінен жарық көрген. Тергеу орындары келтірілген деректерді дереу
тексеріп, анық-қанығына жеткен соң айыптыларды түгел қамауға алады.
Ауылға партия саясатын түсіндіретін адамдар жіберіледі. «Бұл сәттілік
көңіліме қанат бітірді» деп жазды кейінірек Әбекең. Содан бастап бүкіл
өмірі газетпен бете-қайнасып, тұтасып кетті.

Ана сүгімен дарыған тума талант қойсын ба? Қазакем «тіл бас жарады,
бас жармаса тас жарады» деп айтқан. Ойы сұңқардай ұшқыр, сөзі текшелеген
тау тасындай әдемі, сазы жақсы-жайсанды дәс көтерген, қалың елдің жоғын
жоқтаған жігерлі мақалалары қалың оқырманның көңілінен шығып, жүрегіне
жол тартты. Алғашқы жылдары жарияланған «Жамалым жаным, арағым
наным», «Жекей сот», «Май сасыса түз себер, түз сасыса не себер» сияқты
фельетондарын көзі тірі замандастары осы күнге дейін айтып жүреді

«Қызыл кеншінің» редакциясы киелі шаңырақтардың бірі еді. Аты
арқадағы өңдіріс орындарынан бұрын шыкқан Қарсақбайдың Москвамен
тікелей әуе қатынасы болды. Мұнда Ташкент политехникалық институтының
кешкі филиалы жұмыс істеді. Риддердегі кен-металлургия техникумы
Қарсақбайда отау көтерген. Жол сапарда жүрген ғалымдар, инженерлер,
техниктер, Үлкен Жезқазғанның жобалаушылары, жазушылар, журналистер,
артистер, жергілікті өндіріс ұйымдастырушылары редакцияға жиі бас сұғып
жүретін.

Бүл жазылмаған заң еді. Мәскеуліктер міндетті түрде келген мақсатын
түсіндіріп, кеңді аймақтың бүгіні мен ертеңі жайлы мақалалар қалдырып
кететін. Геолог Сәтбаев Қаныш «Қарсақбай құрылысының басталғанына
10 жыл», «Үлкен Жезқазған комбинаты құрылысының өзекті мәселелері»,
«Октябрьдің 10 жылдығы және Үлкен Жезқазғанның міндеттері» атты
мақалаларын өзі әкеліп тапсырды. Редакцияда Главцветметтің бастьгғы
А.С.Шахмұрадов, комбинаттың ер кездегі директорлары Е.В.Гулин,
В.И.Иванов, И.А.Стригин жиі болатын. Ал, көшпелі халықтан шығып,
партия, кеңес орындары мен өңдірістің ірілі-уақты буындарының тізгінін
ұстаған Жәпек Шаханов, Бодық Есенов, Батырбек Дәуітбаев, Рахымбек
Байтасов, Білөл Әбиев, тағы басқалармен әңгімелесу уақыт қозғалысын басып
көретін ерекше бір перне сияқты еді. Тағдыры әртүрлі, арманы Қарсақбайда
тоғысқан жігіттермен тілдесу Әбекеңе жаңа дәуірдің оқулығыңдай сияқты
көрінді. Ой-өрісі кеңейді, ғылымға құлшыныс пайда болды, москвалықтардан
да, алматылықтардан да, ауылдан келген замандастарынан да тағылым алды.
Жоғары білімі болмаса да қарапайым жұрт оны қазақтың сол уақыттағы
жақсы жайсаңдарынан кем көрген жоқ, ақылын тыңдады, сөзіне сенді.

Кешегі партия-совет мектебінің түлегі 1934 жылы «Қызыл кенші»
газетіне редактор болып тағайындалды. Кей жыпдары бұл қызметті аудандық

партия комитеті үгіт-насихат бөлімі меңгерушісі міндетімен қоса атқарды.
Табаны күректей сегіз жыл Қарағанды облыстық «Советтік Қарағанды»
газеті редакторының орынбасары болды. Облыстық партия комитеті
КПСС Орталық комитетінің сентябрь (1953ж.) пленумының әйгілі ауыл
шаруашылығын көтеру, тың және тыңайған жерді игеру жөніндегі қаулысына
сәйкес нығайту мақсатында Ұлытау аудандық «Сталин туы» газетінің
редакторлығына жіберді. 1960 жылы қарашада Ұлытау аудаңдық партия
комитетінің екінші хатшысы болып сайланды. 1962 жылдан зейнеткерлікке
шыққанша жаңадан отау көтерген Жезқазған қалалық телехабар тарату
студиясының бас редакторы міндетін абыроймен атқарды.

Әбекеңнің қызметі халқымыздың қоғамдық санасын, мәдени-рухани
әлеуетін дамытумен сабақтас болған. Аузынан от шашып тұрған партия
газетінің бетінен сынадай қағып, ұлттық салт-дәстүрлерді, мәдениетті,
өнер-білімді епті көрсете білді. Қарсақбайлық ақын-жазушылардың
шығармаларын топтастырып, жергілікті баспаханадан альманах шығарды.
Осыдан үлгі алған Жазқазған қалашығындағы орта мектептің жоғары сынып
оқушысы Қойшыбек Тоқтамысов қолжазба өдеби журнал шығарып тұрды.
Газеттің үгітшілік, насихатшылық және ұйымдастырушылық күші көшпенді
малшылар балаларынан білікті де білімді, тәлімді де тәртіпті жұмыскер
тәрбиелеп шығаруға бағытталды. Жаз туып, ел жайлауға шығып, бие
байлағаңда кеншілер, құрылысшылар, тіпті металлургтер қымыз ішеміз деп,
ешкімнен рұқсат сұрамай, жолшыбай көлікпен, кейде жаяулап-жалпылап
ауылына тартып кетуі жиі кездесуші еді. Соғым кезінде де осылай болатын.
Ал, Құмшық, «Байқоңыр», «Күнкүйген», Сарытоған, Тайкеткен тоғандары
асау өзендер алдына тосқауыл болып көлденең тұрып, ағынды суды егіс
даласына бұрғанда кешегі малшы қауымды жер емуге үйрету де оңайға
түскен жоқ. «Қызыл кеншінің» көшпелі редакциясы Жезқазған кенішінде,
Байқоңыр шахталарыңца, тіпті жер өндеу серіктіктерінде апталап қона
жатып, сол жерлерде қайнаған қызу еңбек лебі сезілетін газеттің ондаған
сандарын шығарды.

Ұлытаудың мұнар жамылған әдемі суреті, мәңгіліктің белгісіндей иісі
жұпар жап-жасыл аршалар, Баскөз бұлағының шашылған теңгедей сылдыры
жас Әбілқасеннің құлағына ән болып жетті, күй болып құйылды, көкірегінде
намыс отын жалындатты. Қазақ халқының жаны ақындар айтысын өлтірмеу,

өрге сүйреу оның өмірлік бір мақсаты болды деуге негізіміз бар. Ұлы Отан
соғысының шешуші шағында 1943 жылы Балқашта еліміз түсті металлургия
озаттарының слеті болды. Слет соңы Жезказғанның ақыны Болман Қожабаев
пен Балқаштың ақыны Шашубай Қошқарбаевтың жыр додасына ұласты.
Стахановшылардың аты айтылды, атқарылған үлкен істер сарапқа түсті,
кемшіліктердің беті ашылды. Айтыс қазақ және орыс тілінде газеттерге
басыдды. Айтыстан металлургтер, кеншілер, кұрылысшылар, ауыл
адамдары арқаланып, жігерленіп шықты. Айтысты ұйымдастырушылардың,
ақындардың бапкерлерінің бірі Жезқазған аудандық газетінің редакторы,
аупарткомының үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі Ә.Әміралин еді. Ақындар
айтысын қозғалмай отырып толық тындаған СССР түсті металлургия
наркомы П.Ф.Ломако бұл халық өнерінің көркемдік-эмоционалдық, үлкен
энергетикалык күшіне жоғары бағы берген болатын.

Ұлытауда жаңа редактор келісімен, ақындар айтысы қайта жанданып
шыға келген. 1957 жылы белгілі шайыр Иманжан Жылқайдаров «Лениншіл»,
Әбілқасен Әміралин «Үлгілі» колхоздарының атынан айтысқа түсті.
«Сталин туы» газетіңде қой мен сиыр, табиғат құбылыстары айтыстары
жарияланып, күнделікті өмірдің күйкі жақтары сөз болған, кейде пәлсапалық
ой-тұжырымдары жасалған.

Әбекең Жезқазғанға оралысымен 1967 жылы Онтүстік және Солтүстік
кеніштерінің ақыңдары Иран Илияшев пен Мәлік Алтыруовтардың айтысын
ұйымдастыруға мұрындық болды. Бұл Жезқазған кенішінің жұлдызды
сағаттарының бірі болатын. Нақ осы кезде өздігімен жүретін қуатты
жерасты тау-кен техникасын өндіріске жаппай енгізген жерлестеріміз
еңбек өнімділігін арттыруда Одақта ең жоғарғы көрсеткішке жеткенді.
Ақындар көтеріңкі көңілмен, ерекше шабытпен, аса тартымды айтысты.
Біз ақыңдардың өңдіріс басшылары В.В.Гурба, Ғ.Омаров, Д.Ешпанов,
САсатов, кеншілер Ә.Құсайынов, Ф.Г.Лукинский, Қ.Кентаев, тағы басқа
ондаған белгілі замандастарымыз жайлы суырып салма сиқырлы сөздерін
жүйке тамырларымыз тепсініп, кейде кенет көңілімізде мақтанып ойнап,
көтеріңкі көңілмен тыңдаған едік.

Айтыстың ізін суытпай 1967 жылы 1 ақпанда Қарағаңды облыстық
«Орталық Қазақстан» газетіңде «Жезқазған жезтандайлары» деген мақала
жариялаппын. Ондағы мына жолдар Әбекеңңің көніл-күйін дөп басуға

ұмтылған талаптан шыккан болуы керек. Оқыңыз. «Бізбен қатар, шашына
ақ түскен, қағылез, талғаммен сыпайы киінген жігіт отырды. Жас шамасы
елуден әрі өтсе де өнерге ғашықтығы танылады. Көзілдірігін бір киіп, бір
қолына алады. Бар назары сахнадағы ақындарда. Қүлағы түрік, көзі жіті.
Іштей қатты толғанысы бар. Бүл қалалық телевизия студиясының бас
редакторы Әбілқасен Әміралин еді. Ол өнердің біраз саласына бесаспап.
Ақпа ақын. Төкпе күйші. Бірнеше рет айтысқа түсіпті. Бүл жолы ақындар
айтысын үйымдастырудың басы-қасыңда Әбекең жүрген еді. Еңді ізбасар
мүрагерлеріне сөтгілік тілейді. Бала сияқты ол тап қазір. Ақындар сөл мүлт
кетсе, қабағы түйіліп қалады. Қайта түзеп, аяғын тең алып кетсе, дидарында
ерекше нұр ойнайды».

Дала көңіл, үлкен жүрек, бойынан жылылық тараған адамнын
жолдастары, достары көп болды. Белгілі партия-совет қайраткерлері
Жанасов Жангер, экономист Исаев Ордабай, кен инженері Тоқтыбаев
Әбдірахман, іскер ұйымдастырушы Ибраһим Қорғанбеков, заңгер Мақатов
Қожамжар аралас-құралас болды. Ұлытаудың Далабаев Шенеу, Әлібаев
Әбдіраш, Тынымбаев Түрсын, Оразалин Есен, Абеев Көжек, Аманов Тілеу,
Бекембаев Дүйсенбек, Байшұманов Әбіт, Тілегенов Тай, Нұржанов Көпей
сияқты ақсақалдары мен замандастарының әнгімесі мен аяқ алысын түйіп
кетті. Оған қарап колхоз-совхоз қүрылысының үйымдастырушылары,
болашағы зор жастар Бабатаев Ағайынбек, Сейсебаев Рахымжан,
Дүйсенбаев Дүйсебек, Сүлейменов Әбілжан, Шарманов Төрегелді еліктеп
өсті. Редакцияға жиі келіп сұхбат қүрды, қайсы бір кездері қаламдарынан
әжептәуір мақалалар туып жатты. Оларға да Әбекеңнің жүрегін суырып
берердей сүйіспеншілігі болды. Соның бір көрінісі Ағайынбек інісіне жазған
мына бір хаты ғой деймін. «Қадірмеңді Ағайынбек інім! Ата-мекеніміз
аралас, ілік-жекжат, көңілдес адамдар едік. Қауырт та қарбалас қызмет
үстінде де, күнбе-күнгі гіршілік ерекеті кезінде де қабақ шытысып, көлеңке
түсерліктей мінез керсетпей а ж ы р а с ы п едік. Демек қалған өмірде де солай
болуын тілеймін», - деп жазыпты ол қызмет бабымен екеуіне жол екі жаққа
түскенде.

Әбекең де достарының ортасын толтыратын, орыны бөлек, ерекше
сыйлы сүйіктісі болды. Жанұясымен ұзақ жыл бойы кірігіп, сағынғаңда
кіріп-шығып шауқылдасьш қалатын замандастарының бірі Жағыпар

Ермұхамедовтың отбасы еді. Ол өзі отызыншы жылдардың басында
Семейдегі ақша-қаражат техникумын бітірген алғашқы финансистердің бірі
болатын. Жұбайы белгілі ақын Нүрәсила Бәрменбаева. Зейнетке шыққан соң
Жәкең тарихпен өуестеніп, Жезқазғандағы біраз ағайындардың шежіресін
қағазға түсірген. Араб әріпімен шыққан кітаптарды кириллицаға аударып
жүрді. 1970 жыддың іші болса керек. Әбекең жұмыс басты болып, іс-сапарға
жиі шығып, Жәкең үйіне бармай қойыпты. Сонда Жәкең оған үшбу өлең-
хатгы жоддайды.

«Айнымайтын, азбайтын асыл досым,
Көп жылдардан сыйласқан көңіл қосым,
Жыл басынан хабарсыз жатып алдың,
Дұрыс па әлде, бұрыс па сенің осың.
Сыйлаушы едің, өзің де өзгермеуші ең,
Үлкен тұтып ағаңның қамын жеуші ең.
Аз да болса, біздерді елегеңде,
Әй асылым біледі - білет деуші ем.
Кейде тұрам көшеден жолын тосып,
Адамдарды қараймын жүрген босып.
Ағалықпен орындап қолға түссең
Алайын деп жоныңнан осып-осып.
Алыс емес жақыннан жазамын хат,
Жүрсең болад әйтеуір, сау-сәлемет.
Мәлік, Жамбау, Аманжол, Сапабекпен,
Сауын айтып соғымның дәмінен тат».
Әбекең көпшілік ортасында, дастархан басында бір өзі бір театр, бір
филармония болатын. Кешке жиналған қауым оның әнін, күйін, шежіре
әңгімесін ықыластана тыңдайтын. Тағам қамында жүрген келіндер «дәм суып
барады», «еттің нанын қашан саламыз» деп абыржып жүргенде жұрт оның
орындауында Шегенін ариясын, Ақтоқтының зарын, Естайтын «Қорланын»,
«Екі жиренді», «Әупілдекті», Сауытбектің «Бескепесін» тапжылмай тыңдап,
шаттық күй кешіп, масаттанып отыратын. Домбыра шертісінде де өзіне тән
өрнек, өзгеше үн болушы еді. Әбекеңнің немере інісі Мақаштың Қатирасының
баласы, академик Ө.Байқоңыров атындағы Жезқазған университеттің доценті
Байжұма Мақашев қазір атамнан үйренген едім деп 5 - 6 күйді келісті орындап
жүр.

Жиынның сәні, көпшіліктің базары талантты ағамыз жайлы жылы
лебіз, сағынышты естеліктер көп. Соның бірінің куәгері Сүтемген Бүкіров
арнайы мақала жазыпты. Ол Жезқазғанның атақты забой жұмыскері,
дәрі атушысы, вагонетка айдаушысы, десятнигі, №34 шахтаның бұрынғы
бастығы, омырауында Ленин ордені жарқыраған Құсан Жездібаевтың
60-жылдық мерей тойына арналған кеш туралы болатын. Той иесі кешке
жастықтың қызығын бірге көрген құрдасы, өнеріне өріс берген зиялы досы
Әбілқасенді шақырған екен. Құсан кім? Ол - артист. Отызыншы жылдарда
Бейімбет Майлиннін «Талтанбайдың тәртібі», «Неқе қияр», І.Жансүгіровтың
«Қолхоз қатындары», «Мін де шап» пьесаларыңда ойнаған. Ол - футболист.
Тіпті Наушабайға (қазіргі Жезқазған қаласы), Қарсақбайға, Ұлытауға
барып футбол ойнаған, аяғының тебуі қатты, әрі мерген, қарсыластарын
«жайратып» кетеді екен. Ол - ақын. Қабырға газеті оның бірқақпай сықақ
өлендерінсіз шықпайды. Осыншама таланттың оң екіден бір гүлін ашқан
Әбекең қолындағы домбырасын қағып-қағып жырдъі нөсерлете жіберді.

Құсеке, кенші болдың, күйші болдың,
Жұмыста ерен болдың, сұсты болдың,
Жер шары белдеуімен тең боп қалар,
Бойымен жүрген жолың стволдың.
Жезқазған тарихының қақ төрінен
Алдыңыз ойып тұрып мықты орын.
Бейнесін Лениннің жарқыратші,
Үкімет кең кеудеге тақты орден.
Тарлансың бесжылдықтар белесіне,
Сан данғыл биік-биік асқан жолын.
Құттықтап ел ағасы болғанынды
Бұл жырым - сізге менің жапқан тоным.
Алпысқа шықтым ғой деп, шымырлығың,
Тарқатылып жүрмесін босап қомың...
Жыр көктемгі тасқын суындай ернеуінен асып төгіліп жатыр, төгіліп
жатыр. Жыр біткен соң ән басталды. Табан астында кешегі талапкер артистер
бірлі жарым сахналық көрініс те жасап жіберді.
Әбекеңнің құдай қосқан өмірлік жары Мархаба апамыз екеуі төрде,
көлде жүзген қос аққудай сәнді отыратын. Арақ-шараппен әуестенбеген олар

ән-күйге ерік беріп, жүздерінде нұрлы рен ойнап, әңгіме дүкенін қыздырушы
еді. Мархаба да текті жерден. Бес Майкелдінің бір баласы Қосайдың ұрпағы,
осы өңірдегі алғашқы дипломды дәрігерлердің бірі Біржақсының ұлы
Елеместің қызы. Жезқазған тарихи-археологиялық мұражайында сақталған
Елемес Баржақсиновтың өз қолымен жазылған өмірбаянның көшірмесіңде
былай дейді: «Шудың бойын қыстаған 1898 жылы біз жұтқа ұрындық. Қар
қалың түсіп, жер мұздақ құрсанып, мал қырылып қалды. Сол жазда Атбасарға
көштік... 1901 жылы Әріпқүлова Айшаға үйлендім. Алты бала көрдім, оның
бесеуі қайтыс болды». Сол қалған бір бала Елеместің жалғыз қызы Мархаба
болатын. Ол жоғары білімді казақ тілі пәнінің мүғалімі еді, зейнеткерлікке
шыққанша таңдаған мамандығынан аумай, табысты да табанды еңбек етті.
Әбекеңнің күні туып, шалқайып тұрғанда да, басына бұлт үйіріліп, мойынына
іс түскенде де адал жар, сенімді серік бола білді.

Өйткені тосын сұрапыл оқиғалары, адам басына жақсылығымен бірге
алапаты көп болған жиырмасыншы ғасыр өз ұрпақтарының өмірбаянында
ақ және қара жолақтар қалдырды. Кешегі кеңес мемлекетінің аумағындағы
көптеген азаматтар тірідей көрге түспегеннен басқаның бәрін көрген еді.
Соның бірі Әбілқасен коммунистік партия саясатына жан-тәнімен сенді,
адамзаттың жарқын болашағы коммунизмді бұқарамен бірге өз еңбегімен
жақындатуға тырысты. Лениннің «адамзат тарихында жасалған мәдениетті
игерген адам ғана шын мәнінде коммунист бола алды» деген тұжырымын
өміржолының темірқазығы етіп адды. Қоғамдық құбылыстарға өзінше
көзқарасы болды, ұлттық мәдениеттің үздік үлгілерін барынша қолдап
таратты, көпшілік пікірді, партия қойған міндеттерді шешуге жергілікті
халықтың мақсат-мүдделерін ескере отырып бағыттады. Осы жерден келіп
ши шықты. НКВД-ның қызметкерлері редактордың бұл тәртібін ұнатпай,
артына тыңшы салып бақылап жүріп, ақыры 1938 жылы қолдарына түскен
Құрмансейіт Баймағанбетов пен Әбен Орынбаевқа тақымбұрау салып,
Ә.Әміралин антисоветтік, террористік ұйымның белсенді мүшесі деген
мәліметті еріксіз ауыздарынан шығартты. Бұл жәйтгі Қазақ ССР Мемлекеттік
Қауіпсіздік комитетінің Жезқазған облыстық басқармасының ресми құжаты
баян етті. Бұл жерде төмендегі жауаптың Әбекеңнің сұратуы бойынша
берілгенін айта кеткен жөн сияқты.

«17 ноября, 1989 год. Джезказганский обком Компартии Казахстана
Информация на Амралина Абылкасена члена ВКП(Б) с 1931г.
Амралин Абылкасен, 1912 года рождения, ур. аула №11 Есильского
района Северо-Казахстанской области, казах, образование среднее, ранее не
судим, член ВКП(б) (данных о партийных документах в деле не имеется), 20
ноября 1938 года заседанием бюро Карсакпайского райкома КП(б) Казахстана
исключен, как активный участник антисоветской националистической
организации, к моменту ареста работал зав. контрольно-инспекторской
группой Карсакпайского медеплавильного комбината, проживал в пос.
Карсакпай.
3 ноября 1938 года Амралин А. арестован Карсакпайским РО НКВД
на основани показаний арестованных от I августа 1938 г. Баймаганбетова
Курмансейта и от 4 июля 1938 г. Орумбаева Абена.
Ранее арестованные Баймаганбетов К. и Орумбаев А. показали,
что Амралин А. был завербован в антисоветскую националистическую
организацию в 1937 году для проведения контрреволюционной вредительской
и повстанческо-террористической работы в Карсакпайском районе.
Будучи участником антисоветской организации, Амралин А. вербовал
новые контрреволюционные кадры, которые по его заданию проводили
подрывную работу в сельском хозяйстве.
Используя свое служебное положение редактора в газетах опубликовал
в контрреволюционных целях двурушнические статьи участников
антисоветской организации.
В ходе дополнительного расследования участие Амралина А. в
антисоветской организации, проведение вредительской деятельности в
редакции не подтвердилось, поэтому 7 января 1940 года Постановлением
следчасти УНКВД по Карагандинской области уголовное дело в отношении
Амралина А. прекращено за отсутствием в его действиях состава
преступления, предусмотренного ст.58 п.п. 7,10,11 УК РСФСР и он
освобожден из-под стражи.
Информация направляется ддя решения вопроса о партийнности
Амралина А.
Справка: Баймаганбетов Курмансейт осужден Тройкой УНКВД по
Карагандинской области 23.10.1938 г. к ВМН.

Орумбаев Абен, осужден Тройкой УНКВД по Карагандинской области
26.10.1938 г. на 10 лет ИТЛ.

Ұзын саны 430 күн мен түн Әбекең түрмеде отырды, тергеушілердін
зорлығы мен қорлығына қарамастан қолдан жасалған жаланы мойындамады.
«Ақка алла жақ» деген. Ақталды, қылмысты іс қысқартылды, өзі аудандық
газеттің редакторы қызметіне қайта оралды. Бірақ соңына байланған қоңырау
үнемі шылдырлап тұрды.

Сол қоңыраудың бір шылдыры 1952 жылы күзде болды. Бұдан бір
жыл бұрын «Правда» газетіңде «Қазақстан тарихының мәселелері маркстік-
лениңдік тұрғыдан баяңдалсын» деген бір топ авторлардың мақаласы
жарияланды. Мақала жөніңде Қазақстан КП(б) Орталық комитетінің бюросы,
кейін VIII пленумы арнаулы қаулылар қабылдады. Қабыдданған шешімдерді
іске асыру мәселесін талқылаған республикалық идеология активінін
семинар-кеңесі Алматыда бодды. Кеңесті Орталық комитеттің бірінші
хатшысы Ж.Шаяхметов жүргізіп отырды. Кеңесте Орталық комитеттің
идеология жөніндегі хатшысы М.Сужиков үш сағаттық баяндама жасады.
Оның негізгі мазмұны Қазақ ССР тарихының (1949 ж.) жаңа басылымындағы
өрескел «қателіктер» жайлы, атап айтқаңда, Қазақстанның Россияға
қосылуының еріктілігі мойындалмады, кейбір ұлттық қозғалыстардың
тарихы бұрмаланып көрсетілді, сұлтан Кенесары Қасымовтың реакциялык
феодаддық-монархиялық қозғалысы бұрынғыша азаттық, прогрессивтік
қозғалыс ретіңде бағаланған, ғылыми және әдеби шығармаларда ауылдағы
таптық күрес ашылып көрсетілмеді, жекеменшік және ұсақ буржуазиялық
психология жанданды, кейбір реакцияшыл хандар, билер мен ақындар
мақтау-мадаққа ілекті.

Осы кеңеске Жезқазған аудаңдық партия комитетінің үгіт-насихат
бөлімінің менгерушісі Шайқыслам Аймышев та қатысқан. Оған Қарағанды
облыстық «Советтік Қарағанды» газеті редакторының орынбасары
Ә.Әмірөлин Акмола арқылы ұшып келген. Қазақстан КП(б) Орталық комитеті
оны Ақмола облыстық газетінің редакторлығына ұсыныпты. Ауызша
әңгімеде Ақмола обкомы да келіскен. Енді кеңестен кейін бірден жаңа
қызметке кірісемін деп отырғанда ЦК-ның насихат бөліміне шақырылып,
үлкен үйден көңілсіз оралады. Артынан баяғы ұлтшыл, пиғылы нашар деген
домалақ арыз-қоңырау түсіпті. Идеологиялық ахуал асқынып тұрғанда

сенімсіз адамға облыстық газетті басқаруға беру дұрыс болмайды деп тапқан.
«Ақыры ол бір жылға жетпей алыстағы артта қалған Ұлытау ауданынан бірақ
шықты» дейді Шәкең бүгінде.

Ә.Әміралин кездескені мен көргенін, қиындығы мен қызығын кеңіліне
тоқи берді. Жасы жетпіске таяған шақта «Арқада туған алып» атты кітабын
шығарды. Оның «Сөз желісі» деп аталған өмірбаяндық, қолжазбасында
мынадай жолдар бар: «Өмірі ойымнан кетпей жүретін бір арманым -
Қарсақбай - Жезқазғанның батыр ұрпақтарының 20-30-жыддардағы керемет
еңбектерін жарыққа шығару еді. Соңғы жылдары бұл да орыңдалды. Көптеген
қаһарман ұрпақтардың есімдері кітап болып шықты. Бұл менің 50-жылдық
журналистік еңбегімнің қорытынды жемісі ретінде артымда қалатын үлкен
белгі болар-ау деп ойлаймын», - деп сыр шертіпті ол.

Кітапты таяуда тағы оқып шықтым. Қарсақбай - Жезқазғанның өсіп-
өркендеу, ерлік-еңбек жолын ақ жүрегінен ерекше пафоспен толғайды. Тілі
жеңіл, өзіне тартар тылсым күші бар. Ұлытаудың бал татыған бүлдіргеніндей
тамылжып тұр. Алғашқы сөйлемін оқысаң болды, кітапта баяңдалатын
ғажайып жасампаздық істер, адам ойынан туған тың ғылыми-өндірістік
жаңалықтар жетектеп ала жөнеледі. Оңдаған жылдар араға тускен уақыт
шымылдығын ысырып тастап, жүздеген аталарымыз, әжелеріміз, әкелерімз.
шешелеріміз көз алдыңа келеді, тілдесесің, сырласасың, ұрпақ с а б а к т а с т ы ғ ы н
сезінесің, парыз жүгін арқалап шығасың. Әбекең барлығы жөнінде айтады.
ал, кьізу айқас ортасында жүрген өзі туралы жақ ашып, ләм демеген. Шіркін-
ай бекзаттығын, тектілігін, аласа өмірден биік ұшқан ақиықтығын қарашьі
Ұстазым бірте-бірте өзін ұмытып, есіл-дерті ел-жұрт қамына ауысып.
аллатағаланың сүйген құлы әулиеге айналып кеткендей әсер қалдырады.

Туғанына 100 жыл толатын осы жылы әулие Әбекеңнің рухы арамызда
жүрген болар. Ұрпақтарының ниеті қаңдай, зиялылар мен жақсылар не
бітіріп жүр, адалдық пен арамдықтың таразы тасы қай жағын басып тұр.
қарап тұрған шығар. «Өлі риза болмай, тірі байымайды». Осыған орай біз
болып, іскер ағайындар болып, Әбекеңнің толық шығармалар жинағын
жинастырып, шығаруды қолға алатын кез келді. Бір шүкірлігі - қаламыздың
60 жыддық мерейтойы қарсаңыңда халық кезінде тәбәріктей тез таратып
алған «Арқада туған алып» кітабы «Ұлытау кітапханасы» сериясымен кайта
басылып шығарылды.

Журналист, ақын, өнерпаз ағамыздьң шығармашылық лабораториясы
зерттеуді талап етеді. Қаламыздағы, кезінде Әбекең жемісті еңбек еткен
«Дидар» телеканалы және газет редакциялары Әбілқасен Әмірөлин, тағы
басқа көсемсөз шебері атында кейінгі толқын жас қаламгерлердің топтан
озған саңлақтарына беретін арнаулы сыйлықты тағайындауы керек-ақ.

Әбілқасен Әміралин жайлы түйген ойларым осындай.

ПОСЛЕДОВАТЕЛЬ
АЛЬ-ФАРАБИ ИЗ ЖЕЗКАЗГАНА

Великий философ, мыслитель, ученый-энциклопедист мирового
масштаба, наш предок Аль-Фараби в 942 году закончил знаменитый «Трактат
о взглядах жителей добродетельного города». В разделе 28 «О качествах
главы добродетельного города» он писал: подобный человек «соединит в
себе двенадцать врожденных природных качеств. Человек должен иметь,
во-первых, абсолютно совершенные органы, силы, которые настолько
хорошо приспособлены для совершения тех действий, которые они должны
выполнять... Уметь от природы отлично понимать и представлять себе все,
что ему говорится, осмысливая сказанное ему в соответствии с тем, что имеет
в виду говорящий, и с тем, как обстоят дела сами по себе; хорошо сохранять
в памяти все, что он понимает, видит, слышит и воспринимает, не забывая из
всего этого почти ничего; обладать умом проницательным и прозорливым,
чтобы, заметив малейший признак какой-либо вещи, он мог быстро схватить
то, на что этот признак указывает; обладать выразительным слогом и
уметь излагать с полной ясностью все то, что он задумает; иметь любовь к
обучению и познанию, достигая это легко, не испытывая ни усталости от
обучения, ни мук от сопряженного с этим трудом; быть воздержанным в
еде, в употреблении напитков и в совокуплении; от природы избегать игру

и испытывать отвращение к возникающим из нее удовольствиям; любить
правду и ее поборников, ненавидеть ложь и тех, кто прибегает к ней;
обладать гордой душой и дорожить честью; его душа от природы должна
быть выше всех низких дел и от природы стремится к деяниям возвышенным;
презирать дирхемы, динары и прочие атрибуты мирской жизни; любить от
природы справедливость и ее поборников, ненавидеть несправедливость и
тиранию, и тех, от кого они исходят; быть справедливым по отношению к
своим людям и к чужим, побуждать к справедливости и возмещать убытки
жертве несправедливости, быть совершенно непреклонным перед всякой
несправедливостью и низостью; проявлять решительность при совершении
того, что он считает необходимым, и быть при этом смелым, отважным, не
знать страха и малодушия».

С начала X века со времени Аль-Фараби переносимся в последнюю
четверть XX века. С сожженных зноем барханов, среди которых плавают
на степных кораблях - верблюдах бедуины, возвращаемся в географический
центр казахстанской земли - Улытауские горы и жемчужину цветной
металлургии страны - Жезказган. Молодой город возник благодаря
строительству железной дороги Нельды-Жезказган и выбору на берегу реки
Кенгир места для строительства будущей медной столицы. Жеказганский
промышленный район, говоря словами К.И.Сатпаева, «явился колыбелью
мощной социалистической индустриализации Советского Казахстана».
Карсакпайский медеплавильный комбинат выдал первую медь в 1928 году,
или за три года до начапа строительства Карагандинского угольного бассейна.
И что поразительно, именно в этом году было открыто Коунрадское медное
месторождение - рудная база будущего Балхашского завода.

К городу Жезказгану, отмечающему свой 60-летний юбилей в этом году,
как раз кстати придется определение Аль-Фараби о добродетельном городе,
который «подобен совершенному, здоровому телу, все органы которого
помогают друг другу с тем, чтобы сохранить жизнь живого существа и сделать
ее наиболее полной». Направленность города - металлургический передел из
полиметаллической руды, выплавка меди и извлечение сопутствующих к нему
14 редких и рассеянньгх металлов. В этом процессе участвуют десятки тысяч
людей умственного и физического труда. Главная профессия - металлург,
получающий основное сырье концентрат от обогатителей, электроэнергию,

тепло и воду поставляют рабочие ТЭЦ и предприятия тепловодоснабжения,
учителя учат детей, врачи лечат людей от различных недугов, пекари пекут
хлеб и т.д. Все они работают ради одной цели - выпуска высококачественной
жезказганской меди, взаимодействуя, вкладывая в дело свою душу, разум и
физическую силу.

Но есть в этом водовороте нужных профессий еще одна не менее
значимая должность - руководитель города. В разное время во главе
города стояли первые секретари горкома партии, в наше время их сменил
глава городской администрации, позже акимы города. Из всех первых
руководителей дольше и плодотворней работал Ошакбай Асылбеков. В
1973 году он был избран первым секретарем городского комитета партии
административного центра вновь образованной области и на этом посту
находился 13 лет. Не все знают, что в то время в Конституциях СССР и
Казахской ССР была специальная статья, закреплявшая руководящую роль
КПСС во всех областях жизни общества. По существу первый секретарь
имел офомные полномочия, отвечая за все и всех, начиная с обеспечения
выполнения государственных планов социально-экономического развития и
вплоть до соблюдения гражданских устоев семейной жизни. Поэтому такой
пост занимали понимающие, осмысливающие каждую деталь, слышащие
и воспринимающие каждый нюанс, не забывающие ничего, обладающие
проницательным и прозорливым умом люди. Именно о таком выдающемся
деятеле нашего края пойдет речь.

Ошакбай Асылбекович родился в 1929 году в Карсакпае в семье
рабочего, прибывшего в поисках работы из Кишитауских гор. До этого в
семье рождалось несколько детей - сыновей, однако, они умирали, прожив
несколько дней. Родители мечтали о здоровом и крепком ребенке. Когда он
появился на свет, его назвали Баймурза. Родители с новорожденным поехали
в Кишитау и на родине аксакалы провели его через очаги всех юрт аула,
тогда же местный мулла дал мальчику новое имя Ошакбай, что в переводе
означает богатый очаг.

В 1947 году в числе 7 юношей и девушек послевоенного выпуска
Карсакпайской средней школы Ошакбай получил аттестат зрелости о среднем
образовании и поступил в Казахский государственный университет. Первым
из уроженцев Улытау-Жезказганского региона получил высшее

журналистское образование. Стал работать сотрудником в газете
железнодорожников, затем инспектором в ведомственном отделе школ.
В 1956 году с семьей переехал в Жезказган. И с тех пор вся его жизнь
и трудовая деятельность была связана с развитием экономики, науки и
культуры нашего промышленного узла.

Начало работы О.А.Асылбекова в качестве заместителя директора
профтехучилища совпало со временем первых шагов в становлении
вновь образованного города. Были введены в действие три секции
обогатительной фабрики, литейно-механический завод, несколько
котлов теплоэлектроцентрали. В этот период ощущалась острая нехватка
квалифицированных рабочих, особенно обогатителей, слесарей, электриков,
механиков, газоэлектросварщиков, каменщиков-отделочников. Для
проведения теоретических и практических занятий привлекались инженерно-
технические работники, рабочие-профессионалы. Молодому заместителю
директора по душе была работа с молодежью. Среди сверстников он
выделялся разносторонним образованием, коммуникабельностью,
умением находить общий язык со всеми. Ответственного, трудолюбивого,
перспективного Ошакбая заметили в горкоме партии и пригласили на новую
должность - заместителя заведующего отделом агитации и пропаганды. Уже
через пять месяцев он стал заведующим. В это время, через 17 лет, сбылась
мечтаК.Сатпаеваобобъединении всех промышленных предприятий Большого
Жезказгана в один производственный комплекс, создан Жезказганский
горно-металлургический комбината путем слияния Жезказганского
медьзавода, Жезказганского рудоуправления и Карсакпайского
медеплавильного завода. О.Асылбеков избран председателем объединенного
профсоюзного комитета вновь образованного медного гиганта.

Это было в марте 1965 года. Будучи заместителем редактора
Жездинской районной газеты «Октябрь туы» сидел в кабинете, правил
письмо местного сельского корреспондента. Вдруг, слышу, незнакомые люди
ищут меня. Зашли, поздоровались. Вошедщий первым был среднего роста,
осанистый, с рыжей копной волос человек, лет сорока. Представившись
Абсаттаром Болдекбаевым редактором областной газеты «Орталық
Қазақстан», он познакомил меня со своим попутчиком. Им оказался
^сылбеков Ошакбай, первый заместитель председателя Жезказганского

горисполкома. А.Болдекбаев был известной личностъю не только в
журналистской среде. По всей республике было известно его имя. Он
редактировал молодежную газету «Лениншіл жас» (ныне «Жас Алаш»),
которая своим тонким чутьем и доступностью была феноменом среди
массмедиа республики. И вот этот именитый, недосягаемый для сотрудңиков
районной газеты журналист у меня в кабинете. Чувства переполняли -
в первые секунды растерянность, затем удивление и неподдельный интерес.
Однако закомплексованность первых минут исчезла очень быстро. Они
подобрали ко мне ключи и через несколько минут мы общались как давние
знакомые. Приехали они ко мне с очень интересным предложением -
перейти на работу в редакцию областной газеты в качестве собственного
корреспондента по городу Жезказгану и Жездинскому району. К разговору
присоединился и Ошакбай Асылбекович: «Дай согласие. Не пожалеешь.
Жезказган строится и ввысь, и в глубину, и в ширь. Обо всем надо писать,
по-ленински, надо писать историю современности. Здесь работает Амралин,
потом мой сверстник Мурзатов, а теперь твоя очередь». После этих слов
не трудно было принять решение. На этом разговор закончился и мы
пошли к первому секретарю райкома партии С.Аменову. Он дал добро. И я
услышал о себе хорошие теплые слова. Старый партиец, участник Великой
Отечественной войны дал свое благословение, и мы выехали в Жезказган.
И вот мы приближаемся к строящейся шахте-гиганту № 5 5 . Вдруг,
О.Асылбеков, обращаясь к своему студенческому другу, говорит: «меня
захватывает размах строительства на нашем месторождении. Хочется
бросить конторскую работу и включиться в строительное дело. Видимо,
поступлю в институт».

Оказывается, это было выстраданное за период его работы в Жезказгане
решение. Он поступил на местный вечерний факультет Карагандинского
государственного политехнического института. Стал совмещать работу в
горисполкоме с учебой в институте, при этом не испытывая ни усталости от
учебы, ни мук от сопряженного с этим труда. Успешно защитил дипломную
работу по специальности инженер-строитель. Исполнилась давняя мечта, -
он стал одним из строителей медного гиганта. Несколько лет О.Асылбеков
возглавлял передвижную механизированную строительную колону №5
треста «Казмедьстрой». Глубоко образованный специалист, обладавший

большим инженерным опытом, на посту первого секретаря горкома партии
твердо вел курс на комплексное строительство объектов промышленного
производства и создание соответствующей социально-культурной
инфраструктуры на благо жителей. Одаренность от природы, организаторские
способности, техническая интуиция, выработанная инженерной практикой
и работой технической элиты, теоретические знания - все эти качества
характеризовали Ошакбая Асылбековича как деятельного делового человека.

Однажды в горкоме партии обсуждался вопрос о строительстве
технического здания для приема в цвете двух программ Московского
телевидения. Несведущие в тонкостях техники люди восприняли этот
проект упрощенно - дескать, в наличие уже имеется аппаратура по приему
телепередач «Якорь» и теперь можно построить лишь небольшое помещение
и все, сиди, настраивай свой телевизор, в конце концов Москва в вашей
квартире. Лаконично и грамотно прозвучал ответ секретаря горкома партии,
расставив все точки над «и» по данному вопросу. «Так нельзя подходить к
решению данной проблемы. Раз взялись, нам надо капитально продумать,
найти институт, составляющий проектную сметную документацию и на
многие годы снять эту проблему» - сказал О.Асылбеков. Нас удивило то, что
он имел информацию о различных типах подобных приемно-передающих
телевизионных станций, об их оснащении и сметной стоимости. В конечном
итоге станция обошлась в 3 миллиона рублей, кроме основного технического
здания имела еще 6 вспомогательных помещений и стальную вышку высотой
205 метров.

Строительство приемно-передающей станции велось параллельно
с сооружением объектов радио-релейной линии Караганда-Жезказган,
Жезказган-Балхаш, Жезказган-Жайрем-Каражал протяженностью 1300
километров с охватом 85 процентов населения Жезказганской области.
При обкоме партии работала оперативная группа по координации работы
строительных организаций и предприятий под руководством секретаря
обкома партии Ж.Аралбаевым. Строительство шло методом народной
стройки в основном за счет привлеченных средств крупных промышленных
предприятий, квалифицированные рабочие были из подрядных трестов,
вспомогательные - с организаций, учреждений, а так же студенты, учащиеся
профтехучилищ. Этот проект глубоко запал в душу О.Асылбекова. Он

проявил себя как государственно-мыслящий деятель, мобилизуя материалы
и людей для объектов релейки не только на административной территории
города, а по всей области от Улутау до Балхаша. Учитывая болыной вклад
О.Асылбекова в строительство радиорелейной линии, бюро Жезказганского
обкома партии поручило О.А.Асылбекову по случаю пуска ее в действие
выступить с обращением по телевидению. Было это в канун нового 1984
года. Он сказал: «В общественно-культурной жизни жителей нашей молодой
области произошло крупное событие. Мы имеем сегодня возможность
смотреть две программы Москвы в цвете. Казахское телевидение пришло в
каждую нашу семью. Передачами областного телевидения и радио охвачено
85 процентов населения. Сегодня мы с гордостью и чистой совестью можем
сказать во всеуслышанье, что в вновь образованной Жезказганской области
создана целостная и устойчивая система информации и связи».

Со времен Аль-Фараби не изменилась северо-западная часть Сарыарки
так и осталась однообразна и неприветлива. Солончаки с островками
мохнатых колючек боярышника, буюргына и полыни, гребни мелких
побуревших от времени сопок, да древние русла высохших речек - таков
безрадостный пейзаж этого района, раскинувшегося в предверии Бетпақдалы.
В переводе «Бетпақ дала» - злосчастный, «дала» - равнина. Это древнейшее
географическое название имеет персидские корни. Местные кочевые люди
назвали ее коротко, но точно «шөл» - жажда. Не случайно, это место,
расположенное в непосредственной близости от Малого шелкового пути,
где сегодня растет и процветает наш город, сторонились целые вереницы
караванов, обходя его стороной. Потом стало известно, что здесь кислорода
в воздухе несколько меньше, чем вдоль реки Жезды, древних городов
Баскамыр, Аяккамыр, Айбас и других.

Со строительством города в полупустынной степи, само собой,
разумеется, встал вопрос о создании зеленых массивов, которые могли
бы обогащать кислород, защищать город от знойных суховеев и снежных
заносов. Работа по озеленению края началась намного раньше того, как
появился город. В 1936 году почвоведами КазФАН СССР под руководством
И.П.Герасимова и Е.Н.Ивановой бьша составлена почвенная карта района,
где намечено строительство крупного медькомбината. Их коллегами было
заложено опытное поле ддя изучения, разработки и научного обоснования

сельскохозяйственного освоения пустынных почв, культивирования
древесно-кустарниковых пород. С тех пор работа по озеленению не
прекращалась и продолжается ныне.

Проблема создания цветущего зеленого оазиса была в центре внимания
объединенного профкома горно-металлургического комбината, и его
первого председателя Ошакбая Асылбековича. «Одной из первоочередных
задач объединенной профсоюзной организации было, - пишет он в своей
книге «Мыс шаһары» («Город меди»), - строительство дачных поселков и
организация городской выставки урожая огородничества и цветоводства». В
обсуждении этого вопроса приняли участие заместители директора комбината
Ш.Аймышев, А.Агамов, И. Александров и другие. Горисполком полностью
удовлетворил заявки будущих дачников в земельных наделах. Комбинат за
счет внутренних резервов построил поливочный водопровод, организовал
автобусное движение, обеспечивал стройматериалами. Одновременно с этим
специалистами «Гипрокоммунстроя» разрабатывался проект озеленения
города. В 1958 году создан Жезказганский цех озеленения комбината,
возглавил который Абрам Львович Каган, энтузиаст и большой знаток
садоводства и огородничества, в прошлом комиссар конной бригады Южного
фронта. В этот период все жезказганцы прошли азбуку выращивания овощей,
фруктовых деревьев и ягод. Как грибы после дождя, выросли дачные дома,
появились зоны отдыха. Стало традицией за городом отмечать семейные
торжества, знаменательные праздники.

Позже Ошакбай Асылбекович вспоминал, что вдруг дачи и
огородные участки стали политически интерпретироваться как рассадник
частнособственнической, мелкобуржуазной психологии. В это время
началась подготовка к XXI съезду КПСС. Для всеобщего ознакомления был
опубликован проект программы К П С С , в которой ставилась задача создание
в основном материально-технической базы коммунизма до 1981 года. Это
предполагало преодоление существенного различия между умственным и
физическим трудом, городом и селом, постепенное исчезновение товарно-
денежных отношений. Многие искренне, по-детски верили в программные
цели и задачи партии. В их числе был вновь избранный в конце 1960 года
первый секретарь горкома партии, в прошлом комсомольский работник,
заместитель заведующего отделом агитации и пропаганды обкома

Н.Давыдов. Дачный вопрос был вынесен им на бюро горкома партии.
Организаторы этой работы члены КПСС О.Асылбеков, А.Агамов,
А.Охотников понесли незаслуженные партийные наказания. Было принято
постановление о свертывании начатой работы по созданию дачных и
огородных участков, которые были так необходимы в полупустынной
степи. Ведь они решали двойную задачу - пополнение продовольственной
базы жезказганцев и озеленение города. К справедливости надо отметить,
Н.Давыдов скоро изменил свою позицию. Я уже как собственный
корреспондент областной газеты в 1964 году был свидетелем его
целенаправленной деятельности по исправлению последствий зтих
перегибов.

Продолжение начатых работ по озеленению требовали от Ошакбая
Асылбековича новых сил и идей. Будучи на посту первого секретаря горкома
партии ему самому пришлось возглавить общественный городской штаб
по благоустройству, очистке и созданию парковой зоны города. Вопрос
озеленения решался параллельно со строительством новых дорог, обходных
и разводящих путей, тепломагистралей, созданием коммуникации связи,
телевидения, транспорта, социально-культурной инфраструктуры нового
областного центра. Мы уже привыкли и принимаем как должное, защитную
зону вдоль берегов нашего водохранилища с трех сторон, парки культуры
и отдыха «Наурыз», «Жастар», зеленые полосы с обеих сторон автодороги
аэропорт-Жезказган-Сатпаев, шесть зон отдыха с дачными участками, которые
совместно с искусственным озером Кенгир создают особый микроклимат и
укрывают город от сильных ветров окружающей полупустыни. Благодаря
умелому руководству и слаженным действиям жезказганцев был достигнут
положительный результат - человек создал для себя те условия, в которых
хотел жить.

Ошакбай Асылбекович умел словом и делом увлечь и направить по
нужному руслу людей. Такая огромная, трудоемкая и жизненно важнаяработа
была выполнена без привлечения государственных капиталовложений и
трудовьгх ресурсов. Все было сделано на чистом энтузиазме и материальных
ресурсах из внутренних резервов местных предприятий.

В течение двух с половиной пятилеток город, в прямом смысле,
расцвел, приобрел новый облик. Помню, будучи секретарем Улутауского

райкома комсомола, приходилось часто участвовать на областных
молодежных мероприятиях. Молодежь, во все времена, была своевольна,
дискутировала по любому поводу. По архитектуре и интеллектуальному
потенциалу Жезказган занимал четвертое место после Караганды, Балхаша и
Темиртау. Про нас откровенно говорили, что наш Жезказган город бывших
заключенных и временщиков. Но уже после объединения в 1997 году нашей
области с Карагандинской, мы с гордостью показывали гостям из Караганды
наш университет, музыкально-драматический театр, филармонию, музейные
комплексы. В городе не было пустующих, брошенных домов, в каждом доме
прочно утвердился уют, тепло и относительный достаток.

Многое из того, что было сделано для города и его жителей, приходится
на период с 1973 по 1986 годы. Приведу факты.

1975 год. Было завершено строительство производственных и
социально-бытовых объектов Жезказганского горно-металлургического
комбината с охватом полного технологаческого цикла от добычи руды до
пуска катодной меди. Коэффициент комплексности использования сырья в
металлургическом переделе доведен до 91,6 процента.

1973-1986 годы. Построено 669063 квадратных метров жилья. Для
сведения, на сегодня учтенный городской жилищный фонд составляет
1491108 квадратных метров.

1975 год. Все инвалиды Великой Отечественной войны, обратившиеся
с заявлениями до 20 января 1975 года, были обеспечены жилой площадью.

1976 год. Введена в действие первая очередь Жайремского горно-
обогатительного комбината. Интенсивное освоение этой группы
месторождений выдвинуло Жезказганскую область на ведущие рубежи
цветной металлургии.

Мысленно пройдем или проедем по улицам медной столицы страны,
восхищенно посмотрим на современные здания - гостиничный комплекс
«Байконур», вчерашний кинотеатр «Орбита», а ныне место отдыха молодежи
КРК «Сарыарка», учебные корпуса университета, школа искусств и др. Все
они были возведены при активном участии О.Асылбекова.

Каким же было жизненное кредо Ошакбая Асылбековича?
Его жизненный девиз - слова великого Абая: «Будь разумен, укрепляй
свой дух в борьбе, лишь бездарный покоряется судьбе».

Однажды он рассказал мне об одном эпизоде из жизни старшего
султана Ердена батыра, написанного активным участником установления
Советской власти в Улутау-Жезказганском регионе Сабыром Шариповым.
Суть рассказа в следующем: генерал Маевский со своими сопровождающими
в количестве несколько десятков человек остановились в 3 - 4 верстах от аула
султана. Ранним утром генерал направил своего нарочного в аул оповеститъ
султана о своем прибытии и немедленной организации встречи. Однако,
ссылаясь на различные причины, Ерден задержался с выездом до полудня,
и только в обед встретил своего высокого гостя. Это говорит о том, что в
любых обстоятельствах нужно быть достойным своего имени, из любой
ситуации выходить с честью, не прогибаясь и не кланяясь. Во времена
застоя, иногда и сейчас встречаются случаи, когда приезжают представители
вышестоящих органов, то первым делом возникает вопрос, как встретить
чтобы они остались довольными. Ошакбай Асылбекович же, прежде всего,
старался создать им оптимальные условия для работы, а не для развлечения
приезжающих.

Таким был Ошеке. Однажды бюро ЦК Компартии Казахстана заслушало
отчет первого секретаря городского комитета партии о проводимой работе
по пропаганде марксистско-ленинской теории и мобилизации трудящихся по
выполнению производственных задач. Его обстоятельный и самокритичный
доклад оставил хорошее впечатление у членов бюро Ц К , лично у
Д.А.Кунаева. Председательствующий просил доложить о настроении людей,
обеспечении их продуктами животноводства и прочих нерешенных вопросах.
Он воспользовался представленным случаем и убедительно изложил наиболее
актуальные проблемы. В результате в принятом постановлении бюро нашли
решение такие крупные, застарелые проблемы как строительство комплексов
аэровокзала, индейководческой фабрики, обеспечение Жайремского
комбината мощными самосвалами для вывозки руды из карьера.

Побывав в Алматы на съездах Компартии Казахстана, пленумах ЦК
и партийно-хозяйственных активах О.Асылбеков возвращался с удачной
«добычей». Например, дополнительно к плану области для Жезказгана,
новой школой, лимитом поставки металлопроката, служебных автомашин
для городских учреждений и т.д.

Прибывшие в Жезказган руководители республиканских ведомств в

обязательном порядке бывали у первого секретаря горкома партии: просили
помочь своим подопечным в выполнении своих специфических функций.
получении каких-то зданий или просто периодически обращать внимание
на их дела. Меня поразила его осведомленность о состоянии работы в
некоторых городских организациях и умение решать волнующие их вопросы
непосредственно с алматинцами. Так, в результате он добивался укрепления
кадрами одних предприятий, выделения другим денежных средств в
соответствии с предстоящими объемами работ, оснащение нуждаюшихся
организаций города новым технологическим оборудованием и прочеі
техникой.

Ошакбай Асылбекович отличался доброжелательностью к
окружающим, ровностью поведения и обстоятельным подходом к делу. Он
строго соблюдал старинное правило - если делаешь дело, то считай его
самым главным, если говоришь с человеком, то это твой гдавный разговор
Он был человеком слова, всегда выполнял свои обещания. Работая 15 лет в
отделе пропаганды и агитации обкома партии, я не помню ни одного случаі
жалобы на него за невыполнение каких-то обещаний или заверений.

Интересный собеседник, он уверенно и оптимистически смотрел на
жизнь. Обладая отменным чувством юмора, почти на все случаи жизни. в
запасе у него была веселая присказка.

Ему посчастливилось работать с такими знаменитыми и выдаюшимися
деятелями Жезказгана как Виктор Гурба, Петр Матюшин, Израиль Меклер.
Мухит Бупежанов, Какимбек Салыков, Алексей Воронов, Петр Сельский.
Газиз Омаров, Жылкибай Аралбаев, Садык Асатов, Тулеген Абдрахманов и
другие. Люди, встречавшиеся на жизненном пути Ошакбая Асылбековича.
а таких было не мало, оставляли в его жизни определенный след. Он до
последних дней своей жизни тепло вспоминал о подарке сделанном мололея
семье ветераном труда Хасеном Такиевым маленьком молотке и топоре. как
о символе того, что все в их руках.

У старших он учился мудрости, набирался профессионализма,у
молодых заряжался энергией, учился принимать неординарные р е ш е н и я ,
соответствующие духу времени. Он воспитал целую плеяду руководителей
различньгх сфер и рангов. Среди них - депутат мажилиса парламента РК.
аким города, руководители крупных компаний и фирм, директора

муниципальных учреждений, деятели культуры, образования,
здравоохранения, рядовые труженики. Учитель должен быть доволен
продолжателями своего дела. Впитавшие в себя асылбековской неувядаемой
энергии, оптимизма и опыта, его ученики успешно осуществляют стратегию
Президента Н.Назарбаева «Казахстан-2050». Увеличивается производство
продукции, население города обеспечено теплом, водой и электроэнергией
по самым низким тарифам в стране. Ухоженные, чистые, зеленые улицы и
скверы, реконструированные и вновь построенные дома, административные
и сервисные здания, вызывают у гостей восхищение.

Скоро Жезказгану 60 лет. За это время город набирался сил. Горожане
ждут новых и больших перемен в дальнейшем улучшении экологической
обстановки, управлении созданной многими поколениями парковой зоны
на основе опыта и традиций стран Запада и Востока, а так же обеспечение
максимальных условий для жизни и отдыха жезказганцев. Жители
добродетельного города (к которым относимся и все мы - бюджетники,
казахмысовцы, занятые средним и малым бизнесом и другие) по Аль-Фараби,
«живя в различные времена и следуя друг за другом, они все образуют как бы
единую вечно пребывающую душу». Убежден, сейчас как раз время для тех,
кто жаждет действий, Ошеке нам показывает дорогу, в каком направлении
действовать.

БАТЫР БАРЛАУШЫ

Ер ел үшін! - дейді халық. Елімізге аса бір қатерлі қауіп төнген сол
бір сұрапыл жылы Жақсымбет Үншібаев 18 жаста болатын. Ол қолына қару
алып Ұлы Отанды қорғау үшін батысқа аттанды.

Ереуілдеп өткен төрт жыл. Солдат Курскіден сонау Германия
шекарасына дейінгі аралықты қадамдап өлшеді. Жаудың оғы оны үш
рет жаралады. Даңққа бөленген барлаушы тұтқиылда жау тылына өтіп,
фашистерді талай рет тосыннан соққылады. Фашистердің талайын, тіпті
олардың генералын да айдап әкелетін.

Жақсымбет қан майданда партия қатарына өтті. Ол үш дәрежелі «Даңқ»
орденімен, «Қызыл жұлдыз» орденімен, медальдермен наградталған. Қазір
қағазы сарғыш тартқан майдан газеттері, әскери документтер барлаушының
ерлігін паш етеді. Солардан шағын ғана үш эпизод келтірейік.

...Күз. Ауа райы суытып, су беті кілегейленіп қата бастаған. Таңертең
шық түседі. Ол күн қызғанша жатады.

Барлаушының бөлімшесі Ингелест өзенінің шығысына орныққан.
Жаудың бекінісі 4-5 километр жерде. Екі аралық тақтайдай жазық,
қыбырлағанды екі жақ бірдей көріп отырады.

Біздің артиллеристер жау оғы шыққан жақты біраз қырына алып
бажайлаған еді. Фашистер кештете өз «әніне» қайта басты.

Командир Жақсымбет бастаған үш кісіні барлауға жіберуге шешім
жасады. Мақсат карсы жақтың зеңбіректері орналасқан жерді анықтап,
мүмкіндігінше жау тылына тереңірек еніп, күшін байқау еді.

Барлаушылар ертеңіне таң саз бере жолға шықты. Бәрі еңбектеп келеді.
Сақтық үшін бе, гитлершілдер автоматтан бір кезек оқ жаудырды да үні өшті.
Күн қыза жерден будақ-будақ бу көтеріліп, тұман боп айналаны тұмшады.
Солдаттар осы кезде шептен әрі өтті де сұғынып ішке енді.

Жақсымбеттер бөлімшеге біржарым төулікте оралды. Жау тылында
100 километрдей жерді шарлапты. Аса қажет ақпарларды мол жинаған.
Әсіресе, жұмбақ зеңбіректер жайлы хабары бағалы еді. Гитлершілдер қулық
жасаған екен. Негізгі мекенге шабыңдықта үйілген пішен маяларын таңдаған.
Түн түндігін жамылып, мақпал қараңғылық түсісімен қаруын үш шақырым
алысқа алып шығады да оқ жаудырады. Көп үзамай орнына кері қайтады, күн
ұзағына шөп ішіне жасырынады.

Біздің зеңбіректер маяға жасырынған жау қаруын екі сағатта тас-талқан
етті. Үрейленген жау есеңгіреп, кейін қайтты. Осы жорықта советтің әскер
бөлімшесі қырық километр ілгері барып, бекініс жасады.

...1944 жылдың жазы. Соққы үстіне соққы жеген фашистер соғыса
отырып, өз үңгіріне кейін шегінуде. Атақты Ясса-Кишинев шайқасы жүріп
жатқан. Совет армиясы азат ету міндетін орыңдап, Румыния жеріне таянып
тұр.

Әскерлеріміздің негізгі бөлімшесі Днестрдің шығысына бекінген.
Жау Пруть өзенінен неғұрлым тезірек, әрі қарсыласып, қарсы жақты үлкен
шығынға ұшырата отырып, өтуге тырысты. Осы кезде Жақсымбет қызмет
ететін корпустың №280 танк бригадасы жаудың ту сыртына шығып, Пруть
өзенінің оңтүстігіндегі көпірді күзетуге бұйрық алды.

Қажыған фашист солдаттары тұтас танк бригадасына табан тіреп
қарсы шығуды ойлаған жоқ. Әуелі еліріп түрегелгенімен шулап қала берді.
Танкистер «Катюшаның» қалқалауымен өзенге он бес километр таяп келіп
тоқтады.

Солдаттар орнығып жатқан. Жер өңіне орай жамылғы бүркеу жасалуда.
Десант-атқыштар окоп қазып, құтысыңдағы тамақты ысытып ішудің қамына
кірісті.

Жақсымбетгі шақырып алған барлаушылар взводының командирі
Морозов бұйрықты қысқа тұжырымдады.

- Барлауға шығуға дайындалыңыз! Қарауыңызға бронемашина,
:<Т-34» танкі беріледі. Он кісі жаныңызға ертесіз. Міндетіңіз - маңайды
шолу. Байқаңыз, сақтық керек.

- Құп болады.
Жасақ солтүстік шығыс жаққа беттеді. Алда оқ оты шарпыған орман
шоқтары. Итарқа биік қыраң. Кырқаның қолтығына ұмтылып шағын село
жатыр.
Жақсымбет атқыштарды осы жерден түсірді. Селоға кірудің жоспары
былайша жасалды. Танк пен броневик аспандата оқ атып құйрық тістесе
жеді. Мұны күткен селоның түбіндегі солдаттар жедел «уралап» лап қояды.
Соңда бейқам, қаперсіз жатқан фашистер кенеттен тиіскен совет әскерлерінің
дыбысынан-ақ есі кетіп, пәрменді күреске шыға алмайды. Тізе бүгеді.
Операция ойлағандай жүрді. 250 фашист қаруын тастап, қолын көтерді.

Атқыштар да олжалы жетті. Алдында қолға түскен румын генералы келе
жатыр. Шеткі үйде көзінің шырымын алып жатыр екен, желкесінен бір-
ак қысыпты оның. «Гитлер капут!» дегеннен басқаға шамасы келмепті.
Маңайындағьшар комаңдирімен ісі болмай табанын жалтыратқан.

Батыр солдат басқарған барлаушылардың бұл сәтті сапары біразға
дейін корпуста аңыз болып жүрді.

...«Бөрі аштығын білдірмес, сыртқа ішін қампитар деген бар емес пе?
Ғумырының ақырғы айларыңда гитлершіл жауыздар осыны істеп бақты ғой.

Бұл оқиға Венгрия топырағында болған еді. Бір жағынан алғанда ол
Жақсымбеттің барлаушьшық қызметінің қорытындысы сияқты.

Хатван қаласының түбінде советтің жаяу әскер бөлімшесі фашистермен
бетпе-бет келген болатын. Негізгі күш бір жетідей артта еді. Сондықтан
батыл шабуылға көшу көзсіз ерлік, тіпті аяғы өкінішке апаратын асығыстық
тәрізді көрінетін. Оның үстіне сырттай қарағандар фашистер күш жинап,
үлкен қорғаныс жасауда десті. Белес биігіңде оқсебелеп миномет түр.

Түн жамьшып Жақсымбет бастаған бес жігіт жау шебінен өрі аттады.
Миномет орнатылған окоптың желкесіңде түр. Іште екі фашист солдаты.
Аяқтарының басына минометтің курогын сыммен жалғастырып байлап
алған. Өздері үйқылы-ояу. Анда-санда сымды тартып қалады. Миналар
біздің жаққа барып жарылуда.

Уақытты откізуге болмайды. Үш барлаушы қарғып түсті. Жақсымбет
еңгезердей, нойыс, дәу сарының үстіне бүре қоңды. Әйтім деген жігіт бір
қағылезін лезде алып үрып, аузына резина жастықшаны тығып үлгерді.
Петька болса, фашистердің сезіктенбеуі үшін екі минометті аспандата атып
жатыр.

Бірақ шыға бере олар фашистердің көзіне шалынып қалды. Аспанға
лақтырылған ракеталар айналаны жарқыратып жіберді. Әр жерден бытырап,
автомат үні шыға бастады. Екі барлаушы оққа үшты. Әйтім екі фашисті
алдына салып, ілгерілеп жүрді. Жақсымбет пен Петька жаральшарды көтеріп,
белімшеге күн көтеріле жетті.

Қолға түскен минометшілер үлкен сырдың бетін ашқан. Қару күшін,
жау бекінісінің өзекті бағыттарын аңыратып айтып жатыр. Фашистер қаша
бастапты. Тек, бет тұздыққа жеңіл әскери бөлімше қалдырған.

Түс мезгіліне таяу біздің солдаттар шабуылға көтерілді.
Үш эпизод батыл барлаушының барлық қызметін қамтымайды.
Ол от жүректі, жігерлі, тапқыр, отаншыл жігіттің басынан өткен оңдаған
оқиғалардың бір бөлігі тәрізді. Әрине, оның бәрін тамамдап айтып шығу
шағын мақалада мүмкін емес.
Мен кешегі барлаушымен қарама-қарсы отырмын. Болаттан
қүйылғандай сом тұлға, жауырынды кең иық. Самай шашы буырыпданып,
ақ қырау шалған. Оң қабағындағы, мандайындағы тыртықтар от-жалынды
жыддардың қүпиясын ұрлағандай. Балғадай саусақты қолын сермеп,
қоңыржай үнмен сөйлейді. Дауысында ерекше байқалатын нақтылық, өзекті
бір аркау бар. Көңілі қазақ жеріндей кең, жарқын, жайдары.
Ол үшін уақыт аса қадірлі, қымбат. Барлаушы емірінің бүкіл іс
тағдырын шешетін жеке секундтары Жақсымбетті осыған дағдыландырған.
Қазір Жезқаған руда баскармасында коммуналдық-түрғын үй бөлімінің
бастығы. Жүмыстан тыс мерзімді мектепте балалар арасынан, клубта жас
қауымның ортасьшан кересіз. Пионерлер оған қонаққа келіп тұрады. Үлы
Отан соғысының бай тарихы үрпақтан үрпаққа аңыз болып жетеді.
Кештете ауласындағы көк өрім бауды баптауға шығады. Алма ағашы
шырынының астын қопсытады, күнарлы шірік топырақ салады. Бұрын
біреу болса, б и ы л л біреу қосқан. Бүршік жарыпты. Кенжесі Сөуле да кішкене
топатайымен су тасиды, бақты суарады.
Батыр барлаушыны, оның ізбасар мүрагерін қүлпырған бақ ортасынан
кору қандай тамаша! Жақсымбат Үншібаев осы үшін күресті емес пе?!

Макен-ага - так величают его сослуживцы и соратники. На его
насыщенную и порой беспокойную жизнь выпало немало испытаний
и неожиданных поворотов. Особенно тяжелыми были последствия
насильственной коллективизации. Отобрали весь скот.

Отец Макена Торегельды по тем временам считался образованным
человеком. Разбирался в политике, работал бухгалтером. И он решил оставить
насиженные места и перекочевать в Южный Казахстан. Его родные и близкие
обосновались в Туркестане, Сайраме и Чимкенте, освоили хлебопашеское
дело, вступили наемными рабочими в нарождающиеся кустарные и
промышленные предприятия. День за днем проходили месяцы, целые годы.
В 1928 году был запущен первенец цветной металлургии Советского Востока
Карсакпайский медеплавительный завод. Построена железная дорога
Нельды -Жезказган. Начался наплыв вчерашних шаруа, чабанов, скотников
в будущий крупный центр промышленности. И пятнадцатилетний мальчик с
тяжелобольным отцом, родными поочередно на поезде,самолете отправился
обратно в родной Карсакбай. Не мог он знать, что через несколько дней
любимый отец покинет мир, и он станет главой и кормильцем большой семьи.

Макен Торегельдин прошел неимоверно трудную, болыную школу
жизни, особенно в юношеском возрасте и в молодые годы. К счастью, Каныш
Имантаевич Сатпаев принимает его на работу в качестве младшего рабочего
в геолого-разведочную экспедицию. Тогда Макену едва исполнилось
шестнадцать лет. Одновременно он продолжает учебу в вечерней школе,
на курсах коллекторов. Начальник экспедиции находит время для проверки
его дневника посещаемости, беседует с юношей на разные темы. «Однажды,
- вспоминает Маке, - Каныш Имантаевич возвращался из поездок по
историческим местам, осмотра памятников истории, культуры и природы.
Он был под впечатлением от увиденных уникальных, неповторимых
памятников Танбалы-тас в отрогах Каратау у озера Каракойын-Самен. Он
говорил также о мавзолеях Алашахана, Жошыхана, Домбауыл, петроглифах
на берегу реки Буланты. Именно тогда у Макена возникает желание стать
историком, археологом, дать возможность народу узнать о своем прошлом.
Он пронес эту мечту через невзгоды и войну, послевоенные годы.

Он - активный участник Великой Отечественной войны. Выпускник
дислоцированного в Ташкенте Хабаровского училища химических войск.

19-летний парень получил первое боевое крещение в битве под Сталинградом
в качестве командира огнеметного взвода. Как святую реликвию первого
успешного боя с фашистами, бережно хранил благодарность командира
дивизии. В должности командира роты огнеметного батальона участвовал
в освобождении Румынии, Болгарии, Венгрии, Югославии. За ратный труд
награжден двумя степенями ордена Отечественной войны, орденом Красной
Звезды, многими медалями.

Для Макена Торегельдиновича война завершилась только осенью
1972 года, когда в результате многолетней поисковой работы он установил
подробности гибели своего боевого друга, контрразведчика Николая Ельцова
и выполнил просьбу покойного офицера посетить родителей в Краснодарском
крае и рассказать, как он сражался на поле брани за Родину. И сегодня он
помнит слова отца погибшего, сказанные 23 года назад: «Друзья детства
Николая живут на соседних улицах. Но никто из них к нам не приходил.
В крови твоего народа есть особое святое качество, и оно привело тебя в
далекий Усть-Лабинск за тридевять земель, к дряхлому старику и старушке...
Спасибо...»

После войны Макен занимался сельским хозяйством. Избирался
заместителем председателя Жезказганского райисполкома, был первым
заместителем межрайонного территориально-производственного управления
сельского хозяйства, возглавлял райсельхозинспекцию, один из крупных
овцеводческих совхозов в Карагаңдинской области. В апреле 1970 года был
избран первым секретарем Жездинского райкома партии, где работал на
протяжении 16 лет.

Макен Торегельдин ушел на пенсию и сразу занялся созданием
музея истории горного и плавильного дела в поселке Жезды. Он к этому
готовился десятилетия. Слова Каныша Сатпаева о памятниках истории и
культуры глубоко запали в его душу. Он по крупицам накапливал материал,
изучал историю казахского народа, на своей рабочей карте обозначал
местонахождение уникальных памятников.

Слово «музей» в переводе с греческого означает храм науки. Его
создание требует разностороннего универсального образования. Опыт
Макена Торегельдина в сатпаевской экспедиции, участие в полевых
работах, общение с такими инженерами, как Угедей (Сергей) Бокейханов,
техниками Герасимовым, Минаковым, Валентином Ушаковым, были как

раз кстати. Кроме того, первые наброски тематико-экспозиционного плана
музея составил тогдашний министр культуры Узбекали Жаныбеков. Давали
научные консультации академики: историк Манаш Козыбаев, горный
инженер Абилкас Сагинов, геолог Айтжан Абдуллин, известный археолог
Кемал Акишев, полезными были советы горных инженеров Газиза Омарова,
Тамерлана Урумова, знатоков металлургического производства Толегена
Абдрахманова, Кадыра Маткенова, Джонсона Хагажеева и многих других.
Сегодня единственный в СНГ музей истории горного и плавильного дела
отличается высоким профессиональным уровнем научной экспертизы,
систематизации, составления пояснительных аннотаций, наконец,
расположения экспонатов.

Заходя в зал музея, невольно осознаешь свою причастность к
кочевникам, населявшим золотистую степь Сары-Арки; их духовное
и материальное наследие, как родной воздух, впитывается человеком,
возвышая дух и разум.

Добыча руды, ее переработка и плавка совершенствовались веками. За
многие годы произошли коренные, качественные изменения в технологии,
повысились знания и навыки человека. Многие экспонаты представлены в
ассоциированной, сравнительной форме. Например, способ добычи руды
сакских племен и горняков современных шахт-гигантов города Сатпаева,
древние средства обогащения руды на Сымтасе и на обогатительной
фабрике Балхаша. Особо привлекает взор посетителей печь эпохи бронзы,
обнаруженная недалеко от Жезказганского рудника и современный
медеплавительный завод в Жезказгане. На прилегающей к музею большой
площади местными энтузиастами К.Балкеновым, Г.Акпанбеком и
С.Улдановым возведена точная копия металлургической печи образца V
века до нашего летоисчисления, где при посещении в 1994 году вчерашний
горновой металлург Президент Н. А. Назарбаев по древней технологии саков
получил медные слитки.

Представленные фрагменты силовой электростанции американского
производства, доставленный из Порт-Артура токарный станок, завезенные
англичанами лебедки, маховик, ковш, паровоз, каждый из экспонатов
заслуживает отдельной темы разговора.

Словом, экспонаты музея повествуют о том, что прямой поток
древних тюрков - казахский народ - издавна имел высокую культуру и
не уступает многим народам мировой цивилизации. Фотокопии многих

экспонатов были представлены на выставке «Шығыс-Батыс-Шығыс. Британ-
Казахстан байланыстары» (Восток-Запад-Восток. Британо-Казахстанские
связи), прошедшей в Лондоне в 2001 году. Они вызвали живой интерес
средств массовой информации, посетителей. Отрадно, что Жездинский
музей истории горного и плавильного дела наряду с такими коллективами
мирового масштаба, как компания «Бритиш газ Казахстан», «Ифнет
Габбинз», лондонская библиотека, лондонская портретная галерея и другими,
получили высокую оценку.

Для студентов, учащихся, общественности музей своего рода открытая
книга истории и культуры. Здесь проводятся по отдельным темам занятия
студентов Жезказганского университета.

Президентская программа по возрождению исторических центров на
Шелковом пути, соединения культурного наследия тюркоязычных народов
и его дальнейшего развития на 1998-2002 годы, вдохновляет Маке на
новые свершения. Он был поглощен идей создания музейного комплекса
под открытом небом на базе древнего городка Баскамыр в местности
Талдысай. Отечественные и зарубежные ученые предполагают, что здесь
люди обитают уже течение трех миллионов лет. На раскопках найдены
пещеры, послужившие жильем для первобытного человека, примитивные
каменные орудия труда, бытовые изделия, шлаки металлургии, полученные
при металлургическом переделе в эпоху железа, материальных памятников
времен сакского, древнетюркского населения. Маке разработал проект
туристического маршрута по тематике «Ұлытау - ұлттың ұясы» («Ұлытау -
колыбель нации), который получил положительный отклик в Министерстве
культуры, информации и общественного согласия, агентстве по туризму и
спорту и у местных предпринимателей.

Много сил и времени Маке отдал изучению и конкретизации отдельных
сторон биографии предводителя национально-освободительного движения
в 1916 году сардара Амангельды Иманова. Он установил, что батыр родился
в местечке Балык-карасу в русле реки Дулыгалы на территории Кайдаулской
волости Тургайского уезда, ныне Улытауского района Карагандинской
области. Первое собрание участников восстания против унизительного
для казахского народа указа самодержца состоялось непосредственно
в Дулыгалинской мечети. Об этом свидетельствует сохранившаяся в
течение почти 90 лет голова беложелтого барана, принесенного в жертву
во славу Аллаха и покровительства их в правом деле восставших. Маке

создал областаой общественный фонд «Дулыгалы». Он был инициатором
и организатором сооружения 13-метрового памятника на месте рождения
батыра и сардара Амангельды Иманова, открытие которого состоялось
летом 2000 года при участии многочисленного народа из Тургайской и
Улытауской земель.

Очевидно одно, Маке любой уголок необъятного Казахстана
воспринимал как родной, любую его проблему как свою кровную.
Не случайно он активно взялся за организацию изготовления второго
экземпляра тайказана мечети Кожа Ахмета Яссави. Тайказан в дни
Всемирного курьштая казахов в Туркестане был установлен на площади
Есимхана. Большие дела свершаются при участии широкого круга людей.
Благодаря глубокому пониманию важности этой работы акимом города
Жезказгана Жумамади Ибадиддиным, директором Балхашского горно-
металлургического комбината Махмудом Алипбергеновым в кратчайшие
сроки на высоком профессиональном уровне осуществлен этот проект, -
говорил аксакал.

Заслуги Макена Торегельдина достойно оценены государством. В
1995 году он был награжден медалью «Ерен еңбегі үшін». В год 10-летия
независимости Республики Казахстан его труд отмечен юбилейной медалью.
Он - почетный профессор Жезказганского университета, почетный
гражданин Улытауского района. Его научно-исследовательская работа
обобщена в двух книгах, последняя - «Вечное наследие» -выпущена в свет
в 1993 году.

Он воспитал глубоко порядочных, искренних, интеллигентных детей.
Маке нет сейчас среди нас. Но его дух, слова и личный пример
вдохновляют на новые свершения. Его дети выпустили книгу «Мой долг»
(фронтовые записки) М. Торегельдина. Государственная ономастическая
комиссия РК поддержала предложение о присвоении имени Макена
Торегельдина музею истории горного и плавильного дела пос. Жезды
Улутауского района.

ЖЕЗҚАЗҒАН: ЖЕЛТОҚСАН-86

1991 жылдың желтоқсан айының алғашқы күндері болатын. Алматыда
«Алатау» санаторийінде демалыста ем-дом алып жатқанбыз. Кешкілік
үкімет аппаратында жауапты қызмет атқаратын әріптесім, әрі бауырмал
інім Жұмағали Наурызбай телефон соқты.

Желтоқсанның 10-жұлдызында Республика сарайында Қазақстанның
бүкіл халық сайлаған түңғыш Президенті Н.Назарбаевтың қызметіне
кірісуіне байланысты салтанатты мәжіліс болады. Соған шақыру қағазын
алып қойдым, - деп хабарлады.

Біз діттеген мерзімде Республика Сарайына келдік. Жоғарғы Кеңестің
кеңейтілген мәжілісіне КСРО халық депутаттары, республика Укіметінің
мүшелері, облыс, аудан, қала басшылары, ғылым, мәдениет, өнер
қайраткерлері жиналған екен. Еліміздің ақылман ағалары мен марқасқа
жайсаңдары осында.

Мәжілісті Жоғарғы Кеңес төрағасының міндетін атқарушы
С.Әбділдин ашты. Ол Н.Назарбаевты сахнада оған арналған құрметті
орынға келіп отыруға шақырды. Залдағылар тарихи жолайрықта елі мен
халқының тағдырын мойнына алған, ержүрек, әрі даңқты замаңдасын
орнынан тұрып ду қол шапалақтап, қошеметтеп қарсы алды.

Жүрегіміз май ішкендей еді. Таңертең ғана Парламент мемлекетімізді
Қазақстан Республикасы деп атау жөнінде Заң қабылдаған. Енді сан
ғасырлық тарихта тұңғыш сайланған халық Президенті таққа отырғалы
отыр. Жүздеген халық пен ұлысты бір көгенге матап, бір шыбықпен айдаған
Совет одағы тарих тереңіне батып барады. Бұрынғы ұлан-байтақ Кеңес
даласында соғыс өрті түтанып, бейкүнө жандар құрбан болып жатқан.
Күшпен таңылған әлеуметтік-экономикалық байланыстар теріс есілген
арқандай тарқатылып, быт-шыт ыдырай бастаған. Егемендік алған жас
мемлекеттің ертеңі қандай, басына қонған бақ баянды бола ма, еңсемізді
көтеріп, өркениетті демократиялық қоғам құра аламыз ба? -осы сұрақтар
кейде көңілімізді кеулеп кететін.

Президент мінбе жанына келіп, қолын Конституцияға, Мемлекеттік
тәуелсіздік Декларациясына қойып, ішкі сенім мен тегеурінді еркі сыртқа
тебіңдеп, нық та қоңыр үнмен ант берді. Салтанатқа қатысушылар жан-
дүниесі бір сілкінгендей болды, көңілдегі күдігі сейіліп, болашаққа үміт
оты ерекше жарқ етті. Зал ду қол шапалаққа көміліп, бір сәт халқымыздың
мәрттігін, бірлігі мен берекесін әлдилеген бесік сияқты көрінді.