รายวิชา 72130259 การควบคุมสัตว์พาหะนำโรค

Page |0



Page |0

มคอ. ๓ รายละเอียดของรายวชิ า

รายละเอยี ดของรายวิชา(Course Specification) หมายถึง ขอD มลู เกยี่ วกับแนวทางการบรหิ ารจัดการของแตลO ะรายวชิ า
เพื่อใหกD ารจัดการเรยี นการสอนสอดคลอD งและเปนV ไปตามท่ีวางแผนไวใD นรายละเอียดของหลกั สตู ร ซึง่ แตOละรายวิชาจะกำหนดไวD
อยาO งชดั เจนเกย่ี วกับวตั ถปุ ระสงค\และรายละเอียดของเนอื้ หาความรใูD นรายวิชา แนวทางการปลกู ฝ_งทักษะตาO งๆ ตลอดจน
คณุ ลกั ษณะอ่ืนๆทนี่ ักศกึ ษาจะไดDรบั การพฒั นาใหปD ระสบความสำเร็จตามจุดมงOุ หมายของรายวิชา มีการก าหนดรายละเอยี ด
เกยี่ วกับระยะเวลาทีใ่ ชใD นการเรยี น วธิ กี ารเรียนการสอน การวดั และประเมินผลในรายวชิ า ตลอดจนหนงั สอื หรอื ส่ือทางวิชาการ
อื่น ๆ ที่จำเปนV สำหรับการเรยี นรDู นอกจากน้ยี ังกำหนดยทุ ธศาสตรใ\ นการประเมินรายวชิ าและกระบวนการปรับปรงุ
ประกอบดวD ย ๗ หมวด ดังน้ี

หมวดที่ ๑ ขDอมลู ท่ัวไป
หมวดที่ ๒ จดุ มุงO หมายและวัตถุประสงค\
หมวดท่ี ๓ ลักษณะและการด าเนนิ การ
หมวดที่ ๔ การพัฒนาผลการเรียนรูขD องนักศกึ ษา
หมวดที่ ๕ แผนการสอนและการประเมินผล
หมวดท่ี ๖ ทรัพยากรประกอบการเรยี นการสอน
หมวดท่ี ๗ การประเมนิ และปรบั ปรงุ การด าเนนิ การของรายวิชา

Page |1

บทท่ี 1 แผนการสอน
บทที่ 2
ทม่ี าและความสำคัญ
บทท่ี 3 สัตว\อาร\โทรปอด (Arthropod)
ระบาดวิทยา (Epidemiology)
บทท่ี 4 การควบคมุ และกำจดั ยงุ
การควบคุมและกำจัดแมลงวัน
บทที่ 5 การควบคมุ และกำจัดแมลงสาบ
บทที่ 6 การควบคุมและกำจัดเหาและหมัด
บทที่ 7 การควบคุมและกำจัดหนู
บทท่ี 8 กฎอนามยั ระหวOางประเทศ พ.ศ.๒๕๔๘ และแนวทางการดำเนนิ งานตามกฎฯ
บทท่ี 9 การประยกุ ต\ใชนD วัตกรรมในการควบคุมแมลงหาหะนำโรค
บทที่ 10

Page |2

บทท่ี 1
ที่มาและความสำคัญ

สัตวพ์ าหะนำโรค (Vector borne diseases)
สัตว\พาหะนำโรคที่กOอใหDเกิดป_ญหาดDานสาธารณสุขและสิ่งแวดลDอมในป_จจุบัน ซึ่งหลายประเทศทั่วโลก รวมถึงประเทศไทย

ใหDความสำคัญในการเฝÜาระวังถึงผลกระทบที่เกิดขึ้นตOอสิ่งมีชีวิต โดยสัตว\ที่จัดเปVนพาหะนำโรค ไดDแกO แมลงวัน แมลงสาบ มด หนู
นก สุนัข และแมว เปVนตDน สัตว\เหลOานี้ทำใหDเกิดความเสียหายตOอ อาหาร วัตถุดิบ ที่ใชDในการอุปโภคและบริโภค รวมถึงเครื่องใชD
ตOาง ๆ ซึ่งสOงผลกระทบตOอมนุษย\ ตลอดจนความเสียหายตOอเศรษฐกิจของโลก สาเหตุมาจากสุขอนามัยที่ไมOถูกตDอง โดยเริ่มต้ังแตO
สถานท่ีตั้งและสิ่งแวดลDอมโดยรอบบริเวณที่อยูOอาศัยที่ไมOถูกสุขลักษณะ ไมOมีการดูแลใหDเปVนระเบียบเรียบรDอย จึงอาจเปVนแหลOงที่
สะสมของสัตว\พาหะนำโรครวมทั้งเปVนแหลOงแพรOพันธุ\เพื่อเพิ่มปริมาณมากขึ้น กOอใหDเกิดป_ญหาในการควบคุมปÜองกันที่จำเปVนตDอง
จัดการแกไD ขโดยเรงO ดวO นตOอไป

ภาพท่ี 1-1 สัตว\พาหะนำโรค (European Food Safety Authority, 2014)

Page |3

สตั วห. รือแมลงทีเ่ ปน9 พาหะนำโรค

ภาพท่ี 1-2 ไฟลมั ของสัตว\พาหะนำโรค (European Food Safety Authority, 2014)

ยุงเปVนพาหะของโรคหลายชนิด เชนO โรคไขเD ลือดออก ไขมD าลาเรีย เช้ือไวรสั ซกิ า โรคตดิ เชอ้ื ไวรสั ชิคุนกุนยา โรคเทาD ชาD ง
และโรคไขสD มองอกั เสบ (Rocha Hoffmann and Souto, 2020)

ยงุ ลาย (Aedes Mosquitoes)

ภาพท่ี 1-3 ลักษณะทางกายภาพของยุงลาย (Fernandes, Cordeiro & Recamonde-Mendozaa, 2021)

ช่อื ทางวทิ ยาศาสตร. : Aedes Aegypti
ยงุ ลายเปนV พาหะหลกั ของโรคไขซD ิกา (Zika Virus)
ลักษณะทางกายภาพ
ตัวเตม็ วัยมีสดี ำและลายสีขาว
ตัวอOอนจะทำมมุ 45 องศาจากผิวนำ้
ไขOยงุ มสี ีดำ รูปราO งเหมือนลูกรกั บ้ี
วงจรชีวิต
ระยะไขใO ชเD วลา 6-8 วัน

Page |4

มกี ารเปลย่ี นแปลง 4 ข้ัน คอื ไขO ตัวออO น ดกั แดD และตัวเต็มวัย
พฤตกิ รรม

ชอบอยใOู นภาชนะท่มี ีนำ้ สะอาด
ชอบสีเขมD เชนO ดำและแดง

บินไดรD ะยะใกลDๆ (50 – 100 เมตร)
ยงุ กXนปลอY ง (Anopheles Mosquito)

ภาพท่ี1-4 ลกั ษณะทางกายภาพของยงุ กนD ปลอO ง (Schlagenhauf, 2013)

ชอื่ ทางวทิ ยาศาสตร. : Anopheles SPP.
ยุงกนD ปลOองเปVนพาหะนำโรคมาลาเรีย
ลกั ษณะทางกายภาพ
ตัวเตม็ วยั – มีลายสีออO นและเขมD บนปñก และทำมมุ 45 องศากบั พ้ืนผวิ
ตวั อOอน – อาศัยราบไปกับผวิ น้ำ ไขOมขี นาดยาวประมาณ 1 มม. และลอยตะแคง
วงจรชวี ิต
ระยะไขOใชDเวลา 6 – 10 วนั
มีการพัฒนา 4 ขัน้ คือ ไขO ตัวออO น ดักแดD และตัวเตม็ วัย
พฤติกรรม
ทอี่ ยOู – ชอบน้ำสะอาดปราศจากมลพษิ
เวลากดั – กัดตอนกลางคืนและพักอาศัยในรOมหรอื ภายนอก (ขน้ึ อยูกO ับสายพันธุ)\
ชอบสเี ขมD
ตวั เมยี ทไ่ี ดกD ินเลอื ดหนง่ึ ม้อื สามารถวางไขไO ดD 50 – 150 ใบ

Page |5

ภาพท่ี 1-5 ลกั ษณะทางกายภาพของยุงรำคาญ (Turell et al. 2017)

ยุงรำคาญ (Culex Mosquito)
ชอื่ ทางวิทยาศาสตร. : Culex spp.
ยงุ รำคาญ เปนV พาหะหลกั ของโรคไขDสมองอกั เสบ
ลกั ษณะทางกายภาพ
ตวั เต็มวัย
● อก ขา และเสDนเลือดบนปกñ มักปกคลุมดDวยเกลด็ สีนำ้ ตาล สคี ล้ำ สOวนปลายของทอD งมลี ักษณะทูO
ตวั อOอน
● ทำมมุ 45 องศากับผวิ น้ำ
● ไขเO ปนV สนี ำ้ ตาล รูปราO งยาวทรงกระบอก อยแOู นวตงั้ เหนือผิวน้ำตดิ กันเปVนแพประมาณ 300 ใบ
● แพมักมขี นาดยาว 3-4 มม. และกวDาง 2-3 มม.
วงจรชวี ติ
● ระยะไขใO ชDเวลา 6-10 วัน
● มีการพฒั นา 4 ข้ัน คอื ไขO ตวั อOอน ดกั แดD และตวั เต็มวัย
พฤติกรรม
● ที่อยูO – มักขยายพนั ธ\บุ นน้ำนิง่ เสียและในทอO
● เวลากดั – กัดตอนกลางคนื และชอบอยOูในท่ีรมO
● ชอบสีเขDม
● บนิ ไดไD กล

Page |6

สายพนั ธุเ. ห็บหมดั
หมดั แมว (Cat Flea)

ภาพที่ 1-6 ลกั ษณะทางกายภาพของหมัดแมว (Rennoll et al. 2018)

ชือ่ ทางวิทยาศาสตร:. Ctenocephalides felis
ลักษณะทางกายภาพ

หมัดแมวไมOมีปñก มีความยาว 3 มิลลิเมตร ลักษณะเรียบเเบนจากดDานขDางหน่ึงไปอีกดDานขDางหนึ่ง พรDอมขาที่ยาวเพื่อชOวย
ในการกระโดด

หมัดแมวมีทั้งลักษณะเหมือนหวีแบบ Gena และ Pronotal (Ctenidia) ซึ่งทำใหDมันเเตกตOางจากหมัดชนิดอื่นๆ ที่พบใน
สัตว\เล้ยี ง
วงจรชวี ติ

หมัดจะมีระยะเวลาการเติบโต 4 ระยะ คือ ไขO ตัวอOอน ดักเเดD และตัวโตเต็มวัย โดยไขOของหมัดจะมีขนาดเล็กเเละมีสี
ขาว ระยะเวลาการเจริญเตบิ โตท้งั หมดอยOใู นชวO งระหวาO ง 2 สปั ดาหถ\ งึ 8 เดอื น

หมัดที่โตเต็มวัยจะมีความตื่นตัวตOอการเคลื่อนไหว ความดัน ความรDอน เสียงรบกวน และกöาซคาร\บอนไดออกไซด\ที่อยOู
ในเลอื ดของสัตว\เลย้ี งหรอื มนษุ ย\ อยOางไรกต็ ามหมัดแมวไมสO ามารถมชี วี ติ อยไOู ดDดDวยเลอื ดของมนษุ ย\เพียงอยาO งเดยี ว
พฤตกิ รรม

หมัดแมวจะทำรังอยใูO นบรเิ วณท่เี หยื่อของอาศยั อยูO เชนO ตระกรDาเเมว เเละยงั เปนV บริเวณที่ลกู ของมนั เจริญเตบิ โตอีกดวD ย

Page |7

หมดั หมา (Dog Flea)

ภาพท่ี 1-7 ลกั ษณะทางกายภาพของหมัดหมา (Rennoll et al. 2018)

ชื่อทางวิทยาศาสตร:. Ctenocephalides canis
หมดั หมาทีโ่ ตเตม็ วัยจะกินเลอื ดสนุ ขั เเละเเมว เปนV พาหะของ Dog Tapeworm และ Dipylidium caninum ซ่ึง
สามารถติดตOอสOูคนไดD
ลักษณะทางกายภาพ
● หมดั หมาตัวเตม็ วัยจะมสี นี ำ้ ตาลออกดำ และจะมีสีออกเเดงดำหลงั จากกินเลอื ด
● หมดั ตัวโตเต็มวัยจะมีความยาว 1-4 มม.
● ตวั ออO นท่ไี มOมขี าจะมสี อี อกขาว และมคี วามยาวถงึ 5 มม.

ภาพท่ี 1-8 วงจรชีวิตของหมัดหมา C. canis (Rennoll et al. 2018)

วงจรชีวิต
● หมดั หมาจะมีระยะเวลาเติบโตสร่ี ะยะ คอื ไขO ตัวอOอน ดักเเดD และตัวโตเตม็ วัย
● ตัวอOอนน้ันจะมคี วามยาวมากกวาO ตัวเตม็ วยั และกินเศษผงของเลอื ดทเ่ี เหDงเเลวD ของเสยี และสารอนิ ทรยี \
พฤติกรรม

Page |8

สOวนทDายของลำตัวหมัดหมามีลักษณะแบน ซึ่งจะชOวยในการเคลื่อนไหวไปมาบนขนของสัตว\ไดDโดยสะดวก หนามบริเวณ
ดDานหลังของลำตัวชOวยใหมD ันยึดติดอยูOกับสัตว\ หมัดหมาสามารถกระโดดไดDสูงประมาณ 6 นิ้ว ทำใหมD นั เคลอ่ื นทจ่ี ากเหยอ่ื ตวั หนึ่งไป
ยงั อกี ตวั ไดDงOาย

เหบ็ หมา (Dog Tick)

ภาพที่ 1-9 ลกั ษณะทางกายภาพของหมดั หมา (Rennoll et al. 2018)
ชอื่ ทางวทิ ยาศาสตร. : Rhipicephalus Sanguineus
ลักษณะทางกายภาพ
มสี นี ำ้ ตาลเเดงมีรปู ราO งเรยี วยาว
วงจรชวี ิต

เหบ็ หมาจะเปลย่ี น host ท้ังหมด 3 ครัง้ แตลO ะครั้งจะเกิดในชOวง 3 ระยะของการเติบโต (ระยะตัวออO น ระยะดกั แดD และ
ระยะโตเต็มวยั )

ภาพที่ 1-10 วงจรชวี ิตของเหบ็ หมา C. canis
(ทม่ี า: https://www.behance.net/gallery/31473905/Brown-Dog- Tick-Life-Cycle)

Page |9

ความรพู้ ืน้ ฐานแมลงพาหะนำโรค

แมลงเปVนสิ่งมีชีวิตหนึ่งท่ีมีความสําคัญตOอระบบนิเวศ มีทั้งที่เปVนโทษและเปVนประโยชน\ ที่เปVนโทษ ไดDแกO พวกที่ทำลาย
พืช เครื่องใชDตOาง ๆ หรือนำโรคมาสูOคนและสัตว\ แตOในขณะเดียวกัน แมลงยังเปVนผูDที่สรDางความอุดมสมบูรณ\ใหDกับดินดDวยการยOอย
สลายเศษซากพืช ซากสัตว\ และของเสียในสิ่งแวดลDอม เชOน ชOวยผสมเกสรพืช ทำใหDเพิ่มผลผลิต ใหDผลิตภัณฑ\ธรรมชาติ ไดDแกO
น้ำผึ้ง และเสDนไหม เปVนตDน ซึ่งมนุษย\ไดDนำไปใชDประโยชน\เปVนศัตรูธรรมชาติ (natural enemies) โดยจะไปทำลายแมลงศัตรูพืช
ทำใหDไมOจำเปVนตอD งใชDสารเคมีปÜองกันและกำจัดศัตรูพืชที่อาจเกิดพิษตกคDางเปVนอันตรายตOอเกษตรกรผูDปลูกและผูDบริโภค แมลงบาง
ชนิด เชนO แมลงหางดดี และห่งิ หDอย สามารถใชDเปVนดชั นชี ้วี ัดความอุดมสมบรู ณ\ หรือความเส่อื มโทรมของทรพั ยากรธรรมชาติ

การนำโรคโดยชีววิธีเปVนวิธีนำโรคที่เจาะจงคือเปVนการถOายทอดและนำเชื้อโรคจาก host หนึ่งไปสูO host หนึ่งไดDโดยตDอง
ผOานแมลงเทOานั้น เชOน โรคไขDเลือดออก โรคมาลาเรีย โรคเหงาหลับ ฯลฯ วิธีนี้เชื้อโรคจะถูกกลืนเขDาไปในตัวแมลงและมีการ
พัฒนาการเจริญเตบิ โตในตวั แมลงกOอน เมอื่ แมลงนัน้ ไปกัดกนิ host อกี ตัวหน่ึงกจ็ ะถOายทอดโรคไปสOู host ตวั น้ัน ๆ การนำโรคโดย
วิธีนี้เนื่องจากคุณสมบัติของเชื้อโรคที่จะตDองอยOูและพักตัว (incubate) หรือแพรOพันธุ\ภายในลำตัวแมลง วิธีการควบคุมโรคคือการ
ควบคุมประชากรของแมลงและการแพรOกระจายตัวของแมลงซึ่งตDองการความเขDาใจอยOางลึกซึ้งในเรื่องแมลงพาหะ แมลงบางชนิด
สามารถนำโรคไดDทั้งโดยวิธีกลและชีววิธี เชOน เหลือบ (0. Diptera E. Labanidae) เปVนพาหะนำโรคเซอรOา (surra) ที่เกิดจากเชื้อ
Trypanosoma Evansf ในมDาและอฐู โดยวิธีกล อีกทัง้ ยงั พบวOาเปนV พาหะของโรคอีกชนดิ หนึ่งคือ T. theileri โดยวธิ ชี ีววธิ ีใน
ปศุสตั วอ\ กี ดวD ย

ภาพที่ 1-11 ตัวเหลอื บเพศผ:ูD A, สวO นลำตัว; B, สวO นหัว (ดาD นขDาง); C, สวO นหวั (ดาD นบน); D, ปñก (scale bar: 0.5 mm (A); 0.4
mm (B, C); 0.5 mm (D))

P a g e | 10

ภาพท่ี 1-12 Trypanosoma evansi สาเหตขุ องโรคเซอรOา (surra) ทตี่ รวจพบในเลือดสัตว\

ภาพที่ 1-13 โรคเซอรOา (surra) ในมDาท่ีติดเชอ้ื สOงผลใหมD รี ูปราO งซบู ผอม (a) แสดงการตดิ เช้อื แบบเรอ้ื รัง (chronic) (b) แสดงการ
ตดิ เชอื้ แบบเฉียบพลนั (acute) (Desquesnes et al., 2013)

ป_ญหาอีกประการหนึ่งในดDานกีฏวิทยาทางการแพทย\ในการควบคุมการระบาดของโรคที่มีแมลงเปVนพาหะสำคัญและทำ
ใหDการควบคุมโรคสำเร็จหรือไมO ขึ้นอยูOกับความเขDาใจในเรื่องความซับซDอนของสปñชีส\ (species Complex) ตัวอยOางที่นOาสนใจเชOน
ในประเทศอิตาลีพบวOายุงกันปลOองเปVนพาหะท่ีสำคัญของเชื้อมาลาเรีย และเมื่อศึกษาตOอไปก็พบวOายุOงกDนปลOองมี 2 พวกคือ
Anophilini ที่นำเชื้อไขDมาลาเรียในคนและ Culicini ที่นำเชื้อไขDมาลาเรียในนกและทราบวOาไมOใชOทุก species ที่มีความสำคัญ เชOน
4.7. Inus และ n. fluvialitis เปVนยุงกDนปลOองที่เปVนพาหะที่เปVนอันตรายเพราะดูดเลือดคน (anthropophilic) สOวน An.
Suthpictus ไมOมีความสำคัญเพราะดูดเลอื ดสัตว\ (20 ophilic) ดังนั้นการควบคมุ คือตDองเจาะจงเฉพาะชนิด (species sanitation)
สOวนชนดิ ทไี่ มสO ำคัญ ไมตO Dองควบคมุ ก็ไดD มาตรการ species sanitation นใี้ ชไD ดผD ลดีในเขตรDอน

สัตว\พาหะที่มีความสำคัญตOอการสุขาภิบาลบDานเรือน โรงงานอุตสาหกรรมอาหาร หรือชุมชน ไดDแกO แมลงวันแมลงสาบ
มด หนู เปVนตDน สัตว\ที่กOอใหDเกิดความรำคาญเหลOานี้ทำใหDเกิดความเสียหายกับอาหาร วัตถุดิบ และเครื่องใชDตOาง ๆ สาเหตุมาจาก
การสุขาภิบาลท่ีไมOถูกตDองเริ่มตั้งแตOสถานที่ตั้งและสิ่งแวดลDอมรอบบริเวณที่ไมOเหมาะสม ไมOมีการดูแลใหDเปVนระเบียบเรียบรDอยจึง
อาจเปVนแหลOงที่สะสมของสัตว\พาหะนำเชื้อโรครวมทั้งแพรOพันธุ\เพิ่มปริมาณมากขึ้น ซึ่งเปVนป_ญหาในการควบคุมปÜองกันนอกจากน้ี
ยังกอO ใหDเกิดปญ_ หาทางดDานสาธารณสุขเนือ่ งจากเปนV พาหะนำโรคมาสคูO น ทำใหเD กดิ การเจ็บปว´ ย ดังน้ัน หลักเกณฑ\วธิ กี ารที่ดีในการ
ผลิตอาหารใหDความสำคัญกับสัตว\พาหะนำโรคโดยระบุถึงลักษณะทางชีววิทยา ความเปVนอยูOและสิ่งแวดลDอมเพื่อหาทางปÜองกัน
แกไD ขหรอื ควบคุม การเกบ็ รกั ษา และการทำความสะอาดเพือ่ กำจดั แหลงO ทีอ่ ยOูอาศัยของสตั วร\ บกวนและแมลงตาO ง ๆ

P a g e | 11

ปัญหาท่เี กดิ จากแมลงพาหะนำโรคและสตั วแ์ ทะ

แมลงพาหะนำโรคและสัตว\แทะเปVนตัวการสำคัญอยOางหนึ่งที่ทำใหDมนุษย\เกิดการเจ็บป´วย ท้ังโดยทางตรง หรือเปVนพาหะนำ
โรคมาสOคู นไดDโดยทางออD มการกOอใหDเกิดปญ_ หาทางดDานสุขภาพอนามัยของแมลงพาหะนำโรคและสตั วแ\ ทะไดD ดังนี้

ปัญหาสขุ ภาพทเี่ กดิ จากแมลงพาหะนำโรค

§ ป_ญหาสขุ ภาพท่เี กิดจากแมลงพาหะนำโรคโดยดรง ไดDแกO
1) การกัดกินเลือดและรบกวน เชOน ยุง จะอาศัยเลือดคนและสัตว\เปVนอาหาร โคยจะกินเลือดเพื่อการเจริญเติบ โตของไขO

ในยงุ ตัวเมีย การรบกวนของแมลงวัน เปVนตนD
2) ทำใหเD กดิ การอกั เสบของผวิ หนงั โดยแมลงพาหะทส่ี ำคัญ ไดDแกO แมลงในกลมุO เหา เห็บ หิด โลน
3) ทำใหDเกิดอาการแพD ท่ีสำคัญในป_จจุบัน คือ ไรฝุ´น (dust mites) ซึ่งพบวOาเปVนสาเหตุทำใหDเกิดโรคภูมิแพD โรดหืดใน

ป_จจบุ ัน นอกจากน้แี มลงสาบก็มีสวO นทำใหเD กิดโรคภูมแิ พไD ดDเชOนเดยี วกนั
4) โรค Myiasis เกิดจากการที่แมลงวันไปวางไขOในแผลของคนหรือสัตว\ หลังจากนั้นฟ_กเปVนตัวอOอนแลDวเขDาไปเจริญและ

กัดกินเนื้อเยือ่ ผิวหนงั หรอื วยั วะภายในของราO งกาย เกดิ เปนV แผลอักเสบคลDายกับฝñ
§ ปญ_ หาสขุ ภาพทีเ่ กดิ จากแมลงโดยออD ม
โดยการนำโรค (Transmission of diseases) จากคนหนึ่งไปสOูอกี คนหนึ่ง โดยแมลงเปนV

พาหะนำโรค (Vector) ซงึ่ แบงO ออกไดD ดังนี้
1) Mechanical transmission เปVนการนำโรคโดยที่เชื้อโรคอาศัยติดไปตามลำตัว ตามขนบริเวณขา ปñก หรือตามปาก

ของพวกแมลงพาหะนำโรค บางครั้งอาจถูกกินเขDาไปในระบบทางเดินอาหาร แตOไมOไดDมีการเปลี่ยนแปลงใด ๆ แลDวถูกขับถOาย
ออกมากับอุจจาระ หรืออาจจะสำรอกออกมาปนเป¨≠อนกับอาหารท่ีมนุษย\รับประทาน ตัวอยOางเชOนการนำเชื้ออุจจาระรOวง
อหิวาตกโรค ไวรสั โปสโิ อ ของ แมลงวนั แมลงสาบ เปVนตนD

2) Biological transmission เปVนการนำโรคโดยเชื้อจะเขDาไปในตัวแมลงกOอน จากนั้นมีการเจริญเติบ โตและ
เปลี่ยนแปลงรูปรOาง หรือเพิ่มจำนวนกOอนจะถูกถOายออกไปสูOโฮสค\ (host) ใหมO ไดDแกO การนำโรคในกลุOมของพวกยุงชนดิ ตOาง ๆ โดย
โรคที่นำโดยยุงที่พบวOาเปVนป_ญหาสำคัญ และทำใหDเกิดการระบาดในประเทศไทย จากรายงานการเฝÜาระวังโรคของสำนักระบาด
วิทยา กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุขพบ ดงั นี้

2.1) โรคไขเX ลอื ดออก (Dengue Haemorrhagic Fever)
เกิดจากจากเชื้อไวรัสเดงกี่ (Dengue vius) โดยมียุงลายบDาน (Ledesaesypt!) เปVนพาหะนำโรคที่สำคัญ จาก
ขDอมูลการเฝÜาระวังโรคของสำนักระบาควิทยา พบวOา โดยภาพรวมโรคไขDเลือดออกของประเทศไทย มีแนวโนDมที่สูงขึ้น กราฟแสดง
สถานการณ\โรคไขเD ลอื ดออก แสดงดังภาพที่ 1-14

P a g e | 12

ภาพที่ 1-14 จำนวนผDปู ´วยโรคไขเD ลอื ดออกรายเดอื นปñ 2564 เปรยี บเทยี บจำนวนผปูD ´วยปñ 2563 คาO มัธยฐานยอD นหลงั 5 ปñ คาO
พยากรณ\จำนวนผูDป´วยปñ 2564 (กรมควบคุมโรค 2564)

2.2) โรคมาลาเรีย (Malaria)
โรคมาลาเรียเปVนโรคติดตOอในประเทศเขตรDอนในประเทศไทย พบมากในจังหวัดตามแนวชายแดน และจังหวัด
ที่ยังมีป´าทึบ สาเหตุเกิดจากยุงที่กัดกินเลือดของคนที่เปVนมาลาเรีย รับเอาตัวอOอนของเช้ือมาลาเรียเขDาไป และมีวงจรชีวิตของเชื้อ
อยูOภายในตัวยุงจนสรDางตัวอOอนระยะแพรOเชื้อจำนวนมากที่ตOอมน้ำลายของยุง เม่ือยุงไปกัดคนอื่นอีก ก็แพรOเชื้อมาลาเรียตOอไป ยุง
กันปลOองที่เปVนแมลงนำโรคที่สำคัญในประเทศไทย มี 2 ชนิด คือ Anopheles dirus และ Anopheles minimus เชื้อมาลาเรียมี
หลายชนดิ ทีพ่ บบอO ยในประเทศไทย คอื Plasmodium falciparum และ Plasmodium vivax การปว´ ยและตายดDวยโรคมาลาเรีย
ในประเทศไทย ประเทศไทยมีโรคไขDมาลาเรียที่ยังเปVนป_ญหาสาธารณสุขสำคัญ โดยเฉพาะบริเวณป´าเขาและชายแดนติดตOอกับ
ประเทศเพื่อนบDาน การควบคุมโรคไขDมาลาเรียท่ีผOานมาดำเนินการไดDผลดีจึงมีการยกระดับสูOการกำจัดโรคไขDมาลาเรีย (malaria
elimination)

P a g e | 13

ภาพท่ี 1-15 กลไกการเกิดโรคมาลาเรีย (Malaria)
(ท่มี า: https://www.iheartpathology.net/post/plasmodium-malaria)
2.3) โรคเทาX ชXาง (Elephantiasis, Filariasis)
โรคเทาD ชาD ง คอื โรคท่เี กิดจากการติดเชื้อพยาธิฟล∞ าเรียชนิด Wuchereria bancrofti หรือ Brugia
malayi เนื่องจากตัวเต็มวัยของพยาธิอาศยั อยใูO นระบบน้ำเหลอื ง ดังนนั้ คนที่เปVนโรคพยาธฟิ ∞ลาเรียทงั้ สองชนดิ น้จี งึ มีอาการแสดง
ซงึ่ เกย่ี วขDองกับการเปล่ยี นแปลงทางพยาธิสภาพของระบบน้ำเหลือง เชนO ทOอนำ้ เหลอื งอกั เสบ ตOอมนำ้ เหลืองอกั เสบ มอี าการไขD
เทDาชDาง ทOอนำ้ เหลอื งขยาย พรDอมกับมีการอดุ ตนั ทางเดนิ ของน้ำเหลอื ง เกิดพงั ผดื และมนี ้ำเหลืองค่งั ผลสุดทาD ยอวยั วะที่เปนV โรคจะ
โตซ่งึ เรยี กวOาภาวะโรคเทDาชาD ง (elephantiasis) การจะเกิดภาวะของโรคเทDาชDางนจ้ี ะกนิ เวลาคOอนขDางนานและมีการติดเชอ้ื พยาธิฟ∞
ลาเรยี ซำ้ แลวD ซ้ำอกี สรปุ คอื ตDองอาศยั อยOใู นแหลOงทม่ี กี ารระบาดของเชื้อโรคเปนV ระยะเวลานาน ดงั น้นั เราจะพบภาวะของโรค
เทDาชาD งในผูปD ว´ ยทม่ี อี ายุมักเกนิ 30 กวOาปขñ ้นึ ไป
พยาธิตวั กลมทีเ่ ปนV ตัวทำใหกD ิดพยาธิสภาพเปนV โรคเทาD ชาD ง ไดแD กO
- พยาธิตัวกลมชนิด Brugia malayi (ภาพที่ 1-14) พบมากทางภาคใตD โดยมียุงพาหะนำโรคที่สำคัญคือ ยุง
เสือ (Mansonia sp.) และ Anopheles sp. (ภาพท่ี 1-15)
- พยาธิตัวกลมชนิด Wuchereria bancrofi (ภาพท่ี 1-16) สวO นใหญจO ะพบตามแนวชายแดนไทย พมOา สOงผล
กระทบตอO สุขภาพคือทำใหDอวัยวะเพศบวมโต มียงุ ทเี่ ปVนพาหะนำโรคคอื ยงุ เสือ (Mansonia sp.) ยงุ ลาย (Aedes sp.) และยุง
รำคาญ (Culex sp.)

P a g e | 14

ภาพท่ี 1-16 พยาธติ ัวกลมชนิด Brugia malayi

ภาพท่ี 1-17 พยาธติ ัวกลมชนดิ Wuchereria bancrofi

Anopheles punctulatus

ภาพที่ 1-18 ยงุ เสอื Mansonia sp. และ Anopheles sp.

P a g e | 15

ภาพท่ี 1-19 กลไกการเกดิ โรคเทาD ชาD งจาก Wuchereria bancrofti (Manguin et al., 2009)
ความรXูพ้นื ฐานสตั ว.ฟÄนแทะพาหะนำโรค

สัตว\ฟน_ แทะเปนV หนงึ่ ในอันดบั ของสัตว\เลย้ี งลูกดDวยนำ้ นม ซ่ึงเปVนประมาณรอD ยละ 40 ของสปñชสี ส\ ตั ว\เลยี้ งลูกดวD ยนมทุก
ชนดิ สตั วใ\ นอันดบั สัตวฟ\ น_ แทะมถี ่นิ อาศัยอยบOู นหลายทวีปยกเวนD ทวปี แอนตารก\ ติกา

สัตว\ฟ_นแทะสวO นใหญOมขี นาดเล็ก รOางกายทแ่ี ข็งแรง ขาสั้น และหางยาว มีฟ_นตดั หนาD ท่ีคมซงึ่ เหมาะสมสำหรบั การแทะ
อาหาร ขดุ และปÜองกันตวั เอง โดยสวO นมากจะกินเมลด็ หรือวัสดอุ ื่น ๆ จากพืช ในขณะทสี่ มาชิกอนื่ อาจจะมคี วามหลากหลายทาง
อาหาร สตั ว\ฟ_นแทะเปVนสัตวส\ ังคมซ่งึ อยเOู ปVนกลุOมและมวี ิธีการสอื่ สารท่ซี บั ซอD น นอกจากนี้แลวD การผสมพนั ธุ\ระหวOางสตั วใ\ นอันดับน้ี
มตี ัง้ แตแO บบผัวเดยี วเมียเดยี ว ผวั เดยี วหลายเมีย และสำสอO น ตัวเมยี จะออกลกู ไดDเปนV ครอก โดยลกู ทอ่ี อกมานน้ั อาจจะพฒั นาไดD
อยาO งสมบรู ณ\หรือไมOนนั้ ขึน้ อยูกO บั แตOละชนิด

สตั วฟ\ _นแทะบางชนิด เชOน หนูบDาน หนูทDองขาว หนหู ร่งิ บDานเปVนสตั ว\กOอความรำคาญทกี่ ดั กนิ อาหารของมนษุ ย\หรือแพรO
เช้ือโรค เม่อื สัตว\เหลาO นี้ถกู นำเขDามาหรือแพรกO ระจายมาจากทอ่ี ื่น มกั จะรกุ รานสตั วท\ ่ีอยใOู นทอD งถ่นิ และอาจกOอใหDเกิดการสูญพนั ธ\ุ
ของสตั ว\ทอD งถ่นิ ไดD อกี ท้งั ยังเปVนพาหะนำปรสิตและโรคหลายชนิดในเวลาเดยี วกัน สตั ว\ฟน_ แทะ เปนV พาหะหรือแหลOงของโรคหลาย
ชนดิ ซึ่งเกิดจากปรสติ ภายนอก เชนO หมดั เห็บ เหา และไร รวมท้ังโรคบางชนดิ ท่ตี ิดตOอผOานยงุ

P a g e | 16

ภาพที่ 1-20 วงศข\ องอนั ดับสตั ว\ฟน_ แทะทยี่ ังมีชวี ติ อยูO (Fabre et al., 2012)

ปญั หาสุขภาพทีเ่ กิดจากสตั ว์ฟนั แทะ

ปญ_ หาสขุ ภาพทเ่ี กิดจากสตั ว\ฟ_นแทะทส่ี ำคัญคือ หนู ซ่งึ มีทงั้ หนูบDานและหนทู ีอ่ ยOใู นทงOุ นา หนสู ราD งความรำคาญแทะกนิ
อาหาร เมลด็ พันธ\พุ ชื และขับถาO ยมลู ป_สสาวะท่ีมีกลิ่นฉุนรอบบรเิ วณทม่ี ันอาศัยอยOู นอกจากนีย้ งั เปนV ตนD เหตุทำใหDเกิดโรคหลาย
ชนิด เชOน ไขรD ากสาดหนู (Murine typhusfever) กาฬโรค (Plague) โรคไขหD นูกัด (Rat-Bite fever) และทพ่ี บระบาดมากใน
ประเทศไทยคือโรคเลปโตสไปโรซีส (Leptospirosis) โรคเลปโดสไปโรซีส เกิดจากเชอ้ื แบคที่เรยี พวก Spirochete ชนดิ
Leptospira sp. ออกมากับปส_ สาวะของหนลู งในน้ำหรือแหลOงน้ำตOาง ๆ คนจะเปVนโรคน้ี โดยการนำนำ้ ทม่ี เี ชือ้ โรคนีม้ าด่ืม หรือลง
ไปในแหลOงนำ้ น้ัน เชOน วOายนำ้ ทำงานในน้ำ ลยุ น้ำ เปนV ดนั เชือ้ ก็จะไซเขDาทางผิวหนงั และเกดิ โรคขน้ึ

P a g e | 17

ภาพท่ี 1-21 สาเหตุของการเกดิ โรคเลปโตสไปโรซสี (Leptospirosis) (Villarreal, 2010; Cairns, 2020)
จะเห็นไดDวOาป_ญหาที่เกิดขึ้นจากแมลงพาหะนำโรคและสัตว\แทะ เปVนป_ญหาตOอสุขภาพและกOอใหDเกิดการระบาดของโรค
สำคัญ ๆ หลายโรค ทำใหDเกิดความเสียหายตOอเศรษฐกิจของครอบครัวและประเทศชาติ ตDองใชDงบประมาณจำนวนมากในการ
ปÜองกันและควบคุม ดังนั้นการศึกษาถึงลักษณะทั่วไป วงจรชีวิตและชีวนิสัย ตลอดจนวิธีการแพรOโรคดังกลOาว จึงเปVนสิ่งจำเปVนเพ่ือ
ใชDประโยชน\ในการปอÜ งกันและควบคุมตOอไป

โรคท่เี กิดจากสตั ว์ฟันแทะ

ซาลโมเนลโลสิส (Salmonellosis)
สตั ว\ฟ_นแทะสามารถนำเช้อื แบคทเี รยี Salmonella ท่ีกOอโรคกับมนุษย\และสัตว\เลีย้ งไดD การตดิ เช้อื เกดิ ขนึ้ จากการ

รบั ประทานอาหารหรือน้ำทป่ี นเป¨≠อนอุจจาระของสตั ว\ฟน_ แทะ
แหลงO เช้ือโรคทที่ ำใหDตดิ เชอ้ื มกั เปนV อาหารทีป่ นเป≠อ¨ นอจุ จาระของสตั ว\ในฟาร\ม
การศึกษาพันธุกรรมของ Salmonella พบวาO มคี วามซบั ซอD นมาก จงึ ทำใหDยากตอO การจำแนก โดยทราบกันวOามีสองสายพนั ธหุ\ ลกั
และมสี ายพันธ\ยุ Oอยและชนดิ ยOอยจำนวนมาก ซ่งึ เรยี กวาO serovar

• Salmonella enterica มี 6 สายพันธยุ\ อO ย และ 2,500 serovar ถือเปVนสาเหตหุ ลกั ของการตดิ เช้ือซาลโมเนลโลสสิ ใน
มนษุ ย\และสัตวเ\ ล้ยี งลูกดDวยนม หลาย serovar เปVนทม่ี าของโรคสำคญั หลายชนิดในมนุษย\ และมักพบในสายพนั ธุย\ Oอย I
เปนV หลกั

• S. bongori มักพบในสัตวเ\ ลอ้ื ยคลาน แตOสามารถติดมาถงึ มนษุ ย\ไดDผาO นการสัมผัสกบั สตั ว\เลยี้ ง

P a g e | 18

อาการของซาลโมเนลลา
อาการจะปรากฏภายใน 12 ถึง 72 ชว่ั โมงหลงั จากติดเช้อื โดยมอี าการดังนี

• ทอD งรOวง
• เปนV ไขD
• อาเจียน
• ปวดในชOองทอD ง
การรกั ษาซาลโมเนลลา
คนสOวนใหญอO าการจะดีข้นึ ภายใน 2-3 วนั โดยไมตO อD งรบั การรกั ษา นอกจากการทดแทนการขาดนำ้
เมอ่ื ตดิ เช้อื แลวD เช้อื โรคสามารถแพรOไปสผูO Dูอ่ืนไดDงOายถาD ไมOรกั ษาความสะอาดหรือสขุ อนามัยใหดD ี
ระบบบริการสขุ ภาพแหงO ชาติ NHS ของสหราชอาณาจกั ร แนะนำใหDทำความสะอาดโถรองน่ัง โถสDวม ที่กดน้ำ หวั กอ็ ก และอOาง
ลาD งมอื หลังจากการใชDดDวยนำ้ รDอนและสารซกั ฟอก ตามดวD ยน้ำยาฆาO เชอ้ื
ต้ังแตปO ñ พ.ศ.2536 ถงึ 2545 เราสามารถจัดกลุOมซาลโมเนลลาในมนษุ ย\ไดD 44,087 กลมุO และ 26,148 กลOุมจากแหลงO อน่ื โดย
serovar ท่ีมักทำใหเD กดิ โรคซาลโมเนลโลสิสในประเทศไทย คือ Salmonella enterica Weltevreden serovar ซงึ่ ทำใหกD ารติด
เชอ้ื ในประเทศไทยแตกตาO งกบั ในประเทศอ่นื และใกลDเคียงกบั serovar ในผลติ ภณั ฑอ\ าหารและแหลOงอ่นื ๆ อกี ดDวย
ไทฟอยด์
สายพันธห\ุ นึ่งของ Salmonella คือ S. Typhi ทำใหDเกิดการตดิ เช้ือรนุ แรงและแพรกO ระจายจากลำไสDไปยังระบบเลอื ดและ
นำ้ เหลอื ง และไปสสูO Oวนอนื่ ๆ ของราO งกาย
ไข้ไทฟอยด์
ไขDไทฟอยด\ (ชื่อเตม็ Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi) แพรOกระจายอยใูO นประเทศกำลังพฒั นาหลาย
ประเทศ ซง่ึ มสี ขุ อนามยั ทไ่ี มOคอO ยดีนกั และมผี ูตD ดิ เชื้อนถี้ ึง 27 ลาD นคนตOอปñ โดยเฉพาะในเด็ก
มนษุ ยเ\ ปVนส่ิงมีชวี ิตชนิดเดียวทตี่ ดิ เชือ้ สายพนั ธ\นุ ไ้ี ดD จึงไมมO ีแนวโนมD ทจี่ ะตดิ ตอO ผาO นหนู นอกจากหนูจะสมั ผสั อุจจาระของมนุษย\
โดยตรง ยกตัวอยOางเชนO ในระบบทอO ระบายของเสีย ไทฟอยด\สามารถรกั ษาไดดD วD ยยาปฏชิ ีวนะ โดยมวี ัคซนี สำหรบั ปÜองกันการติด
เชือ้

โรคระบาดกับระบบนเิ วศ
การระบาดครั้งใหญOของไวรสั โควดิ 19 นอกจากจะสOงผลตOอสังคม เศรษฐกิจและชีวติ ความเปนV อยูขO องเราแลDว ยงั ทำใหเD รา

รูDจักกับสิ่งมีชีวิตเล็กๆอยOางไวรัสมากขึ้น หลายคนถึงกับเกลียดและกลัวเชื้อโรคไป ซึ่งก็ไมOแปลกอะไรอาจจะคDานกับความรูDสกึ ของ
เรา แตOหากจะบอกวOาโลกใบนี้จะนOาอยูOขึ้นหากไมOมีไวรัสและจุลชีพใดอยูOเลยจริงหรือไมO .. ตDองขอตอบวOา ไมOจริงและหากคุณไดDรูDจัก
กับจุลชีพตOาง ๆ มากขึ้นอีกนิดคุณจะอาจจะเปลี่ยนมุมมองวOา ไมOใชOจุลชีพที่รDายไปเสียหมดแตOการเปลี่ยนแปลงความอุดมสมบูรณ\
ของระบบนเิ วศตาO งหากคอื ตวั การกระตุDนใหเD กดิ โรคระบาด

ขDอมูลมากมายจากนักวิจัยและนักวิทยาศาสตร\ระบุชัดวOาโรคระบาดครั้งใหญOในชOวงหลายทศวรรษที่ผOานมา เชOน เอดส\ อี
โบลOา หวัดนกและชาร\ส ไมOไดDจูO ๆ ก็เกิดขึ้นตามชOวงเวลาแตOเปVนผลจากการกระทำและกิจกรรมของมนุษย\ตOอระบบนิเวศของ
ส่ิงแวดลDอมหากเราไมOเริ่มทำความเขDาใจระบบนิเวศและหันมาดูแลสิ่งแวดลDอมมากขึ้นตั้งแตOวันนี้อาจสOงผลใหDเกิดโรคอุบัติซ้ำและ
อบุ ตั ิใหมOดงั ที่กรณขี องไวรสั โควิด-19

สง่ิ มีชีวติ ขนาดเล็ก ลมหายใจของโลก
โรคภัยตOาง ๆถือเปVนภัยคุกคามหนึ่งอันเปVนผลกระทบจากสิ่งแวดลDอมที่ถูกทำลายโดยองค\การอนามัยโลก (WHO) ระบุไวDวOา

รDอยละ 60 ของโรคติดเชื้ออุบัติใหมOท่ีไดDรับรายงานท่ัวโลกน้ันเปVนโรคติดตOอจากสัตว\สูOคน โดยที่ในจำนวนจุลชีพกOอโรคจำนวน 30
เช้ือที่เกิดข้ึนในสามทศวรรษลOาสุดนั้น มีมากถึงรDอยละ 75 ที่มีจุดเริ่มตDนมาจากจุลชีพที่อยูOอาศัยในตัวสัตว\และภายหลังติดตOอมาสูO

P a g e | 19

คนโรคติดตOอรDายแรงจากสัตว\สูOคนเหลOานี้ขDอมูลจากปñ 2555 เผยวOาไดDครOาชีวิตคนทั่วโลกไปแลDวกวOา 2.2 ลDานคนตOอปñ จากเชื้อจุล
ชีพรDายเพียง 13 ชนิด (Reuters, 2012) แตOเชื่อหรือไมOวOาเชื้อจุลชีพนั้นไมOไดDเลวรDายไปเสียหมดแตOประชากรหลากหลายสายพันธ\ุ
ของจุลชีพประเภทตOาง ๆ อยOางไวรัสและแบคทีเรีย (ยังมีจุลชีพอื่นอีกแตOในที่นี้ขอกลOาวเฉพาะแบคทีเรียและไวรัส) มีบทบาทสำคัญ
คือสรDางความสมดุลใหDกับระบบนิเวศและดำรงอยูOไดDภายใตDความสมดุลของระบบนิเวศเชOนกัน จุลชีพนั้นมีชีวิตอยูOทุกหนทุกแหOงบน
โลก แมDแตOในที่ที่หนาวเย็นที่สุดรDอนที่สดุ มีสภาพเปVนกรด หรือพ้ืนท่ีอยOางทDองทะเลและผืนดินในดินนั้นมีสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กเหลOาน้ี
อยูOอาศัยจำนวนมาก กลOาวไดDวOาดินที่อุดมสมบูรณ\หนึ่งชDอนชา (หนึ่งกรัม) มีแบคทีเรียอาศัยอยูOราว 1 พันลDานตัว และหลากหลาย
สายพันธุ\บางชนิดมีหนDาที่เปลี่ยนไนเตรทในอากาศใหDตDนไมDนำไปใชDไดDบDางก็ยOอยสลายซากพืชซากสัตว\ บางชนิดก็มีความโรแมนติก
สักหนOอยกับการสรDางกลิ่นหอมเย็นของไอดินหลังฝนตกใหDสัตว\ประเภทแมลงขาปลDองตOาง ๆ มากินและผสมพันธุ\ สรDางความอุดม
สมบูรณ\ในผืนดินเปVนวัฏจักรตOอไปในทDองทะเลเองแบคทีเรียและไวรัสเปVนสOวนหนึ่งของกลุOมสิ่งมีชีวิตที่เรียกวOาแพลงก\ตอนดDวย
เชOนกันโดยกลุOมไฟโตแพลงตอน (Phytoplankton) เปVนกลุOมที่สังเคราะห\แสงและคาร\บอนไดออกไซด\ผลิตเปVนออกซิเจนใหDกับโลก
ของเราในสัดสOวนราวครึ่งหนึ่งของออกซิเจนทั้งหมดตDองขอบคุณสิ่งมีชีวิตเล็ก ๆ เหลOานี้ในทDองทะเลแตOหากวOากันดDวยเรื่องทะเล
ไวรัสนOาจะเปVนขาใหญOประจำถิ่นถือวOาเปVนส่ิงมีชีวิตที่หลากหลายที่สุดในทะเลโดยน้ำทะเลหนึ่งลิตรนั้นมีไวรัสอยOูอาศัยราว 1 หม่ืน
ลDานตัว (มหาสมุทรครอบคลุมพื้นผิวโลกรDอยละ 65 ตDองลองคำนวนกันเลOน ๆ ดูนะคะ) แตOไวรัสเหลOาน้ันไมOไดDเปVนอันตรายตOอ
มนุษย\แตOไวรัสนั้นชOวยควบคุมประชากรแบคทีเรียในทDองทะเลไมOใหDมีมากเกินไปตัวอยOางหนึ่งที่สรDางสีสันอันโรแมนติกใหDกับผูDท่ี
มองเห็นก็คือปรากฏการณ\แพลงก\ตอนบลูมที่ทำใหDน้ำทะเลเปลี่ยนสี อาจเปVนสีฟÜา เขียว หรือแดงแตOหากเกิดเปVนระยะเวลานาน
ยOอมไมOดีแนO เนื่องจากออกซิเจนในน้ำจะหมดไปอาจกลายเปVนเดดโซน (dead zone) หรือพื้นที่ที่ไมOมสี ิ่งมีชีวิตใดอาศัยอยOูไดDดังนั้น
บทบาทสำคัญของไวรัสในจุดนี้คือควบคุมจำนวนประชากรแบคทีเรียในทDองทะเลไมOเพียงเทOานั้นการที่ไวรัสเขDาไปฝ_งตัวในดีเอ็นเอ
แบคทีเรียนั้นยังชOวยใหDแบคทีเรียปรับตัวและอยูOรอดไดDแมDในสภาวะที่ยากจะดำรงชีวิตเชOน ในระดับที่มีธาตุอาหารต่ำในทะเล
อุณหภูมิสูง มีความเขDมขDนของสารเคมีสูง เปVนตDน อยOางไรก็ตาม ความรูDของมนุษย\เกี่ยวกับจุลชีพยังมีจำกัดและเพ่ิงเริ่มตDนใน
ศตวรรษที่ 19 ที่ผOานมาเทOานั้นแตOเพียงความรูDที่มีอยูOนี้เราก็เร่ิมรูDวOา แมDจะมีขนาดเล็กจิ๋วแตOความสำคัญของจุลชีพนั้นมหาศาล และ
จำเปVนตOอสมดลุ ของระบบนเิ วศ
สายสัมพนั ธ)ของโรคระบาดและระบบนเิ วศ

ไมOตOางจากผืนป´าและทDองทะเลแบคทีเรียและไวรัสก็เปVนสิ่งมีชีวิตประจำถิ่น (host) ในตัวของมนุษย\หรือสายพันธุ\สัตว\
ชนิดใดชนิดหนึ่งเชOนกันเชOนเดียวกับการที่ไวรัสอาจอาศัยอยูOในแบคทีเรียไดDแตOจุลชีพเหลOานี้ไมOไดDมีความคิดซับซDอนวOาจะมุOงทำรDาย
มนุษย\หรือครOาชีวิตใด บDางก็อยากจะอาศัยอยูOกับโฮสต\ไปนาน ๆ จึงพยายามหลบหนีภูมิคุDมกันและซOอนตัวอยูOในรOางกายเปÜาหมาย
ท่ีแทDจริงของไวรัสคือการดำรงชีวิตและแพรOกระจายเผOาพันธุ\แตOการติดโรคของมนุษย\จากสัตว\นั้นเกิดขึ้นเพราะอะไรตามธรรมชาติ
แลDวไวรัสนั้นอาจอยูOอาศัยในสัตว\สายพันธุ\ใดสายพันธุ\หนึ่งโดยเฉพาะอาจฝ_งอยูOในยีน เติบโตและวิวัฒนาการมาพรDอมกับสัตว\อาจ
ทำใหDสัตว\ตัวใดตัวหน่ึงป´วยหรือไมOป´วยไดDตามภูมิคุDมกันที่สัตว\ตัวนั้นมี ดังเชOนกรณีของคDางคาวที่มีไวรัสอยOางอีโบลาและโคโรนา
อาศัยอยูOนั้นแนวโนDมที่จะสOงตOอไวรัสไปยังสัตว\ชนิดอื่นมนี Dอยมากเนื่องจากตามสัญชาติญาณแลDวคDางคาวไมOไดDเขDาใกลDหรืออยูOรวมกลุOม
กับสัตว\ชนิดอื่นแมDวOานักวิทยาศาสตร\จะตรวจพบโคโรนาไวรัสมากถึง 3,200 สายพันธุ\ในคDางคาวแตOโดยปกติแลDวไมOมีอันตราย
อยOางไรตOอมนุษย\ที่ผOานมามีสองสายพันธุ\เทOานั้นที่กOอโรครDายแรงอยOางซาร\ส และโควิด-19 (Watts, 2020) แตOการถูกรบกวนถิ่นท่ี
อยูOโดยมนุษย\หรือนำมาใชDประโยชน\โดยวิธีตOาง ๆ ของมนุษย\ทำใหDมีโอกาสงOายขึ้นที่ไวรัสจะตDองการเอาชีวิตรอดและหาเปÜาหมาย
ใหมOในการแพรOพันธุ\ซึ่งในที่นี้เปÜาหมายอาจจะเปVนมนุษย\ซึ่งอยูOใกลDชิดที่สุด หากไมOรวม Covid-19 ที่กำลังเกิดขึ้นในป_จจุบันลอง
ยDอนดูความเช่ือมโยงของโรคอุบัติใหมOหรืออุบัติซ้ำในชOวงตั้งแตOปñ 2000 (พ.ศ.2543) เปVนตDนมาวOาเชื่อมโยงกับระบบนิเวศที่ถูก
ทำลายอยOางไรบาD ง

P a g e | 20

HIVs (เอดส.): โรคติดตOอจากไวรัสนี้นักวิทยาศาสตร\ไดDยDอนกลับไปถึงที่มาดั้งเดิมวOามาจากลิงสายพันธ\ุชิมแปนซีในคา
เมรูนซึ่งพบวOามีการติดเชื้อไวรัสชนิดใกลDเคียงกัน (ชื่อวOาไวรัส SIVs) ออกลักษณะอาการของโรคคลDายเอดส\ ในชOวงนั้นสัตว\ชนิดน้ี
ถูกลาO เพอ่ื เอาเน้อื และเปVนไปไดDวาO การตดิ เช้ือน้นั อาจเกดิ จากการปนเป¨อ≠ นของเลือดในขน้ั ตอนการฆOาและชำแหละ

SARS-CoV2003: นักวิทยาศาสตร\ไดDตรวจสอบหาตDนตอของที่มาโคโรนาไวรัสสายพันธุ\นี้ซึ่งผลพบวOาเจอไวรัสโคโรนา
สายพันธุ\ใกลDเคียงกันในสัตว\ที่ถูกนำมาขายในตลาดสัตว\ที่มณฑลกวางตุDงโดยพบลักษณะเชื้อที่ตรงกันถึงรDอยละ 98.8% ในอีเห็น
เครือ (Y. Guan, 2003) แตOภายหลังทราบที่มาที่แทDจริงวOาสัตว\ที่เปVนที่อยOูของเชื้อไวรัสนี้มาจากคDางคาวทำใหDนักวิทยาศาสตร\
สันนิษฐานวOาการที่นำสัตว\ตOางสายพันธุ\มารวมกันอยOางแออัดในตลาด คDาเนื้อสดนั้นทำใหDการติดเชื้อไวรัสขDามสายพันธ\ุเกิดขึ้น และ
เปVนชนวนทำใหแD พรรO ะบาดอีกหนึ่งตัวอยOางของการติดเชื้อขDามสายพนั ธุ\อันเปVนผลจากการเปลี่ยนแปลงของมนษุ ยแ\ ละเกี่ยวขDองกับ
คDางคาวเชOนกัน คือ เหตุการณ\โรคระบาดในหมูที่มาเลเซียเมื่อปñ 1997 (พ.ศ. 2540) และทำใหDเกษตรกรติดเชื้อไขDสมองอักเสบ
(Encephalitis) โชคดีที่เช้ือนี้ไมOไดDติดตOอระหวOางมนุษย\ไดDโดยตรงทDายที่สุดก็จบลงดDวยการฆOาหมูไปท้ังสิ้นกวOาลDานตัวในปñ 2542
เกอื บเปVนจดุ จบของอุตสาหกรรมเน้ือหมู ไวรสั นถ้ี ูกตั้งชือ่ วOา Nipah ตามหมูบO Dานท่ีเกดิ เหตกุ ารณ\น้ขี นึ้
เก่ียวกบั คาN งคาวอยาR งไร?

นักวิทยาศาสตร\ไดDตรวจสอบยDอนกลับไปหาสาเหตุของไวรัสเชOนกันและพบวOาเกี่ยวขDองกับฝูงคDางคาวที่ถูกทำใหDไรDบDาน
อันเปVนผลมาจากการทำลายป´าในทDองถิ่นโดยเมื่อไมOมีป´า คDางคาวจึงยDายมาอาศัยที่ตDนไมDใกลDกับฟาร\มหมูและไวรัสน้ันแพรOสูOหมู
ผOานทางมูลคDางคาวจากนั้นจึงสOงเชื้อตOอจากหมูยังเกษตรกรและแรงงานซึ่งเดิมทีนั้นความหลากหลายทางชีวภาพของทั้งสัตว\ใหญO
และจลุ ชพี หลายสายพันธเุ\ ปVนสงิ่ ทชี่ วO ยรักษาสมดลุ ไมOไดDทำใหไD วรสั จากมูลคDางคาวสามารถแพรกO ระจาย
อีโบลา 2014 : แมDจะยังไมOสามารถสรุปไดDชัดเจนแตOการคาดเดาจากหลายงานวิจัยของนักวิทยาศาสตร\พบวOาสถานการณ\ตDนเหตุ
ของอีโบลานั้นเชื่อมโยงกับการทำลายป´าของแอฟริกาที่เกิดขึ้นตOอเนื่องกOอนหนDาการระบาดของโรคสองปñ (Olivero et al, 2017)
โดยการทำลายป´านี้ทำใหDฝูงคDางคาวตDองยDายถิ่นฐานขยับเขDาใกลDเมืองที่มนุษย\อยูOมากขึ้นบDางก็สันนิษฐานวOามาจากกอริลOา ซึ่งการ
ทำลายป´านั้นดำเนินการเพ่ือคDาไมDรวมถึงกระบวนการเกษตรเชิงอุตสาหกรรมที่มีการเผา จนกระทั่งเมื่อปñ 2014 (พ.ศ. 2557) น้ัน
เหลือพ้ืนทีป่ ´าเพยี งรอD ยละ 4 (Plumer, 2014)

รูปรOางหนาD ตาของเชอ้ื ไวรสั Ebola. Created by Cynthia Goldsmith, US CDC Public Health Image Library

หวัดนก : โรคหวัดนกเปVนโรคระบาดที่อุบัติซ้ำหลายครั้ง แทบจะพบเห็นไดDทุกปñในระยะหลัง แมDวOาจะไมOระบาดระหวOางมนุษย\
เทOาใดนัก (มีผูDเสียชีวิตจากหวัดนกกวOา 300 ราย ในปñ 2556) แตOป_จจัยหลักที่ทำใหDเกิดโรคระบาดที่สOงผลมาถึงมนุษย\นั้นก็คือการ

P a g e | 21

เปลี่ยนแปลงถ่ินท่ีอยูOของสัตว\ การทำลายป´า และวิกฤตสภาพภูมิอากาศที่ทำใหDอุณหภูมิโลกสูงขึ้น สOงผลตOอเสDนทางการบินอพยพ
ของนกหรือเปVดป´าที่มีเชื้อไวรัสอาศัยอยูOในตัวขยับเขDาใกลDกับมนุษย\หรือใกลDกับฟาร\มปศุสัตว\ โดยการทำฟาร\มปศุสัตว\ขนาด
อุตสาหกรรมน้ันมีการเลี้ยงสัตว\ปñกรวมกันจำนวนมาก สOงผลตOอความเครียดและสุขภาพของสัตว\ ทำใหDภูมิคุDมกันตามธรรมชาติ
ถดถอย ผลเสียท่ตี ามมาคือการฆOาสัตวป\ กñ ในฟารม\ จำนวนมหาศาล สOงผลตอO เศรษฐกิจ และสุขภาพของผูทD ใ่ี กลชD ิดกับบรเิ วณฟาร\ม

P a g e | 22

วิกฤตโควดิ 19 ส่งผลตอ่ ปัญหาการควบคมุ สตั วพ์ าหะนำโรคอย่างไร ?

ผลกระทบในอนาคตจากการแพรรO ะบาดของโควดิ 19 กอO ใหDเกิดปญ_ หาสัตว\พาหะทก่ี อO ใหเD กดิ โรค อนั จะสOงผลตOอสขุ ภาพ
ของมนุษย\ ตลอดจนความเสียหายตOอเศรษฐกิจของโลก ซ่ึงเปนV เร่อื งยากทีจ่ ะคาดเดาสิ่งทจ่ี ะเกดิ ข้นึ จากปญ_ หาแมลงและสัตว\พาหะ
นำโรคบางกลุมO เชOน ดงั จะเหน็ ไดจD ากในกรณที ีจ่ ำนวนนักทOองเทย่ี วลดลงเกอื บเปVนศนู ย\ ทำใหโD รงแรมหรือทพ่ี ักไมOมแี ขกเขDาพกั
อาศัย เปVนไปไดอD ยาO งยงิ่ วาO จะนำไปสปูO ญ_ หาแมลงและสัตวพ\ าหะนำโรค นอกจากนัน้ มาตรการลอ็ คดาวน\ในหลายประเทศทบ่ี งั คบั ใหD
ประชาชนอยูOแตภO ายในอาคาร บาD นเรอื นเปนV เวลาหลายสปั ดาหห\ รือหลายเดอื น ซ่ึงหากไมOมีการจัดการขยะตามหลักสุขาภบิ าลท่ี
ถกู ตDอง อาจนำมาซ่งึ ป_ญหาขยะซงึ่ เปVนแหลOงกำเนดิ ของสตั วพ\ าหะนำโรค เชOน หนู ซ่ึงเปนV สตั ว\ท่สี ามารถแพรพO นั ธไุ\ ดอD ยาO งรวดเร็ว
และชอบอาศยั อยูใO นทส่ี กปรก

สOวนในสัตว\พาหะนำโรคกลุOมแมลงขาปลDอง (arthropods) ชนิดที่ดูดเลือดไดD เชOน ยุง ถึงแมDจะไมOสามารถสOงผOานโรคโค
วิด 19 ไดD แตOสัตว\บางประเภทในกลุOมนี้อาจสOงผOานไวรัสที่เรียกวOา อโบไวรัส (arboviruses) ดังที่พบสถานการณ\การแพรOระบาดใน
ประเทศเม็กซิโก (Castañeda-Gómez et al., 2020) ซึ่งสามารถอธิบายถึงความสามารถในการแทรกซึมเขDาไปในเซลล\ผOาน
ผิวหนังจากตOอมน้ำลายของแมลงพาหะแลDวแพรOไปที่สัตว\สายพันธุ\อื่น สิ่งมีชีวิตกลุOมนี้จะมีวิวัฒนาการทางจุลชีววิทยาจากโครงสรDาง
พื้นฐานที่พัฒนามาจากโครงสรDางที่มีการเคลือบของโปรตีนท่ีสามารถรับรูDและประสานเขDากับผนังลำตัวของแมลงขาปลDอง
(arthropods) ซงึ่ ไวรัสทไ่ี มไO ดมD ีวิวฒั นาการจากขั้นตอนน้จี ะถูกทำลายดDวยเอนไซมใ\ นลำไสD

ดDวยเหตุนี้ การควบคุมการแพรOระบาดของแมลงและสัตว\พาหะนำโรคจึงเปVนสิ่งที่สำคัญ ที่พวกเราจำเปVนจะตDองปÜองกัน
ในภาวะการตOอสูDกับวิกฤตไวรัสโควิด 19 อยOางไรก็ตามอิทธิพลความรุนแรงของไวรัสโควิด 19 จะสOงผลตOอป_ญหาแมลงและสัตว\
พาหะนำโรค กระทบตOอเศรษฐกิจ โดยองค\การสหประชาชาติไดDประเมินวOาวิกฤตไวรัสโควิด 19 จะทำใหDเกิดความเสียหายตOอ
ตDนทุนเศรษฐกิจทั่วโลก อยOางนDอย 1,000,000,000,000.- USD หรือ 1 ลDานลDานเหรียญ สหรัฐหรือประมาณ 33 ลDานลDานบาท ซ่ึง
เปVนตัวเลขที่สูงมาก อีกทั้งการเพิ่มขึ้นของภาวะความยากจน การขาดการควบคุมการแพรOระบาดทำใหDเกิดแหลOงรวมขยะสิ่งปฏิกูล
ซึ่งเปVนแหลOงกำเนิดของสัตว\พาหะนำโรค ดังนั้นเราจึงสามารถคาดการณ\ไดDวOาป_ญหาสัตว\พาหะนำโรคจะเพิ่มในอีกไมOกี่ปñหนDา
รวO มกับวิกฤตการณ\ไวรสั โควิด 19 อยOางแนOนอน

ผลกระทบของโควิด-19 ต5อ SDGs ทุกเป=าหมาย

P a g e | 23

ตวั อยาY ง หัวขอX COVID 19 กบั สัตวพ. าหะนำโรคตอY งานอนามยั สงิ่ แวดลอX ม

1.2 ปÄญหาสุขภาพทเ่ี กิดจากสัตว.แทะ

P a g e | 24

ตวั อย&าง หวั ข,อ COVID 19 กบั สตั วพ7 าหะนำโรคตอ& งานอนามยั สิ่งแวดล,อม

P a g e | 25

บทที่ 2
สัตวไ์ ฟลัมอาร์โทรพอด (Arthropod)

อาร์โทรพอด (Arthropod)

- Arthropoda (arthorn แปลวาO ขอD ตอO และ podos แปลวOา เทาD )
- ลักษณะเดOนของสัตว\ในไฟลัมนี้คือ ลำตัวเปVนปลDองและมีรยางค\เปVนขDอๆตOอกัน (jointed appendage) ยื่นออกมาจาก
แตOละปลอD งของลำตัว
- มจี ำนวนชนดิ มากทีส่ ุดในอาณาจกั รสตั ว\ ประมาณวOามีถงึ กวาO 9 แสนชนดิ ทีม่ นุษย\เราไดคD Dนพบ
- อารโ\ ทรปอดสามารถอาศยั อยไูO ดใD นแทบทกุ สภาพภมู ปิ ระเทศบนโลก นบั วOาประสบความสำเร็จในกาดำรงชีวิตบนโลก
เปVนอยOางมาก เหน็ ไดจD ากการท่เี ราพบสตั ว\เหลาO น้ีไดDแทบทุกหนทกุ แหOง ทุกฤดูกาล และพบเปนV จำนวนมาก
- การปรบั ตวั ท่ีสำคัญ คอื
1. มโี ครงสราD งของราO งกายท่แี ขง็ แรง
2. มรี ยางค\ทเ่ี คลือ่ นไหวไดDดีมากและทำหนDาทีไ่ ดหD ลายอยOาง
3. มรี ะบบประสาทที่เจริญดี มอี วยั วะรบั ความรDสู ึกหลายชนิด
4. กนิ อาหารไดแD ทบทกุ ประเภท
6. มีระยะตวั อOอนทสี่ ามารถทนทานตอO การเปลย่ี นแปลงของสงิ่ แวดลDอมทำใหมD อี ัตราการรอดสูง
7. ฮอร\โมนและฟโñ รโมน (pheromone) ทำใหมD ีการติดตOอสื่อสารระหวOางชนิดเดยี วกันไดดD ี
- อาร\โทรปอดเปVนสัตว\ไมOมีกระดูกสันหลังที่สามารถดำรงชีวิตอยูOบนบกไดDอยOางสมบูรณ\ ถึงแมDวOาบางกลOุมยังคงอยูOในน้ำ
การทอ่ี าศัยอยOูบนบกไดเD นอื่ งจาก
1. มผี วิ ตัวทแ่ี ขง็ ปอÜ งกันการระเหยของน้ำไดDดี
2. มีระบบหายใจทส่ี ามารถนำเอาออกซเิ จนจากอากาศเขDาไปยังเน้อื เย่อื ไดโD ดยตรง
3. มีรยางค\ที่เคลอ่ื นไหวไดดD ี มีนำ้ หนกั เบา
4. บางชนิดมปี ñกบนิ ไดD ทำใหDการหาอาหารสะดวกยงิ่ ขึ้น
ลักษณะท่ัวไป
- สัตว\ในไฟลัมอาร\โทรโปดามีลำตัวที่แบOงออกเปVนสOวนๆอยOางชัดเจน (tagmatization) แตOละสOวนจะประกอบไปดDวย
ปลอD งหลายปลDองมารวมกนั และจำนวนปลDองในแตOละสOวนของราO งกายจะมจี ำนวนปลอD งทีแ่ นนO อนใน
สตั ว์แตล่ ะชนิด
- ตัวอยOางเชOน แมลงแบOงราO งกายออกเปนV 3 สOวน คอื หัว 4 ปลอD ง อก 3 ปลอD ง ทอD ง 11 ปลอD ง เปนV ตนD
- ปลDองแตOละปลDองจะมีรยางค\ปลDองละ 1 คูO แตOกลุOมที่มีวิวัฒนาการสูงจะมีจำนวนปลDองนDอยและรยางค\มักจะมีไมOครบ
ทุกปลอD ง
รยางค์ มีหลายแบบ สามารถทำหนDาที่ไดDครบถวD นในการดำรงชวี ิต
สิง่ ห่อหมุ้ ร่างกาย
- cuticle เปVนโครงราO งภายนอกทม่ี ไี คตนิ เปVนสวO นประกอบ จงึ แขง็
- epidermis อยOบู น basement membrane
- epidermis สรDางควิ ติเคิลซ่ึงมสี ารประกอบทางเคมที ี่สำคญั
1. chitin เปVนpolysaccharide คลาD ยกบั เซลลูโลส แตมO ไี นโตรเจนอยใOู นโครงสราD งดวD ย
2. โปรตีน ประกอบดDวย arthropodin และ resilin ซึ่งสามารถเปลี่ยนรูปของโมเลกุลทำใหDเกิดเปVนโปรตีนแข็ง
(sclerotization)

P a g e | 26

3. lipid, wax เปVนสOวนประกอบที่อยOเู ฉพาะบรเิ วณผวิ บนสุดของควิ ติเคิล ชวO ยปอÜ งกันการระเหยของน้ำในตัว
4. calcium carbonate พบสะสมอยูOทั่วไปในคิวติเคิล สOวนใหญOอยูOในรูปของ calcite ถDามีมากก็จะทำใหDผิวตัวแข็ง เชOน
กระดองปู ถาD มีนอD ยตัวก็จะนิม่ ลง เชนO ผวิ ตวั ของต๊ักแตน เปVนตDน
- cuticle จะเรยี งตวั เปVนช้ันๆ ประกอบดวD ย
1. epicuticle เปVนชัน้ นอกสุด มแี ตOลิป∞ดและข้ผี ึง้ ไมOมีไคติน
2. procuticle เปVนชั้นที่หนา มีไคติน โปรตีน แคลเซียม และเม็ดสี มักจะแบOงออกเปVน 2 ช้ันยOอยเรียงจากดDานนอกเขDา
มาคือ exocuticle และ endocuticle ทงั้ สองชั้นน้จี ะมีความหนาบางตาO งกันไปในสตั ว\แตลO ะชนดิ
ปลอ้ ง
- sclerite เปลอื กหุDมปลอD งแตลO ะปลDอง แบOงเปVน 4 แผOนคอื
1. turgum
2. sternum
3. pleuron 2 แผนO
- articular membrane เยื่อบางทพี่ บั ทบอยรูO ะหวOางเปลอื กทำใหDงอและเหยยี ดตวั ในการเคล่ือนไหวไดD
รยางค์
- prodomereขDอแตOละขอD ในรยางค\
- articular membrane เชOนเดยี วกบั ปลDองลำตัว
ระบบกล้ามเนอื้
- กลDามเนื้อสOวนใหญเO ปนV กลDามเนอ้ื ลายเปVนมดั ส้ัน ๆ ยึดระหวาO งปลDองของลำตัวและระหวOางโปโดเมียของรยางค\
- กลาD มเน้ือของอารโ\ ทรปอดจะมี 2 ชดุ ทำงานตรงขDามกัน
- flexor muscle มขี นาดใหญOมักอยทูO างดDานทDอง ทำใหตD วั งอไดD
- extensor muscle มขี นาดเลก็ กวOาและอยตOู รงขDามกลDามเนื้องอตวั
- อารโ\ ทรปอดเปVนสัตว\ไมมO กี ระดกู สนั หลังที่เคล่อื นไหวไดดD ที สี่ ดุ เมือ่ เทยี บกับสตั วไ\ มOมีกระดูกสนั หลังอืน่ ๆ
ชOองตัวและระบบหมุนเวยี น
- ชOองตัวของอาร\โทรปอดมีขนาดเล็ก โดยเฉพาะอยOางยิ่งชOวงที่เปVนตัวเต็มวัย ชOองตัวจะเหลอื อยูOรอบๆอวัยวะสืบพันธ\ุ
(gonocoel) เทาO นน้ั
- ชOองวOางในลำตัวเกือบทงั้ หมดจะเปVน hemocoel แทรกกระจายอยทูO ัว่ ไปในชอO งวOางของลำตัว
- ระบบหมนุ เวยี นเปนV ระบบเป∞ด ประกอบไปดDวยหวั ใจ เลอื ด และแองO เลอื ด (hemocoel)
- เลอื ดของอาร\โทรปอดสวO นใหญมO ี haemocyaninเปนV ตวั จบั ออกซเิ จน บางชนดิ มี haemoglobin
- บางชนดิ มีเกลด็ เลอื ด (blood-platelet) เหมอื นสตั วช\ ั้นสงู
การแลกเปลี่ยนแก๊ส
- gill เหงอื กจะตDองชOุมชน้ื อยเOู สมอจงึ จะแลกเปลยี่ นแกสö ไดD
- book lung นำออกซเิ จนจากอากาศเขDาไปตามทOอเขDาสOเู น้อื เยอื่ โดยตรง
- tracheal system นำออกซเิ จนจากอากาศเขDาไปตามทอO เขDาสOเู นอื้ เยื่อโดยตรง
ระบบย่อยอาหาร
ทอO ทางเดินอาหารของอาร\โทรปอดแบงO ออกเปVน 3 ตอนคือ
1. fore gut ดDานในบุดวD ยควิ ติเคลิ ทางเดินอาหารสวO นนป้ี ระกอบดDวยปาก หลอดอาหาร กระเพาะอาหาร
2. mid gut จะมที OอจากตอO มน้ำยอO ยเขาD มาเป∞ด จงึ มหี นาD ทยี่ อO ยอาหาร ดูดซมึ อาหาร
3. hind gut มีคิวติเคิลบุอยูOที่ผนังดDานใน เปVนทางผOานออกของกากอาหาร มีการดูดซึมน้ำ เกลือแรOบางอยOางออกจาก
กากอาหารเพอื่ นำกลับไปใชอD กี

P a g e | 27

ระบบขบั ถา่ ย
- coxa gland
- antennal gland
- maxillary gland
- Malpighian tubule
ระบบประสาท
- brain
- ventral nerve cord 1 คOู nerve cord 2 เสDนก็มักจะมาชิดกนั รวมกันเปนV เสนD เดียว
- อาร\โทรปอดมีอวัยวะรับความรูสD กึ หลายประเภทแตกตาO งกันไปในแตลO ะกลOุม
ระบบสบื พนั ธุ์
- เพศแยกเกอื บทั้งหมด ยกเวนD พวกท่ยี ดึ เกาะอยกูO ับท่ี เชนO เพรยี งคอหาO น (Lepas sp.) มเี พศรวม
- มี sexual dimorphism) อวยั วะที่แสดงความแตกตOางระหวาO งเพศมกั พบทหี่ นวด รยางค\อก รยางคท\ Dอง
- รังไขO และอัณฑะจะมีเปนV คูO ตำแหนOงจะแตกตาO งกันไป แตOจะอยใOู กลกD ับชOองสบื พนั ธุ\เสมอ
- ชอO งสบื พันธอุ\ าจจะเปนV ชOองเดีย่ วหรือเปVนคกOู ็ไดD และมกั จะอยทOู ่ีโคนของรยางค\ขาเดนิ
- มักจะมี copulation เพศผDูจะดัดแปลงรยางคม\ าทำหนาD ทย่ี ดึ เกาะตัวเมียและทำหนDาท่สี Oงสเป∞ร\มเขDาไปผสมกบั ไขO
- พวกท่อี ยบูO นบก การปฏิสนธิจะเปนV แบบปฏิสนธภิ ายในตัว
- พวกที่อยูOในน้ำ การปฏิสนธิมีไดทD ัง้ แบบปฏสิ นธิภายในและภายนอกตัว
- ไขมO ีไขแO ดงมาก มักมี metamorphosis จงึ มีตัวอOอนหลายระยะ แตOละระยะมชี อ่ื เรยี กตาO ง ๆ กนั ไป
- pathenogenesisมกั จะพบในไรนำ้ ท่มี ีขนาดเล็ก เชOน ไรแดง (Moinamacrocopa)
- เนื่องจากอาร\โทรปอดมีเปลือกแข็ง การเจริญเติบโตโดยการเพิ่มขนาดไมOอาจจะทำไดDตลอดเวลา ดังนั้นจึงมีการลอก
คราบเพื่อถอดเอาเปลือก (cuticle) อันเดิมออก ขณะท่ีเปลือกที่สรDางขึ้นใหมOยังไมOทันแข็งตัวนั้น รOางกายสามารถเพิ่มขนาดขึ้นไดD
เตม็ ทจ่ี นกระทงั่ เปลอื กใหมแO ขง็ ตัวราO งกายก็หยดุ การเพมิ่ ขนาด ตวั อOอนลอกคราบหลายคร้งั กวาO ตอนทีเ่ ปนV ตัวเตม็ วัยแลDว

การจดั หมวดหมู่

Phylum Arthopoda (Hickman, 1979)
Subphylum Trilobita - trilobite
Subphylum Chelicerata
Class Merostomata - แมงดาทะเล
Class Arachnida - แมงมมุ แมงปอ´ ง เห็บ ไร
Subphylum Mandibulata
Class Crustacea - กDุง ปู ไรนำ้ ฯลฯ
Class Diplopoda - กงิ้ กือ
Class Chilopoda - ตะขาบ
Class Insecta – แมลง
Subphylum Trilobita
- สูญพนั ธุไ\ ปประมาณ 200 ลาD นปแñ ลวD
- ป_จจุบันพบซากของมันติดอยูOกับกDอนหิน โครงรOางของซากดึกดำบรรพ\นี้คOอนขDางจะสมบูรณ\ เห็นรูปรOางชัดเจน ทำใหD

สามารถคาดหมายรูปราO งทแ่ี ทจD ริงของมันไดD

P a g e | 28

- ไตรโลไบท\ (Trilobite) มีลำตัวรูปไขO ขนาดตั้งแตO 2-67 ซม. มีผิวตัวแข็ง ปกคลุมดDวยคิวติเคิล มีแคลเซียมคาร\บอเนต
สะสมในบางบริเวณ ลำตัวเปVนปลDองประมาณ 20 ปลDอง ดDานหลังมีรOองตามยาวพาดอยูOบนหลังสองรOองทำใหDแบOงลำตัวเปVน 3 สOวน
อนั เปนV ท่ีมาของชอ่ื Subphylum สOวนหวั มหี นวด 1 คOู มตี ารวม 1 คูO

- สวO นลำตวั มีรยางคข\ าเดนิ ปลอD งละ 1 คูO
Subphylum Chelicerata
- อยOบู นบกไดDอยาO งดี บางกลOุมยงั คงอยใูO นทะเล
- ลำตัวแบOงออกเปVนสองสOวน ลำตัวสOวนหนDาเรียกวOา prosoma ปลDองเชื่อมรวมกันทางดDานหลังเปVนแผOนเดียวกัน ทำใหD
นบั จำนวนปลอD งไดยD าก มรี ยางค\ 6 คOู
- chelicera คูOที่อยูOหนาD สดุ เปนV ขDอส้ันๆ 3-4 ขDอ ปลายเปนV กDานหนบี
- pedipalp ปลายมักจะเปVนกาD มหนบี เชOนเดียวกนั
- ขาเดนิ 4 คูO
- โปรโซมามตี า (ocelli) หลายคูO แตOไมมO ีหนวด
- opisthosoma ลำตัวสOวนทDาย มี 12 ปลDองและมักจะเชื่อมติดกันเชOนเดียวกับสOวนหนDา ไมOมีรยางค\ในการเคลื่อนที่เลย
สวO นใหญเO ปลยี่ นแปลงไปเปนV เหงือกและอวัยวะในการแลกเปลีย่ นแกสö อนื่ ๆ เชนO book lung, spiracle บางชนิดมหี าง (telson) 1
อันท่ีปลDองสุดทาD ยของสวO นทDาย
- วิธีกินอาหารที่ตOางไปจากกลุOมอื่นๆ คือ จะปลOอยน้ำยOอยออกมายOอยอาหารนอกตัว และดูดอาหารที่ยOอยแลDวเขDาไปใน
ทอO ทางเดินอาหาร
- มี coxal gland หรอื Malpighian tubule ในการขบั ถาO ย
- มี book lung หรอื book gill ในการแลกเปลยี่ นแกöส
- เพศแยก ปฏสิ นธภิ ายใน มกั มี copulation มีการเก้ียวพาราสกี อO นจะมีการผสมพันธ\ุ

Class Merostomata
- แมงดาทะเล (King crab, horseshoes crab)
- living fossil
- สญู พันธไุ\ ปเกอื บหมด เหลือเพยี ง 3 สกลุ 4 ชนดิ เทOาน้ันคือ Limulus polyphemus, Tachyplius gigas
(แมงดาจาน), Tachyplius tridentatus และ Carsinoscorpius rotundicauta (แมงดาถวD ย, แมงดาไฟ และตวั เหรา)
- แมงดาทะเลพบในทะเลและน้ำกรอO ยเทOาน้ัน
Class Arachnida
แมงมมุ (spider)
- แมงมุมเปVน predator จึงมีความสำคญั ทางการเกษตร ชวO ยกำจดั แมลงศตั รูพชื
- แมงมมุ บางชนดิ อาจจะมีพษิ รDายแรงตอO คนในเวลาถูกกดั
- แมงมุมอาศัยอยูOตามตDนไมD ทุOงหญDา และมีทั้งชนิดที่ขุดรูอยูOในดิน สOวนใหญOจะสรDางใย (web) เพ่ือใชDดักจับ
เหยอ่ื แตOก็มหี ลายชนิดทไี่ มOสรDางใย
- แมงมุมมีประมาณ 36,000 ชนดิ โดยทัว่ ไปมีขนาดเลก็ เฉพาะสOวนลำตวั ยาวประมาณ 1-2 ซม.
- แมงมุมแพรกO ระจายทวั่ ไปในเขตอบอนุO และเขตรอD น
- วชิ าท่ีศกึ ษาเก่ียวกับแมงมมุ โดยเฉพาะเรียกวาO วิชา Araneaology
- โปรโซมาและโอพสิ โทโซมาจะมีกDานสั้น ๆ (pedicel) ยดึ ระหวOางกัน โปรโซมาจะเล็ก สวO นโอพสิ โทโซมาจะใหญO
แมงป´อง (scorpion)

P a g e | 29

- แมงป´องพบในเขตอบอุOนและเขตรDอนเปVนสOวนใหญO ชอบอาศัยในที่มืด ๆ ใตDกองไมD กDอนหิน ตามพื้นดิน พ้ืน
ทราย ออกหากนิ เวลากลางคืน

- อาหารสOวนใหญOเปนV แมงมมุ และแมลงตาO ง ๆ
- แมงปอ´ งมปี ระมาณ 800 ชนดิ บางชนิดมพี ษิ ราD ยแรงตOอมนษุ ย\
เห็บและไร (tick and mite)
- เหบ็ และไรมรี ปู ราO งแตกตOางไปจากอเรชนดิ อื่น
- ลำตัวแบOงออกเปVนสองสOวน สOวนหัว เรียก capitulum หรือ gnathosomaหัวเล็กมาก มีรยางค\เพียง 2 คูOคือ
chelicera และ pedipalp
- chelicera ของปรสติ เปนV แทงO แหลม มีพษิ ตามขอบเพ่ือใชขD ูดผวิ ของเหย่ือและเจาะดดู กินของเหลวจากตัวเหยอื่
- chelicera และ pedipalp ของพวกทลี่ าO เหยื่อจะเปVนกDามหนบี
- idiosomaสวO นสวO นทDองขนาดใหญOไมเO ปนV ปลอD ง มีขาเดิน 4 คOู
- เห็บ (tick) เปVนปาราสิตภายนอกของสัตว\เลี้ยงลูกดDวยนมหลายชนิด น้ำลายมีสารปÜองกันเลือดไมOใหDแข็งตัว
ชวO ยใหDการดูดเลือดเปVนไปอยOางตอO เนอ่ื ง และมีซกี มั ชOวยเกบ็ อาหาร เหบ็ ทเี่ รารDจู กั กันทว่ั ไปคอื เห็บสนุ ขั สกุล Rheipicephalus
- ไร (mite) มีทั้งที่ดำรงชีวิตเปVนอิสระอยูOในดิน ในน้ำทั้งน้ำจืดและน้ำทะเล พวกท่ีเปVนปรสิตมีทั้งแบบภายนอก
และภายในของสัตวแ\ ละพชื
subphylum Mandibulata
- มี mandible อยOใู นอDงุ ปาก
- ลำตัวแบงO เปนV 2 สOวนคอื
1. cephalothorax = head + thorax
2. abdomen
Class Crustacea
- ครัสเทเชียน (crustaceans) สOวนใหญOอาศัยอยูOในทะเล ที่อาศัยอยูOในน้ำจืดมีนDอยชนิดกวOาในทะเลมาก และ
บางชนดิ สามารถปรบั ตัวขึน้ มาอยบOู นบกในทชี่ น้ื ๆ ไดDดี
- ขนาดรูปรOางของครัสเทเชียนแตกตOางกันมาก มีตั้งแตOพวกไรน้ำขนาดเล็กไมOกี่มิลลิเมตรไปจนถึงปูแมงมุมบาง
ชนิดมคี วามยาวรวมทงั้ ขาถึง 3 เมตร ครสั เทเชยี นมลี กั ษณะเดนO ๆ ดังน้ีคอื
- มีหนวด 2 คOู (ยกเวนD พวกท่ีอยบOู นบกจะมี 1 คOู)
- รยางคส\ วO นใหญOจะเปVนแบบไบรามัส (biramous)
- รOางกายแบOงเปนV สองสวO นคอื cephalothorax เปนV สOวนหัวกับสวO นอกเชื่อมรวมกัน หัวจะมี 5 ปลอD ง อกมี 8 ปลDอง
- abdomen จำนวนปลDองตาO งกันในแตOละชนดิ แตลO ะปลDองจะมรี ยางค\ 1 คูO มีรปู รOางและหนDาที่แตกตาO งกันไป
- สOวนปากจะมีรยางค\ 3 คูOชวO ยในการจับอาหาร เคี้ยวอาหาร คือ mandible 1 คOู และ maxilla 2 คูO
- ใชเD หงอื กในการแลกเปล่ียนแกสö
รยางค.
- ครสั เทเชียนมรี ยางค\หลายประเภททำหนาD ทแ่ี ตกตาO งกันไป แตมO รี ูปแบบพนื้ ฐานรยางค\เพียงสองประเภท คอื
- biramous ประกอบดวD ย protopodite exopodite และ endopodite คอื รยางค\วาO ยนำ้ และรยางคร\ อบปาก
- uniramous เปนV ขอD ตอO เรยี งตอO กนั ตรงปลายขDอฐานไมOแยกเปVนสองแขนง exopodite เสอ่ื มไป ไดแD กO ขาเดิน
- รยางค\จำแนกตามตำแหนOงของรยางคแ\ บงO ออกเปนV
1. รยางค\สวO นหัว ประกอบดDวย
- หนวด หนวดคแOู รกอยูหO นาD สุดคือ antennule คูOทส่ี องอยูถO ดั ไปคือantenna

P a g e | 30

- รยางค\รอบปาก (mouth parts) ประกอบดDวยรยางค\ 3 คOู คือ
- mandible 1 คOู เปนV แทOงแขง็ ทำหนาD ทบ่ี ดอาหาร
- maxilla 2 คOู เปVนแผOนแบนบาง ชOวยในการจบั อาหารเขDาปาก
2. รยางค\อก ประกอบดDวย
- maxilliped 1-3 คูO ทำหนDาท่ชี Oวยจบั อาหารเขDาปาก
- walking leg
3. รยางค\ทDอง มี swimmerette ชOวยในการวOายน้ำ แลกเปล่ียนแกöส รยางคท\ DองสวO นใหญOเปVนแบบไบรามัสโภชนาการ
- filter feeding โดยใชรD ยางคข\ องรOางกายกรองอาหารทีป่ นอยOูในน้ำเขDาปาก
- พวกขนาดใหญOจะกินอาหารโดยการลาO เหยอื่ (predator) สตั วก\ ลุOมน้มี รี ยางคอ\ กเปVนกาD มหนีบเพ่ือใชDจับเหย่อื
- บางกลมุO เปนV scarvenger
- บางกลุOมเปVนปรสิต มักจะดัดแปลงอวัยวะบางอยOางมาทำหนDาที่ชOวยเกาะกับโฮสต\ เชOน hook, sucker ปาก
เปลี่ยนจากปากกัดเปVนปากดดู
- fore gut ประกอบดวD ยหลอดอาหาร (esophagus) และกระเพาะอาหาร
- midgut มี digestive gland มาเป∞ดเขDา ตอO มนำ้ ยอO ยบางสOวนอาหารดวD ย จึงเรียกวOา hepatopancreas
- hind gut ไดDแกO สวO นทาD ยของลำไสแD ละทวารหนกั
ระบบหมุนเวียนและการแลกเปลี่ยนแก๊ส
- ระบบหมุนเวยี นโลหิตเปนV ระบบเปด∞ ประกอบไปดวD ยอวัยวะและสวO นประกอบทส่ี ำคัญ ไดDแกO
1. heart มี pericardium บนหวั ใจมี ostia ใหเD ลอื ดไหลเขาD สหูO ัวใจหลายคOู
2. artery เปVนเสDนเลือดนำเลือดออกจากหัวใจไปเลี้ยงรOางกาย เลือดจะกลับเขDาหัวใจทาง ostia จึงไมOมี veins
นำเลือดกลับเขาD หวั ใจ
3. hemocoel เปนV แอOงเลือดเล็กแทรกอยทOู วั่ ไปตามเน้อื เยื่อตาO งๆ
4. sinus รวบรวมเลอื ดทใ่ี ชจD ากรOางกายเพอื่ สงO ไปท่เี หงือก และรวบรวมเลือดจากเหงือกเขDาสหูO ัวใจทาง ostia
5. blood มี amoeboid cell ใน plasma มี respiratory pigment เปVน haemocyaninเปVนสOวนใหญO แตOก็
มี haemoglobin
ระบบขบั ถ่าย
- antennal gland
- maxillary gland
- green gland
- gill ครัสเทเชียนชน้ั สูงหลายชนดิ ใชDเหงือกกำจัดแอมโมเนียไดD
ระบบประสาทและอวัยวะความรู้สึก
- ระบบประสาทของครสั เทเชียนประกอบไปดDวยปมประสาททส่ี ำคัญคอื
1. supraesophageal ganglion (brain) มเี สนD ประสาทไปยงั หนวด 2 คOู และตา 1 คูO
2. circumesophageal commissure ไปเช่ือมกับปมประสาทใตDหลอดอาหาร
3. subesophageal ganglion
4. ventral nerve cord
5. segmental ganglion
6. lateral nerve ปลอD งละ3 คูO
7. thoracic ganglionic mass

P a g e | 31

8. ventral mass
- ครสั เทเชียนมอี วัยวะรบั ความรสูD ึกหลายประเภท ประกอบดDวย
1. eyes มีสองประเภทคือ median simple eyes ในตัวอOอน ทำหนDาที่รับแสงเทOานั้น และ compound
eyes ประกอบไปดวD ยตายอO ย (ommatidium) จำนวนมาก ตายOอยแตลO ะอนั มีเลนส\รบั ภาพไดD ภาพรวมทีเ่ ห็นจะเปนV แบบภาพเรียง
กันหลายภาพ (mosaic image) ภาพไมOชัดเจน แตOสามารถจับความเคลื่อนไหวของภาพไดDดี ทำใหDสามารถลOาเหยื่อ หลบหลีกศัตรู
ไดดD ี
2. statocyst เปนV แอOงที่ statolith และ setae เมอ่ื statolith เอยี งหรือกลิง้ มากระทบจะสงO ความรDูสกึ ไปไดD
3. proprioceptor เปVนอวัยวะรับความรูDสึกเกี่ยวกับแรงกด พบเฉพาะในกุDง ปู อวัยวะรับความรูDสึกชนิดนี้
ไดDแกO เซลล\กลาD มเนื้อบางบรเิ วณทเี่ ปลย่ี นแปลงไป เชOน บรเิ วณขอD ตอO ของรยางค\
4. tactile sense organ เปVนอวัยวะรับความรูDสึกโดยการสัมผัส ไดDแกO setae ซึ่งมีกระจายอยูOทั่วไปตาม
รยางค\
5. chemoreceptors เปนV อวัยวะรับความรDสู ึกเกย่ี วกบั สารเคมใี นนำ้
ระบบสบื พนั ธุ์
- เพศแยก มี sexual dimorphism
- บางชนิดเกาะอยกOู บั ท่ี เชOน เพียงหนิ (acronbarnacle) เพรียงคอหาO น (goose neck barnacle) มเี พศรวม
- นอกจากนี้ไรน้ำบางชนิด เชOน ไรแดง (water fea: Moinamacrocopa) จะมีเพศผูDนDอยมาก และมักจะพบ
ในบางฤดูบางสภาวะเทาO น้ัน ประชากรเกอื บท้งั หมดจึงเปVนเพศเมีย และจะสืบพนั ธแ\ุ บบ pathenogenesis
- ตวั อOอนระยะหลกั มี 3 ระยะคือ
1. nauplius เปVนระยะที่ฟ_กออกจากไขO ลำตัวไมOเปVนปลDอง มี 1 ocellus รยางค\ 3 คูOคือ antennule,
antenna และ mandible
2. zoea ลำตัวแบงO เปนV สOวนๆ มคี าราเพสคลมุ หัวและอก มรี ยางค\อก รยางค\ทDองแลวD แตยO ังทำหนาD ทีไ่ มO
สมบรู ณ\
3. postlarva เปVนระยะทม่ี รี ปู ราO งคลDายตวั เตม็ วัย มีรยางคค\ รบและทำหนDาทอ่ี ยOางสมบรู ณแ\ ลวD
- ครัสเทเชยี นสรDางฮอร\โมนควบคุมการสืบพนั ธ\ุ และลอกคราบ กลOุมเซลลแ\ ละอวัยวะทสี่ รDางฮอร\โมน ไดแD กO
1. X-organ เปVนกลุOมเซลล\ประสาทบริเวณสมองหรือกDานตา สรDาง Molt-Inhibiting Hormone (MIH) และ
Gonad-Inhibiting Hormone (GIH) ถDาทำลายฮอร\โมนชนิดนี้ก็จะเรOงใหDอวัยวะสืบพันธุ\เจริญเติบโตไดD ป_จจุบันมีการใชDวิธีบีบกDาน
ตาของกุDงตัวเมียเพื่อทำลายเซลล\สรDางฮอร\โมน ทำใหDไขOแกOเร็วกวOาปกติ นอกจากนี้ยังพบวOา X-organ ยังสรDางฮอร\โมนกระตDุนการ
ทำงานของอวัยวะสบื พนั ธุ\ (Gonad Stimulating Hormone-MSH) อีกดDวย
2. sinus gland เปVนตOอมท่ีโป´งออกมาจากปลายเสDนใยประสาทที่มาจาก X-organ และสมองสOวนอื่นๆ ตOอม
ไซนัสอาจสรDางฮอร\โมนเอง หรอื อาจเปVนถุงเก็บฮอรโ\ มนของ X-organ
3. Y-organ เปVนกลมOุ เซลลข\ ับสารทบี่ รเิ วณโคน antenna หรือโคน maxilla คOทู ่ี 2 สราD ง Molting Hormone
4. androgenic gland อยOูใกลDกบั อัณฑะ สราD ง male hormone กระตDุนการเจริญของอณั ฑะ
5. ovary สราD ง female hormone กระตDุนการเจรญิ ของอวยั วะสืบพันธ\ุเพศเมีย
Class Diplopoda
- กง้ิ กือ (milipedes) กิ้งกือพบท่ัวไปในเขตอบอนOุ และเขตรDอน อาศัยอยตOู ามพนื้ ดนิ ตามใตกD องใบไมD ตนD ไมDผุๆ
บางชนิดขดุ รูอยOูในดนิ ตืน้ ๆ มปี ระมาณ 8,000 ชนดิ มีขนาดทั่วๆ ไปประมาณ 3-10 ซม.
- กง้ิ กือสOวนใหญOมลี ักษณะตัวยาวทรงกระบอก ประกอบดวD ยสOวนหัว อก และทDอง สวO นอกและทDองมกั รวม
เรยี กวOา ลำตวั (trunk)

P a g e | 32

- หัว มีหนวด 1 คOู ดาD นขาD งของหวั มแี มนดิเบิลที่ขยายเปVนแผนO ป∞ดสองขDางของหวั มีสOวนทีท่ ำหนาD ท่ีขุดดนิ
- trunk ประกอบดวD ยอก 4 ปลอD งและ สวO นทDอง
- อกปลDองแรกมเี ปลอื กเปVนปลอกอยOตู อนทDายของหัว ไมOมรี ยางค\ เรยี กวาO collum
- 3 ปลDองทเ่ี หลือมีรยางค\ปลอD งละ 1 คูO
- สOวนทDอง เกิดจากการเชื่อมรวมของเทอกัมของปลDอง 2 ปลDอง (double segment) เปVนที่มาของชื่อ
Diplopoda ดงั น้นั ปลDองแตลO ะปลDองจงึ มีรยางค\ปลDองละ 2 คูO บรเิ วณรอยตอO ของปลอD งจะเปนV วงแหวนสนี ำ้ ตาล
- สOวนทอD งของกิ้งกอื บางชนิดอาจมีจำนวนปลอD งมากถงึ 100 ปลDอง
- ปลอD งทาD ยๆ บางปลDองอาจไมมO รี ยางค\ สวO นปลายสุดของ ลำตวั เปนV ไพจเี ดยี ม
- Schizophyllumsubalosum กิ้งกือสีนำ้ ตาลแดง ขนาดเลก็ ยาวประมาณ 4-5 ซม. พบท่ัวไปตามกองไมDผุ
- Julusterrestris เปVนกงิ้ กือขนาดใหญO สีนำ้ ตาลแกO ตวั ยาวประมาณ 15 ซม.
- กระสุนพระอินทร\ (pill millipede) กิง้ กอื ชนดิ ตัวส้นั ลำตวั แบนกวาD ง เวลามDวนตัวจะเปVนกDอนกลม
- ตะเข็บ (flat back millipede) ตัวแบนคลDายตะขาบขนาดเล็ก ตัวยาวประมาณ 2 ซม. ปลDองทDองมีขาเดิน
ปลอD งละ 2 คOู เชนO เดยี วกับกิง้ กอื
Class Chilopoda
- ตะขาบ (centipeds) ตะขาบอาศัยอยูOตามพื้นดิน ใตDกองไมDผุ ใตDกDอนหิน ขอนไมDในที่มืด บางกลุOมอยOูตามพื้น
ทราย ตามชายฝƒ_งในเขตทน่ี ้ำทะเลทวO มถึง โดยอยตOู ามใตDกDอนหนิ เปลอื กหอย
- ทอD งแบนนนู หลงั (dorsoventral flattened)
- ปลอD งแตลO ะปลอD งมีขาเดินปลอD งละ 1 คOู จำนวนปลDองตOางกันในแตOละชนิด
- ตะขาบมปี ระมาณ 3,000 ชนดิ โดยทวั่ ไปมีขนาดยาวประมาณ 6-8 น้วิ
- หวั มีหนวด 1 คOู มกี ลOุมของโอเซลไลสองขาD งของหวั
- ลำตัวมีปลDองหลายปลDอง ปลDองอกปลDองแรกที่ติดกับหัวจะมี poison claw 1 คูOยื่นไปขDางหนDาแนบกับสOวน
หัว ใชDกัดเหยื่อและปลOอยน้ำพิษออกมาที่ปลายเข้ียว น้ำพิษทำใหDสัตว\ขนาดเล็ก เชOน แมลง ไสDเดือน แมงมุม ลูกคางคก ตายไดD
หลังจากนนั้ จึงจะใชแD มกซิลลาและแมนดเิ บลิ ฉกี อาหารเขDาปาก
- ลำตวั ปลDองถดั ไปจะมขี าเดนิ ปลอD งละ 1 คูO
Class Insecta
- แมลงเปVนสัตวท\ ป่ี ระสบความสำเรจ็ ในการดำรงชวี ติ บนบกไดDดที ส่ี ดุ ในบรรดาสัตว\ไมOมกี ระดูกสนั หลัง
- แมลงอาศยั อยูOไดทD ุกสภาวะแวดลDอม ไมวO าO จะเปVนภเู ขา ทะเลทราย หรอื ขัว้ โลกท่มี ีอากาศหนาวเย็น
- แมลงบางชนิดมรี ะยะตวั อOอนอยใูO นน้ำจดื บางชนดิ ตัวเต็มวยั ลงไปหากินอยใูO นนำ้ จดื แตOแมลงยงั ไมO
สามารถลงไปดำรงชีวิตอยูOในทะเลไดD มีเพียงบางชนิดอาจจะวOายน้ำ วิ่งอยูOตามผิวน้ำทะเลไดD แตOยังไมOสามารถดำรงชีวิตในทะเลไดD
อยOางสมบรู ณ\เหมือนครัสเทเชยี น
- จากการที่แมลงมีความสามารถในการปรับตัวในการดำรงชีวิตไดDดีมาก แมลงจึงมีมากทั้งปริมาณและชนิด
ประมาณวOามมี ากกวาO 750,000 ชนิดท่ตี ั้งชอื่ แลDว และยังมอี กี มากทย่ี ังไมไO ดตD งั้ ช่อื
- แมลงมีความเก่ียวขDองกับมนุษย\มากเนื่องจากเปVนศัตรูทำลายพืช ผลิตผลทางการเกษตร เปVนพาหะนำโรค
เปVนปรสิตของคนและสัตว\เลี้ยง ทำใหDเกิดความเสียหายในทางการเกษตร ทำลายสุขภาพของมนุษย\เปVนอยOางมาก และขณะเดียวกันก็
ทำประโยชนใ\ หแD กมO นษุ ยใ\ นหลาย ๆ ดDาน จึงมกี ารศึกษาเร่ืองแมลงอยาO งกวDางขวาง
- วชิ าท่ีศกึ ษาเกี่ยวกบั แมลงคอื กฏี วทิ ยา (Entomology)
ลักษณะทั่วไป
- แมลงมขี นาดและรูปราO งแตกตOางกนั มากในแตOละชนิด

P a g e | 33

- คิวติเคิลบางแตOเหนียวแข็งแรงยืดหยุOนไดDดี น้ำหนักเบา ทำใหDเคลื่อนที่ไดDสะดวก มีขี้ผ้ึง (wax) และลิป∞ด
(lipid) คลมุ ผิวนอกสุดทำใหDปอÜ งกนั การระเหยของนำ้ ไดDดี

- procuticle มีเม็ดสีอยูOหลายประเภท ทำใหDแมลงมีสีหลายสี ตวั เต็มวัยรOางกายของแมลงแบOงออกเปVน 3 สOวน
คอื head, thorax และ abdomen แตใO นระยะตัวออO น เชOน ตัวหนอน ดกั แดD รOางกายจะไมOแบงO เปนV สดั สวO นทช่ี ัดเจน

ส่วนหวั
- สOวนหัวประกอบดDวยปลอD ง 4 ปลDอง (ตัวอOอนมี 5 ปลอD ง) หวั ทง้ั 4 ปลDองเชอื่ มกนั เปนV ช้ินเดียว
- eyes ตาของแมลงมีสองประเภทคือ compound มี 1 คูOอยูOสองขDางของหัว และตาเดี่ยว (ocelli) อยOู
ดDานหนDาของหัว ตาเดี่ยวจะทำหนDาที่ตอบสนองตOอการเปลี่ยนแปลงของความเขDมของแสงไดDดีแตOรับภาพไมOไดD เปVนตัวกระตุDนใหD
กลDามเนื้อเตรียมพรDอมในการที่จะกระโดดหรือบิน ตาเดี่ยวมักจะพบในตัวหนอน (larva) ของแมลงดDวย ซึ่งมักจะอยูOดDานขDางของ
สวO นหัวของตวั หนอนเรยี กวาO stemmata
- ตารวมของแมลงมีโครงสรDางเหมือนตาของครัสเทเชียน ประกอบไปดDวยตายOอย (ommatium) จำนวนมาก
ในแมลงปออาจมีตายOอยถึง 30,000 อัน ตารวมมองเห็นภาพแบบเรียงตOอภาพ (mosaic immage) ภาพไมOชัด แตOจับภาพท่ี
เคล่อื นไหวไดDดี ทำใหสD ามารถลาO เหยอ่ื ไดสD ะดวก
- หนวด (antenna) แมลงมหี นวด 1 คอOู ยดูO DานลาO งของตารวม มรี ูปรOางแตกตาO งกันมากในแมลงแตลO ะกลมOุ
- ปาก (mouth) ปากของแมลงอยูOทางดDานลOางของสOวนหัว รยางค\ที่ประกอบกันเปVนปากของแมลง
ประกอบดวD ย
1. labrum เปVนแผนO แบนหอD ยลงมาจากสวO นหัว ป∞ดอยOูดDานหนDาของปาก สามารถขยับเขยอื้ นไดD
2. mandible ในปลอD งท่ี 2 มี 1 คอูO ยดูO DานขาD งของปาก
3. maxilla คทOู ่ี 1 อยถOู ดั จาก mandible ชวO ยสงO อาหารเขDาปาก
4. labium เปVนแผOนบาง เกิดจากการเช่ือมรวมของแมกซิลลาคูOที่ 2 ดDานขDางมีติ่งเล็กๆ เรียกวOา labial palp
ชOวยสOงอาหารเขาD ปาก
5. hypopharynx อยูOระหวOางริมฝñปากบนกับริมฝñปากลOางเหมือนลิ้น ไฮโปฟาริงซ\เปVนแผOนเดี่ยว มีรOองตรง
กลาง ไฮโปฟารงิ ซเ\ ปVนอวัยวะชOวยนำอาหารไหลเขาD สหูO ลอดอาหาร
- ระหวOางริมฝñปากลOางกับไฮโปฟาริงซ\มีทOอจากตOอมน้ำลายมาเป∞ดเขDา สOงน้ำลายมาชOวยคลุกเคลDาอาหาร ตOอม
นำ้ ลายของตวั หนอนผีเสื้อไหมจะเปลี่ยนแปลงไปเปVนตอO มสรDางใยไหม (silk) เพ่ือใชDหมุD ตวั เมอื่ จะเขDาดักแดD
- ปากของแมลงมีการดัดแปลงไปเพื่อใหDเหมาะกับวิธีการกินอาหาร ดังนั้นโครงสรDางอวัยวะตOาง ๆ จึงมีรูปรOาง
แตกตาO งกันมาก ปากของแมลงมีหลายแบบ ตวั อยาO งเชOน
- chewing type มี mandible ใหญO เชนO ปากของต๊ักแตน, แมลงปอ
- sucking type แมกซิลลาเปลย่ี นรปู ไปเปVนทOอยาวกลวงใชดD ดู อาหารที่เปVนของเหลว เชนO ปากของผีเสือ้
- piercing and sucking type แมนดิเบิลและแมกซิลลารวมกันเปVนเข็มแหลม (stylet) ใชDแทงและดูดอาหาร
ทเี่ ปนV ของเหลว เชนO ปากของยุง
- ปากของตัวหนอน (larva) กับปากของแมลงระยะที่เปVนตัวเต็มวัย จะมีโครงสรDางที่ไมOเหมือนกัน นอกจากน้ี
ตัวเต็มวยั ของผีเสอ้ื กลางคืน (moth) ตัวชีปะขาว (mayfly) ซงึ่ ตัวเต็มวัยไมOกนิ อาหาร รยางค\ปากจะเส่ือมไป
สว่ นอก
- สOวนอกของแมลงมี 3 ปลอD งเรียงจากดDานหนDามาคือ prothorax, mesothorax และ metathorax
- sclerite ประกอบดวD ย notum หรอื turgum, sternum และ pleuron
- wing 2 คูOอยูOที่ mesothorax และ metathorax ปลDองละ 1 คูO เรียกวOา mesothorax wing และ
metathorax wing

P a g e | 34

- แมลงบางชนิดมีปñกคูOเดียวเชOน แมลงวัน ปñกคูOหลังของแมลงวันเปVนตุOมเล็ก ๆ เรียกวOา halteresทำหนDาที่ชOวย
ในการทรงตัวขณะบนิ

- แมลงบางชนิดมีปñกในบางชOวงของชีวิตเทOานั้น เชOน ปลวกตัวผDูมีปñกชOวงฤดูสืบพันธุ\ สOวนปลวกงาน (worker)
ไมOมปี ñก หมัด (flea) เหา (lice) โลน (pubis louse) ไมOมีปกñ ตลอดชีวติ

- แมลงกลุOมดDวงปñกแข็งมีปñกสองคูO แตOจะใชDปñกคูOหลังในการบิน ปñกคูOแรกเปVนแผOนแข็งมากเรียกวOา elytra ใชD
คลมุ ตวั ทบั ปñกคูหO ลงั ไวD

- walking legs แมลงตวั เต็มวยั มีขา 3 คOู
- โครงสรDางทั่วไปของขามีลักษณะเปVนขDอตOอหลายขDอ มีชื่อเรียกตOางกันเรียงลำดับจากในตัวออกมาคือ coxa,
trochanter, femur, tibia และ tarsus มขี น (sensilla) กระจายอยทูO ว่ั ขา ทำหนาD ทรี่ ับความรสูD ึกดDวยนอกเหนอื จากการเคล่ือนที่
สว่ นทอ้ ง (abdomen)
- สวO นทDองประกอบไปดDวยปลอD ง 11 ปลอD ง
- ควิ ตเิ คลิ ของสวO นทอD งบางและนมุO กวOาสวO นหัวและสวO นอกมาก
- ทอD งปลอD งสดุ ทDายมขี นาดเลก็ มากและมกั มีติ่งเปนV เสDนยาว 1 คOู เรยี กวOา เซอรค\ สั (circus)
- ปลDองดDานทDายของลำตัวมักจะเชอื่ มรวมกนั ดังนั้นจำนวนปลอD งของสวO นทอD งจึงมักจะนDอยกวOา 11 ปลอD ง
- ระยะตวั เตม็ วัย สOวนทDองจะมรี ยางค\ซง่ึ ทำหนาD ทช่ี วO ยในการสืบพนั ธเ\ุ ทOานั้น
ระบบยอ่ ยอาหารและระบบขบั ถ่าย
ทอO ทางเดินอาหารของแมลงประกอบไปดDวยทอO ทางเดินอาหารตอนตDน ตอนกลาง และตอนทDาย
1. fore gut
- pharynx เปนV ถุงกลDามเนอื้ หนา ชOวยดูดอาหารเขาD มาภายในหลอดอาหาร
- esophsgusเปVนหลอดอาหารสนั้ ๆ เปVนทางผาO นของอาหาร
- crop เปนV ที่พกั ของอาหาร
- gizzard, proventriculus มักจะมฟี _นอยูOเพือ่ บดอาหาร
2. midgut
3. hind gut ประกอบดDวยลำไสD ไสตD รง (rectum) และทวารหนัก และมี Malpigion tubule
การแลกเปล่ียนแก๊ส
แมลงมีระบบทOออากาศ (tracheal system) ในการแลกเปล่ยี นแกöส อวยั วะในระบบนีป้ ระกอบดDวย
1. spiracle
2. trachea
3. tracheole แมลงพวกที่บนิ ไดDจะมี air sac มีอากาศอยทูO ำใหตD วั เบาบนิ ไดDดี
ระบบหมนุ เวยี น
แมลงมีระบบหมุนเวยี นเปVนระบบเป∞ด มอี วยั วะสำคญั ทีเ่ ก่ยี วขอD งกบั ระบบหมุนเวยี นคอื
heart หวั ใจจงึ เปนV ทอO ยาว มี ostia หลายคOู
dorsal aorta sinus
hemocoel
hemolymph plasma ไมมO สี ี มอี าหาร ฮอรโ\ มน ของเสยี รงควัตถุในการแลกเปล่ยี นแกสö มนี Dอยมาก
ตัวออO นแมลงบางชนดิ มี haemoglobinเชนO หนอนแดง (chironomid larva) บางชนิดมเี ม็ดสี
insectoverdin ทำใหเD ลือดมีสเี ขียว สวO น haemocyanin พบนอD ยมาก hemocyte หลายแบบ หนDาท่ตี าO ง ๆ กนั สะสมอาหาร
ทำลายเช้อื โรค ทำใหDเลือดแขง็ ตัว

P a g e | 35

ระบบประสาทและอวยั วะรับความรสูX กึ
- ระบบประสาทเปนV แบบเดยี วกบั ครสั เตเชยี น
- แมลงมีอวัยวะรับความรูDสึกหลายประเภท ทำใหDแมลงสามารถดำรงชีวิตไดDอยOางสมบูรณ\กวOาสัตว\กลุOมอื่นๆ
สามารถหาอาหารไดDเกOง หลบหลีกศัตรูไดDดี สามารถติดตOอสื่อสารระหวOางพวกเดียวกันไดDดี อวัยวะรับความรูDสึกของแมลงแบOง
ออกเปVน 3 กลOมุ ใหญO ๆ คอื
1. photoreceptors ไดแD กO compound eye และ ocelli หรอื stemmata
2. mechanoreceptors เปVนอวัยวะรับความรูDสึกโดยที่ตDองมีการกระทบสัมผัสกับอวัยวะรับสัมผัสโดยตรงจึง
จะรบั รDูไดD คอื รับสัมผัส, รบั แรงกด, รับคลน่ื เสยี ง และรบั รสDู ารเคมี แมลงบางชนิดทำเสียงไดD เชนO
- จ้ิงหรีด ใชDปñกคOหู นาD ถกู นั
- ต๊กั แตน ใชDขา (femur) ถูกับปñกคูหO นDา
ระบบสบื พันธ์ุ
- แมลงมเี พศแยก อวัยวะสบื พันธ\ุจะอยูตO อนทาD ยของลำตัว
- แมลงมีการปฏิสนธิภายใน ไขOที่ถูกปฏิสนธิแลDวจะมีการเจริญเติบโตเปVนตัวอOอนหลายระยะ แตOละระยะมีการ
ลอกคราบ มี metamorphosis
- egg อาจเปVนฟองเดย่ี วหรอื มหี ลายใบอยูใO น capsule
- larva มีรูปราO งตาO ง ๆ กัน บางชนิดมีขาแรกเรม่ิ (proleg) มตี า (stemmata) แตไO มOมีตารวม
- pupa มักมีคราบเกOา (puparium) จากการลอกคราบครั้งสุดทDายของตัวหนอนหุDมตัว หรือใชDใบไมDหุDมตัว
อวัยวะภายในท่มี าจากตวั หนอนจะสลายไปสราD งอวัยวะใหมOขึ้นมาแทน ดักแดไD มกO ินอาหาร ไมOเคล่ือนไหว
- metamorphosis ของแมลงมีหลายแบบ ไดแD กO
1. ametamorphosis, simple development จากไขพO ฒั นาไปเปนV ตัวอOอนทีม่ รี ูปราO งเหมอื นตัวเตม็ วัย
2. incomplete metamorphosis, hemimetabolous development ไขOฟก_ ออกมาเปVนตัวออO นทค่ี ลาD ยแมO
คือ มีตาประกอบ หนวด ขาเดิน แตOยังไมOมีปñก และระบบสืบพันธุ\ เรียกวOา ระยะนิ้มฟ≈ (nymph) พวกที่อยูOในน้ำจะมีเหงือกเรียกวOา
เนเอด (naiad) หลงั จากนน้ั จึงลอกคราบเปVนตัวเต็มวยั ไดDแกO จิ้งหรดี ตัก๊ แตน เปVนตDน
3. complete metamorphosis, homometabolous development ไขOฟ_กออกมาเปVนตัวหนอน (larva)
ตวั หนอนลอกคราบหลายครัง้ และเขาD ดักแดD (pupa) หลังจากนัน้ จะออกจากดกั แดเD ปนV ตวั เตม็ วยั (adult) ไดDแกO ยุง ผเี ส้ือ และดวD ง
ฮอรโ์ มนของแมลง
แมลงสราD งฮอรโ\ มนควบคุมการเจรญิ เตบิ โตไดเD ชนO เดียวกบั สตั ว\ช้ันสงู ฮอร\โมนทพ่ี บไดDแกO
1. brain-hormone (BH) สรDางจาก neurosecretory cell เปVนเซลล\ประสาทสOวนหนึ่งของสมอง BH จะทำ
หนDาท่ีควบคุมการสรDางฮอร\โมนอ่ืน ๆ
2. ecdysonเปVนฮอร\โมนในการลอกคราบ (molting hormone: MH) สรDางจาก prothoracic gland เปVน
ตOอมอยOูท่ีสวO นหวั หรอื บริเวณอก ถDาในเลอื ดมีเอคไดซอนมากแมลงกจ็ ะลอกคราบ
3. juvenile hormone (JH) สรDางจาก corpora allataอยูOเหนือหลอดอาหารใกลD ๆ กับเสDนประสาทเชื่อมปม
ประสาทสมอง ฮอร\โมนนี้จะกระตุDนใหDตัวอOอนลอกคราบเปVนตัวอOอนอีกระยะหนึ่ง แตOไมOเปVนตัวเต็มวัย ระดับฮอร\โมนนี้ตDองลดลง
ตัวอOอนจึงจะพัฒนาไปเปVนตวั เตม็ วยั ทั้ง MH และ JH ถกู ควบคมุ โดยฮอร\โมนจาก brain hormone
ฟโี รโมน
- pheromone เปVนสารที่สรDางข้นึ และปลอO ยออกนอกตัว มีผลตOอพฤตกิ รรมของสัตวช\ นิดเดยี วกันเทOานน้ั
- สOวนมากจะมผี ลในการดงึ ดูดทางเพศเปนV sex attractant
- แมลงสรDางฟโñ รโมนไดDหลายประเภท จากอวัยวะภายในหลายแหOง

P a g e | 36

- องคป\ ระกอบทางเคมีของฟñโรโมนมกั เปนV กรดไขมนั หลายชนิดท่รี ะเหยไดD และสารเคมีอนื่ ๆหลายชนิด
- แมลงชนิดเดยี วกนั จะรบั รDูจากอวยั วะสมั ผัส เชOน หนวด รยางค\ปาก
- หนวดรับฟñโรโมนมากทสี่ ุด ฟñโรโมนสราD งไดDจากทั้งแมลงตัวผแDู ละตวั เมีย พบบอO ยๆ ไดแD กO
1. sex pheromone มผี ลทำใหDเพศตรงขDามท่ีไดกD ลิน่ ติดตามมาพบเพื่อผสมพนั ธุ\กันไดD เชOน
- แมลงสาบตัวเมียปลอO ยฟñโรโมนลอยไปในอากาศลอO ใหตD ัวผเDู ขาD มาผสมพันธุ\
- ผเี สื้อกลางคืน (ยิปซมี อท) ตวั เมียสราD งฟñโรโมน ตวั ผูมD หี นวดสามารถรับฟโñ รโมนไดDไกลหลายไมล\
- ผึ้งนางพญา สรDางฟñโรโมนราชินี (queen pheromone) จากตOอมบริเวณแมนดิเบิลลOอใหDตัวผูDมาผสมพันธุ\
และทำใหDผ้ึงงานซงึ่ เปVนตัวเมยี เปนV หมนั ผึ้งงานไดรD บั ฟñโรโมนราชินีในเวลาปÜอนอาหารใหนD างพญา
2. trail หรือ scent pheromone เพ่ือบอกถงึ ทศิ ทางในการไปหาอาหาร กลับรงั พบในพวกผ้ึงและมด
3. alarm pheromone เปVนฟñโรโมนเตือนภยั และเพ่ือใหอD อกมาปอÜ งกันตัว พบในผึ้ง
- ป_จจุบันสามารถสังเคราะห\ฟñโรโมนบางชนิดไดD เชOน ฟñโรโมนเพศของแมลงวันทอง ซึ่งเปVนสาร methyl
eugenol เม่อื นำไปผสมกับอาหารจะลอO ใหแD มลงวันทองตัวผูเD ขDามาติดกบั ดกั ไดD จึงเปนV การกำจดั แมลงไดDวิธหี นึง่
สงั คมของแมลง
- แมลงเปVนสัตว\ไมOมีกระดูกสันหลังที่สามารถติดตOอสื่อสารระหวOางสมาชิกในชนิดเดียวกันไดDดี ทำใหDมีการ
รวมกลุOมกันเพื่ออาศัยอยูOดDวยกัน มีการแบOงหนDาที่กันในอาณาจักรของมันชOวยเหลือซึ่งกันและกัน มด ปลวก ผึ้ง เปVนตัวอยOางที่ดี
ของการอยูOรOวมกนั
- สงั คมของปลวกจะแบOงสมาชิกในสงั คมออกเปนV 3 วรรณะคอื sexuals, workers และ soldier
การทำฟาร\มปศุสัตว\ขนาดอุตสาหกรรมน้ันมีการเลี้ยงสัตว\ปñกรวมกันจำนวนมากสOงผลตOอความเครียดและสุขภาพของสัตว\ ทำใหD
ภูมิคDุมกันตามธรรมชาติถดถอยผลเสียที่ตามมาคือการฆOาสัตว\ปñกในฟาร\มจำนวนมหาศาล สOงผลตOอเศรษฐกิจและสุขภาพของผูDท่ี
ใกลชD ิดกับบริเวณฟาร\ม
โรคระบาดและแหลOงที่มาดังกลOาวเปVนตัวอยOางท่ีเห็นการเชื่อมโยงของการทำลายป´าอันเปVนบDานของสัตว\การ
ลOาสัตว\ป´ามาเปVนอาหาร การขยายตัวของเกษตรและปศุสัตว\เชิงอุตสาหกรรมและการคุกคามของมนุษย\ในรูปแบบตOาง ๆซึ่งส่ิง
เหลOานี้เราหยิบกันมาพูดและสะทDอนใหDเห็นอยOางชัดเจนขึ้นในชOวงการระบาดของโควิด-19 รายงานลOาสุดจากคณะวิจัยนำโดย
Christine Kreuder Johnson จากสถาบัน One Health Institute มหาวิทยาลัยแคลฟิ อรเ\ นีย เผยวOา ตั้งแตOปñ 1940 (พ.ศ. 2483)
เปVนตDนมาโรคระบาดที่มาจากสัตว\สูOคนนั้นมีสาเหตุมาจากการเปลี่ยนแปลงพื้นที่ป´าเกษตรกรรม หรือการลOาสัตว\ โดยอาจมีไวรัสใน
สตั ว\เลยี้ งลกู ดDวยนมราว 1 หมน่ื สายพนั ธ\ุทเ่ี ปนV อนั ตรายตOอมนษุ ย\ (Johnson et al., 2020)
แมDวOาขDอมูลความเชื่อมโยงจะออกมาเชOนนี้แตOไมOไดDหมายความวOาป´าและสัตว\ป´าคือภัยคุกคามและเปVนแหลOง
เชื้อโรคที่เราจะตDองกำจัดออกไปแตOในทางกลับกันจุลชีพและระบบนิเวศท่ีสมบูรณ\คือส่ิงที่รักษาความสมดุลของสรรพสิ่งบนโลก
ควบคุมปริมาณของสิ่งมีชีวิตตOาง ๆ อยOางสมดุลแตOกิจกรรมของมนุษย\ที่คุกคามป´าและสัตว\ป´าจนเกิดความสามารถในการฟ¨≠นฟูของ
ระบบนิเวศคือตัวแปรของโรคระบาดภัยจากโรคระบาดจากการสูญเสียระบบนิเวศจึงเปVนมูลคOาทางเศรษฐกิจที่ไมOเคยถูกนำมาคิด
อยOางจริงจังและนOาจะเปVนสิ่งที่ตDองใหDความสำคัญมากขึ้นหลังจากน้ี แนวคิด One Health สุขภาพหน่ึงเดียว ทั้งคน สัตว\ และ
สิ่งแวดลDอมจึงควรถูกนำมาปรับใชDในการติดตามเฝÜาระวังควบคุมโรคภัยรวมถึงเพื่อรักษาและคำนึงถึงสายสัมพันธ\ของสุขภาพ คน
สัตว\ และสงิ่ แวดลDอมเปVนหน่ึงเดียว

P a g e | 37

บทที่ 3
ระบาดวทิ ยา

ระบาดวิทยา

การศึกษาเกี่ยวกับ “การกระจาย”และ“ป_จจัยหรือองค\ประกอบที่มีอิทธิพลตOอการกระจายของสภาวะทางสุขภาพ”ใน
“ประชากรที่สนใจ”และประยุกต\ใชDในการควบคุมปÜ องกันป_ญหาทางสุขภาพ“The study of the distribution and
determinants of health-related states or events in specified populations and the application of this study to
control of health problems”
ระบาดวทิ ยากับการเกดิ โรค

ระบาดวิทยาเปVนเครื่องมือที่นำไปใชDไดDกับทั้งโรคติดเชื้อ, โรคไมOติดเชื้อ, การบาดเจ็บ, ภัยและผลกระทบตOอสุขภาพตOางๆ
ระบาดวิทยาถูกนามาใชDกับโรคติดเชื้อเปVนสOวนใหญOในระยะแรกป_จจุบัน โรคติดเช้ือยังมีความสำคัญเชOนโรคติดเชื้ออุบัติใหมOอุบัติซ้ำ
หOวงโซOของการติดเชื้อ(chain of infection) เปVนแนวคิดที่ใชDอธิบายระบาดวิทยากับการเกิดโรค(โรคติดเชื้อ) อยOางไรก็ตามสามารถ
นำไปประยุกต\ใชDกบั โรคตาO งๆหรอื ภัยไดD
ธรรมชาติของการเกดิ โรค

ภาพที่ 3-1 Flow chart ธรรมชาตขิ องการเกิดโรค
องคป์ ระกอบสามทางระบาดวิทยา
องคป\ ระกอบสามทางระบาดวทิ ยา
คน : ปจ_ จยั ทเ่ี หมาะตอO การเกิดโรคในคนข้นึ กับอายเุ พศอาชีพเช้ือชาติพฤตกิ รรมฯลฯ
ตวั กอO โรค: ไดDแกเO ชอื้ โรคและรวมความไปถงึ สารเคมี(เชOนสารกมั มันตรังสี) หรือปจ_ จัยเสี่ยงตาO งๆ(เชนO นโิ คตินในบุหร่ี)
สิ่งแวดลDอม: ตัวกOอโรคจะเขDาสูOตัวคนไดDตDองมีสภาพแวดลDอมที่อานวยสภาพแวดลDอมนี้ครอบคลุมตั้งแตOครอบครัวที่อยOู
อาศัยสภาพทที่ ำงาน สภาพสงั คม
แหล่งรังโรคในคน

P a g e | 38

โรคหลายชนิดมีแหลOงรังโรคคือมนุษย\และถOายทอดจากบุคคลหนึ่งสูOบุคคลหนึ่งโดยไมOมีตัวกลางเชOนโรคติดเชื้อทางเดิน
หายใจโรคตดิ เชื้อทางเพศสัมพนั ธแ\ หลงO รงั โรคในมนุษยจ\ ำแนกเปนV 2ชนิด

Ø พาหะคือผูDที่สามารถถOายทอดเชื้อโดยไมOมีอาการประกอบดDวยผูDที่อยูOในระยะฟ_กตัว, ผูDติดเช้ือไมOมีอาการและผูDท่ีหาย
จากโรคแลDวแตยO งั มเี ชื้ออยOบู ุคคลเหลOานเ้ี สยี่ งตOอการถOายทอดเชอ้ื มาก

Ø ผDูป´วยกลุOมนี้จะเสี่ยงตOอการถOายทอดเชื้อนDอยกวOาเนื่องจากมักไดDรับการวินิจฉัยและใหDการรักษาเปVนเหตุใหDลดโอกาส
การสัมผสั ผปูD ว´ ย

ทางออกของเช้อื จากแหล่งรงั โรค (portal of exit)
สOวนใหญจO ะสมั พนั ธก\ บั แหลOงทเ่ี ชอ้ื กOอโรคอาศยั อยเูO ชนO
§ TB และ influenza ออกมาทางทางเดนิ หายใจ
§ Vribiochorelaออกมากบั อจุ จาระ
§ Sarcoptesscabiei(หิด) ออกมาทางรอยโรคทผ่ี ิวหนัง
§ เชื้อกOอโรคที่อยูOในกระแสเลือดอาจมีทางออกตOางกันเชOนไวรัสเอดส\(บาดแผลที่ผิวหนัง, อวัยวะสืบพันธุ\) หรือ มาลาเรีย
(ยุงกนิ เลือดผาO นทางผวิ หนงั )
สรุปหว่ งโซ่ของการติดเช้อื
การควบคุมปอ้ งกนั โรค
§ การควบคุมปอÜ งกนั โรค
§ ควบคมุ ที่แหลOงรงั โรค
§ ผูDป´วยในโรงพยาบาล: ใหกD ารรกั ษา, แยกผูปD ´วย
§ เชอ้ื ในสงิ่ แวดลDอม: ใชนD ้ำยาฆOาเชอื้ ทเี่ หมาะสมควบคุมทกี่ ารถOายทอดเชอื้
§ Direct contact: การใหDสขุ ศึกษาเพอ่ื หลีกเล่ยี งการสมั ผัสผDูป´วย
§ Vehicle-borne: การอOนุ อาหารใหรD Dอน, การตDมหรือใชนD ำ้ ยาฆOาเชือ้ กับภาชนะ
§ Air-borne: ปรบั ปรงุ สภาพการถOายเทอากาศ
§ Vector-borne: ควบคมุ จำนวนแมลงนำโรค
§ ควบคมุ ที่ทางเขาD ของเชอ้ื
§ การใสO mask ของบคุ ลากรที่ปฏบิ ัตงิ านกับผปูD ´วย
§ การใสO รองเทาD เพื่อปÜองกนั โรคพยาธิปากขอ
§ การใหDสุขศึกษาเชนO โรคติดเชือ้ ทางเดินอาหาร
ควบคมุ ท่ีระดับผู้ท่ไี วต่อเชอื้
§ การใหยD าปÜองกนั โรค (chemoprophylaxis)
§ การใหDวคั ซนี หรือ toxoid
§ การใหD immunoglobulin
ระบาดวทิ ยากบั งานสาธารณสุข
§ การเฝาÜ ระวังทางระบาดวิทยา
§ การสอบสวนโรค/ภัยสุขภาพ
§ การศึกษาวิจัยทางระบาดวทิ ยา
การทำงานระบาดวทิ ยาต้องอาศัย
BodyofKnowledge (รโู้ รค)
มอี งค\ความรDเู กยี่ วกับธรรมชาติของการเกิดโรค

P a g e | 39

Methodsforstudyingdisease (รูวX ธิ )ี
รูDและเขDาใจวิธีการศกึ ษาเพื่อใหDไดDมาซง่ึ ความรDูเกี่ยวกับโรคเพม่ิ ขึน้

นยิ ามของระบาดวิทยา (Epidemiology)

“การศกึ ษาเกยี่ วกับการเกดิ และการกระจายของปญ_ หาสขุ ภาพตลอดจนป_จจยั ท่มี ีอิทธิพลตOอการเกิดโรค
ในประชากรท่รี ะบุ เพือ่ นำความรูDไปใชคD วบคมุ โรค”

การกระจายของโรค (Distribution)
§ การกระจาย หมายถึง ลกั ษณะทางระบาดวิทยาของการเกดิ โรค เมอื่ พิจารณาในดาD นบคุ คล เวลา สถานท่ี
§ ไมOใชกO ารกระจายของโรคจากคนหนึ่งไปยงั อกี คนหนึง่ ซ่งึ มักใชคD ำวาO การถาO ยทอดโรค (Transmission) แทน
§ ดงั นั้น การกระจาย ใชDกบั ทงั้ โรคติดเชอ้ื และโรคไรเD ชือ้

ปัจจัยทม่ี อี ทิ ธพิ ล (Determinants)
§ ปจ_ จัยทมี่ ีอิทธิพล หมายถงึ สาเหตุหรอื ป_จจยั ทม่ี ีอทิ ธิพลตอO การเกดิ โรค/ปญ_ หาสาธารณสุข
ตัวอยOาง ไดDแกO
- บคุ คล เชOน เพศ อายุ ประวตั วิ ัคซนี พฤติกรรมเสย่ี ง
- สิ่งกอO โรค เชOน เชอ้ื โรค ชนิดอาหารปนเป≠อ¨ นที่กิน
- สิ่งแวดลอD มทอ่ี ำนวยตอO การเกิดโรค เชนO ความแออัด

การกระจายของโรค

แนวคิดของการเกดิ โรค
การเกิดโรคในชุมชนมิใชOการสOุมตัวอยOาง แตOจะเกิดมากหรือนDอย หรือไมOเกิดขึ้นเลยในคนบางกลุOม จึงตDองใชDความรูDทาง

ระบาดวทิ ยา เพื่ออธิบายป_จจัยตาO งๆ ทที่ ำใหDบางคนหรือบางกลOุมมีโอกาสปว´ ยมากกวOาปกติ

P a g e | 40

องคส์ ามทางระบาดวทิ ยา (Epidemiologic Triad)

ภาวะสมดุลระหวOางองคส\ ามทางระบาดวิทยา
การเสยี สมดุลกอO ใหDเกิดโรคเชนO Agent มากข้ึน
การเสยี สมดุลกOอใหเD กดิ โรคเชOน Host อOอนแอ
การเสยี สมดุลกอO ใหDเกดิ โรค เชนO สิ่งแวดลDอมเปล่ยี น

P a g e | 41

การประยกุ ต์ระบาดวิทยาเพ่อื แกป้ ัญหาสาธารณสขุ

ประเภทของการเฝา้ ระวงั ทางระบาดวิทยา

ü การเฝÜาระวังเชิงรับ (Passive surveillance): การรายงานเปVนปกติประจำ ตามระยะเวลาที่กำหนด เชOน
ระบบเฝาÜ ระวงั 506

ü การเฝÜาระวังเชิงรุก (Active surveillance): เปVนการคDนหาเชิงรุก เพื่อเพ่ิมโอกาสในการรับขDอมูลการเกิดโรค
มากขน้ึ เชOนรายงานผูDป´วยพบเชอ้ื Vibrio cholerae ในระยะทมี่ ีการระบาดของอหวิ าตกโรค

ü การเฝÜาระวังเฉพาะกลุOมเฉพาะพื้นท่ี (Sentinel Surveillance): การเฝÜาระวังกลุOมตัวอยOางที่เปVนตัวแทนของ
กลมOุ ประชากรท่ไี ดDรบั ผลกระทบจากปญ_ หาท่ีสนใจเชOน HIV serosurveillance

ü การเฝÜาระวังพิเศษอื่นๆ (Special Surveillance): ดำเนินการเฝÜาระวังภาวะหรือสถานการณ\พิเศษ เชOน การ
เฝÜาระวังสาเหตกุ ารตายในวิกฤติอุทกภัย ปñพ.ศ.2554

การไหลเวยี นของขอ้ มลู เฝ้าระวังโรคจากพื้นท่ีสสู่ ากล

P a g e | 42

ประโยชนข์ องระบบเฝ้าระวัง
§ ตรวจจับการระบาดของโรค
§ ตดิ ตามสถานการณ\โรค
§ พยากรณก\ ารเกิดโรค
§ อธบิ ายธรรมชาติและการกระจายของโรค
§ ประเมนิ ผลมาตรการควบคุมปอÜ งกันโรค

การสอบสวนทางระบาดวิทยา
การระบาด (Outbreak/Epidemic)
การระบาดคอื การมผี ูDปว´ ยจำนวน มากกวาO จำนวนปกตทิ ่คี าดหมาย
ณสถานท่ีหรือในประชากรท่ีชวO งเวลาหน่ึง

• การที่มีผูDป´วยเกิดขึ้นในจำนวนมากกวOาปกติเมื่อเปรียบเทียบกับจำนวนผDูป´วยในชOวงเวลาเดียวกันใน
อดีตเชOนมากกวOา คาO มัธยฐาน 5 ปñ (median)

• โรคท่ีเกิดขนึ้ กับคนตงั้ แตO 2 คนข้ึนไปในระยะเวลาอนั ส้นั หลังจากเขDารOวมกิจกรรมเดยี วกัน
• ผDูป´วยโรคอบุ ัติใหมO 1 ราย

Endemic Vs. Epidemic

โรคติดตอ่ ทมี่ ากบั ภัยพิบัติทางธรรมชาติ

Ò ลกั ษณะโรค
การเกิดภัยพิบัติธรรมชาติอันเนื่องมาจากแผOนดินไหวใตDน้ำในวันที่ 26 ธันวาคม 2547 ทำใหDเกิดคลื่นยักษ\ทำลายหมูOเกาะ

และชายฝ_ƒงทะเลของประเทศตOางๆ รวมทั้งประเทศไทย กOอใหDเกิดความเสียหายตOอชีวิตและทรัพย\สินของประชาชนในพื้นที่และ
นักทOองเที่ยว แมDวOาในขณะน้ีภัยโดยตรงจากคลื่นยักษ\ไดDสงบลงแลDวก็ตาม แตOผลกระทบจากเหตุการณ\เศรDาสลดครั้งนี้ยังอาจ
กOอใหDเกิดการระบาดของโรคติดตOอตามมา เนื่องจากการอยูOรOวมกันของประชาชนที่อพยพหนีภัยเปVนจำนวนมาก ซึ่งเปนV สาเหตุที่ทำ
ใหDเกดิ การแพรOกระจายของโรคติดตOอไดDงาO ยขนึ้ โดยเฉพาะโรคติดตอO ท่ีมีอาหารและน้ำเปVนสอื่ และโรคติดตอO ท่ีนำโดยแมลง

P a g e | 43

โรคตดิ ต่อท่ีมีอาหารและน้ำเป็นสอื่
Ò ในกรณที ี่มกี ารอพยพยาD ยหนขี องประชากรเนือ่ งจากภยั พิบัติโดยเฉพาะภยั จากน้ำนั้น ทำใหDประชาชนมคี วามเส่ียงตOอการ

ติดเชื้อโรคทางเดินอาหารและน้ำเพิ่มขึ้น เนื่องจากในภาวะฉุกเฉินจะมีขDอจำกัดทั้งสถานที่พักพิงและระบบสุขาภิบาล เชื้อโรคจาก
ซากศพของผูเD สียชวี ิตและผูรD อดชวี ิตท่เี ปVนพาหะของโรคมโี อกาสท่ีจะปนเปอ≠¨ นลงสOูแหลOงน้ำสงู ข้ึน

โรคติดตอ่ ทน่ี ำโดยแมลง
ภัยพิบัติทางธรรมชาติโดยเฉพาะน้ำทOวมจะนำไปสูOการเพิ่มขึ้นของโรคติดตOอที่นำโดยแมลง โดยมีผลกระทบทางอDอมตOอ

การแพรOกระจายและแหลOงที่อยูOอาศัยของแมลงที่เปVนพาหะของโรค ในบริเวณแหลOงน้ำนิ่งที่มาเกิดจากฝนตกหนัก หรือการขังของ
น้ำภายหลังน้ำทOวมจะเปVนแหลOงเพาะพันธ\ุของยุงซึ่งเปVนพาหะของหลายโรคดDวยกันเชOน ไขDเลือดออก,ไขDมาเลเรีย และไขDสมอง
อักเสบ (West Nile Virus) การระบาดของโรคที่นำโดยแมลงนี้มักจะเกิดขึ้นภายหลังเหตุการณ\ภัยพิบัติประมาณ 6-8 สัปดาห\
เนื่องจากแหลOงที่อยูOอาศัยของแมลงจะถูกคลื่นหรือน้ำทOวมพัดพาออกไป แตOเมื่อภายหลังน้ำลดหรือเหตุการณ\สงบแลDวแมลงเหลOานี้
จะกลับมาถิ่นที่อาศัยเดิม นอกจากนั้นแลDวยังมีป_จจัยเสี่ยงอ่ืนๆที่ทำใหDเกิดการระบาดของโรคไดDงOายขึ้น เชOน ประชาชนที่หลบหนี
ตDองหลับนอนนอกอาคารบDานเรือนทำใหDมีโอกาสถูกยุงกัดไดDงOายขึ้น การหยุดกิจกรรมควบคุมโรคชั่วคราว เชOนชOวงที่มีแผOนดินถลOม
หรือกรณีการทำลายปา´ จะทำใหกD ารสบื พันธใุ\ นยงุ มเี พมิ่ ข้นึ

Ò 1. แมลงในสถานะที่เป9นพาหะนำโรค (Transmitter/Vector)มาสูOคนและสัตว\ เชOน โรคเทDาชDาง มาลาเรีย
ไขเD ลอื ดออก อหิวาต\ เปVนตนD ซงึ่ การเปนV พาหะนำโรคของแมลงสามารถจำแนกออกเปนV 2 แบบ คือ
Ò 1.1 การเป9นพาหะแบบ Mechanical transmitterคือ แมลงที่นำเชื้อโรคโดยที่เชื้อนั้นไมOมีการเปลี่ยนแปลง
รูปรOางหรือเจริญเติบโตเพิ่มจำนวนในตัวของแมลงนั้นเลย แมลงพวกนี้มักเปVนแมลงที่อาศัยอยOูใกลDชิดกับคน
เชOน แมลงวัน แมลงสาบ ตัวอยOางเชOน แมลงสาบที่ไปกินสิ่งปฏิกูลซึ่งอาจติดเชื้อแบคทีเรียมาตามปาก ขา
แมลงสาบแลDวแมลงสาบนั้นมากินอาหารคนก็จะนำเชื้อโรคมาสOูคน เม่ือคนไปกินอาหารที่ปนเป¨≠อนนั้น มี
การศึกษาถึงเชื้อโรคที่นำโดยแมลงวันพบวOามีประมาณ 65 ชนิด ซ่ึงมีทั้งเชื้อไวรัส โปรโตซัว แบคทีเรียและ ไขO
หนอนพยาธิเชOน polio, hepatitis Salmonella, Shigella, Escherichia coli, Entamoeba histolytica, ไขO
ของ Trichuris เปVนตนD
Ò 1.2 การเป9นพาหะแบบ Biological transmitterคือ พาหะที่นำเชื้อโดยที่เชื้อมีการเจริญเติบโตหรือเพิ่ม
จำนวนในพาหะนั้น ในกรณีนี้เรามักเรียกแมลงวOาเปVนพาหะหรือ vector ซึ่งการนำโรคแบบนี้ยังจำแนก
ออกเปVน 3 แบบคือ
1.2.1 Propagative transmitter คือ พาหะที่นำเชื้อโรคโดยเชื้อโรคมีการเพิ่มจำนวนในตัวแมลงแตOเชื้อโรค
นั้นไมOมีการเปลี่ยนแปลงรูปรOาง ตัวอยOางเชOน ยุงที่นำเชื้อไขDเลือดออกเมื่อยุงมาดูดเลือดผูDป´วยที่มีเชื้อไวรัส
ไขDเลือดออก เชื้อไวรัสนี้ก็จะไปเพิ่มจำนวนในตัวยุงซึ่งรวมทั้งที่ตOอมน้ำลายยุงดDวย เมื่อยุงไปกัดคนอีกครั้งก็จะ
ถOายทอดเชื้อไวรัส ไขDเลือดออกไปสูOผูDอื่นตOอไป ซึ่งขณะที่ยุงรับเชื้อไวรัสและขณะท่ียุงถOายทอดไวรัสออกไปน้ัน
เช้ือไวรสั นนั้ เปVนระยะเดยี วกัน

P a g e | 44

วงจรการถา่ ยทอดของโรคที่นำโดยแมลง

ตาราง เหตกุ ารณต\ าO งๆ ทเ่ี กี่ยวขDองกับภยั พิบตั ซิ ึ่งพบวาO มีการระบาดของโรคติดตOอทางแมลง

P a g e | 45

การเฝา้ ระวังโรค
Ò วตั ถปุ ระสงคข\ องการเฝาÜ ระวงั ทางระบาดวทิ ยา
1. เพอ่ื ตรวจจบั ความผดิ ปกติหรอื การระบาดของโรคไดอD ยาO งรวดเรว็
2. เพื่อทราบขนาด แนวโนDมและความเปลี่ยนแปลงของป_ญหาการเกิดโรคและภัยสุขภาพรวมทั้งป_จจัยที่มีผลตOอการเกิดโรค
หรือการเปลยี่ นแปลงน้ันๆ
3. เพื่อระบุพื้นที่เสี่ยงและกลุOมประชากรที่มีความเสี่ยงสูงตOอการเกิดโรคและภัยสุขภาพไดDอยOางถูกตDอง สามารถจัดการ
ปÜองกันควบคุมโรคไดDตรงเปÜาหมายและทันทOวงที เพื่อชOวยการกำหนดมาตรการควบคุมปÜองกันโรคและประเมินผลไดD
อยาO งมีประสทิ ธภิ าพ

P a g e | 46

บทที่ 4
การควบคุมและกำจดั ยุง

ลักษณะท่วั ไปของยุง
ยุงมีความสำคัญตOองานดDานสาธารณสุขมากเนื่องจากเปVนพาหะนำโรครDายมาสOูมนุษย\เชOน ยุงกDนปลOองเปVนพาหะนำโรค

มาลาเรีย มียุงหลายชนิด โดยเฉพาะยุงลาย เปVนพาหะนำโรคที่เกิดจากไวรัส เชOน ยุง Aedes aegypti นำโรคไขDเลือดออก
(dengue hemorrhagic fever) ไขDเหลือง (Yellow fever) ยุง Aedes และ Culex บางชนิดเปVนพาหะนำโรคสมองอักเสบ เชOน
โรค Japanese encephalitis California encephalitis ฯลฯ ยุงบางชนิดเปVนพาหะนำโรคเทDาชDาง (filariasis) เชOน ยุงCulex
quinquefasciatus, Aedes niveus เปVนพาหะนำเชื้อชนิด Wuchereriabancrofi, ยุง Mansonia sp. Anopheles sp. และ
Aedes sp. นำเชอื้ Brugia malayi เปVนตนD ยงุ บางชนดิ เปนV รงั ของโรค (reservoir host) โดยทย่ี ุงเหลOาน้ีสามารถถาO ยทอดเชอื้ ผาO น
ไขO (Tran ovarian transmission) ไปยงั รุนO ลกู ไดD นอกจากน้ียุงยังกOอความรำคาญใหกD บั มนุษย\และสตั วด\ วD ย

ภาพที่ 4-1 The Anatomy of a Mosquito Bite (The Association of Medical Illustrators) (Jones et al., 2017)

การจำแนกหมวดหม่ขู องยงุ

ยุงจัดอยูOในไฟลัมอาร\โทรโปดา (Phylum Arthropoda) ช้ันอินเซคทา (Class Insecta) ตระกูลคิพทีรา (Order Diptera)

วงศ\ดูลคิ ิต้ี (Family Culicidae) ซ่ึงแบOงออกเปVน 3 วงศช\ อO ย (Subfamilies) คอื

วงศย\ Oอย (Subfamily) : Anophelinae

สกลุ (Genus) Anopheles (ยงDุ กนD ปลOอง)

วงศ\ยอO ย (Subfamily): Culicinae

สกุล (Genus) Aedes (ยงุ ลาย)

Culex (ยุงรำคาญ ยุงธรรมดา)

Mansonia (ยงุ เสอื )

วงศย\ อO ย (Subfamily): Toxorrhynchitinae

สกลุ (Genus) Toxorrhynchies (ยุงยกั ษ)\

P a g e | 47

ลกั ษณะรูปรา่ งโดยทว่ั ไป
ยุงมีขนาดเล็ก ตัวขาว 3-6 มม. (ยกเวDนยุงยักษ\ที่มีขนาคใหญO) ตOางจากแมลงชนิดอ่ืนคือ ยุงจะมีเกล็ดที่ปñก ขา และลำตัว
มปี ากท่ยี าวชีต้ รงไปดาD นหนDา รOางกายแบOงออกเปนV สวO นหัว อก และทอD ง ดังภาพที่ 4-1 โคยแตOละสวO นมีลกั ษณะ ดังนี้
1) สYวนหัว มีลักษณะหัวกลมมีตารวม (compound eye) มีหนวด (antenna) 1 คูO ขาว 14-15 ปลDอง รอยตOอของ
ปลDองหนวดจะมีขน ซึ่งถDาเปVนเพศผูD ขนเหลOานี้จะยาวดูคลDายพOูขนนก เรียกวOา plumose สOวนในเพศเมียขนเหลOานี้จะสั้นเรียกวOา
pilose ปากยุงเปVนแบบแทงและดูคเลือด (piercing and sucking type) และมีรยางค\ปาก (palp) 1 คูO รูปรOางลักษณะของหนวด
ยงุ แสดงดังภาพที่ 4-2
2) สYวนอก สOวนอกจะมี 3 ปลDองๆ กลางใหญOที่สุด ที่อกมีขาเล็กยาว 3 คูO ปลาย ขาจะมีเล็บ (tarsal claws) 2 อัน มีปñก
ยาวแคบ 1 คูO และอีก 1 คOู หดสั้น เรียกวOา halter มีไวDทำหนDาท่ีในการทรงตัว เกล็ดที่เสDนปñกมีลักษณะตOางกันในยุงแตOละชนิด ทำ
ใหสD ามารถแยกชนิคของยุงไดD
3) สYวนทXอง ทDองมี 10 ปลDอง เห็นชัด 8 ปลDอง 2 ปลDองทDายเปลี่ยนเปVนอวัยวะสืบพันธุ\ ระยะลูกน้ำ (larva) ลำตัวเรียว
ยาว ไมOมีขา สOวนอกใหญOกวOาหัวและทDอง ทDองปลDองทDายมีทOอหายใจย่ืนออกมา (Siphon) มีลักษณะและความยาวเฉพาะของแตOละ
ชนิด ยุงกDนปลDองไมOมีทOอหายใจ แตOมีรูเป∞ดของทOอหายใจ (Spiracle) 2 ชOอง และมีขนรูปพัดปลDองละ 1 คูO เปVนทุOนสำหรับทรงตัว
ขณะลอยบนผิวนำ้

ภาพที่ 4-2 รูปรOางลักษณะและสOวนตาO ง ๆ ของยงุ ตวั เตม็ วัยเพศเมยี (Belding D.L. 1965)

เพศผ&ู เพศเมีย

ภาพท่ี 4-3 หนวดของยุงเพศผDแู ละเพศเมยี Anopheline (1) กับ Culicine (2)
https://www.slideshare.net/abdulalim12979/mosquito-presentation-md-abdul-alim-chittagong-

veterinary-and-animal-sciences-university-bangladesh