รายวิชา 72130259 การควบคุมสัตว์พาหะนำโรค

P a g e | 96

ตารางท่ี 6-2 สารเคมี ความเขมa ขนa และวิธกี ารที่ใชใa นการควบคุมกำจดั แมลงสาบ

ประเภท ชื่อสารเคมี ความเขFมขนF วธิ กี ารใชF

(กรัม/ลติ ร)

ไพเรทริน หรือ Alpha-cypermenthrin 0.3-0.6 พBน

ไพรที รอยดf Beta - cyfluthrin 0.25 พนB

(pyrethrin or Bifenthrin 0.48-0.96 พนB

pyrethroid group) Cyfluthrin 0.4 พBน

0.5 โรยผงสารเคมี

0.2-0.4 ใชFไมโครแคปซลู

Cyphenothrin 3 พBน

Cypermethrin 0.5-2.0 พBน

Deltamethrin 0.3-0.5 พนB

0.5 โรยผง

0.1-0.25 พBนละอองฝอย

Esfenvalerate 0.5-1.0 พนB

Etofenprox 5.0-10.0 พนB

5.0 โรยผง

Lambda-cyhalothrin 0.15-0.3 พนB

Permethrin 2.5 พBน

5.0 โรยผง

Zeta-cypermethrin 0.4-0.8 พBน

ออรfแกโนฟอสเฟต Azamethiphos 5.0-10.0 พBน/เหยื่อพษิ

(organophosphate) Chloryrifos 5.0 พนB /เหยอื่ พษิ

10.0-20.0 โรยผง

Chlorpyrifos-methyl 7.0-10.0 พนB

Diazinon 5.0 พนB

20.0 โรยผง

3.0-6.0 ไมโครแคปซลู

P a g e | 97

บทที่ 7
การควบคมุ และกำจัดเหาและหมดั

เหา (LICE)

เหาเปcนแมลงขนาดเล็กที่ไมBมีปqกอยูBในชั้นอินเซกทา (Class Inseca) ตระกูลอะนอพิตรา (Order Anoplura) ซึ่งมี
ลักษณะปากแบบดูดกิน (Piercing-sucking Iype) มีชื่อเรียกวBา sucking lice เหายังชีพ โดยอาศัยดูดกินเลือดเปcนอาหารจาก
คนและสตั วเf ทBานน้ั

เหาเปcนเอคโทพาราไซทf (Ectoparasite) ที่ตFองการโฮสตf (host) เฉพาะ เหาของสัตวfชนิดหนึ่งไมBสามารถเจริญอยBู
บนสัตวfอีกชนิดหนึ่งเหาจะเคลื่อนที่อยูBในวงจำกัด เหาบนศีรษะจะอาศัยอยูBตามเสFนผม เหาตามลำตัวจะอาศัยอยูBตามขนที่อยูB
บนราB งกาย หรือตะเขบ็ เส้อื ผาF ท่ตี ดิ กบั ผิวหนงั

เหาชนิดที่ทำใหFเกิดการระบาดของโรค และเปcนพาหะนำโรคที่สำคัญๆ เชBน ไขFรากสาคใหญB (Epidemic typhus) ไขF
กลับช้ำ(Relapsing fever) และ Trench fever นั้นจัดอยูBในวงศf Anoplura การนำโรคของเหาเปcนปúญหาที่สำคัญในดFานการ
สาธารณสุข โดยเฉพาะอยBางยิ่งในสถานที่ที่มีคนอยูBรวมกันมากๆ เชBน ในโรงเรียน หอพัก คBายพักในกองทหารตBาง ๆ ในแหลBงที่
จัดการสขุ าภิบาลสง่ิ แวดลอF มไมBดี เหาจะเจรญิ เตบิ โตและกระจายแพรพB ันธfไดFอยBางรวดเรว็

7.1.1 ชนิดของเหา
เหาชนิดทอ่ี าศัยอยูBกบั คนน้ัน จะอยใBู นวงศเf พคิดวิ ลิต้ี (Family Podiculidae) ที่สำคัญมี 3 ชนดิ คอื
1) เหาตามลำตัว (Body louse, Pediculus humanushumanus Linnaeus) อาศัยอยูBตามรBางกาย

ของคนหรือเสื้อผFาบริเวณตะเข็บ เทาชนิดนี้มีลำตัวสีเทา ในตัวผูFจะมีขนาค 2.0 -3.0 มิลลิเมตร สBวนตัวเมียจะมีขนาค 2.0-4.0
มิลลิเมตร ตัวเมียจะใหญBกวBาตัวผูFเล็กนFอย ไขBของเหาชนิดนี้จะมีสีเหลือง ตัวเมียจะวางไขBตามเสFนขนของลำตัว เคลือบติดดFวย
สารซีเมนตf (Cemeni) ซ่ึงหล่ังจาก Cement gland ของเหา ตัวเมีย ตลอดชีวิตสามารถวางไขBไดF 200-300 ฟอง โดยไขB
ครั้งละประมาณ 10 ฟอง ไขBใชFเวลาฟúกตัวประมาณ 7-10 วัน เปcนตัวอBอน (nymph) ซึ่งมีลักษณะคลFายตัวเต็มวัย (จะ
แตกตBางกันเฉพาะความยาวของสBวนทFอง) เรียกวBา ตัวกลางวัยระยะที่ I (First nymph) จากนั้นลอกคราบ 3 ครั้ง เปcนตัวเต็ม
วยั (adul) รวมใชเF วลาประมาณ 1 เดอื น โดยทุกระยะของเหาจะดูดเลือดจากโฮสตf

2) เหาบนศีรษะ (Head louse, Pediculus humanus capitis De Geer) เหาชนิดนี้อาศัยยูBบน
ศีรษะมนุษยf และบริเวณหู ทFายทอย ดูดกินเลือดเปcนอาหาร ลักษณะลำตัวมีอาจเปลี่ยนแปลงไปไดFตามสีของเสFนผมหรือตาม
โฮสตfที่มันอาศัยอยูB โดยท่ัวไปแลFวจะมีขนาดเล็กกวBาเหาตามลำตัว ตัวเมียมีขนาด1.8-2.0 มิลลิเมตร ตัวผFูมีขนาด 1.0-1.5
มิลลิเมตร ตัวเมยี ตัวหนึ่งๆ เมื่อผสมพันธุfแลFวตถอดชีวิตสามารถวางไขBไดFประมาณ 50-150 ฟอง โดยวางไขBครั้งละ 4-5 ฟอง ไขB
จะยึดติดกับเสFนผมบริเวณใกลF ๆ หนังศีรษะ ใชFเวลา 5-10 วันจึงจะฟúกตัว การเจริญเติบโตจะเปcนไปอยBางรวดเร็ว โดยการดูด
เลือดกินเปcนอาหาร ทำการลอกคราบ 3 ครั้ง จึงเจริญเติบโตกลายเปcนตัวแกB ระยะวงจรจากไขBถึงตัวแกBใชFเวลาประมาณ 3
สัปดาหf เหาชนิดนี้จะแพรBกระจายติดตBอจากคนหนึ่งไปยังอีกคนหนึ่งไดFงBายเมื่อไมBรักษาความสะอาด สุขวิทยาสBวนบุคคลไมBดี
และอยใBู กลFชดิ หรืออยูแB ออัด เชนB กลมBุ เดก็ นักเรียนในโรงเรียน การใชFหวี แปรงรBวมกนั การใชFหมวก หมอน ท่ีนอนรBวมกัน เปcน
ตนF

3) ตัวโลน (Pubic louse or crab louse, Phthirus pubis Linnaeus) เหาชนิดนี้มีขนาดเล็กมาก
ลักษณะลำตัวมีสีเทาอBอน มีรูปรBางอFวนปjอม มีสBวนทFองส้ัน ขาคูBที่ 2 และ 3 มีขนาดอFวนใหญBลักษณะคลFายกับปูจึงเรียกวBา cab
liccหรือตัวโลน ตัวผูFจะมีขนาค 0.8-1.0 มิลลิเมตรสBวนตัวเมียมีขนาด 1.0-1.2 มิลลิเมตร ชอบอาศัยอยูBบริเวณขนที่หัวเห
นBา (pubic region) บรเิ วณรักแรF บริเวณหนาF อก และถFาเปนc มากจะพบบรเิ วณขนตา คิ้ว หนวด และเคราดFวย โดยอาศยั ดูดกนิ
เลือดทำใหFเกิดอาการกันอยูBตลอดเวลา ตัวเมียจะวางไขBตามเสFนขนที่หยาบๆ ตัวเมียตัวหนึ่งตลอดชีวิตจะวางไขBไดFประมาณ 26
ฟอง โดยวางไขBครั้งละประมาณ 3 ฟอง ไขBจะฟúกออกเปcนตัวอBอนภายใน 5-6 วัน และตัวอBอนจะลอกคราบ 3 ครั้ง จึงกลายเปcน

P a g e | 98

ตัวแกB วงจรชีวิตจากไขBถึงตัวแกBจะกินเวลาประมาณ 3 สัปดาหf การแพรBกระจายของตัวโลนเกิดจากการรBวมประเวณี และใชF
เสอ้ื ผFารBวมกนั ลกั ษณะของเหาชนิดตาB งๆ แสดงดังภาพท่ี 7-1

ภาพท่ี 7-1 ลกั ษณะของเหาชนดิ ตาB ง ๆ (ที่มา: http://webdb.dmsc.moph.go.th)
7.1.2 วงจรชีวติ ของเหา

เหามีวงจรชีวิตโดยการเจริญติบโตแบบ Incomplete metamorphosis คือเจริญเติบโตเปcน 3 ระยะไดFแกB ระยะไขB
(egg) ระยะตัวอBอน (nymph) และตวั แกB (adult) ชีวติ อยบูB นโฮสตตf ลอดเวลา ดงั ภาพท่ี 7-2

ภาพท่ี 7-2 วงจรชีวติ ของเหา
1) ระยะไข= (Egg) ไขBของเหามักจะวางอยูBตามเสFนขน หรือตามผมแลFวแตBชนิดของเหา ไขBของเหาเรียกวBา
"nits" ไขBจะติดอยูBไดFเพราะถูกเคลือบดFวยสารซีเมนตf (cement) จากตBอมซีเมนตf (cement gland หรือ accessory gland)

P a g e | 99

เมื่อไขBฟúกแลFวเปลือกไขBก็ยังติดอยูBที่เดิม ไขBรูปรBางวสีขาวเหลือง ทึบแสง มีรอยเปcนฝาเป®ดทางดFานบน ปกติไขBจะฟúกเปcนตัวอBอน
(อุณหภูมิท่เี หมาะสมประมาณ 35-38 องศาเซลเซียส โดยใชเF วลาประมาณ 7 วนั )

2) ระยะตัวอ=อน (nymph) ตัวอBอนของเหามีลักษณะเหมือนตัวแกB ตBางกันเพียงแตBวBาตัวอBอนจะมีขนาด
เล็กกวBา สีขาว มีหนวดเพียง 3 ปลFองเทBานั้น ถFาไมBไดFกินเลือดอาจตายภายใน 24ชั่วโมง ตัวอBอนจะดูดกินเลือดและเจริญเติบโต
โดยการลอกคราบ 3 คร้งั (3 nymphal instars) ใชเF วลาประมาณ 9 วัน จึงจะเจรญิ เปcนตวั แกB (adult)

3) ระยะตัวแก= (adult) เหาตัวแกBจะเริ่มวางไขBเมื่อลอกคราบครั้งสุดทFาย 1-4 วัน (หลังจากการผสมพันธุf
แลFว) โดยเหาตัวเมียจะวางไขBไดFวนั ละประมาณ 5-10 ฟอง เปนc เวลาประมาณ 30 วัน ถFามันไมBไดFรับอาหารจะตายภายใน 2-10
วัน ปกติตัวเมียอายุจะส้ันกวาB ตวั ผFู

7.1.3 ความสำคัญทางการแพทยCและสาธารณสุข
การแพรBกระจายของเหาจะเกิดในสภาพแวดลFอมที่มีคนอยBูแออัด และมีสุขวิทยาไมBดีพบงBายในหมูBเด็ก

นกั เรียน โดยเฉพาะเดก็ นักเรยี นหญงิ ท่ผี มยาว ความสำคญั ของเหา ไดแF กB
1) ทำใหaเกดิ โรคผิวหนงั ทเี่ รยี กวBา Pediculosis คนที่ถูกเหากัดและดดู เลอื ดจะเกิดอาการคนั ซึ่งอาจเกิดจากโปรตีน

ในน้ำลายเหา เมื่อคันก็จะเกา ทำใหFผิวหนังบริเวณนั้นช้ำบวมแดงถFาถูกเหากัดและดูดเลือดเปcนเวลานานๆ เกามากๆ จะทำใหF
เกิดแผลและผิวตกสะเก็ด ผิวหนังบริเวณนั้นจะหนาและแข็งดFานสีออกเหลือง อาการน้ีเรียกวBา Vagabond discase โรคที่เกิด
จากโลนเรียกวBา Pthiriasis

2) ทำใหเa กดิ อาการผน่ื ตนั ตามผวิ หนงั เนื่องจากการกัดของเหา โดยเฉพาะการกัดและดูดกินเลือดของตัวโลน จะทำ
ใหFผวิ หนังเปนc จุดสชี มพอู อB นหรือสีมวB ง

3) เปนI พาหะนำโรค โดยเหาตามลำตัว (Body Iouse) เทาB น้นั ท่เี ปนc พาหะนำโรค เชBน
(1) Louse borne typhus หรือ Epidemic typhus เกิดจากเหาตามลำตัว ไปกัดและดูดเลือดของผูFปÇวย

ในระยะที่เปcนไขFและมีเชื้อ Ricketsiaprowazeki เมื่อเหากัดและดูดเลือด เชื้อนี้จะปนมากับอุจจาระของเหาและเขFาสูBผิวหนัง
ตามรอยถลอกซึ่งเกิดจากการเกาอาการของโรคจะปวดศีรษะ หนาวสั่น ไขFสูง อBอนเพลีย ปวดเมื่อยตามรBางกายภายใน
ระยะเวลา 5-6 จะเกิดผื่นขึ้นเนื่องจากเสFนเลือดฝอยแตก คนไขFอาจตายไดF ถFาไมBตาย กวBาจะหายเปcนปกติจะใชFเวลานานราว
1-2 เดอื น

(2) ไขFกลับซ้ำ (Relapsing fever) โรคนี้เกิดจากเหานำเชื้อ spirochetes ชนิด Borrelia recurenis เชื้อ
ชนิดนี้เกิดจากผูFปÇวยที่เปcนโรคนี้อยูBแลFว เมื่อเหากัดผูFปÇวยแลFว หลังจากนั้นเชื้อจะเจริญเติบโต ในตัวของเหา แลFวติดตBอมาสูB
คน โดยคนที่ถูกกัดบดขยี้ตัวเหา เชื้อที่อยูBในตัวเหาจะเขFาทางผิวหนังไปทำลายพวกเนื้อเยื่อบางๆ (mucus membrane) เกิด
เปcนแผลขึ้น แลFวเชื้อจะเขFาไปในเสFนเลือดเจริญแพรBพันธุfตBอไปอาการของโรค หลังจากถูกเหากัดจะมีอาการทันทีทันใด คือมีไขF
หนาวสั่น ปวดศีรษะ ปวดเมื่อย คลื่นไสF อาเจียน เวลาไขFสูงอาจมีเพFอ จะพบผื่นจุดเลือดระหวาB งมีไขFระยะแรกๆ บริเวณคอและ
ไหลB ไขFจะเปcนๆ หายๆ เปนc ไขF 2-9 วัน แลFวไมBมีไขF 2-4 วัน สลับกนั ไปเชนB นีป้ ระมาณ 2-10 ครั้งหรือมากกวาB

(3) Trench fever เกิดจากเชื้อ Rickettsia Quintana นำโดยเหา โรคนี้เปcนโรคที่ไมBรFายแรงนัก คนไดFรับเช้ือ
เนื่องจากขยี้ตัวเหา ทำใหFเชื้อเขFาไปทางผิวหนังที่ถูกกัดหรือทางบาคแผลแมFวBาเหาตามลำตัวจะเปcนพาหะนำโรค แตBยังไมBมี
รายงานวBาพบในประเทศไทย
7.1.4 การปอÇ งกันและควบคุมเหา

วิธีการปjองกนั และควบคุมเหาสามารถทำไดFหลายวธิ ี ดงั ตอB ไปนี้
1) การปÇองกันโดยสุขวทิ ยาส=วนบคุ คล
(1) หาทางปjองกนั ไมใB หFเหาอาศยั อยูกB ับตัวไดF เชนB ใชสF ารฆาB เหากำจัด หลกี เลีย่ ง

หรือไมBใกลFชิดกบั บุคคลที่เปนc เหา

P a g e | 100

(2) สระผมและอาบนำ้ ทำความสะอาดศรี ษะและรBางกายอยาB งสมำ่ เสมอ
(3) ทำความสะอาดเส้อื ผาF ที่สวมใสอB ยเBู สมอ ควรมกี ารผลัดเปล่ยี นทกุ วัน
(4) ทำความสะอาดท่นี อนโดยสม่ำเสมอ โดยเฉพาะผาF หBม ผาF ปูทีน่ อน ปลอก
หมอน ที่นอน และเส่ือ
(5) เมื่อเกิดการตดิ เหาควรจะรีบรกั ษาและกำจดั ทันที เมอ่ื พบเหาบนศีรษะ อาจ
รักษาโดยใชหF วชี นิดละเอียด หวเี อาไขเB หาและตวั เหาออก หากมีเหาและไขBเหามาก ควรจะตดั ผม
ใหสF ั้น ถาF สามารถโกนไดFจะกำจัดตัวเทาและไขBเหาไดFหมด
(6) การกำจดั เหาบนศรี ษะ ซ่ึงปúจจบุ นั มีผลิตภัณฑfสำเรจ็ รปู หรอื สมุนไพรสำเรจ็ รปู จำหนาB ยอยBู
ทั่วไป
2) การใชaวิธรี ม (Fumigation)นำเส้อื ผาF หรอื ผFาปูท่นี อนมารมสารเคมีในถุงพลาสติก หรือถงั โลหะก็ไดF โคยใชสF าร
EtyformateเปcนตFน
3) การใชคa วามรอa น (Heat treatment) นำเส้อื ผFาหรือผFาปูทนี่ อนไปอบ หรอื สัมผสั กับความรอF นประมาณ 70
องศาเซลเซียสหรอื มากกวBาเปcนเวลาไมBนอF ยกวBา 1 ชัว่ โมง จะกำจัดเหาใหหF มดไปไดFการใชสF ารฆBาแมลง สารฆBาแมลงทร่ี Fจู ักทัว่
ๆ ไปในการกำจัดเหา ไดแF กB ดีดที ี่ชนิดผง 10% ถาF หากเกดิ ด้ือตอB สาร ดดี ที ี ใหFใชผF งลนิ เคน (Lindane) 1% แทน
7.2 เห็บ (TICKS)
เหบ็ เปนc สัตวขf าขอF ท่ีจดั อยBูในชน้ั อาราชนดิ 1 (Class arachnida) ตระกลู อะคารนิ า (Order
Acarina) ประเภทเดียวกับพวกไร (mites) เห็บมีรูปรBางลักษณะภายนอกแตกตBางออกไปจากแมลงทั้งหลาย 3 ประการ คือ
รูปรBางลำตัวกลมคลFายไขB (sac like body) เกิดจากสBวนหัว อก และทFองรวมตัวกัน เห็บจะไมBมีหนวด (antenna) และในระยะ
ตัวกลางวัย (nymph) กบั ระยะตวั เตม็ วัย (adul) มีขา 4 คูB ซึง่ แมลงทวั่ ไปลำตวั จะแบงB ออกเปcน 3 สBวน คือ จะเห็นสวB นหัว สวB น
อก และสวB นทอF ง อยาB งชดั เจน นอกจากน้แี มลงจะมหี นวดอยูB 1 คBู และในระยะตัวเต็มวยั มขี าเพียง 3 คูB เทBานน้ั
เห็บมีอยูBดFวยกันหลายชนิด แตBโดยทั่วไปแลFวสามารถจำแนกไดFเปcน 2 ชนึดใหญBๆ คือเห็บแข็ง (hard tick)
กับเห็บอBอน (sol tick) เห็บทั้ง 2 ชนิดนี้ มีอยBูประมาณ 300 ชนิด ที่เปcนตัวเบียนภายนอก (cctoparasite) ดำรงชีพโดยการคูด
เลอื ดจากโฮสตf ซ่ึงอาจเปcนคนหรือสัตวfแลวF ทำใหเF กิดโรคและนำโรคตBาง ๆ มาสBูคนและสตั วf

7.2.1 รปู รา= งลักษณะทว่ั ไปของเห็บ
เห็บมีรูปรBางภายนอกกลมคลFายไขB (sac like body) โดยทั่วไปขนาดจะใหญBกวBาเหาและหมัด เห็บบาง

ชนิดตัวเมียเมื่อดูดกินเลือดอิ่ม (engorgemen1) จะมีขนาคเสFนผBาศูนยfกลางของลำตัวประมาณ 15มิลลิมตร เห็บเปcนสัตวfขา
ขFอชนิดที่ไมBมีปqก ระยะตัวแกBมีขา 4 คูB แตBในระยะตัวอBอนจะมีขาเพียง 3 คูB เทBานั้น ลำตัวของเห็บไมBมีลักษณะเปcนขFอหรือ
ปลFอง แตBมองแลFวจะกลมเปcนสBวนเดียวกัน เห็บมีสีของลำตัวคBอนขFางแดง หรือ สีน้ำตาลคลFายเปลือกไมFมะฮอกกานีลำตัวมีขน
คลุม ปกตแิ ลFวเหบ็ ตวั เมยี ที่ยงั ไมดB ดู กนิ เลือดลำตัวจะแบน แตเB มอ่ื มันดูดกินเลอื ดแลวF จะมีลักษณะคลาF ยเมลด็ ละหงB

เห็บเปcนตัวเบียนภายนอกที่อาศัยดูดเลือดสัตวfเกือบทุกชนิด ทั้งสัตวfปqกและสัตวfเลี้ยงลูกดFวยนม รวมทั้ง
สัตวfเลี้อยคลานดFวย คนไมBใชBโฮสตfตามธรรมชาติของเห็บ แตBถFาไปคลุกคลีขกับสัตวfเลี้ยงเปcนประจำก็จะมีโอกาสถูกเห็บดูด
เลือดไดF ประมาณกันวBามีเห็บอยูBประมาณ 300 ชนิดที่ดูดเลือดจากคนและสัตวf และทำใหFเกิดโรคตBาง 1 ขึ้น โดยแบBงเห็บ
ออกเปนc 2 ตระกลู (Family) ใหญB ๆ คือ

1) Family Ixodidae เปนc กลุBมพวกเหบ็ แขง็ (Hard tick) ลกั ษณะดังภาพท่ี 7-3
2) Family Argasidaeเปนc กลมุB พวกเหบ็ อBอน (Soft tick) ลักษณะดงั ภาพท่ี 7-3
โดยลกั ษณะความแตกตาB งระหวBางเหบ็ แขง็ และเห็บออB น คังตารางที่ 7-1

P a g e | 101

ตารางท่ี 7-1 ลักษณะขaอแตกตา= งระหว=างเหบ็ แข็งและเห็บออ= น

ลกั ษณะ เห็บแขง็ (hard tick) เหบ็ ออB น(soft tick)
1. ตัวผแูF ละตวั เมยี
2. ปากของเหบ็ ขนาดแตกตาB งกนั มาก ขนาดไมแB ตกตาB งกนั มาก
(capitulum)
อยูBทางดFานหนาF (anterior) ของ อยทูB างดาF นลBาง (ventral) ของ
3.โลแB ขง็ บรเิ วณดFานหลัง
ลำตวั (Scutum) ลำตัวมองเหน็ ไดชF ดั เจนจาก ลำตวั มองจากดFานบนไมBเหน็

4. ผวิ ลำตวั ดาF นบน ไมBเห็น
5. ตา
มที ้ัง 2 เพศ ตัวผูปF กคลมุ เกือบ ผิวขรขุ ระ มีรอยบ´มุ

ตลอดลำตวั สBวนตวั เมยี ปกคลมุ (Tubetculous)

นFอยกวาB ครึ่งหนง่ึ ของลำตัว

เรียบ (smooth) ไมเB ห็น

มี 1 คBู อยBูทางดFานขาF งของ scutum มี 2 คBู อยBทู างดาF นขFางของลำตัว

6. ปÇมุ ตามลำตัว ไมBมี มี
7 การผสมพนั ธุf เกดิ ขึ้นบนโฮสตf เกดิ ขน้ึ นอกโฮสตf
8. การวางไขB
วางไขBคร้งั เดยี วเปนc จำนวนมาก วางไขหB ลายครงั้ ๆ ละ 90 - 150
9. การดูดเลือดของ เมื่อวางไขแB ลวF ตวั เมียจะตาย ฟอง
ตวั กลางวัยและตวั แกB อยูบB นโฮสตตf ลอดเวลา ดูดเลอื ด ดูดเลือดตอนกลางคืนเวลาสัน้
10. ตวั อBอน (Nymph) ตอB กันไปตลอดวัน ไมBเกิน 2 ช่วั โมง
มี Nymph เพยี ง 1 ระยะ มี Nymph 5-8 ระยะ

ภาพท่ี 7-3 ลักษณะของเห็บแข็ง (hard tick) เห็บอBอน และ ไร (food mite)
(Retrieved 9/1/2005, from http://en.wikipedia.org/wiki)

7.2.2 วงจรชีวิตของเหบ็
เห็บมกี ารเจริญเติบโตแบงB เปนc 4 ระยะ คือ (ดังภาพที่ 7-4)
1) ระยะไข= (egg)
เห็บแข็งจะผสมพันธุfขณะที่อาศัยอยูBบนตัวโฮสตf หลังจากน้ันตัวเมียจะทิ้งตัวลงบนพื้นดินและวางไขBใน

คราวเดียวประมาณ 100 - 18,000 ฟอง ไขBแตBละฟองจะยึดติดกันเปcนกองกFอน เห็บแข็งตัวเมียจะตายภายหลังจากวางไขBเสร็จ
เห็บอBอนจะผสมพันธุfกันและวางไขBหลายครั้ง โดยจะวางไขBทุกครั้งหลังจากดูดเลือดอิ่ม ครั้งละ 90 - 100 ฟอง บริเวณที่เห็บใชF

P a g e | 102

วางไขBบนพื้นดินจะเปcนใตFดิน รากพืช หรอื ทุBมไมF ปกติไขBที่วางแลFวจะฟúกภายในสัปดาหf แตBทั้งนี้อาจกินเวลาหลายเดืนขึ้นอยูBกับ
อณุ หภูมิ ความชื้น และองคปf ระกอบทางสิง่ แวดลFอมอ่นื ๆ

2) ระยะตัวออ= น (larva)
ตัวอBอนของเห็บ ที่ฟ®กออกจากไขB มีขาอยูB 3 ดูB อาศัยอยูBตามยอดหญFา พืชเล็ก ๆ หรือตามใบไมFตFนพืชเตี้ย ๆ เมื่อสัตวf
หรือคนผBานไปมันจะเกะและกัดดูดเลือดทันที เมื่อคูดเลือดจนอิ่มแลFวมันจะทิ้งตัวลงบนพื้นดิน เพื่อลอกคราบเจริญเติบโตเปcน
ระยะ nymph ตอB ไป
3) ระยะตัวกลางวัย (nymph)
ระยะนี้จะมีขา 4 คูB เหมือนตัวแกB เพียงแตBไมBมีชBองเป®ดของอวัยวะสืบพันธุf (genitalpore) nymph จะหาโฮสตfใหมB
และถFไดFกัดดูดเลือดจากโฮสตfจนอิ่มแลFวปกติจะใชFเวลาประมาณ 7-10 วัน มันจะทิ้งตัวจากโฮสตfลงพื้นทันทีเพื่อลอกคราบ ใน
ระยะใกลFจะเปcนตัวแกBนี้ เห็บแตBละชนิดจะลอกคราบตัวไมBเหมือนกัน โดยเห็บแข็ง จะมี numh เพียง 1 ระยะ แตBเห็บอBอน จะ
ลอกคราบหลายคร้งั มี nymph 5-8 ระยะ
4) ระยะตวั แก=
เห็บที่เจริญเติบโตเปcนระยะตัวแกBแลFวจะกัดดูดเลือดทั้งตัวผูFและตัวเมีย และสามารถแยกเพศไดFชัด โดยเห็บแข็งตัวผูF
และตัวเมีย จะมีขนาดตBางกันมาก และมีปาก (Capitulum) อยBูทางดFานหนFาของลำตัว และ มีโลBหfแข็งบริเวณหลังลำตัว (
Scutum) ปกคลุมโดยตัวผูFจะถูกปกคลุมตลอดลำตัว สBวนตัวเมียคลุมนFอยกวBาคร่ึงหนึ่งของลำตัว ผิวลำตัวมีลักษณะเรียบ (
smooth)

สำหรับเห็บอBอนนั้นตัวผูFและตัวเมียขนาดจใกลFเคียงกัน มีปากอยูBดFานลBางของลำตัวถFามองจากดFานบนจะ
ไมBเห็นปากของเห็บอBอนจะไมBมี โลBแขง็ (Scutum) ปกคลมุ ลำดวF

โคยทั่วไปแลFวเหบ็ แข็งจะดำรงชีวิตสBวนใหญBบนพื้นดินหรือตามยอดหญFาใบไมFพุBมเตี้ย ๆ ทั้งนี้ เพื่อรอโอกาส
เกาะโฮสตf เพ่ือดดู เลือด

ภาพที่ 7-4 วงจรชีวติ ของเหบ็
(https://www.bedbugbarrier.com.au/bed-bug-life-cycle/)

P a g e | 103

7.2.3 ชนิดของเห็บท่สี ำคญั

เหบ็ ท่สี ำคัญท่พี บทั่วไปแสดงดังตารางท่ี 7-2

ตารางท่ี 7-2 ชนิดของเหบ็ ทสี่ ำคัญและโฮสตC

ชนดิ ของเหบ็ ชื่อสามัญ โฮสตfทีม่ นั อาศัย

เห็บแขง็ (Hard tick) ววั ควาย สุนขั กวาง และ สตั วf
ปqกจำพวกนก
1)Amblyommaamericanum Lone star tick วัว ควาย สนุ ขั กวาง และ คน
ววั ควาย สุนัข กวาง และ คนและสัตวfปก
2) Amblyommacajennense Cayenne tick จำพวกนก
3) Amblyommamaculatum Gulf Coast tick วัว ควาย และ กวาง
สตั วเf ลีย้ ง สตั วปf าÇ ทวั่ ไป และคน
4) Boophilusannulatus Cattle tick วัว ควาย สัตวปf Çาทั่วไป และคน
Winter tick ววั ควาย และสตั วfปÇาท่วั ไป
5) Dermacentoralbipictus Rocky Mountain Wood tick สัตวfเลย้ี งลกู ควF ยนมขนาดเลก็
6) Dermacentorandersoni Pacific Coast tick ทว่ั ไป กระตBาย และนก
Rabbit tick สัตวfเลี้ยงลกู ดFวยนมทัว่ ไป นก
7) Dermacentoroccidentalis และคน
8) Haemaphysalis Black-legged tick สุนัข และสัตวfเล้ียงลกู ดFวยนม
leporispalustris ชนดิ อ่ืน ๆ
สัตวเf ลยี้ งลกู คFวยนมท่ัวไปและ
9) Ixodes scapularis คน

10) Rhipicephalus sanguineus Brown dog tick สตั วปf กq เชBน ไกB และนก
กระรอก และคน
11) Dermacentorvariabilis American dog tick คนและสตั วfฟúนแทะท่วั ไป
คน สัตวฟf úนแทะ และหมู
เห็บออ= น (Soft tick) Fowl tick ววั ควาย แพะ หมู แมว และสัตวf
Pajaroello tick ปาÇ ชนิดใหญB ๆ ทั่วไปคนและสัตวเf ลยี้ ง
1) Argaspersicus ลูกคFวยนมทวั่ ไป
2) Omithodoroscoriaceus Herm's relapsing fever tick
Parker's relapsing fever tick
3) Omithodoroshermsi Relapsing fever tick
4) Omnithodorosparkeri
5) Omithodorosturicata Spinose ear tick

6) Othobiusmegnini

ที่มา : สุเทพ ศลิ ปานันทกุล, 2536.

7.2.4 ความสำคญั ทางการแพทยCและสาธารณสุข
1) เห็บเปIนพาหะนำโรคที่สำคญั ไดแa ก=
1.1 เห็บ เปนc พาหะนำเชือ้ Rickettsia ซึง่ เปนc สาเหตุของโรค

(1) Rocky Mountain spotted Fever (RMSF) เกิดจากเชื้อ Ricketisiarickettsii พาหะสำคัญไดFแกB เห็บแข็งบาง
ชนดิ ตดิ ตอB โดยการกัด พบระบาดมากในอเมรกิ

P a g e | 104

(2) Q fever (Query fever) เกิดจากเชื้อ Coxiella burnetiพาหะคือเห็บแข็งหลายชนิด ในอดีตเคยพบระบาคใน
ออสตรเลยี และอเมรกิ า

(3) Bountonneuse fever เกดิ จาก เช้ือ Rickettsia conoriพาหะนำโรคทส่ี ำคญั คอื เห็บแข็ง
1.2 เห็บเปcนพาหะนำเชอื้ แบคทเี รยี ซง่ึ เปนc สาเหตุของโรค

(1) ไขFกลับช้ำ (Relapsing fever) เกิดจากเห็บแข็งที่เปcนตัวนำโรค คือOmithodorossppตBาง ๆ คนจะติดเชื้อโดย
ไปสมั ผัสถกู แผลหรอื ผิวหนงั ของผปFู Çวย หรอื สัมผสั เศษสิ่งตBาง ๆท่ขี บั ออกมาจากเห็บทนี่ ำโรค

(2) Tularemia บางครงั้ เรยี กโรคน้ีวBา Rabbit fever เปcนโรคที่คลาF ยกาพโรค
ของกระตBาย และสัตวfแทะซึ่งแพรBระบาดสูBคน เห็บแข็งจะเปcนพาหะนำเชื้อที่ชื่อวBา Pasteurellatularensis คนไดFรับเชื้อนี้
โดยคลุกคดกี บั กระตาB ย และสัตวเf ลี้ยงอ่ืน ๆ ที่ติดเช้อื หรอื สัมผัสกบั อจุ จาระของเหบ็ ทน่ี ำเชื้อ หรือถูกเหบ็ กดั

1.3 เห็บเปcนพรหะนำเชื้อ ไวรัสทำใหFเกิดโรค Russian Spring SummerEncephalitis (RSSE) พาหะ
สำคัญไดFแกB เหบ็ Ixodes ติดตBอโดยถูกเหบ็ ทม่ี เี ชอื้ กัดเห็บเปcนพาหะนำเชอื้ โปรโตซวั ทำใหFเกิดโรค Cattle tick fever หรือรFูจัก

1.4) ในอีกชื่อคือ Taxas cattle fever เพราะทำใหFวัว ควาย ลFมตายเปcนจำนวนมาก เกิดจากเห็บที่นำเช้ือ
โปโตชัวช่ือ Babesia bigemina สัตวfที่ไดFรับเชื้อนี้ เม็ดเลือดแดงจะถูกทำลาย ทำใหFสัตวf ตายในที่สุด โรคน้ีทำความเสียหายแกB
วงการปศสุ ตั วfในอเมรกิ ามาก

2) อัมพาตจากเห็บกัด (Tick paralysis)
เกิดจากพิษของ Ovotoxin ซึ่งเปcนโปรตีนผลิตจากรังไขBของเห็บ ทำอันตรายตBอระบบประสาท อาจถึงตาย

หากระบบหายใจลFมเหลว สBวนมากเกดิ จากเห็บแขง็ เหบ็ อBอนบางชนอิ าจทำใหFเกิดอมั พาตไดF
3) ทำใหเa สียเลอื ดและเกดิ อาการคนั (Blood loss & Itching)

เห็บทั้ง 3 ระยะ กินเลือดคน ถFาเห็บจำนวนมากกัดครั้งเดียวกันทำใหFสูญเสียเลือดมาก การที่เห็บกัดทำใหFเกิดอาการคันและ
อาจเกดิ Secondary infection

7.2.5 การปÇองกันและควบคุมเหบ็
1) การปÇองกนั ไมใ= หเa หบ็ กัด
(1) วิธกี ล
การใสBเสื้อผFาใหFมิดชิด และสวมถุงเทFา รองเทFา ขณะปฏิบัติงานท่ีตFองคลุกคลีอยูBกับสัตวf และการซักเสื้อผFาที่ใชFแลFว

ใหFสะอาดอยูBสมอ จะชBวยปjองกันไหFปลอดภัยจากเห็บและการติดโรคจากเห็บไวF นอกจากนี้ควรพยายามหลีกเล่ียงที่จะน่ัง
บริเวณพื้นดิน หรือพื้นหญFา ซุงไมF ขอนไมF และบริเวณใกลF ๆ ตFนไมFพุBมเตี้ย ๆ การทำความสะอาดบริเวณพื้นที่ตBาง ๆ ที่รกรุงรัง
หรือพBุมไมFเตี้ย ๆ และตัดทิง้ ใหFสะอาดอยBางสมำ่ เสมอ จะชวB ยทำลายตวั ออB นและตวั แกBของเหบ็ ใหหF มดไปไดF

(2) ใชสa ารเคมีไลเ= หบ็
สารเคมีจำพวก DimethyI phthalate และ Benzyl benzoate สามารถใชFเปcนสารขับไลBเห็บไดFเปcนอยBางดี ในทาง
ทหารจะใชFสารไลBเห็บชนิด M- 1960 (Butylacetanilide) วิธีใชFสารเหลBาน้ีทำไดFโดยใชFเส้ือผFาชุบสารเหลBานี้แลFวนำไปตากแหFง
จะสามารถปjองกันเห็บไดFถFาไมBเปqยกน้ำ เพระถFาเปqยกน้ำตัวสารเคมีะละลายหายไป เมื่อใชFเสื้อผFาเหลBาซักใหFสะอาดและใสBสาร
ไลใB หมB
2) ใชaสารเคมีกำจัดเห็บ (Chemical treatment) โดยใชFสารเคมีประเภท DDT, Lindane, Malathion หรือ
Sodium arseniteหรือสารฆBาแมลงที่มีขายตามทFองตลาด พBนตามรอยแตกแยกของที่พักอาศัย ในกรณีของสัตวfเลี้ยง เชBน การ
กำจัดเห็บในสุนัข และแมว อาจใชF rotenone ซึ่งอยูBในรูปของเหลวหรือผง หรือ malathion ในรูปผง ทำการฉีดพBนกำจัดเห็บ
ไดFสำหรับการกำจัดเห็บในมFา วัว ควาย แกะ และ แพะนั้นแนะนำใหFใชF Co-Ral ในรูปของ Suspension, Deinav หรือ
Lindane ในรปู ของ Emulsion

P a g e | 105

3) ควบคุมเห็บในบริเวณที่ปลูกพืชผักหรือทุ=งหญaา โดยการถากถางพืชที่เปcนที่พักของเห็บ แลFวใชFสารเคมีประเภท
DDT, Chlordane, Dieldinราคตามพื้นเพื่อฆBาเห็บควบคุมโดยวิธีผสมผสาน ทำหลาย ๆ วิธีพรFอม 1 กัน ในเวลาท่ี
เหมาะสม เชBนทำลายหญFาท่ีเปนc ที่พกั เหบ็ ขายสตั วfไปแหลBงทีไ่ มมB เี จ็บ และใชFสารเคมีควบคBไู ปดวF ย

7.3 หมัด (FLEAS)
หมัดเปcนแมลงขนาดเล็กที่ไมBมีปqก อยูBวงศfไสโฟแนพทีรา (Order Siphonaptera) หมัดจัดเปcนตัวเบียนภายนอก
(ctoparasite) ที่สำคัญ ของคนและสัตวfเลือดอุBนที่มีกระดูกสันหลัง ในวงจรชีวิตของเห็บเฉพาะชBวงที่เปcนตัวเต็มวัยของทั้งสอง
เพศเทBานั้นที่เปcนตัวเบียนอาศัยดูดกินเลือดจากโฮสคf (hos) ซ่ึงอาจเปcนคนหรือสัตวfก็ไดF ขึ้นอยูBกบั ชนิดของหมัด ลักษณะแบบน้ี
ตBางกับเหาชัดเจนเพราะในทุกระยะของเหาจะดูดเลือดจากโฮสตfหมัดที่สำคัญและพบบBอยในประเทศไทย จะอยูBใน Family
Pulicidae
ดFวยเหตุที่ตัวเต็มวัยของหมัดดำรงชีวิดโดยการคูดกินเลือคจากโฮสตf จึงสรFางความรำคาญใหFแกBโฮสตfดลอดเวลา
นอกจากนี้ หมัดยัเปนc พาหะนำโรคท่ีสำคัญ และแพรกB ระจายโรคตาB ง ๆ ไดดF ี
ลักษณะทว่ั ไปของหมัด
หมัดมีลำตัวแบนทางดFานขFาง (Laterally compressed) ลำตัวมีขนาดระหวBาง 1-8มิลลิเมตร มีสีน้ำตาล ลำตัวแบBง
ออกเปcน 3 สBวน แตBไมBคBอยชัดเจน ตัวผูFมีขนาดเล็กกวBาตัวเมียเปcนแมลงที่ไมBมีปqก มีขา 3 คBู ที่ยาว และแข็งแรง ขาคูBที่ 3 ยาว
กวBาขาคูBที่ 1 และ 2 และ ใชFสำหรับกระโดด พบวBาในหมัดคน (Pulexirritans) มันสามารถใชFขากระโดดไดFไกลถึง 13 นิ้ว ใน
แนวราบ และกระโดดในแนวดิ่งไดFประมาณ 7 - 8 นวิ้ ลักษณะของหมดั คือ
1) หัว (Head)
หมัดจะมีสBวนหัวเล็ก อยูBติดกับ pronotal ของอกบริเวณสBวนนี้จะมีหนวดอยูBฝúhงอยูBในรBองใกลFตา ซึ่งมือยูBดFวยกัน 3
ปลFอง ตาเปcนแบบธรรมดา (simple eyes) 1 ตูB จะพบOculr bristle อยูBทางสBวมหนFา ของตาหรือใตFตา ซึ่งใชFประโยชนfในการ
จำแนกชนิดไดF เหนือปากขึ้นไปบริเวณแกFม (gena) จะพบขนแข็ง (spines) คลFายหวี (comb) เรียงอยูBเรียกวBา Oral หรือ
genal ctenidium หรืออาจเรียกวBา genalcomb ก็ไดF ใชFเปcนลักษณะในการจำแนกชนิดเชBนกันหมัดบางชนิดจะพบขนแข็ง ๆ
ชนิดนี้เรียงกันเปcนแถวอยูBทางชBองหลังของ Pronotum ของอก จึงมีชื่อเรียกวBา pnnotal comb หรืe pronotal ctenidium
หรือบางครงั้ อาจเรยี กวาB protoracic combหรือ prothoracic ctenidium ดงั รูปที่ 7-5
ปากของหมดั เปนc แบบแทงB ดูด (Piercing-sucking type)

ภาพท่ี 7-5 สBวนหัวของหมดั ชนิดตBาง 1 (จะเห็นลกั ษณะของรปู ราB งหัว ขนแขง็ ทเ่ี รยี กวBา
Genal! comb และ Prothoracic comb ประกอบกับลกั ษณะตาและหนวดทแ่ี ตกตBางกนั )

(Belding D.L.,1965)

P a g e | 106

2) อก (Thorax)
แบBงออกไดFเปcน 3 ปลFอง ปสBองแรกเรียกวBา protorรx ปลFองที่สองเรียกmesothorixและปลFองสุดทFาย
เรียกวBา meathoแx มีขา 3ยูB แตBไมBมีปqก บริเวณสBวนหลัง ของprothornx (รียn pronotum จะพบ pronotal comb
ดังกลBาวมาแลFว บริเวณสBวน mesothorax จะมีแผBนแข็งประกอบขFางละแผBน เรียก เateral plate หรือ mesopleuron ซึ่งมี
ประโยชนfในการชBวยการกระโดดของหมัด หมัดมีขา 3 ตูB มีโคนขา (c0x๓) ที่ใหญBและแข็งแรงมาก ขาคูBที่ 3 ของหมัดจะยาว
กวBาขา 2 คBแู รก ใชFประโยชนfสำหรับกระโดดเพื่อเคลอ่ื นตัวไป
3) ทอa ง (Abdomen)
สBวนทFองของหมัดมี 10 ปลFอง แตBละปลFองมีขนแข็ง (bristles) ที่ลูBไปทางหลังเปcนจำนวนมาก ปลFองที่ 7 มี
ขนแข็งเรียกวBา antepygidialbristiesปลFองที่ 9 มีอวัยวะสำหรับรับความรูFสึกเรียก pygidium หมัดตัวผูFมีลักษณะกันงอนข้ึน
แตBของตัวเมียนั้นกลม ที่ปลายปลFองสุดทFายของตัวผูF ดัดแปลงเปcนที่จับกับตัวเมีย (claspers) ในเวลาผสมพันธุf โดยตัวผูFจะมี
penis มFวนเก็บอยูBในบริเวณปลFองที่ 5 และ 6 ตัวเมียมีถุงเก็บน้ำเชื้อ (spermatheca) อยูBในบริเวณปลFองที่ 8 หรือ 1 ซ่ึง
spermatheca ของหมดั แตลB ะชนิดจะมีรูปราB งแตกตาB งกนั ออกไป ใชปF ระโยชนสf ำหรับจำแนกชนิดของหมัดไดF

ภาพท่ี 7-6 ลกั ษณะตัวแกBของหมดั (ทม่ี า: https://www.britannica.com/animal/cat-flea)

7.3.1 วงจรชีวิตของหมัด
หมดั มกี ารเจริญเตบิ โตแบบ complcte metamorphosis มี 4 ระยะ คอื
1) ระยะไข= (egg) หมัดจะวางไขBนอกตัวโฮสตf อาจวางไขBในรังหรือในรูของโฮสคfที่มันอาศัยอยูBไขขB องหมัดจะไมBติด

กับขนหรือผมของโฮสตfเหมือนไขBของเหา ขนาดของไขBคBอนขFางใหญBยาวประมาณ 0.5 มิลลิเมตร เรียบกลมรีและมีสีขาว ใชF
เวลาประมาณ 2 วัน ในอุณหภูมิและความชื้นที่เหมาะสมก็จะฟúกเปcนตัวอBอนหมัดตัวเมียตัวหนึ่งสามารถวางไขBไดFประมาณครั้ง
ละ 3 - 18 ฟอง และตลอดชวี ิตจะวางไขไB ดF 400 -500 ฟอง

2) ระยะตัวอ=อน (larva) ตัวอBอนมีลักษณะคลFายหนอน ลำตัวสีขาวประกอบดFวยปลFองจำนวน 13 ปลFอง ปลFอง
สุดทFายจะมีตาขอ 1 คBู เรียกวBา anal struts เปcนอวัยวะที่ใชFสำหรับการเคลื่อนไหวตัว อาหารของตัวอBอนก็คือ เศษอินทรียfสาร
เล็ก ๆ ประเภทขนสัตวf เศษผิวหนังและมูลจากตัวแกBซึ่งมีเลือดที่ยBอยยังไมBหมดปนอยูBระยะเวลาของการเปcนตัวอBอนน้ี ขึ้นอยBู

P a g e | 107

กับสภาพของดินฟjาอากาศ อาหารและชนิดของหมัด โดยท่ัวไปมันจะลอกคราบ 2 ครั้ง จึงจะเปcน ตัวอBอนระยะที่ 3 ภายใน
ระยะเวลา 9 - 15 วัน แลวF ก็จะเปลยี่ นแปลงไปเปนc ตวั ดักแดF (ดงั ภาพท่ี 7-8)

3) ระยะดักแดa (pupa) เมื่อตัวอBอนพรFอมที่จะเขFาดักแดF มันจะหยุดกินอาหารแลFวจะชักใยไหมทำปลอกหุFมตัว
(c00on) ลักษณะเหนียว ๆ ดังนั้นเศษสิ่งตBาง ๆ จึงติดกับปลอกหุFมตัวนี้งBาย โดยฉพาะอยBางยิ่งเม็ดทราย ขี้ฝุÇน และเศษผFา
ภายใตFสภาวะที่พอเหมาะมันจะเปลี่ยนแปลงรูปรBาง และออกจากปลอกหุFมเปcนตัวแกB ภายใน 10 -17 วัน แลFวดูดกินเลือดจาก
โฮสตfไดFทันที อยBางไรก็ตามในสภาพอุณหภูมิที่ต่ำหรือสภาวะแวดลFอมแหFง มันจะอยูBในปลอกหุFม อาจเปcนเวลาหลายเดือนหรือ
ถึง 1 ปกq ็ไดF จึงจะออกมาเปcนตัวแกB

4) ระยะตัวแก= (adult) ตัวแกBที่ออกมาจากดักแดF จะไมBผสมพันธfุทันที ตFองกินเลือดจากโฮสตfกBอน จึงจะผสมพันธุf
และวางไขตB อB ไป อายุของตัวแกBนน้ั จะข้ึนอยกBู ับปúจจยั คาF นอาหารอณุ หภูมิ และความชน้ื
วงจรชวี ติ ของหมดั แสดงดังภาพท่ี 7-7

ภาพที่ 7-7 วงจรชวี ิตของหมดั (ทมี่ า: https://www.iqbambooielts/)
7.3.2 ชนดิ ของหมัด

หมัดท่ีพบในบFานโดยท่วั ไปมีดังน้ี
1) หมัดคน (Human fea, Pulexirritans Linnaeus) เปcนหมัดชนิดเดียวที่เปcนตัวเบียน (parasite) ของคน
หมัดชนิดนี้ยังเปcนตัวเบียนของหนูอีกดFวย สBวนมากพบในเลFาหมู และเปcนอาจจะพบในสุนัขแมวและสัตวfกินเนื้อหมัดท่ีชอบ
อากาศคBอนขFางเย็น ในเมืองไทยพบบFางในภาคเหนือเชBน พวกชาวเขา เปcนตFนหมัดชนิดนี้มีลำตัวยาวประมาณ 2 มิลลิเมตร หัว
มีลักษณะคBอนขFางกลม ชอบออกหากินเวลากลางคืน เมื่อกัดคนจะทำใหFมีอาการแพFเกิดเปcนตBุมสีแดง ๆ ที่ผิวหนัง ซึ่งเปcน
ลกั ษณะของ dermatitis หรอื allergy แสดงดงั ภาพ 7-8

P a g e | 108

ภาพที่ 7-8 ลกั ษณะของหมดั คน (ที่มา: https://www.greenbestproduct.com)

2) หมดั สุนขั และหมัดแมว (Dog and cat Tleas, Cenocephalidecanis and C. felle)
เปcนหมัดที่แพรBกระจายไปทั่วทุกหนทุกแหBง ไมBวBาจะเปcนเขตรFอน หรือเขตหนาว พบอาศัยอยูBบนสุนัขและแมว แตBอาจกัดสัตวf

เล้ยี งอ่ืน ๆ และอาจกัดคนไปดวF ย ความแตกตาB งของหมดั 2 ชนิดนี้รายละเอยี ดดงั ตารางที่ 7-3

ตารางท่ี 7-3 ลักษณะเปรียบเทยี บระหว=างหมัดแมวและหมดั สนุ ัข

ลกั ษณะ หมัดแมว (C. Felis) หมดั สนุ ัข (C. canis)
หวั ยาวเปcน 1.5 เทBาของ ความ
1) หวั หัวยาวเปcน 2 เทBาของความสงู
สูง (กลม)
(แหลม) ขนอันแรกสนั้ กวBาขนอันท่ี

2) Genal spines ขนอันแรกและอันทีส่ องมี สอง
18 อนั
ขนาดความยาวเกอื บเทาB กนั 3 หรอื 4 อนั

3) Pronotal ctenidium 16 อนั 10 - 13 อัน

4) ขนแข็ง (bristles) 2 หรอื 3 อัน

บน metathoracic

5) ขนแข็งขนดาF นในของ 7 -10 อนั

femur อันหลงั

ทม่ี า : สุเทพ ศิลปานันทกลุ , 2536.

หมัดทั้ง 2 ชนิด สBวนมากมักพบในสุนัข โดยเฉพาะหมัดสุนัขพบมากกวBาหมัดแมวแตBก็สามารถอยูBกับสัตวf
อื่นไดFหลายชนิด และพบในหนูบFานไดF บางครั้งมันสามารถมากัคคนไดFเปcนหมัดที่แข็งแรงและขยายพันธุfไดFอยBางรวดเร็ว ใน
อณุ หภมู แิ ละความชื้นพอเหมาะ

3) หมัดหนู (Oriental rat fea, Xenopsyllacheopis) เปcนหมัดหนูชนิดท่ีพบแพรBกระจายไปทั่วโลก
(Cosmopolitan species) โดยเฉพาะแหลBงที่มีหนูพบมากในทวีปเอเชียอาฟริกา และออสเตรเลีย x. cheopis จะกัดคนและ

สัตวfกัดแทะอื่น ๆ ไดF เมื่อมันตFองการเลือดเปcนอาหารปกติอาศัยอยูBบนหนู เปcนพาหะนำโรคท่ีสำคัญ คือ กาฬโรค (plague)
รูปลักษณะหมดั ชนดิ ตBาง ๆ แสดงดังภาพที่ 7-9

P a g e | 109

ภาพท่ี 7-9 ภาพเปรยี บเทียบระหวBางหมัดแมวและหมัดหนู
(ท่มี า: https://entnemdept.ufl.edu/Creatures/Urban/occas/oriental_rat_flea_Xenopsylla_cheopis.htm)

P a g e | 110

บทท่ี 8
การควบคมุ และกำจัดหนู

หนูเปcนสัตวfที่มีกระดูกสันหลัง (vertebrate) ประเภทสัตวfแทะ จำพวกเดียวกับกระตBายกระรอก กระแต
และอยูBในกลุBมประเภทเลี้ยงลูกลFวยนม มลี ักษณะเดBนชัด คือ มีฟúนคูBหนFาทั้งบนและลBาง 2 คูB ที่มีความแข็งแรงเปนc พิเศษและคม
มีลักษณะโกFงยื่นเพื่อใชFสำหรับกัดแทะสิ่งดBางๆเพื่อใหFฟúนหนFามีความสั้นพอเหมาะและคมอยูBเสมอ หนูมีความสามารถในการ
ปรับตัวใหFเขFากับสภาพแวคลFอมตBาง ๆ ไดFเปcนอยBางดี หนูจึงสามารถดำรงชีวิตอยูBในถิ่นอาศัยไดFหลายประเภท เชBน ทุBงหญFาใน
เขตอบอBุน ทะเลทรายในเขตรFอน พืน้ ทเี่ กษตรกรรม และบFานเรอื นของมนษุ ยf

หนูมีความสำคัญทั้งทางดFานสาธารณสุขและดFานเกษตร ทั้งนี้เพราะหนูเปcนสัตวfแทะที่มีคุณสมบัติทางดFาน
ชีววทิ ยาการแพรพB นั ธfไุ ดFรวดเรว็ สามารถปรับตวั ใหFเขาF กับสิง่ แวดลอF มตาB ง ๆภายในบFานไดเF ปนc อยาB งดี ลกั ษณะนสิ ัยของหนูชอบ
กัด แทะ ทำลายวัสดุ สิ่งของเครื่องใชFและสิ่งกBอสรFางตBาง ๆ เปcนประจำ เชBน โต∑ะ ตูF เพดานบFาน สายไฟ สายโทรศัพทf สาย
คอมพิวเตอรผf FามาB น สบูB เครอ่ื งประดบั ตBาง ๆ ทำใหFเกดิ การชำรดุ เสยี หายจนใชFการไมBไดF ทำใหFเสยี เงินซอB มแซมอยเูB สมอ

ดFานการเกษตรนั้นหนูจัดเปcนศัตรูที่สำคัญของมนุษยfที่ทำลายอาหารและพืชผลเกษตรใหFไดFรับความ
เสียหายอยBางมาก ซึ่งสBวนใหญBก็เพื่อดำรงชีวิตและขยายพันธุfตBอไป หากบFานใครมีหนูยBอมมีความเสียหายจากการทำลายของ
หนูติดตามมา นอกจากความเสียหายดFานการเกษตรและเศรษฐกิจแลFว หนูยังเปcนพาหะสำคัญ ในการนำโรคตBาง ๆ มาสูBมนุษยf
ไดF ทั้งทางตรงและทางอFอมฉะนั้นในดFานการสาธารณสุข จึงมีความจำเปcนอยBางยิ่งที่ตFองพยายามหาทางควบคุมกำจัด เพื่อมิใหF
แพรBกระจายตอB ไป
8.1 ประเภทของหนู

หนูมีอยูBมากมาย หลายชนิดดFวยกัน เพื่อใหFงBายตBอการจัดแบBงกลุBม สามารถแบBงไดFเปcน 4ประเภทใหญB ตามลักษณะ
ถนิ่ ท่อี ยอูB าศัย และการหากิน คอื

1) Domestic rodents หมายถึง สัตวfแทะพวกหนูที่อาศัยอยูBตามบFานเรือนที่พักอาศัยของคน กินอาหารและ
ทำรังอาศัยอยBูในอาคารบาF นเรอื น เชBน หนูทอF งขาว (Rattus rattus) หนูจดี๊ (Rattus exulans) หนหู ริ่งบFาน (Mus musculus)
หนตู าB ง ๆ เหลBานี้นอกจากจะเปcนสตั วนf ำโรค ยังเปcนศัตรูทสี่ ำคญั ของผลผลิตทางการเกษตร หรือ เมล็ดพันธทุf ี่เกบ็ ไวใF นยFุงฉาง

2) Commensal rodents หมายถึง สัตวfแทะพวกหนูที่อาศัยหากินในอาคาร บFานเรือนแตBไมBไดFทำรังอาศัยอยูBใน
อาคารบFานเรือน สBวนมากจะขุดรูหรือทำรังอาศัยอยูBในรอบ ๆ บริเวณอาคารบFานเรือน ใตFถุนบFาน ไดFถุนตึก ฟารfมเลี้ยงสัตวf
กองขยะ จงึ มกั พบเสมอในตลาดสด ตามรFานอาหารท่ไี มBถกู สุขลักขณะ ไดแF กB หนทู Bอ หรอื หนูนอรfเวยf (Rattus norvegicus)

3) Field rodents หมายถึง สัตวfแทะพวกหนูที่อาศัยหากนิ อาหารอยูBในไรBนา ตามชายปÇารอบ ๆบFาน โดยขุดรูและ
ทำรังอยูBในดิน เชBน หนูพุกใหญB (Bandicataindica) หนูพุกเล็ก (Bandicotasavile!) หนูนาใหญB (Rattus argentiventer) หนู
นาเล็ก (Rattus losea) เปcนตFน

4) Wild rodents หมายถึง สัตวfแทะพวกหนูที่อาศัยและหากินในปÇา ไมBคBอยมีความสัมพันธfกับมนุษยfโดยตรง หนู
พวกนี้ไมBไดFแพรBกระจายโรคสูBคนโดยตรง แตBสามารถแพรBกระจายโรคสูBหนูพวก Field Rodents ไดF เชBน หนูผีหางยาวฟúนแดง
(Soriculussalenski) หนูผีปBาขนยาวเหนือ (Crociduradracula) หรอื หนฟู นú แทะขาวเล็ก (Rattus berdmori)
8.2 หนทู ม่ี คี วามสำคญั ดaานสาธารณสุข

1) หนูนอรเวยf (Norway or Brown Rat) หนูชนิดนี้มีชื่อเรียกหลายชื่อดFวยกัน เชBน หนูทBอ หนูสีน้ำตาล หนูขยะ หนู
ข้ีเร้อื น มชี ือ่ ทางวทิ ยาศาสตรfวBา Rattus norvegicusเปcนหนูทีม่ ีขนาดใหญBทีส่ ดุ มีลักษณะทเ่ี ดBนชัด คือ

P a g e | 111

ลักษณะรูปร=าง จมูกทBู ใบหูเล็ก ตาเล็ก ขนตามลำตัวหลุดเปcนหยBอม ๆ คลFายเปcนข้ีเรื้อนไมBคBอยมีขน สีขนตามลำตัวน้ำตาลปน
เทา ทFองสีเทา หางมี 2 สี ดFานบนสีดำ ดFานลBางสีจางลง เกล็ดทางหยาบ ความยาวของหางสั้นกวBาความยาวของลำตัว สีของ
เทาF ดาF นบนมักมีสีขาว หนูชนิดน้เี ปนc หนูทม่ี ขี นาดใหญBทส่ี ดุ ในตระกูล มีนำ้ หนักตัว 300-350 กรมั ดงั ภาพท่ี 8-1
เตaานม มีเตFานม 6 คูB อยบBู นอก 3 คBู และทอF ง 3 คูB
ถิ่นที่อยู=อาศัย ชอบอาศัยตามทBอระบายน้ำโสโครก ทBอน้ำใตFถุนบFานหรือตึก กองขยะตามแผงวางสินคFาในตลาด พบในยBาน
ชมุ ชนเมอื งมากกวBาชนบท หนทู อB ไมชB อบไตขB ึ้นทส่ี งู เพราะตัวโต และการยดึ เกาะของเทาF ไมดB เี ทาB หนูทอF งขาว
การแพรพ= ันธุC สามารถออกลูกปลq ะ 4-7 ครอก ใน 1 ปq ครอกละ 8-12 ตวั
ระยะหากนิ 100 - 150 ฟุต
มูลหนู มีลกั ษณะคลาF ยแคปซูล (capsule - shaped) ดาF นหวั และทาF ยประมาณ 2 เซนติเมตร
อาหาร อาหารท่ีหนูทBอชอบมาก ไดแF กB อาหารสด เชนB ไขB ผักสด เนอ้ื สัตวfปลา และเศษ อาหารทเี่ นBาเสีย

ภาพที่ 8-1 ลกั ษณะของหนูนอรเวยf (Norway or Brown Rat)
(ท่ีมา: https://www.opiumpest2020.com/rat)

2) หนูทFองขาว (Roof Rat) เปcนหนูบFานที่มีขนาคกลาง รูปรBาง ปราดเปรียว ลักษณะของทำา มีสBวนชBวยในการปqน

ปาÇ ย คลBองแคลBว ดงั นั้น จงึ ชอบอาศยั อยBูบนทส่ี ูง พบ 3 ชนดิ คือ

Rattus rattusrattus หรอื Black Rat

Rattus rattusfugivorus หรือ Tree Rat พวกนช้ี อบทำรังคลFายรังนกบนตนF ไมหF รอื ตามพมBุ ไมF

Ratrusrattusalexandrianus พบครงั้ แรก ท่เี มือง Alexandria ประเทศอยี ิปตf ในอเมรกิ าเรยี ก Roof Rat เพราะ

มันชอบอาศยั อยบูB นเพดานของอาคารบาF นเรือนตามชอB งลม บรเิ วณกนั สาดใดFหลงั คา

ลักษณะรูปรา= ง จมูกแหลม (Snout) หูมขี นาดใหญB ตาโปน ขนตามลำตัว มีสนี ำ้ ตาลและ

อาจเปcนสีดำในบางชนิด ขนออB นนมBุ และเปcนเงามัน (Sleck) ขนใตFทอF ง

มสี ีขาวจนถงึ สคี รมี หางดำตลอดและมีเกล็ดละเอยี ด ความยาวของ

หางมากกวBาความยาวของลำตัว นำ้ หนกั ตัวประมาณ 90-250 กรัม ขนาด

ลำตัววัดจากโคนหางถึงปลายจมกู ขาวประมาณ 17-20 เชนตเิ มตร ทาง

ยาวประมาณ 20-25 เซนติเมตร ลกั ษณะและขนาดของหนูทอF งขาว ดัง

ภาพท่ี 8-2

เตaานม ตวั เมยี มี 5 คูB ลักษณะทีป่ รากฏคือบนอก 2 คูB และบนทอF ง 3 คูB

ถิน่ ที่อยอ=ู าศัย P a g e | 112

การแพร=พันธุC ชอบอาศัยอยBตู ามอาคารบFานเรือน หลังคาบาF นเรือนตามชอB งลม ถาF บาF นเรือนอยูใB กลๆF บริเวณ
ระยะหากนิ ปาÇ และมีตFนไมFรอบๆ บริเวณบFานจะพบหนูชนดิ นที้ ำรงั อยบBู นตนF ไมFโดยอาศยั กงิ่ ไมทF ่ีพาดมาตดิ
ลกั ษณะมูลหนู บFานเรือน ไตBผBานชอB งลม หรอื รอยแตกของฝาÇ บาF น เขFามาหากินในบรเิ วณบFาน
อาหาร สามารถออกลกู ปqละ 4-6 ครอก ครอกละ 6-8 ตัว
100 - 150 ฟตุ
มลี กั ษณะเปcนรปู กระสวย (Spindle-shaped) ขนาด ไมเB กนิ 1 เซนตเิ มตร
อาหารท่ีชอบคอื พวกเมล็ดพืช ไดFแกB ขาF วชนิดตาB งๆ ถัว่ ขาF วโพค
มันฝร่ัง อาหารท่ีออกรสหวาน

ภาพที่ 8-2 ลักษณะของหนูทFองขาว (Roof Rat)
(ท่มี า: https://www.findlayroofing.com/news/roof-rats-how-get-rid-pesky-pests)

3) หนูจี๊ด (Polynesian Ral) เปcนหนูบFาน ที่มีขนาดเล็กแตBตัวใหญBกวBาหนูหริ่งบFาน มีชื่อทางวิทยาศาสตรfวBา Rattus

exulansเปcนหนูทีช่ อบอาศัยตามเพดาน ซอกตูF ตามยุFงฉาง ปgนเกBงลักษณะที่สงั เกตไดคF อื เวลาออกหากนิ จะสBงเสยี งรอF งจิด๊ ๆ

ลักษณะรปู รา= ง เปcนหนูขนาดเล็ก รปู ราB งเพรยี ว จมูกแหลม ตาโต หใู หญB ขนหลังมีสี

นำ้ ตาลอBอนนุBม และมขี นแขง็ (spine) แซมช้นั นอก ดFานทFองมีสีเทา หาง

ยาวเรียบสดี ำ และหางมคี วามยาวมากกวาB ลำตัว ตัวโตเต็มทม่ี นี ้ำหนกั 40-

50 กรมั ขนาดของลำตวั วดั จากโคนหางถงึ ปลายจมกู ยาวประมาณ 8-10

เซนตเิ มตร หางยาวประมาณ 10-12 เซนติเมตร ลักษณะ

และขนาดของหนจู ๊ีด ดังภาพท่ี 8-3

มีเตaานม เตาF นม 4 คูB อยบBู นอก 2 คBู ทส่ี BวนทFอง 2 คBู

ถิ่นท่อี ยอ=ู าศัย ชอบอาศยั ในทส่ี งู ตามซอกมุมทลี่ บั ตาของอาคารบน

เพคาน รังของหนจู ดี๊ ตรวจพบเสมอ บรเิ วณหลงั คาของฟารมf เล้ียงเปcด

และไกB เสFนทางเดินหากินของหนูจี้ด มักตรวจพบรูคอB นขาF งกลมขนาด 2

เซนติเมตร เปนc ชอB งทางทีใ่ ชผF าB นเขาF ออก ถFารูหรอื ชอB งนี้ถกู อดุ หรอื ปดq

หนูจ๊ีดจะพยายามเจาะท่ีเดิมอกี แสดงวาB เปนc สัตวทf ่ีไวใF จกบั สงิ่ ท่ีมนั

คFนุ เคย และจะหลีกเลี่ยงของที่แปลกและใหมB (Neophobia)

การแพร=พันธุC ตวั เมยี ออกลกู ครั้งละ 8-12 ตวั อายขุ ยั เฉลยี่ ประมาณ 100 วนั

P a g e | 113

ระยะหากนิ อยใBู นรัศมไี มเB กิน 10 เมตรจากรงั
อาหาร กนิ อาหารไดFทกุ ชนิด ชอบเมลด็ พชื ผลไมF ถ่วั ขนมปงú และอาหารท่มี ี

กลนิ่ หรอื รสหวาน

ภาพที่ 8-3 ลกั ษณะและขนาดของหนจู ด๊ี (R. ezulans)
(ทม่ี า: http://www.gisp.org/ecology/threat.asp)

4) หนหู ร่งิ บาF น (Asian house mouse) เปcนหนบู าF นทมี่ ขี นาดเล็กท่สี ดุ ชือ่ ทางวทิ ยาศาสตรf คอื Mus musculus

ลักษณะรปู รา= ง มจี มกู แหลม สีขนสีเทาปนน้ำตาล ขนดFานทFองสขี าว ลกั ษณะของ

ขนอBอนนBุม หางดาF นบนสดี ำ ดาF นลาB ง สีจางกวBา ความยาวของหาง

มากกวBาความยาวของลำตวั เล็กนอF ย นำ้ หนักตวั ประมาณ 10 - 15 กรมั

ขนาดลำตวั และหวั ยาวประมาณ 9 เซนติเมตร หางยาว 6-9 เซนติเมตร

ลกั ษณะและขนาดของหนูหรง่ิ บาF น ดังภาพท่ี 6-4

เตาa นม มีเตFานม 5 ตBู บนหนาF อก 3 คBู บนทอF ง 2 คูB

ถนิ่ ที่อยู=อาศัย ชอบอาศัยในบFานเรือน ล้ินชกั โต∑ะ ในกลอB ง ตูเF สอื้ ผFา เครอ่ื งเรอื น

ตBาง ๆ ทเี่ ก็บของ ชBองรอยแตกตามฝา หรอื กำแพง

การแพรพ= นั ธุC ออกลูกไดFครอกละ 5-6 ตวั ภายใน 1 ปq สามารถออกลูกไดF 8 ครอก

ระยะหากิน อยBรู ะหวาB ง 10 -30 ฟุต

ลกั ษณะมูลหนู มลี กั ษณะกลมยาว ปลายแหลม (rod shaped) ขนาดไมเB กนิ 1/8 น้ิว

อาหาร กินอาหารไดFทุกชนิด ชอบเมลด็ พชื และขFาวมากเปนc พเิ ศษ หนหู ริ่ง

บFานชอบสะสมอาหาร และอยเูB ปcนครอบครัวเลก็ ๆ

ภาพที่ 8-4 ลกั ษณะและขนาดของหนูหร่ิงบาF น (M. musculus)
(ทีม่ า: https://www.britannica.com/animal/house-mouse)

P a g e | 114

หนทู เ่ี ปนc ศตั รูตอB พชื ผลเกษตร ไดแF กB
5) หนพู กุ ใหญ=หรือหนูแผง (The great bandicool) มีชื่อวิทยาศาสตรfวาB Bandicota indica จัดเปcนหนูศัตรูพืช

ที่มีขนาดใหญBท่ีสุดน้ำหนักตัวโดยเฉลี่ยเมื่อโตเต็มวัยประมาณ 400 - 600 กรัม ขนตามลำตัวสีดำ บางครั้งอาจมีสีน้ำตาลปนดำ
บริเวณดFานหลงั มแี ผงขนแขง็ สดี ำโผลอB อกมาเหน็ ไดชF ดั ชาวบาF นจงึ เรยี กหนแู ผง เมื่อตกใจจะสBงเสียงขูBในลำคอ เสียงดังมาก เทFา
มีสีดำ ทFองสีเขFม หนFาตBอนขFางสั้น ชอบอาศัยอยูBตามคงหญFาคา หญFาขน คันคูน้ำ คันนาขFาวขนาดใหญB เพศเมีย มีเตFานม 3 ตBู
ที่บริเวณหนFาอก และ 3 คูB ที่บริเวณทFอง พบในนาขFาวหรือไรBขFาวโพดออกหากินไดFไกลในระยะ 100 เมตรจากที่อยBูอาศัย พบ
ท่วั ทุกภาคของประเทศไทย

ภาพท่ี 8-5 ลกั ษณะของหนพู กุ ใหญB
(ทีม่ า: https://www.inaturalist.org/taxa/45664)

6) หนูพุกเล็ก (lesser bandicoot) มีชื่อทางวิทยาศาสตรfวBา Bandicota savilei (Thomas,1910) มีขนาดเล็ก
กวBาหนูพุกใหญBมาก ไมBขูBแบบหนูพุกใหญB สีขนตามลำตัวอBอนกวBาหนูพุกใหญBและตBางกันที่เทFาหนูพุกเล็กไมBดำและขนาดเล็ก
กวBา และไมBมีขนแผงบริเวณหลัง น้ำหนักตัวโดยเฉลี่ยเมื่อโตเต็มวัยประมาณ 200 - 250 กรัม บริเวณปลายหางสBวนมากจะมีสี
ขาว (White ip) พบในนาขFาว ไรBอFอย และขFาวโพด เกือบทุกภาคของประเทศ ยกเวFนภาคใดF เพศเมียมีเคFานมเชBนเดียวกับหนู
พกุ ใหญB

ภาพท่ี 8-6 ลกั ษณะของหนพู กุ เล็ก
(ท่มี า: http://www.mammalogy.org/bandicota-savilei-1412)

P a g e | 115

7) หนูนาใหญ= (ricefieid rat) มีชื่อทางวิทยาศาสตรfวBา Rattus argentiventer (Robinson &Kloss,1910) เปcน
หนูศัตรูพืชที่สำคัญในนาขFาวภาคกลางและภาคใดF ไมBพบในภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เปcนหนูที่มีขนาดปjนกลาง
น้ำหนักเมื่อโตเต็มวัยจะมีขนาดประมาณ 100 ถึง 200 กรัม ขนตามลำตัวสีน้ำตาล เมื่อใชFมือลูบยFอนขนขึ้นไปจะรูFสึกเจ็บมือ
เนื่องจากมีขนสีขาวลักษณะแข็งกวBาปกติแทรกอยูB มีขนสีดำพาดบนเทFาหลัง ขนดFานทFองสีขาวครีม ชอบขุดรูตามคันนา ปgน
ปÇายไมBเกBง เมื่อใชFกับดักหรือกรงดัก หนูชนิดนี้ มักไมBคBอยติดกรง เนื่องจากเข็ดขยาดตBอกรงดักไดFงBาย (rap shy) เพศเมียมีเตFา
นม 3 คูB ทีบ่ ริเวณหนFาอก และ 3 คBู บริเวณหนาF ทFอง หนชู นิดน้ีจดั วาB เปcนหนูศตั รพู ืชทส่ี ำคญั ทส่ี ุดในเอเชยี ตะวนั ออกเฉียงใตF

ภาพท่ี 8-7 ลกั ษณะของหนูนาใหญB Rattus argentiventer
(ท่มี า: http://repository.ump.ac.id/1309/3/ADELINA%20DAMAYANTI%20BAB%20II.pdf)
8) หนูนาเล็ก (lesser rice field rat) มีชื่อทางวิทยาศาสตรfวBา Rattus losea เปcนหนูศัตรูพืชที่สำคัญใน
ภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ลักษณะคลFายหนูนาใหญBแตBขนาดเล็กกวBา น้ำหนักตัวโดยเฉล่ียประมาณ 90 -100
กรัม ขนตามลำตัวคลFายหนูนาใหญB แตBยาวและนุBมกวBาและไมBมีขนแข็งแทรก ขนใตFทFองสีเทาเขFม มีหนFาสั้นกวBาหนูนาใหญB เพศ
เมยี มเี ตFานม 2 ตBู ที่บริเวณหนFาอก และ 3 คBู ทบ่ี ริเวณทอF ง

ภาพท่ี 8-8 ลกั ษณะของหนูนาเล็ก Rattus losea
(ทม่ี า: http://repository.ump.ac.id/1309/3/ADELINA%20DAMAYANTI%20BAB%20II.pdf)
9) หนูหริ่งหางยาว (Ryukyu mouse) มีชื่อทางวิทยาศาสตรfวBา Mus caroli เปcนหนูศัตรูพืชที่มีขนาดเล็กมาก
น้ำหนักตัวโดยเฉลี่ยประมาณ 12 กรัม ขนดFานหลังสีเหลืองน้ำตาลปนเทาเล็กนFอย ขนใตFทFองสีขาว ฟúนแทะคูBลBางสีเขFมกวBาฟúน

P a g e | 116

หนูชนิคอื่น คือออกสีน้ำตาล จมูกสั้นเมื่อมองกะโหลกศีรษะตรง ๆ ทางดFานบนจะเห็นฟúนแทะคูBหนFายื่นเลยจมูก หางสองสี คือ
สีดFานบนดำดFานลBางสีขาว หางยาวกวBาความยาวของลำตัวและหัวรวมกัน เพศเมียมีเตFานมที่บริเวณหนFาอก 3 คูB ที่บริเวณทFอง
2 คูB พบกระจายทวั่ ไปในนาขFาว ไรBขาF วโพด ถว่ั เหลืองและถวั่ เขียว

ภาพที่ 8-9 ลกั ษณะของหนหู รงิ่ หางยาว
(ท่มี า: https://www.doa.go.th/research/attachment.php?aid=2532
10) หนหู รงิ่ นาหางสั้น (fawn-colored mouse) มชี ื่อวิทยาศาสตรfวาB Mus cervicolor เปนc หนศู ัตรูพืชท่ีมขี นาด
เลก็ พอ ๆ กับหนูหรี่งนาหางยาว ขนดFานหลงั สเี ทาปนเหลอื ง ขนดFานทอF งและเทFาสีขาว หางดFานบนสีเทา ดาF นลาB งสีขาว ฟúน
ดFานลาB งจะมีสีอBอนกวBา หนูหรงิ่ ชนิดแรก จมูกยาวและยื่นเกินฟนú หนFา หางสัน้ กวBาลำตัวและหวั รวมกนั ชอบขุดรูอยBตู ามรอย
แตกระแหงของดิน เพศเมยี มเี ตFานมเชBนเดยี วกบั หนูหรง่ั นาหางยาว พบตามนาขาF ว ไรนB าขาF วโพด ออกหากินไดFไกลในระยะ 3-
9 เมตรจากที่อยBูอาศยั

ภาพท่ี 8-10 ลักษณะของหนหู รงิ่ หางสนั้
(ท่ีมา: https://inaturalist.nz/taxa/44678-Mus)
8.3 ประสาทรบั ความรสaู กึ ของหนู
หนสู มั ผัสและรับรFสู ง่ิ ตาB ง ๆที่อยBรู อบตวั เพื่อการคำรงชีวติ ไดFโดยอาศยั ประสาทรับความรFูสึกตBาง ๆ คงั
1) การมองเห็น (Vision)
หนมู รี ะบบประสาทการมองเหน็ ไมคB อB ยดี มองเหน็ ไดFไมคB Bอยไกล ทง้ั นีเ้ ปนc เพราะหนูเปนc สตั วfท่ตี าบอดสี
ดังน้ันมันจะมองเหน็ ไดFเฉพาะสีขาวกับสดี ำเทBานั้น เนือ่ งจากตาของหนมู ีแตเB ซลลทf ่เี รยี กวBา rod cell ซึ่งใชรF ับแสง แตไB มBมเี ซลลf

P a g e | 117

ที่เรยี กวBา cone celทใ่ี ชแF ยกแยะสี หนจู ะมคี วามรFสู ึกตBอความมดื และความสวBางทปี่ รากฎเทาB นัน้ ดังน้ันการใชเF หยอื่ พิษหรือ
สารพษิ ฆBาหนทู ม่ี สี ีสันตBาง ๆ เพื่อปอj งกันมิใหคF นหรอื สตั วfเลีย้ งกินเอาเหยอื่ พษิ จึงใชไF ดFดี

2) การสมั ผัส (Touch)
หนูมีหนวด (Sensitive Whiskers) และขนแข็งบริเวณลำตัว ( guard hair) เพื่อรับรูFความรูFสึกตBาง ๆ ที่

เกิดขึ้นโดยการใชFหนวดครูดหรือลากสัมผัสขFางฝÇาขณะที่มันวิ่งและเคลื่อนยFายตัว ความรFูสึกจากประสาทที่หนวดจะบอกใหFมัน
ทราบถึงทิศทางและสภาพแวดลFอมไดF สำหรับขนแข็งนั้น หนูก็จะใชFครูดไปกับขFางฝาหรือสิ่งของตBาง ๆ จะทำใหFมันเคลื่อนที่ไดF
ถูกทิศทางและทราบวBาสิ่งตBาง ๆ นั้นเปcนอะไร นอกจากนี้หนูยังใชFประสาทสัมผัสจากอุFงเทFา บอกความรูFสึกวBาของสิ่งที่มัน
เหยยี บเปนc อะไร ไดดF วF ย

3) การดมกลน่ิ (Smell)
ประสาทรับกลิ่นของหนูจัดวBาดีมาก คือ หนูจะรับกลิ่นไดFดีในระยะทางหนึ่ง แตBตFองไมBไกลเกินไปนัก โดย

เฉพาะท่เี ก่ียวกบั แหลงB อาหาร นอกจากน้ีหนยู ังใชคF วามสามารถในการดมกลิ่นตามหาเพศตรงขาF มไดดF วF ย
4) การรับรส (Taste)
หนูเปนc สตั วfท่ีใชลF ิ้นรับรสไดดF มี าก แตไB มสB ามารถแยกรสอาหารไดเF ทาB มนษุ ยf มันสามารถรับรส และเรยี นรูF

ถงึ อาหารท่คี นุF เคยไดเF ปcนอยBางดี การกินอาหารของหนนู ัน้ ถไF มBคุนF มกั จะกนิ แบบชมิ ดงั น้ันในการใชFเหยอ่ื พิษท่มี คี วามเขFมขันสูง
จะทำใหFหนูเรียนรFูและเช็ดตBอเหย่ือ(bait shyness) ไดเF ชนB เดยี วกนั

5) การไดยa ิน (Hearing)
เนื่องจากหนูมักจะอาศัยและทำกิจกรรมตBางๆ ในที่มีความมืด ดังนั้น คุณสมบัติในการไดFยินเสียงจึงมี

ความสำคัญตBอการมีชีวิตอยูBรอดของหนูเปcนอันมาก เสียงที่หนูรFองขึ้นมานั้นปกติจะเปcนสัญญาณถBายทอดใหFหนูตัวอื่นๆ ทราบ
วBา บริเวณนั้นมีแหลBงอาหาร อันตรายและอื่นๆ นอกจากนี้หนูยังสามารถรับเสียงที่มีความถี่สูงมากๆ ไดF แตBมนุษยfไมBไดFยิน
ดังนั้นมนุษยfจึงใชFความสามารถในการ ไดFยินเสียงความถี่สูงของหนูนี้ โดยสรFางเครื่องกำเนิดเสียงคลื่นความถี่สูงขึ้นมา เพื่อทำ
การขับไลหB นใู หอF อกจากบริเวณนน้ั ๆ ไดFเชนB Pest Acator เปนc ตนF

6) การทรงตัว (Balance)
หนูทุกชนิดมีการทรงตัวดีมากมาตั้งแตBกำเนิด ถึงแมFหนูท่ีปqนปjายที่สูงและตกหลBนลงมาขังพื้น ไมBวBาใน

ลักษณะใค เมื่อหลBนถึงพื้นเทFาทั้งสี่ของหนูจะลงพื้นกBอนเสมอ คลFายแกFวตกจากที่สูง ทำใหFหนูไมBเปcนอันตราย และที่ลงพื้นนี้
หนกู พ็ รFอมทจ่ี ะวง่ิ ไดตF Bอไปทนั ที
8.4 ชีววทิ ยาและพฤติกรรมของหนู

หนูเปcนสัตวfเลี้ยงลูกดFวยนมขนาดเล็กที่สามารถเจริญเติบโตและแพรBพันธุfออกลูกไดFอยBางรวดเร็วมากใน
ประเทศแถบรFอนหนูตัวเมียจะเจริญเติบโตเต็มที่เขFาสูBวัยเจริญพนั ธุfและผสมพันธุfไดFภายในเวลาเพียง 12 สัปดาหf เมื่อผสมพันธfุ
แลFวะตั้งทFองประมาณ 21-23 วัน ลูกหนูจะดูดนมแมBตั้งแตBเกิดแลFวเร่ิมเจริญเติบโตอยBางรวดเร็ว ขนจะขึ้นเต็มตัวภายใน 1
สัปดาหf และดาจะเป®ดภายใน10-14 วัน จากนั้นจะเริ่มออกสำรวจแหลBงอาหาร และเคลื่อนท่ีรอบๆ รังหนู ลูกหนูจะเริ่มกิน
อาหารแข็งไดFบFางภายในสัปดาหfที่ 3 และอาจจะกินนมแมBหนูไปอีกจนอายุไดF 4 หรือ s สัปดาหf เมื่อหนูอายุไดFประมาณ 3
เดือน จะเปcนหนูหนุBมสาว และจะแยกจากแมBหนูไปหากินอิสระ ระยะนี้หนูเจริญเติบโตเต็มที่พรFอมที่จะผสมพันธุfและแพรBพันธุf
ไดF หนูตัวเมียจะเปcนสัดทุก 4-5 วัน และผสมพันธุfไดFในระยะเวลา 1-2 วัน โดยชBวงเปcนสัดครั้งหนึ่งนานประมาณ 3-4 ชั่วโมง
ฤดูผสมพันธุfของหนูมีตลอดปqแตBจะแตกตBางกันออกไปตามทFองที่ ปริมาณการผสมพันธf ในประเทศไทยจะมีมากที่สุดในเดือน
มิถุนายนและพฤศจิกายน ชBวงชีวิตของหนูจะแตกตBางกันออกไปขึ้นอยูBกับปúจจัยตBาง ๆ เชBน แหลBงน้ำและอาหารสภาวะ
ส่ิงแวดลFอมรอบตัวหนู หรือศัตรูธรรมชาติของหนู เปcนตFน แตBโดยเฉลี่ยหนูจะมีอายุไดFนาน 1-2 ปq หนูสามารถกินอาหารทุก
ชนดิ ที่มนษุ ยกf นิ แตBละวนั มนั จะกินอาหารประมาณรอF ยละสิบของน้ำหนกั ตวั ของมนั
8.4.1 ลักษณะนิสัย

P a g e | 118

หนูเปcนสัตวfที่ฉลาด และระมัดระวังตื่นตัวตBอแสง เสียง หรือสิ่งตBาง ๆ ที่แปลกใหมBและไมBคุFนเคย ในเวลา
ออกหาอาหารหนูมักจะไมBรีบออกจากรูทันที มนั จะตรวจดูบริเวณรอบๆดFวยความระมัดระวัง และในการกินอาหารหนูมักจะไมB
กินรวมกันเปcนหมูB แตBจะแบBงกินตามลำดับชั้น ตัวที่แข็งแรงหรือมีระดับชั้นเปcนหัวหนFาจะกินกBอนตัวอื่น หนูมักจะกินแตBอาหาร
ที่คุFนเคยเสมอ แตBถFาเจออาหารที่ผิดปกติไมBคุFนเคยหรือมีสิ่งแปลกปลอมปะปนอยูB เชBน สารฆBาหนมู ันจะ ไมBกิน หรือถFาเผอิญกิน
เขFาไปแลFว เกิดอันตรายขึ้นกับมัน แตBไมBถึงตายมันจะเขีดและจำไวFไมBเขFาไปกินอีก เชBนเดียวกันในกรณีที่หนูที่ถูกกับตัก แตBหลุด
รอดออกมาไดFมันจะเจ็บและจำไวFไมBเขFาไปใกลFอีกเลยอยBางนFอยประมาณ 1 เดือน ดFวยเหตุนี้บรรดาหนูทั้งหลายจึงยังดำรงชีวิต
และอยูBเปcนศัตรูของมนุษยfมาไดFชFานาน แมFจะมีภัยอันตรายตBาง 1 รอบตัวก็ตามโดยทั่วไปหนูหนุBมสาว มักจะมีความแข็งแรง
ปราดเปรียว วBองไว หาอาหารและตBอสูFเกBง มันจะตBอสูFแยBงชิงกันภายในกลุBมเพ่ือเปcนหัวหนFา โดยในแตBละกลBุมจะมีขอบเขตอยูB
อาศัยและหากินอาหารที่เฉพาะแนBนอน กลุBมหนึ่ง ๆ จะมีหนูอยูBประมาณ 4 -5 ตัว ปะปนทั้งหนูตัวผูFและหนูตัวเมีย จะพบไดFใน
พวกหนูทFองขาวและหนูทBอ ปกติแหลBงที่หากินนั้นถFามีอาหารชุกชมหนูจะมีความกระปรี้กระเปรBาอยูBเสมอ และมักจะเริ่มออก
หากินอาหารตั้งแตBเริ่มค่ำจนกระทั่งราวเที่ยงคืน จากนั้นตั้งแตBหลังเที่ยงคืนถึงรุBงเชFา ความกระปรี้กระเปรBาจะลดนFอยลง
สำหรับในเวลากลางวันหนูก็อาจจะกระปรี้กระเปรBาออกหากินอาหารไดFเมื่อมันรูFสึกหิว แตBความกระปรี้กระเปรBนี้จะอยBู
ประมาณคร้ังละ 2 - 3 ชว่ั โมงเทBาน้ัน
8.4.2 พฤตกิ รรมของหนู

หนมู ีความสามารถในการเรียนรFคู นุF เดยและสามารถปรบั ตวั ใหFเขFากับสภาพแวดลFอมไดFดี การเปนc อยBใู นรงั จะมหี วั หนาF
ทำหนFาที่ออกสำรวจหาอาหาร หนูตัวเมียถFามีลูกโตพอสมควรมันจะพาลูก ๆ ออกไปหากินพรFอม ๆ กัน และสอนใหFลูก ๆ รูFจัก
การหาอาหารอยBางปลอดภัยลูกหนูเมื่ออายุประมาณ 3 เดือนแลFวมักแยกตัวออกมาอยูBอิสระ ในชBวงนี้หนูจะมีความรวดเร็ว
วBองไวในการเคลื่อนไหวและหากิน จนหนูมีอายุประมาณ 9 เดือน หนูจะเริ่มเชื่องชFา หนูในชBวงยังมีอายุไมBมากนั้น ความวBองไว
กระปรี้กระเปรBจะมีแตกตBางกันในแตBละวัน พบวBาหนูจะกระปรี้กระเปรBามากกวBาชBวงต่ำไปจนถึงระยะกBอนเที่ยงคืน ความกระ
ปรี้กระเปวBาของหนูมักมืสามสัมพันธfโดยตรงกับความหิว การบีบตัวของกระเพาะ ความชุกชุมของอาหารของหนู ซึ่งนBาสนใจ
และเรยี นรูF เพอ่ื ใชFประโยชนใf นการปอj งกันควบคมุ ตลอดจนหาวิธีการเพอื่ การกำจัดหนใู นชมุ ชนคอื

1) การมีปฏิกิริยาตBอสิ่งที่แปลก ๆ (Reaction to strange objects) หนูมีความฉลาดเฉลียวในการสังเกต
ระมัดระวังตBอสิ่งแปลกปลอมที่ไมBคุFนเคยตBาง ๆ รวมทั้งแสง เสียงอาหาร สภาวะแวคลFอมตBางๆ ดังนั้นการวางยาเบื่อหนูหรือใชF
เหยื่อตBอใสBในกรงคักหนู จึงตFองระมัคระวังใหFมีความพอเหมาะ เชBน การผสมยาเบื่อหนู ถFาผสมขFนเกินไป กลิ่นแรงผิดสังเกต
หนูจะไมBยอมกินเหยือ่ นั้น ตFองวางเหย่อื น้นั หลายวนั จนหนคู Fนุ เคย จงึ ผสมยาเบือ่ ใหFหนกู ิน

2) การไดFปqนปÇาย (Climbing) หนูทFองขาว (Rattus rattus) หนูหริ่ง (Musmusculus) หนูจ๊ีด (Rattus
exulans) สามารถไตFปqนปÇายทBอน้ำ ผนังฝาบFาน ขอบริมหนFาตBาง ชBองลม ตูFกับขFาวไดFดี ทำใหFมันสามารถขึ้นไปทำรังในที่สูงไดF
แมFผนังนั้นจะสูงชันมันก็สามารถปqนปjายไดFดีและรวดเร็ว สBวนหนูนอรเวยfนั้น แมFไมBชอบปgนปÇาย แตBถFาจำเปcนมันก็สามารถปqน
ปาÇ ยไดF

3) การกระโดด (Jumping) หนูมีความสามารถในการกระโดดดีมาก ไมBวBาจะเปcนการกระโดดในแนวพ้ืน
ราบ ขึ้นสูงหรือลงขFางถBางเชBน พวกหนูทFองขาว สามารถกระโดดจากระดับพื้นดินไดFสูง 18 - 24 น้ิว และถFามีทางวิ่ง มัน
สามารถกระโดดไดFสูงถึง 3 ฟุต ถFกระโดดในแนวราบมันไปไดFไกลถึง 8 ฟุต และถFากระโดดในแนวดิ่งมันสามารถกระโดดลงมา
จากทีส่ งู ถงึ 15 ฟตุ ไดโF ดยปลอดภัย ทำใหFมันมีความรวดเร็ววBองไวใF นการ
หลบหลีกหนศี ัตรูไดดF มี าก

4) การวBายน้ำ (Swinming) หนูสามารถวBายน้ำไดFเกBง สามารถดำน้ำไดFนานถึง 2 นาทึ จึงทำใหFมันมีความ
คลBองตวั ในการออกหากินและหนศี ัตรู หนสู ามารถเขาF ไปในอาคารไดตF ามรางระบายน้ำ หรืออาศยั อยใBู นทอB นำ้ ทิ้งท่ีใหญB ๆ ไดF

5) รังและที่พักอาศัยของหนู (Nesting and harborage)หนูชนิดที่อาศัยอยูBภายในบFาน มักสรFางรังในท่ีซึ่ง
ปลอดภัย และอยูBใกลF ๆ กับแหลBงที่มีนำ้ และอาหาร เปcนที่ซึ่งลับหูลับตา เงียบสงบและปราศจากการถูกรบกวน โดยปกติถFาทำ

P a g e | 119

รังในบFาน มันมักจะใชFวัสดุอBอน ๆเขFน เศนกระดาบ เศษผFา มาทำลักษณะเปcนชามมีขนาดใหญBเสFนผBาศูนยfกลางประมาณ 8 นิ้ว
(รังหนูทFองขาว) ถFเปcนรังพวกหนูหริ่งจะมีลักษณะเชBนเดียวกันแตBมีเสFนผBาศนู ยfกลางประมาณ 5 นิ้วถFอากาศหนาว มันจะสรFาง
หลังคาคลุมรังดFวย หนูบFานบาชนิด เชBน หนูนอรเวยf จะทำรังตามบริเวณบFานดFวย โดยมันขุดรูตามใตFอาคารหรือบFานที่มัน
อาศยั

6) การขุดโพรง-รู (Borrowing) หนูบFานทุกชนิดสามารถขุดรูหรือโพรงไดF เชBนพวกหนูนอรfเวยf สามารถขุด
โพรงไดFเกBง มีใบหูและรูหูเล็ก มีขนในรูหูมาก เพื่อกันดินเขFาหูเวลาขุดโพรง ความยาวของโพรงที่ขุดประมาณ 3 ฟุต ความลึก
ของโพรงตามแนวตั้งประมาณ 1 ฟุต สBวนหนูทFองขาวและหนูหริ่งนั้นเกBงในทางปqนปÇาย ชอบทำรังเหนือพ้ืนดินบนบFาน แตBถFา
หากภายในบFานไมBมีที่เหมาะสมสำหรับทำรัง และบริเวณพื้นดินรอบ ๆ บFานหรือใตFถุนบFานไมBมีหนูนอรfเวยf มันก็อาจจะขุดรูอยBู
ไดF หนูหริ่งก็เชBนกันถFามีความจำเปcนและบริเวณนั้น ๆ ไมBมีหนูท่ีใหญBกวBาอยูBมันจึงจะขุดรูและทำรังอยูBอาศัยลักษณะของรูหรือ
โพรงหนูโดยทั่วไป จะขุดเปcนระยะทางไกล ๆ เปcนรBางแหทะลุถึงกันหมด ในหนูทBอจะขุดรูเปcน โพรง ระยะทางยาวประมาณ 3
ฟุต และลึกจากผิวดิน12 นิ้ว โดยลักษณะสำคัญประการหนึ่งของพวกรูหนูทุกชนิดก็คือ มันจะมีโพรงรูทางออกฉุกเฉินอยูBดFวย
โดยใชไF บไมแF หFงหรอื ฝนุÇ ละอองกลบไวไF มแB นBนมาก เมือ่ มีเหตกุ ารณfฉุกเฉินมันสามารถดันทะลุออกไปไดF

7) การกัดแทะ (Gnawing) หนูจะมีฟúนแทะ 4 ซี่ ดFานบน 2 ซี่ และดFานลBาง 2ซ่ึ งธรรมชาติของฟúนหนูที่
งอกยาวออกมาตลอดเวลา ทำใหFหนูตอF งกัดแทะ เพื่อใหFฟúนคมและสั้นลงพอดี เหมาะสมที่จะใชFกินอาหารไดF หนูจะเริ่มกัดแทะ
เมื่อมันมีอายุไดF 2 สัปดาหf และจะกัดแทะไปตลอดชีวิตของมัน เม่ือฟúนแทะหักมันจะงอกขึ้นมาทัดแทนใหมBอยBางรวดเร็ว ในแตB
ละปqฟúนของหนูจะงอกยาวออกมาประมาณ 5 นิ้ว การกัดแทะจึงเปcนนิสัยที่จำเปcนอยBางยิ่งอันหนึ่ง และสิ่งที่มันกัดแทะก็ไมB
จำเปcนตFองเปcนอาหารที่กินไดF มันกัดแทะสิ่งของเกือบทุกอยBางตั้งแตBไชFพลาสติก และสิ่งทอเสFนใยตBาง ๆ สบูB สายไฟ
สายโทรศัพทf เปนc ตFน

8) นิสัยการกินอาหาร หนูสามารถกินอาหาร ไดFแทบทุกชนิค หนูมีชBวงเวลาออกหากินแตกตBางกันในแตBละ
ชนิด เชBน หนูทFองขาว นิยมออกหากินตอนเวลาพลบต่ำ สBวนหนูจี๊ด ถFาอาศัยอยูBในบFานเดียวกัน มักจะหากินชBวงหลังจากที่หนู
ทFองขาวหากินแลFว แตBถFาในสถานท่ีนั้นมีเฉพาะหนูจ๊ีด หนูจี๊ดจะเริ่มหากินตั้งแตBพลบค่ำเชBนกัน สBวนหนูหริ่งนั้นจะหากินในเวลา
กลางคืน สBวนพวกหนูนอรเวยfน้ันการหากินจะไมBจำกัดเวลาสามารถพบเห็นไดFตลอด นิสัยการกินอยBางหนึ่งของหนุทุกชนิดคือ
เมื่อพบอาหารแลFวมันจะพยายามคาบอาหารไปซBอนไวF ถFาอาหารเปcนชน้ิ ใหญB มันจะใชFเวลาคาบหรอื ชักลากไป แตBถFาชิ้นอาหาร
เล็กมากมันจะกนิ ตรงบริเวณนั้นไมBนำกลับ การกนิ อาหารใหมB ๆ ที่ไมBคุFนเคยมักเปcนลักษณะชิมเพื่อทคสอบวBาอาหารนั้นเปcนพิษ
สำหรับมันหรือไมBลักษณะการกินอาหารของหนูก็แตกตBางกัน กลBาวคือ ถFาเปcนพวกหนู Rat จะกินอาหารนั้นไปเร่ือย ๆ จนอิ่ม
แตBถFาเปcนหนู Mice มันจะกินอยBางละนิดละหนBอยตFองพิจารณาใหFดีเมื่อจะทำการควบคุมหนูโดยการใชFเหยื่อพิษ ซึ่งจะตFองทำ
กาพษิ หลาย ๆ จุดนน่ั เอง

นอกจากนิสัยการกินอาหารดังกลBาวมาแลFว ปริมาณอาหารที่หนูแตBละชนิดกินก็ไมBเทBากันดFวยเชBน หนูทBอ
จะกินอาหารแหFงประมาณ 30 กรัมตBอวัน และกินน้ำประมาณ 15 - 30 มิลลิลิตรตBอวัน ขณะที่หนูหริ่งจะกินอาหารแหFง
ประมาณประมาณ 3 กรัมตBอวัน และกินน้ำประมามิลลิลิตรตBอวัน การทราบถึงปริมาณอาหารที่กินของหนูแตBละชนิดที่กินใน
แตลB ะวัน จะเปcนประ โชชนใf ชพF จิ ารณาขนาดของเหย่ือพิษทีจ่ ะใชคF วบคุมหนูไดFอยBางดี
8.5 โรคติดต=อท่ีเกิดจากหนู

หนูเปcนสัตวfรังโรค หรอื พาหะนำโรคตดิ ตBอมาสBูมนุษยfหลายชนิด ไดFแกB
1) กาฬโรค (Plague)
กาฬโรคมีการระบาดในประเทศไทยอยูBระหวBาง พ.ศ. 2477-2496 หลังจากนั้นไมBมีโรคนี้เกิดข้ึน

อีกเปcนเวลานานถึง 50 ปqแลFว แตBกระทรวงสาธารณสุขก็ยังตFองคำเนินการเฝjาระวังโรคนี้มาโดยตลอด โดยเฉพาะบริเวณ
ชายแดน เนื่องจากยังมีการระบาดของโรคนี้อยูBในประเทศใกลFเคียง ไมBวBาจะเปcนพมBา จีน เวียดนาม อินโดนีเซีย หรืออินเดีย

P a g e | 120

ตัวอยBางความสูญเสียดFานศรษฐกิจที่กBอนขFางชัดเจน คือเหตุการณf กาฬโรคระบาดที่อินเดีย ปq พ.ศ.2537 มีผูFปÇวย 1,088 ราช ตาย
52 ราย มูลคาB ความสูญเสยี มากถึง 50,000 ลFานบาท

1.1) เชื้อสาเหตุ เกดิ จากเช้อื แบคที่เรยี Yersinia pestis ซง่ึ เปนc แบคทเี รียรูปแทงB ส้ัน
(rod shape) ขFอมติดสีแกรมลบ (Gram nagative) โดยปกติเกิดในพวกหนูและสัตวfแทะที่อยูBในปÇาซึ่งเปcนแหลBงพักโรค หมัด
หนู (XenopsyliacheopisไดFรับเชื้อกาทโรคจากการดูดเลือดหนู คนติดเชื้อโดยถูกหมัดหนูกัด และคนที่เปcนกาพโรค จะแพรB
เชื้อไปยังคนอื่นๆ ไดFงBาย โดยการไอ จามหรือทางเสมหะ รายที่เปcนกาฬโรคตBอมน้ำเหลือง จะแพรBตดิ ตBอไดFยากกวBา ตFองสัมผัส
โดยตรงกับหนอง ฝg ของผFูปวÇ ย

1.2) ระยะฟกñ ตัวของโรค ประมาณ 1-7 วนั
1.3) อาการของโรค

(I) Bubonic plague กลBมุ อาการน้เี กิดขึน้ บอB ยและพบมากโดยมสี าเหตจุ ากหนู
หรือหมัดหนูท่ีมีเชื้อกาฬโรคกัดคน และสัตวfฟ®นแทะชนิดอื่น หรือ สัมผัสถูกสัตวfปÇวย หรือซากสัตวfที่ตาย อาการของโรคกลุBมน้ี
ไมBสามารถติคตBอจากคนหนึ่งไปยังอีกคนหนึ่งไดF โดยมีอาการโลหิตเปcนพิษ มีไขF และจะลFมตัวลงนอน มีอาการทางประสาท มี
การบวมของตBอมน้ำเหลืองบริเวณขาหนีบ (Inguinal) และอาจพบการอักเสบแบบมีเลือคออก และมีเนื้อตายรBวมกับการขยาย
ใหญBของตBอมน้ำเหลือง ท่ีอยูBใกลFกับบริเวณที่ถูกหมัดหนูกัด ในรายที่ไมBใดFรับการรักษาจะมีอัดราการตายสูงประมาณ 50%-
60%

(2) Pncumonic plague กลุBมอาการนี้คลFายกลุBมแรกแตBการติดเชื้อกลุBมนี้เกิดที่ระบบหายใจ
โดยเฉพาะในปอด สามารถติดตBอจากคนหนึ่งไปคนหนึ่ง โคยการหายในเอาลมหายใจของผูFปÇวย หรือสิ่งขับออกจากผูFปÇวยทาง
ระบบหายใจ ผFูปวÇ ยจะตายดวF ยอาการปอดบวมเฉียบพลัน (Acute lobar pneumonia)

(3) Carbuncular plague กลุBมอาการนี้มีสาเหตุจากการถูกหมัดหนูที่มีเช้ือโรคกัดแลFวเกิดเนื้อ
ตายของผิวหนังบริเวณนั้นอยBางรวดเร็ว ตBอมาจะเกิดอาการ โลหิตเปcนพิษ และตายในที่สุด อาการในสุนัขและแมว พบวBาสัตวf
จะมีใขFสูง มีอาการอักเสบของตBอมนำ้ เหลือง ในรายรนุ แรงจะมอี าการปอดบวมและลมF ตายลงไดโF ดยเฉพาะอยาB งย่งิ ในแมว

1.4) การรักษา
ตF อ ง ท ำ อ ยB า ง ฉ ั บ พ ล ั น โ ด ย ใ ช F ย า ป ฏ ิ ช ี ว น ะ พ ว ก Streptomycin,Tetracycline,

Chloramphenicol และ Cotrimoxazole พบวBาถ้ำใชF Streptomycin รBวมกับTetracycline จะไดFผลดี และควรทำการ
รักษาตดิ ตBอกนั อีก 5 วัน หลงั จากที่อุณหภูมิของราB งกายลดลง เพื่อปjองกนั ไมใB หFโรคกลบั มาเปcนอีก

2) โรคเลปโตสไปโรชสี (L. eptospirosis)
ลปโตสไปโรซีสไมBใชโB รคใหมสB ำหรับประเทศไทย เพราะมีราF ยงานมานานถึง 54 ปq

โรคมักระบาดเมอ่ื มนี ้ำทวB มขงั นาน ในภาคตะวันออกเฉยี งเหนือ มกี ารระบาคมากในปq พ.ศ. 2540
มีผปูF วÇ ยมากถงึ 1,616 ราย เสยี ชวี ติ 109 ราย

2.1) เชื้อตาเหตุ เกิดจากเช้ือแบคทีเรียพวกสไปโรขีด ที่มีขนาดเล็ก ชื่อ Leptospirainterrogans ซึ่งมี
ลักษณะปลายงอเปcนขอ เคลื่อนไหวไดFดี อยูBในน้ำ คิน โคถน ไดFระยะหนึ่ง ไซเขFาผิวหนังไดF สามารถแพรBติดตBอไดFโดยสัตวfท่ีเปcน
ตัวกักเก็บเชื้อ Leptospira เชBน หนู สุนัข จะปลBอยเชื้อมากับปúสสาวะ คนติดเชื้อโดยสัมผัส โดยดรงกับปúสสาวะ หรือทางอFอม
โดยการสัมผัสน้ำ ดินทราย หรืออาหารที่ปนเปgoอนปúสสาวะสัตวf เชื้อเขFาสูBรBางกายทางผิวหนังที่มีแผลหรือผิวหนังชุBมน้ำหรืออาจ
เขาF ทางเยอื่ บปุ าก ตา หรือจมกู กไ็ ดF

2.2) ระยะฟกñ ตวั ของโรค เฉล่ียประมาณ 10 วนั (อยูรB ะหวาB ง 4-19 วัน)
3) ไขรa ากสาดหนู (Murine typhus fever)

P a g e | 121

โรคไขFรากสาดหนู มีรายงานนFอยมาก ปqละ 2-8 ราย เทBาน้ัน แตBจากงานศึกษาวิจัยทำใหFเชื่อไดFวBานBาจะมี
ผูFปÇวยมากกวBานี้หลายสิบเทBา และเนื่องจากอาการของโรคคBอนขFางรุนแรงและมักปÇวยนานหลายวัน จึงถือเปcนปúญหา
สาธารณสุขทีส่ ำคญั อีกโรคหน่ึง

3.1) เชื้อสาเหตุ เกิดจากเชื้อริคเก็ตเซีย ชนิดหนึ่ง ชื่อ Ricketsiamooseri ที่ถBายออกมากับมูลของหมัดหนู
Xenopsyllacheopisขณะที่หมัดหนูกัดคน เมื่อคนเกาบริเวณที่หมัดหนูกัด เชื้อที่อยูBในมูลจะเขFาทางผิวหนังทางรอยแผลที่หมัด
กัด หรอื รอยถลอกของผวิ หนงั ซงึ่ แหลงB พักโรค (reservoir host) จะอยBใู นหนู

3.2) ระยะฟúกตัวของโรค เฉลีย่ ประมาณ 12 วนั (อยูBระหวBาง 1 - 2สปั ดาหf) โรคพยาธิตดื หนู
เกิดจากการที่คนเรากินอาหารหรือน้ำท่ีปนเปgoอนมูลหนู ซึ่งมีไขBพยาธิตืดหนู (Hymenolepis nana) เขFาไป ตBอมาไขBจะเจริญ
เปcนพยาธิตัวอBอน และพยาธิตัวแกB อยูBในลำไสF ในผูFที่มีพยาธิจำนวนมาก อาจทำใหFเกิดลำไสFอักเสบ โดยอาจมีหรือไมBมีอาการ
ทFองรBวงดวF ยกไ็ ดF ปวดทอF ง น้ำหนกั ลด และออB นเพลีย

4.1) เชอื้ สาเหตุ พยาธิตืดหนู ชื่อ Hymenolepisnina
4.2) ระยะฟúกตัวของโรค ประมาณ 2 สปั ดาหf
5) โรคพยาธิทรชิ ิโนซีส (Trichinosis)
เปcนโรดพยาธิที่มักเกิดระบาคเปcนประจำในจังหวัดภาคเหนือ โดยเฉพาะจังหวัดขายแดนติดตBอกับประเทศ
พมB เกิดจากตัวอBอนของพยาธิตัวกลมลำไสF ชื่อ Tichinella spiralisอยูBตามกลFามเนื้อของสัตวfพวกสุกร สุนัข แมว หนู และสัตวf
ปกq คนตดิ โรคโดยกนิ เน้ือสตั วfที่มพี ยาธิตวั อBอนในอาหารท่ีปรงุ สุก ๆ ดิบๆ
5.1) เชอื้ สาเหตุ ตัวออB นของพยาธติ ัวกลมลำไสซF ่อื Trichinella spiralis
5.2) ระยะฟúกตัวของโรค 5- 15 วัน และอาจนานถึง 45 วนั ข้ึนกับจำนวนพยาธติ วั ออB นท่กี นิ เขาF ไป
6) โรคฮันตาไวรสั (Hunta Virus)
โรคนี้ยังไมBมีรายงานในประเทศไทย แตBตFองมีการเฝjาระวัง เพราะโรคน้ีมีความรุนแรงและมีการระบาดใน
ประเทศใกลFเคียง เชBน พมBา ศรีลังกา จีน รัสเชีย เกาหลี โดยเชื้อฮันดาไวรัส (HuntaVins) จะอยูBในปúสสาวะ อุจจาระและ
น้ำลายของหนู คนติดเชื้อโดยสูดเอาละอองจากสิ่งขับถBายของหนูเขFาไปทำใหFเกิดอาการไขFสูงเฉียบพลัน ปวดศีรยะ ยBอนเพลีย
เบื่ออาหารคลื่นไสFอาเจียน ปวดทFอง หรือปวดเอว มากตาแดง มีจุดเลือดออก ปúสสาวะนFอย ความดันเลือดต่ำ ช็อต โอกาส
เสียชวี ิตกBอนขFางสูง เชอ้ื ฮนั ตาไวรสั น้ี จะมแี หลงB รงั โรค คือ หนู ตามไรBนา และหนตู ามบาF น ระยะฟúกตัวของโรค 2-4 สัปดาหf

7) ไขaหนูกดั (Rat-Bite fever)
เกิดจากเช้ือแบคทีเรีย ชนิด Spirilum minus และ Streprobacllusmonilformis พบอยูBที่ฟúนคูBหนFาและ

เหงือกของหนู ถาB ยทอดมาสคBู นโดยถกู หนกู ัด ทำใหเF กิดอาการไขFหนาวส่นั ทันทที นั ใด ปวดหวั ปวดกลFามเนอ้ื ตBอมาอกี 1 -3 วัน
จะมีผื่นขึ้นตามผิวหนังโดยเฉพาะแขนขาบางคนมีจุดเลือดออก หรือตุBมหนอง ขFอบวมแดงและปวด ถFาไมBรักษาอาจมีไขFกลับช้ำ
มกี ารติดเชื้อทำใหFกลาF มเน้อื หัวใจ ตBอมน้ำลาย และตBอมทอนซิลอักเสบระยะฟúกตวั ของโรค 1- 3 สัปดาหf
8) โรคซลั โมเนลโลซสี (Salmanellosis)

เกิดจากเชอ้ื แบคทเี รียชนดิ Salmonella byphimarium. และ S. enteritidis ซ่ึงออกมา
กบั อจุ จาระของหนู แลFวปนเปgoอนอาหาร เมื่อคนกินอาหารท่ีมีเชอ้ื นี้ก็ทำใหFเกิดโรคทFองเสยี ข้ึน
8.6 รอ= งรอยของหนู

ในการสำรวจพื้นที่เพื่อจะดำเนินการปjองกันควบคุมและกำจัดหนูนั้น กBอนอ่ืนควรจะตFองทราบวBา ในพื้นที่
นั้นมีหนูอาศัยอยูBหรือไมB ถFามีเปcนหนูชนิดใด และนBาจะพักอยูBในบริเวณใด ทั้งนี้เพื่อจะไดFหาวิธีการที่เหมาะสมในการปjองกัน
และควบคุมกำจดั ตอB ไป การสังเกตรอB งรอยตาB ง ๆ ทีเ่ กดิ จากหนูสงั เกตไดFจากส่งิ ตBาง ๆ ดงั น้ี

P a g e | 122

1) ทางเดิน (Runways) หนูจะมีเสFนทางเดินและวิ่งประจำผBานไปมาทุกวัน ระหวBางรังท่ีพักอาศัย เพื่อไป
หากินอาหารและน้ำ ถFาบริเวณที่หนูอาศัยสกปรกมีฝุÇน รอยเทFาจะชัดเจนมากสำหรับรอยทางเดินบนพื้นจะปรากฏเปcนคราบ
สกปรก เปcนทางไปสูBแหลBงอาหารและน้ำนอกจากนี้ ในอาคารบFานเรือนที่มีพื้นราบเรียบและปรากฎรอยทางเดินหนูนั้น ยังอาจ
พบรอยลากหางเปcนรอยขยุกขยิก (wavy ไine) ตามไปดFวย รอยทางเดินของหนูจะบBงบอกถึงอายุของหนูไดFดFวย เพราะหนูที่มี
อายุมาก ๆ จะเดินลากหาง สBวนหนูอายุนFอยจะเดินยกหาง การตรวจสอบรอยเทFาของหนู บนพื้นสามารถทำใตFโดยใชFผงแปjง
โรยตามทางเดินของหนู และตรวจสอบโดยใชFไฟฉายสอB งทำมมุ กบั ระดบั พืน้ ทโ่ี รยเปงj จะเหน็ รอยเทFาไดF

2) รอยกู (Rubmarks) จากการที่หนูใชFประสาทสัมผัสคือ หนวดและขนแข็งบริเวณลำตัวสัมผัสฝาผนังไป
ตลอดเสFนทางเดินเพื่อบอกทิศทางนั้น เราสามารถพบรอยถู ซึ่งมีลักษณะเปcนคราบสกปรกหรือคราบไขมัน บนผนังบFานตลอด
ตามเสFนทางเดินของหนู และถFาหนูใชFเสFนทางนั้นเปcนประจำ และใชFเปcนเวลานาน จะเห็นเปcนคราบหนาและแหFง รอดูของหนู
ทBอนั้นมักจะพบไดFงBายบนฝาผนังติดอยูBระดับพื้น สBวนรอยถูของหนูทFองขาว มักจะพบปรากฏตามขื่อ แป คาน ของบFาน หรือ
บนกำแพงบาF น

3) รอยแทะ (Gnawings) หนูมีนิสัยชอบกัดแทะตลอดชีวิตของมัน และจะกัดแทะทุกวันดFวย โดยแทะทุก
สิ่งทุกอยBาง เชBน สายไฟ เครื่องเรือน ประตู เศษไมFฯลฯ ลักษณะของรอยแทะตลอดจนเศษวัสดุตBาง ๆ ที่มันกัดแทะนั้น จะใชF
คาดประมาณระยะเวลาที่มันกัดแทะ ไดFรBองรอยการกัดแทะที่นานมาแลFวมักจะออกสีคล้ำ และราบเรียบ โดยเฉพาะรอยแทะ
ของเศษไมFบรเิ วณปากรเู ขาF ออกท่ีอาศัย ท้ังนี้ เพราะหนูจะผาB นเขาF ออกบBอย และสมั ผัสกับตัวหนู อยBางไรก็ตามหากบริเวณที่ทำ
การสำรวจปรากฎรอยเทะใหมB ๆ ก็จะเปcนเครือ่ งยนื ขนF ไดแF นBวาB มหี นูอยBู

4) รูหรือโพรง (Burrows) ปกติจะพบรูหรือโพรงหนูตามบริเวณรั้ว ขFางกำแพงบFานใตFถุนบFานจะ: หรือตามกองขยะ
ซึ่งรBองรอยของรูหรือโพรงที่กลBาวมานี้มักจะเกิดจากหนูทBอ เพราะนิสัยมันชอบขุดรูหรือโพรงเพื่อทำรังและพักอาศัย อยBางไรก็
ตามบางครั้ง หนูทFองขาวและหนูจี๊ดก็อาจจะขุดรูหรือโพรงไดF ถFามันไมBสามารถทำรังและอาศัยอยูBบนบFานเรือน รูหรือโพรงที่ใชF
อยูBนั้นสังเกตไดFวBาจะไมBมีใยแมงมุมหรือฝุÇนเกาะ นอกจากนั้นอาจจะพบรอยเศษอาหารใหมB หรือมูลดินที่ขุดออกมาจากรูใหมB ๆ
ดวF ย

5) มูลหนู (Droppings) มูลหนูที่พบบริเวณใด ๆ จะเปcนรBองรอยที่แสดงวBามีหนูอยูBบริเวณนั้นมูลหนูจะมีขนาคไมB
เทBากันในหนูแตBละชนิดจึงใชFประโยชนfในการแยกแยะวBามีหนูชนิดใดอยBูในบริเวณนั้น 1 มูลหนูที่ตรวจพบถFายังสดและไหมBอยูB
แสดงวBาหนูยังอาศัยอยูBบริเวณนั้นลักษณะของมูลหนูที่สดและใหมBจะอBอนนBุม เปcนมัน และสีดำหรือคล้ำ 1 แตBถFาเปcนมูลเกBาจะ
แหงF แขง็ และออกสเี ทาแกB มลู หนูแตBละชนดิ จะแตกตBางกัน (ดงั ภาพท่ี 8-7) เชนB ในหนทู อB จะมีลักษณะกลมมน
(capsule-shaped) ในขณะทีห่ นทู Fองขาวจะมลี ักษณะเปนc รูปกระสวย (spindle - shaped) และหนู
หรอื จะมีลกั ษณะเปcนแทBงเลก็ (rod shaped)

6) รBองรอยอื่น ๆ (Misceiiancous signs) เราอาจตรวจพบรBองรอยอื่น 1 ซึ่งแสดงวBาบริเวณนั้นยังมีหนูอาศัยอยูBก็คือ
เสียงรFองของหนู เสียงการกัดแทะ เสียงการแยBงอาหาร เสียงวิ่งของหนูกลิ่นหนู คราบปúสสาวะ ซากหนูตายตามรังหนู อาหารท่ี
หนูเก็บรวบรวมไวF เปนc ตนF
8.7 ประชากรหนู
ประชากรหนู หมายถึง กลุBมของหนูจำนวนหนึ่งท่ีอาศัยอยูBในพื้นที่ใดพื้นที่หนึ่ง มีลักษณะเฉพาะคลFาย หนBวย ๆ หนึ่ง ซ่ึงมัก
อธบิ ายเปcนคBาอัตรา (rate) เชBน

- อัตราการเกิด (birth rate)
- อัตราการตาย (mortality rate)
- อัตราการอพยพออก (cmigration rate)

P a g e | 123

คาB เหลาB น้ี จะเปcนประ โยชนf ในโครงการควบคุมหนู ตัวอยาB งของประชากรหนู เชBน หนใู นหมBูบาF นใดหมบBู าF นหนึง่
ประชากรของหนู แตBละแหBงจะถูกแบBงแยก โดยถนนหรือระยะทางทีห่ Bางกนั ซง่ึ สง่ิ เหลาB นท้ี ำใหFการกำหนดเปcนหนBวยหรอื เขต

ไดFงBาย เหมาะสำหรับการศึกษาดาF นประชากร
8.7.1 การเปลีย่ นแปลงของประชากรหนู (Population change)

บริเวณที่พักอาศัยแตBละแหBง (city block) สามารถเปcนแหลBงอาศัยของประชากรหนูแตกตBางกันออกไป
ทั้งนี้ขึ้นอยูBกับปริมาณอาหาร ที่หลบซBอน พื้นที่ที่อาศัย รวมทั้งสิ่งที่จำเปcนอื่นๆ ที่สำคัญตBอการดำรงชีวิตของหนู ขีด
ความสามารถของการรองรับ (carying capacity) ของแตBละแหลBงนี้ยBอมแตกตBางกันไป และจะเปcนตัวกำหนดขนาดของ

ประชากร ไมBใหFมีขนาคใหญเB กนิ ขดี ความสามารถทีจ่ ะเปcนแหลBงอาศยั ของประชากรหนดู วF ย
ปกติเมื่อหนูเขFามาอาศัยในแหลBงใดแหลBงหนึ่งเปcนครั้งแรก ประชากรของมันจะคBอยๆ เพิ่มอยBางชFา ๆ และ

จะขยายเพิ่มอยBางรวดเร็วในเวลาตBอมา และจะชะลอลงเมื่อประชากรเพิ่มจนถึงขีดความสามารถที่จะรับไดFของแหลBงนั้น และ
จะหยุดการเพิ่มจำนวนเมื่อประชากรเขFาถึงภาวะสมดุล (cquแilibrium) ของสภาวะแวคลFอมนั้น ๆ ประชากรของหนูจะไมB

เปลย่ี นแปลงตราบใคท่สี ภาวะแวคลFอมในแหลงB น้ันอยใูB นสภาพเดิม
8.7.2 ปñจจยั ทมี่ ผี ลกระทบตอ= ขนาดของประชากร (Factors aflecting population size)

การทราบถึงปúจจัยที่มีผลกระทบตBอขนาดของประชากรหนูนั้น จะเปcนประโยชนfอยBางยิ่งในงานปjองกัน

ควบคุมและกำจดั หนู
แรงกดในประชากรหนู (population Forees) ที่เปcนตัวกำหนดขนาดของประชากรชBวงเวลาใดเวลาหน่ึง

มี 3 ประการดFวยกนั คือ การสบื พนั ธfุ (reproduction) การตาย (mortality) และการเคลอ่ื นยFาย (movements)
1) การสืบพนั ธCุ (Reproduetion)
การสืบพันธุfหรือเพิ่มพันธุfนี้จะมีผลทำใหFประชากรหนูเพิ่มขึ้น ลักษณะการเพิ่มพันธุfในหนู ras

และหนู mice จะมแี บบ (patter) ตBางกนั ออกไป กลาB วโดยสรุปแบงB ออกไดเF ปcน3 แบบ ดFวยกันดังนค้ี อื
- การเพม่ิ สงู สดุ ยอด 2 ครัง้ ตBอปq (two breding peaks)

- การเพ่ิมสงู สุดยอดเพยี งปลq ะครง้ั (ong breeding peak)
- สามารถเพ่มิ พันธไุf ดตF ลอดปq (no definite peak)

ความรูFเกี่ยวกับแบบ (pater) ของการเพิ่มพันธุfนี้จะชBวยในการกำหนดระยะเวลาในโครงการควบคุมหนูไดF
ถูกตFอง เชBน ทราบวBาเมื่อทำการกำจัดหนูครั้งหนึ่ง จะทำใหFประชากรลดลงไปชั่วระยะเวลาหนึ่ง แลFวตBอย ๆ เพิ่มจนถึงระดับ
เดิม และเวลาที่เหมาะสมที่สุดที่จะควบคุมหนูก็คือ ระยะเวลาที่การเพิ่มพันธุfยังอยBูท่ีระดับต่ำสุด (minimum) นั่นเองขFอมูล

เกี่ยวกับการแพรBพนั ธุfของหนู ที่รวบรวมจากการศึกมาในหนู ras และหนู mice ในทวีปเอเชีย ยุโรป และอเมริกาเหนื่อ ไดFสรุป
ไวFคังตารางที่ 8-1

ตารางที่ 8-1 ขอa มูลการแพรพ= นั ธCขุ องหนตู วั เมียประเภท หนู ras และหนู mice

ชนิด จำนวนตัวอBอน จำนวนครอก จำนวนตวั ออB นที่

ตBอครอก ท่อี ยูBรอดจนหยาB นม

หนทู อB (Norway rat) 8-10 3-7 ประมาณ 20 (18-56)

หนทู อF งขาว (Roof rat) 4-8 3-9 ประมาณ 20 (12-47)

หนูหร่ิง (House mouse) 4-7 3-11 ประมาณ 30-35 (23-57)

ท่ีมา : สุเทพ ศลิ ปานันทกุล, 2536

P a g e | 124

2) การตาย (Mortality)
โดยทั่วไปเมื่อประชากรหนูเพิ่มขนาดขึ้น อัตราการตายจะเพิ่มตามไปดFวย ที่สภาวะสมดุล จำนวนของหนูท่ี

ตายและเคลื่อนยFายหนีไป จะมีปริมาณเทBากับจำนวนหนูที่เจริญเติบโตขึ้นรวมกับหนูที่อพยพเขFามา ขFอมูลเกี่ยวกับอัตราตาย
ของหนูมักไมBปรากฏอยBางไรก็ตาม จากการศึกษาพบวBา หนูตัวเมียจะมีชีวิตยืนยาวกวBาหนูตัวผูF ทั้งนี้อาจเปcนเพราะ ในหนูตัวผFู
จะมีความกFาวรFาว (aggressiveness) ชอบรุกรานมากกวBาตัวเมียและการเคลื่อนยFาย (movements) ก็จะมากกวBาตัวเมียอีก
ดวF ย

3) การเคล่อื นยaาย (Movements)
การเคลื่อนยFาย จัดเปcนแรงกดประชากรที่สำคัญนFอยกวBาการสืบพันธุfหรือการตาย ทั้งนี้เพราะสBวนใหญB

แลFวตลอดชBวงชีวิตของหนูมักอาศัยอยBูในพื้นท่ี หรือบริเวณที่จำกัดมักจะไมBเคลื่อนยFายไปไหน ถFาไมBมีความจำเปcนจริงๆขนาด
ของพื้นที่หรือบริเวณที่จำกัดซึ่งเปcนที่หนูอาศัยหากิน เราเรียกวBา homerangeปกติขนาคของ home range ขึ้นอยูBกับสภาพ
ของพื้นที่นั้น ๆ ปúจจัยสำคัญท่ีกำหนดขอบเขตของพื้นที่ คือ ความใกลFหรือไกลจากแหลBงอาหาร แหลBงน้ำ และที่หลบซBอน หนู
จะปลอดภัยถFาหากินอยูBใน home range ของมันและมักหลบหนีไดFวBองไว แตBถFาบังเอิญออกไปจากพื้นที่ดังกลBาวซึ่งมันไมB
คุนF เคย เมอ่ื ถกู ไลจB ับมันจะ ใชเF วลานานทเี ดียวกวาB จะหาทีห่ ลบซBอนไดF

8.7.3 ปจñ จยั ทก่ี ำหนดประชากรหนู (Limiting Factors) ปñจจยั ท่เี ปIนตัวกำหนดขนาดของ
ประชากรหนูในพื้นที่ แบBงออกไดF 3 ประการใหญB ๆ ดงั นี้คอื

1) สิ่งแวดลaอมทางกายภาพ (Physical environment) สามารถแบBงยBอยออกไปไดFอีก 3 ประการ คือ อาหาร
และน้ำ (food and water) ทพ่ี กั อาศัย (Harborage) และสภาพดินฟjาอากาศ(climate)

(1) อาหารและน้ำ (food and water) ปริมาณอาหารและน้ำที่หนูไดFรับเปcนสิ่งสำคัญในการควบคุมขนาด
ของประชากรหนู

ในเขตเมือง อาหารในบFานหรือผลผลิตที่เก็บไวF และขยะจะเปcนแหลBงอาหาร ที่สำคัญของหนู อาหารตาม
บFานเรือน ถFาเก็บหรือปกปqดไมBมิดชิด หนูยBอมใชFเปcนแหลBงอาหาร และเพิ่มพันธfุไดFมากตามปริมาณอาหารที่มี สำหรับขยะถFา
เก็บกักหรือปกปqดไมBมิดชิดกBอนนำไปกำจัดยBอมเปcนแหลBงอาหารอยBางดีของหนู นอกจากนี้ขยะท่ีเก็บไปจากบFานเรือน ถFานำไป
กองทิ้งโดยไมBจัด ยBอมเปcนแหลBงอาหารอยBางดีของหนู นอกจากนิ้ขยะที่เก็บไปจากบFานเรือน ถFานำโดยไมBจำกัดใหFถูกตFอง ยBอม
ทำใหหF นมู าอาศยั เปcนแหลBงอาหารและแพรพB นั ธุไf ดโF ดยงาB ย

ในเขตชนบท ขFาวเปลือก และเมดพันพืชตBาง ๆ ตลอดจนผลไมFจะเปcอาหารที่สำคัญของหนู นอกจากนี้การ
กำจดั ขยะท่ไี มถB กู ตFองตามหลกั สุขาภบิ าล ก็เปนc แหลงB อาหารและแพรพB นั ธfุไดFเชนB กัน

โดยทั่วไปหนูมักไมBคBอยประสบปúญหาเรื่องน้ำ เพราะมีอยูBทั่วไปตามบFานเรือนแตBหนทู ี่อาศัยตามโกดังสินคFา
แมFจะมีอาหารมากมาย แตBมักประสบปúญหาเรื่องน้ำที่กอB นขFางจำกัดหรือแทบไมBมีเลย ภายใตFสภาวะเชBนนี้ น้ำจะเปcนตัวกำหนด
ขนาดและทพ่ี กั อาศัยของหนู

(2) ที่พักอาศัย (harborage) หนูสามารถอาศัยวัสดุตBาง ๆ (materials) ทำเปcนที่พักอาศัย ฉะนั้นบFานเรือน
ที่ไมBไดFกำจัดขยะใหFถูกวิธี หรือไมBไดFปjองกันการเขFาออกของหนู หนูจะทำที่พักอาศัยในบFานเรือนไดF สิ่งสำคัญที่ทำใหFหนูไมBหมด
ไปจากบFานเรือน แมFวBาจะทำการรณรงคfกำจัดแลFวก็ตาม คือ การที่แหลBงที่พักอาศัยยังหลงเหลืออยูB หรือยังมีสิ่งที่หนูใชFสรFาง
เปcนที่พักอาศัยไดFนั่นเอง แตBถFาเราทำความสะอาดอาคารบFานเรือนอยูBสม่ำเสมอ กำจัดขยะใหถF ูกวิธี โดยปกป®ดมิดชิดอยBาใหFหนู
ใชFอาศัยเปcนแหลBงอาหารไดFแลFว การทำความสะอาด (clean up) บริเวณใกลFเคียงรั้วบFาน ไมBใหFมีกองขยะหลงเหลือ หรือรก
รงุ รัง จำนวนหนทู ห่ี ลงเหลือกจ็ ะลดนอF ยลงไป และมันจะอพยพยFายไปที่อื่นในที่สดุ

(3) สภาพดินฟjาอากาศ (climate) จะมีสBวนสำคัญตBอประชากรหนูมากนFอยเพียงใดขังไมBมีขFอมูลที่แนBชัด
หนูทBอนั้นเดิมทีจัดเปcนหนูที่มีถิ่นฐานอาศัยในแถบอบอุBนเทBานั้นขณะที่หนูทFองขาว จะพบมากในเขตรFอน แตBปúจจุบันหนูทั้งสอง

P a g e | 125

ชนิดจะพบไดFทั่วไป ผลกระทบของสภาพดินฟjาอากาศอาจเห็น ไมBชัดเจน แตBเชื่อวBาในเขตรFอนนั้น สภาพคินฟjาอากาศจะเปcน
ตัวกำหนดแหลBงอาศยั อนั เหมาะสมสำหรับหนทู Fองขาว

2) การห้ำและติดเชอ้ื ปรสิต (predation and parasitism)
มีสัตวfหลายประเภทที่ลBาหรือจับหนู rats และหนู mice เปcนอาหาร มนุษยfเราจัดเปcนผูFลBาหรือศัตรูตัว

ฉกาจของหนู ทั้งนี้อาจอาศัยกับดัก เหยื่อพิษ หรือแก∑สพิษ เปcนเครื่องมือในการลBาก็ไดF สัตวfอื่นที่ลำหนูเปcนอาหาร และพบเห็น
ท่วั ไป คอื แมว สุนขั เหยย่ี ว นกเคFาแมว และงตู าB งๆ

จากการรวบรวมขFอมูลจำนวนมากที่เกี่ยวกับการห้ำ ช้ีใหFเห็นวBาปริมาณการหFขึ้นอยูBกับความหนาแนBนของ
ประชากรหนู กลBาวคือ ถFาประชากรหนูเพิ่มมากขึ้น หนูจะถูกแมวลำเปcนเหยื่อมากตามไปดFวย แตBขณะท่ีประชากรหนูมีความ
หนาแนBนนFอย แมวจะถBายหนูเปcนอาหารดFวยความยากลำบาก อัตราสBวนของอาหารหนูที่มีอยูBมากกวBาจำนวนของหนูเวลาน้ัน
จึงมผี ลทำใหหF นจู ำนวนนั้นสามารถเจรญิ เติบโตและเพิม่ ประชากรไดFอีก

ในบรรดาผูFลBาดFวยกัน มนุษขfขัดเปcนผูFต่ำาที่สามารถทำลายประชากรหนูไดFดีท่ีสุดในประเทศไทยมีหลาย
จังหวัด ที่ไดFรBวมกันทำสัปดาหfกำจัดหนู โดยเฉพาะหนูที่อาศัยในทFองไรBทFองนา โดยทำในรูปโครงการปลอดหนู รับซื้อทางหนู
จากชาวบFานที่ถBหนูมาไดF สBวนเนื้อหนูก็สนับสนุนใหFนำมาประกอบเปcนอาหารตBาง ๆ ไวFรับประทาน โดยเรียกอาหารประเภทน้ี
วBา"กระดำยนา" เพ่ือเชิญชวนใหFรูFสึกนำรับประทานเปcนอาหาร ทั้งนี้เพื่อจะไดFลBา และทำลายมันตBอไปโดยไมBรังเกียจ จัดวBา
โครงการลกั ษณะเชBนนส้ี ามารถทำลายและลดประชากรหนูไดFปลq ะมากๆ

แมวและสุนัขที่เลี้ยงไวF มีผลตBอการควบคุมประชากรของหนูโดยที่สามารถจำกัดขอบเขตไมBใหFประชากรหนู
แพรBขยายเขFาไปบริเวณที่มีแมวและสุนัขอยูBไดF ซึ่งสิ่งนี้สอดคลFองกับความจริงที่วBาหนูจะไมBเขFาไปครอบครองบริเวณที่แปลกใหมB
งBาย ๆ เพราะความไมBคุFนเคยกับที่ซุกซBอน และศัตรูบริเวณนั้น อันอาจจะเกิดอันตรายไดFงBายนั่นเอง ปรากฎการณfนี้เปcน
ประโยชนใf ชไF ดดF ีกับบรเิ วณทีป่ ระชากรของหนถู กู กำจัดทำลายไป ควรจะเล้ยี งแมวหรือสุนขั ไวFจะทำใหบF ริเวณนัน้ ปลอดหนูไดF

กิจกรรมการลBาของเหยี่ยว นกเคFาแมว นกแสก หรือนกตBาง ๆ ที่ลBาเหยื่อตอนกลางคืนนั้น แตกตBางกันไป
ตามชนิดของนก ความชุกชุมของหนูและเหยื่อตBาง ๆ รวมทั้งพิสัยในการล่ำเหชื่อของนกนั้น ๆ ดFวย เนื่องจากขนาคที่แตกตBาง
กันของหนู ras และหนู mice ทำใหFเหยี่ยวและนกเคFาแมวชนิดที่มีขนาดใหญBเทBานั้น ที่จัดเปcนศัตรูของหนู ras ขณะที่หนู
mice ถูกลBาเปcนอาหาร โดยนกกลางคืนเกือบทุกชนิด หนูทBอจะ ไมBคBอยถูกลBาเปcนเหยื่อจากการศึกษาถึงเชื้อโรคตBาง ๆ ท่ีเปcน
ตัวจำกัดประชากรของหนูพบวBาแบคทีเรียชนิด Yersinia pestis ซึ่งทำใหFเกิดกาพโรค จะทำใหFหนูตายไดFเปcนจำนวนมาก หรือ
เชื้อ Rickettsiasphi ซึ่งทำใหFเกิดไขFรากสาดหนูในคน (murine lyphus fever) นั้นสามารถทำใหFหนูมีอาการเจ็บปÇวยไดF แตBไมB
ทำใหหF นูตาย

3) การแขง= ขัน (Competion)
การแขBงขันอาจเกิดขึ้นไดFในหนูจำนวน 2 หรือ 3 ชนิดหรืออาจเกิดขึ้นระหวBางหนูชนิดเดียวกัน การแขBงขัน

อาจมีดFวยกันหลายรูปแบบ โดยทั่วไปมักจะแขBงขันเพื่อแยBงชิงแหลBงอาหาร แหลBงน้ำ บริเวณที่ทำรัง ที่หลบซBอน หรือการ
ครอบครองอาณาบริเวณตBาง ๆ หนูตัวผูFจะแขBงขันกันเพื่อแยBงชิงตัวเมีย เมื่อมันพรFอมที่จะผสมพันธุf ระดับความรุนแรงในการ
แขBงขันของหนู คลFาย ๆ กับกรณีของการน้ำ ในหนูตBางชนิดกัน พบวBามีการแขBงขันรุนแรงมาก โดยเฉพาะระหวBางหนูทBอและ
หนูทFองขาว ผลคือ หนูทFองขาวมักถูกขับไลBออกไปและแทนที่โดยหนูทBอเปcนสBวนใหญB ปกติแลFวการแขBงขันระหวBางหนู rats
และหนู mice พบนFอยมาก

การแขBงขันของหนูมีผลทำใหFเกิดการเคลื่อนยFายของประชากรหนู หนูที่กFาวรFาวและเหนือกวBาจะขับหนูอื่น
ใหFออกไปอาศัยอยูBรอบนอก หรือบริเวณอื่น ๆ หนูที่ถูกขับออกไปนี้มักจะถูกโจมตีและทำรFายโดยหนูอื่นที่อาศัยอยูBกBอนบริเวณ
นัน้ ผลคือ อตั ราการตายจะสูงสำหรบั หนแู ปลกถน่ิ ที่ถูกขบั มา

P a g e | 126

จากการศึกษายังพบวBา การแขBงขันเพื่อแยBงชิงพื้นท่ีในบรเิ วณทจี่ ำกัดบริเวณหนง่ึ จะมีผลทำใหFลกู หนูออB น ๆ
ตายไปเปcนจำนวนมาก และทำใหFภาวะการณfเจริญพันธุfลคลงไปดFวยพบไดFในหนู mice การตBอสูFและสภาพความหนาแนBน
แออัดเกินไป (overcrowding) ทำใหFหนูตอB สูF กัดและทำรFายกนั มาก ผลคือทำใหFลูกหนูถกู ปลBอยทิง้ ตายไป
8.8 การประมาณจำนวนประชากรหนู (Estimating populations)

เนื่องจากเราไมBสามารถจับหนูในพื้นที่ใด ๆ มาไดFทั้งหมด ทำใหFเราไมBทราบจำนวนประชากรหนู ในพื้นท่ีนั้น 1 ไดF
แนBนอน ดังนั้น จึงตFองใชFวิธีการประมาณประชากรโดยวิธีตBาง ๆจำนวนประชากรที่ไดFจากการประมาณนั้นยBอมไมBใชBจำนวน
ประชากรหนูที่มีอยูBจริงเพราะการประมาณ โดยวิธีการตBาง ๆ มักมีปúจจัยภายนอกที่เขFามาเกี่ยวขFอง ทำใหFคBาที่ไดFอาจมากหรือ
นFอย กวBาความเปcนจริง อยBางไรก็ตามการประมาณจำนวนประชากร หนู ถือวBามีความสำคัญเพื่อใชFเปcนขFอมูลในการวางแผน
ควบคมุ และกำจัดตอB ไปวธิ ีการประมาณจำนวนประชากรหนู ทใ่ี ชกF ันอยูใB นปúจจุบนั มหี ลายวิธี ดงั นี้
8.8.1 การประมาณจำนวนประชากรหนโู ดยการตรวจสอบจากร=องรอยของหนู (Use ofsigns)

วิธกี ารนีจ้ ะใชวF ธิ ตี รวจสอบจากรBองรอย กจิ กรรมตBาง ๆ ของหนูในบริเวณท่ีหนอู าศัยหากิน
อาหาร หรือจากรหู รอื โพรงท่อี าศยั อยูB เชนB

- ทางเดนิ ของหนู (tracks)
- รอยแทะจากฟนú ของหนู (Tooth marks) บนวสั ดุ หรือส่งิ ของตBาง ๆ
- รBองรอยของมลู หนู วBาเปนc ชนดิ และลักษณะใด
- รอยของคราบไขมนั และส่ิงสกปรก บนฝาผนัง หอF ง หรือบนขอ่ื คา ซึ่งหนใู ชวF งิ่ เปนc ประจำ (runway)
- การตรวจสอบจากรูหรือ โพรงหนู เชBนหนทู อB หรอื หนพู ุก ขอบขุครู หรือโพรงอยูB
เมื่อเราทราบวBาเปcนรูหนูก็อุดดFวยคิน หรือเศษหญFา ในชBวงบBายหรือเย็น รุBงเชFาก็มาตรวจนับดูรูหนทู ่ีเป®ด ก็สามารถ
ประมาณประชากรหนไู ดF
ขFอเสียของการประมาณประชากรหนูโดยวิธีการนี้คือ ถFามีหนูหลายชนิดการตรวจสอบจะยุBงยากมาก และในการ
สำรวจจากรหู รือโพรงหนทู ่เี ปด® น้นั ถFารูหนมู หี นูมากกวBา 1 ตวั การประมาณอาจผิดพลาดไดF

8.8.2 การประมาณโดยการสำมะโนประชากรจากการวางเหย่ือ (census baiting)
1) หลักการ เม่อื ทราบปรมิ าณอาหารที่หนกู นิ เฉลี่ยในแตลB ะวนั (mean dailyconsumption) ซึง่ เปcนคาB คงท่ีจำนวน

หน่ึง ถาF เอาเหย่อื จำนวนหน่งึ ทที่ ราบน้ำหนกั แนนB อนใหหF นกู ิน กส็ ามารถคำนวณกลบั ไปทราบจำนวนหนูท่ีมากนิ เหย่อื นั้นไดF
2) สถานทีท่ เ่ี หมาะสม ไรB นา สวน หรอื พนื้ ทีเ่ กษตร ซึง่ สามารถกวบคมุ ชนคิ และอาหารท่หี นูชอบไดF
3) วิธกี าร
- นำเหยอ่ื ทีห่ นชู อบบนั ทกึ นำ้ หนกั เหยื่อเม่ือเร่ิมแรก
- นำเหยอื่ ไปวางตามจุดตBาง ๆ ทิง้ ไวF 24 ชว่ั โมง
- นำเหย่ือที่เหลอื ไปชงั่ แลวF เติมใหมBวางไวจF ุดเดิม ทำแบบนที้ กุ วัน จนปริมาณเหยอื่ ที่หนกู นิ เร่มิ อยใBู นระคบั

คงท่ี
- ทำคBาท่ไี ดF 3 วนั สดุ ทFายมาเฉลย่ี เพ่ือหาปริมาณของหนจู ากคาB เฉลี่ยปรมิ าณอาหารของหนูในแตBละวนั

ของหนชู นดิ นน้ั เชBน หนูทอB กนิ อาหารแหงF ประมาณ 30 กรัมตBอวนั หนหู รงิ่ กนิ อาหารแหงF ประมาณ 3 กรมั ตBอวนั ท่ัวไปหนูจะ
กินอาหารประมาณ 10 % ของน้ำหนักตวั

P a g e | 127

ตารางท่ี 8-2 การเปรยี บเทยี บขนาดและน้ำหนกั ของหนูบางชนดิ ท่ีพบในประเทศไทย

ชนิดของหนู ความยาว ความยาว ความยาว ความยาว น้ำหนัก
ของหู (กรัม)
ของลำตัว ของหาง ของ เทFาหลัง (มลิ ลเิ มตร)
23 139
(มิลลเิ มตร) (มลิ ลิเมตร) (มลิ ลิเมตร)
205 300
หนทู อF งขาว 182 188 33
16 36
(Rattus rattus)
12 12
หนูทBอ 233 201 44

(Rattus norvegicus)

หนจู ๊ีด 155 128 23

(Rattus exulans)

หนูหรงิ่ บาF น 74 79 16

(Mus musculus)

ทม่ี า : สเุ ทพ ศลิ ปานันทกุล, 2536

ขอa เสีย

• หนูอาจไปกินอาหารจากแหลงB อื่นมากBอน ทำใหFกนิ เหย่อื นFอยกวBาปกติ

• มหี นูหลายชนดิ ในบรเิ วณเดยี วกัน จะ ไมBสามารถคำนวณหนูไดF

• เหย่ือทีว่ างไวFอาจถกู สตั วfอืน่ มากนิ เชนB นก ทำใหกF ารประมาณผิดพลาดไป
8.8.3 การประมาณโดยการสำมะโนประชากรจากการวางกับดกั (Census by Trapping)

1) หลกั การ การนำกับคกั หนู ซึ่งมีท้งั กบั ตตี าย (snap tap) กับกรง (life trap) กาวดกั หนู (Glue for trap
rat) ไปอักหนใู นบรเิ วณพื้นท่ีท่ตี Fองการสำรวจ เปนc เวลา 5-7 วนั นำมาทำกราฟสถติ ิ เพอื่ วิเคราะหหf าจำนวนประชากรหนู

2) วธิ ีการ มีวิธกี ารดำเนินงานดังนี้
(1) กำหนดขอบเขตพ้ืนท่สี ำรวจใหพF อเหมาะ มหี นBวยเปนc ตารางเมตร และควรมี

แผนผงั แสดงขอบเขตพนื้ ท่อี ยาB งชัดเจน โดยอาจใชแF นวดูคลอง ถนน ตึก กำแพง เปนc เครอ่ื งแสดงขอบเขต
2) การทดสอบเหยื่ออกBอนนำไปวาง โดยทดสอบวางเหยื่อหรืออาหาร ชอบ เชBน กลFวย ปลาย

ขFาว อาหารไกB มะพรFาวคั่ว ขFาวโพต ฯลฯ เพื่อทดสอบหาเหย่ือที่หนูชอบที่สุดวางไวFหลายคืนประโยชนfของการทดสอบเหยื่อ
สรFางความเคยชนิ ใหFกบั หนใู นพื้นทนี่ ัน้

- สามารถทราบปรมิ าณของเหยือ่ ที่จะใชFไดF
- ทราบสถานทว่ี างทห่ี นชู อบมากินเหย่อื
(3) การกำหนดจดุ ตาB งๆ สำหรับวางอปุ กรณfสำรวจ ไดFแกB
- ถาดกาว
- กบั ดกั ตตี าย
- กรงตกั หมู
สง่ิ สำคญั คือ ตFองมกี ารเตรียมคนที่จะเปนc ผFวู างกรงหรอื กบั ตกั และตรวจผลตลอดระยะเวลา 5-7 วนั
(4) การวางกับดกั ถาดกาว กรงดัก

P a g e | 128

การวางกรงดัก และกับดัก ตFองพิจารณาลักษณะของพื้นที่อาคารบFานเรือนเพ่ือคำนวณจำนวน
กรงและกับดักที่จะใชFและกำหนดจุควางไดFถูกตFองการวางกรงดัก และกับดักตFองบันทึก สิ่งตBาง ๆ ใหFละเอียด เชBน สถานที่วาง
สภาวะแวดลอF ม สตั วเf ลย้ี งที่มี ฯลฯ

- ควรเร่ิมงานตอนเยน็ 17.00 - 18.00 น.
- ตรวจผลดูตอนเชาF 07.00 - 08.00 น.
- 2 วันแรกกบั คกั กรงดกั จะล็อกไวไF มใB หFทำงานตามปกติ เพอ่ื ใหหF นตู ายใจ
- วนั ท่ี 3-7 กลไก อุปกรณfกับตกั กรงดกั ตBาง ๆ ตอF งทำงานมปี ระสิทธภิ าพ
(5) รวบรวมขอF มูลที่ไดFจากการสำรวจ
- ชนิดของหนู จำนวน รอF ยละ
- อุปกรณสf ูญหาย
- ปญú หาอปุ สรรค
- ขอF คิดเห็นของทีมงาน
(6) การวเิ คราะหขf Fอมูล
นำขFอมูลเกี่ยวกับจำนวนหนูมาทำกราฟสถิติ แสดงคำนวนหนูที่จับไดFในแตBละวันเปรียบเทียบกับ
จำนวนที่สะสม โดยปกติกราฟ ของวันที่ 5.6.7 จะเปcนตัวหลักสำหรับการลากเสFนตรงใหFตัดเสFนฐาน (แกน X) กราฟเสFนตรงที่
ลากผBานฐาน จะแสดงคBาของจำนวนหนูโดยประมาณในพื้นที่สำรวจ โดยทั่วไปแลFวเกณฑfมาตรฐานของสถานที่ซึ่งมีการ
สุขาภิบาล กรมอนามัยกระทรวงสาธารณสุข กำหนดไวFวBาในพื้นที่ 250 ตารางเมตร ยอมใหFมีหนูไดF 1 ตัว ตัวอยBาง ในการ
สำรวจประชากรหนูในอาคารหนึ่ง ซึ่งมีพื้นที่ในการสำรวจ 3,600 ตารางเมตร โดยทำการสำรวจระหวBางวันที่ 31 กรกฎาคม-6
สิงหาคม 2544 จากการดำเนินงาน
- ใชอF าสาสมัครจำนวน 6 คน
- อปุ กรณfกรงดัก 15 อนั กับคกั ตตี าย 15 อนั กาว 10 อนั
- อปุ กรณสf ญู หายกรงดกั 4 อัน กบั ดกั ตตี าย 3 อัน และกาว 10 อันนำผลของหนทู ี่จับไดใF นพนื้ ทนี่ ำมาสราF ง
เปcนรูปภาพ
โดย แกน y หมายถึง จำนวนหนูท่ีจบั ไดใF นแตBละวัน หนBวยเปcนตัว
แกน x หมายถงึ จำนวนหนรู วมทั้งหมดจากวันกอB น

8.9 หลกั การควบคุมและกำจดั หนู
การควบคุมและกำจัดหนูใหFประสบความสำเร็จ โดยหลักการใหญB ๆ คือ การควบคุมกำจัดหนูในพื้นที่

เปjาหมายใหFมีจำนวนหนูเหลือนFอย ในระดับที่ไมBกBอใหFเกิดปúญหาดFานตBาง 1 ซึ่งในการดำเนินการนั้น จะตอF งมีการเตรียมพรFอม
ในดFานตาB ง ๆ ดังน้ี

1) ชนิดของหนู ในการควบคุมและกำจัดหนูน้ัน สิ่งแรกที่ตFองทราบ คือ ตFองทราบวBาชนิดของหนูที่จะทำ
การควบคมุ กำจดั เปcนหนชู นิดใด เพราะหนูแตBละชนดิ มีความแตกตBางกนั ในหลาย ๆ ดาF น เชนB ทอี่ ยอูB าศยั อุปนิสยั ความเปcนอยBู
การแพรBพันธfุ ชBวงเวลาในการหากินอาหารปริมาณอาหารที่กิน เปcนตFน ชนิดของหนูนี้สามารถศึกยาไดFจากรBองรอยของหนูที่ทิ้ง
ไวFหรอื การจับขณะสำรวจประชากรหนู

2) ปริมาณของหนู เปcนสิ่งจำเปcนอีกเชBนกัน ที่จะตFองทราบการประมาณประชากรของหนูชนิดนั้นๆ ณ
บริเวณที่จะทำการรณรงคfหรือควบคุมกำจัด วBามีประมาณเทBาไร เพื่อใชFประโยชนfในการวางเปjาหมายของการควบคุมกำจัด
ตลอดจนหาวิธีการดำเนินการที่เหมาะสมปริมาณของหนูอาจคาดประมาณจากรBองรอยของหนูท่ีตรวจสอบ หรือจากการ
ดำเนินการสำรวจประชากรของหนโู ดยตรง

P a g e | 129

3) การกำหนดเขตพ้ืนท่ี ในการดำเนินการควบคุมกำจัดหนูในพื้นที่หนึ่งพื้นที่ใดจะตFองมีการกำหนดแนว
เขตพื้นที่ที่จะดำเนินการใหFชัดเจน การกำหนดขอบเขตที่ชัดเจน จะชBวยใหFสามารถเตรียมการไดFอยBางรอบคอบรัดกุม ทำใหF
สามารถจัดอุปกรณfไดFอยBางเหมาะสม การจัดเตรียมบุคลากร การประชาสัมพันธf การสรFางแนวปjองกันหนูจากภายนอก ฯลฯ
เชBน การดำเนินการในชุมชนแบบหมูBบFาน จะตFองมีการจัดทำแผนที่หมูBบFานใหFชัดเจน จุดที่ตั้งของน ถนนหนทางตBาง ๆ เปcนตFน
หรอื ถาF จะดำเนินการในตลาดสด ควรจะจดั ทำสด แสดงจุดที่ตั้งของตลาด แนวเขตของตลาดสด เปcนตFน

4) วิธีการท่ีใชaควบคุมจะตFองพิจารณาใหFเหมาะสมกับชนิดและปริมาณของหนูนอกจากนี้ ในการควบคุม
กำจัดใหFไดFผลดีนั้น ตFองอาศัยวิธีการดวบคุมหลาย ๆ อยBางรBวมกัน ที่เรียกวBา การควบคุมแบบผสมผสาน (Integrated
Control) และตFองทำอยBางตBอเนอ่ื งจึงจะไดผF ลดี

8.10 วธิ กี ารควบคุมกำจัดหนู
โดยทวั่ ไปการควบคุมและกำจัดหนู สามารถแบงB ออกเปนc วิธีการใหญB ๆ ไดFดงั น้ี คอื

1) การจัดการดFานสุขาภิบาลสิ่งแวดลFอม (Environmental Saniation) ซึ่งวิธีการนี้ทำไดF โดยที่แตBละครัวเรือน มี
การคำเนนิ การ ดังนี้

- การจัดการบFานเรือน พ้ืน ฝาผนัง ผูFเสื้อผFา ลิ้นชัก กลBองกระคาษ ใหFสะอาดอยBูเสมอ อยBาใหFหนูเขFาไป
อาศัยทำรงั ไดF

- ปกป®ดแหลBงอาหารใหFมิคชิด อาหารควรเก็บไวFในตูFอาหาร หรือมีภาชนะป®ดมิดชิด และเศษอาหารที่เหลือ
ควรกำจดั โดยท้งิ ลงในถงั ขยะ ท่มี ีฝาปqดมิคชดิ แลFวนำไปกำจดั ใหถF ูกวธิ ี เพอื่ ปjองกนั ไมใB หหF นใู ชอF าศยั เปนc แหลงB อาหารไดF

- การรวบรวมและกำจัดขยะมูลฝอย โดยเฉพาะอยBางยิ่งขยะเปqยก จะเปcนแหลBงอาหารของหนู หนูจะชอบ
ไปกุFยเขี่ยกิน สBวนขยะแหFง หนูจะใชFทำรังและเปcนที่พักอาศัย ดังนั้นจึงตFองมีการรวบรวมและนำไปกำจดั อยBางถูกตFองเหมาะสม
เปcนการลดแหลงB อาหารและอปุ กรณfท่ีจะทำรังทพ่ี ักอาศยั ไดF

- การทำความสะอาดทBอระบายน้ำโสโครก ใหFสะอาค และไมBมีเศษอาหารคFางทิ้งไวF เพื่อปjองกัน การเปcน
แหลBงที่อยูBอาศัย และหากินของหนูการจัดการคFานสุขาภิบาลสิ่งแวคลFอม นับเปcนการควบคุมหนูท่ีไดFผลดีที่สุด สิ้นเปลืองทำใชF
จBายนFอย และถาF ทำตอB เนอื่ งตลอดไปนับวBาเปนc การควบคุมทีไ่ ดผF ลถาวรทีส่ ดุ

2) การสราF งอาคารหรือท่พี กั อาศัยใหFปjองกันหนไู ดF (Rat proofing building) โดย
-การกรชุ อB งลม ประตหู นาF ตBาง ดFวยมFงุ ลวด ตาขBาย
- ไมปB ลอB ยใหมF ีกง่ิ ไมF สายไฟ หรอื สิ่งท่ีวางทอดจากภายนอกเขาF สตูB วั อาคาร หรอื ท่ีพักอาศัยไดF
- วัสดุที่ทำพื้นอาการ หรือที่พักอาศัย ควรเปcนประเกทที่ทนการกัดแทะของหนูไดF เชBน พื้นคอนกรีต ถFา

เปนc พืน้ ไมFควรอัดพน้ื ใหแF นนB สนทิ อยาB ใหมF รี ู หรือรอB งตาB ง ๆ อันจะเปcนทากใหหF นแู ทะเขาF สBู ภายในอาคารหรอื ที่พักอาศัยไดF
- สำหรบั อาคารทีส่ รFางไวแF ลวF ถสF ำรวจพบรอยเตกตามกำแพงกไ็ ชปF นู อดุ ใหสF นิท ทอB น้ำทิง้ ควรใชFตาขBยลวด

หรือสังกะสี หรือแผนB โลหะ ทำการหยดุ หรือป®ดกน้ั เพ่ือมิใหFหนูเขาF สูB อาคารไดF
3) การกำจดั หรือทำลายหนู (Destruction of mts) การควบคมุ หนูโดยวิธนี ้ี จะไดFผลไมBถาวร เพราะถFาทำไมBตBอเนอ่ื ง

ประชากรหนูที่ไมBถูกกำจัดหรือทำลาย จะเพิ่มขึ้นอยBางรวดเร็วในเวลาไมBนาน อยBางไรก็ตาม การดำเนินการโดยกำจัดหรือ
ทำลายหนู ควบคูBกับการจัดการคFานสุขาภิบาลสิ่งแวดลFอม และการสรFางอาคารที่พักอาศัยที่ปjองกันหนูไดF ก็จะชBวยใหFการ
ดำเนนิ งานไดปF ระสทิ ธภิ าพและประสทิ ธิผลดีทสี่ ดุ วิธีการทำลายหนู มีอยหBู ลายวิธี ไดFแกB

3.1) การทำลายหนู โดยอาศัยหัดรูธรรมชาติ (Biologica! method) วิธีการนี้อาศัยศัตรูธรรมชาติ ซ่ึงเปcน
สิ่งมีชีวิตดFวยกันเองเปcนตัวทำลาย เพื่อใหFเกิดความสมดุลในธรรมชาติ เชBน แมวพังพอน ตะกวด งู หรือนกตBาง ๆ จากการวิจัย
ในประเทศไทยพบวBา สัตวfประเภทนกที่กินหนูไดFมากที่สุด คือ นกแสก (Bam ow/) หรือที่เรียกวBานกสูก โดยจะกินหนูไดF 1 -
2 ตัว ใน 1 คืน(ประจง ,2524) มนุษขfยังมีสBวนชBวยสBงเสริมใหFมีการทำลายหนูโดยศัตรูธรรมชาติ เชBน ท่ีจังหวัดอยุธยา เคยมี

P a g e | 130

การเพาะเลี้ยงงูสิงหf (เปcนงูไมBมีพืน) เพื่อไปปลBอยในนาขFาว งูสิงหfก็จะไกBหนูนาเพื่อเปcนอาหาร เปcนตFน นอกจากนี้ก็ยังมีพวกตัว
เบียน และเชื้อโรคตBางๆ (parasites and diseases) คอยทำใหFหนูอBอนแอ หรือตายไดF แตBก็ยังไมBไดFมีการศึกษาอยBางจริงจัง
เพอ่ื นำมาใชFประโยชนf

3.2) การทำลายหนูโดยวิธีกล (Mechanical method) โดยการใชFเครื่องมือตBาง ๆ ในการฆBาหรือทำลาย
หนู ไดFแกB

(1) การใชaกับตัก (trapping)
เปcนวิธีการในการทำลายหนู ซ่ึงใชFไดFดีในกรณีพื้นที่ไมBใหญBมากนัก หรือเมื่อการใชFเหยื่อพิพไมBไดFผลหรือ
ตFองการทีจ่ ะหลกี เส่ยี งการใชเF หยอ่ื พษิ โดยกบั คกั ที่นยิ มใชกF ันอยูทB ว่ั ไปมี 2 ชนดิ คือ

(1.1) กับตักกรง (live trap) เปcนกับคักที่ใชFจับหนูไดF โคยหนูยังมีชีวิตจึงสะดวกหรืองBายที่จะทำ
ไปทำลาย นอกจากนี้หนูที่จับไดFยังอาจใชFประโยชนf เพื่อการศึกษาในหFองปฏิบัติการไดF โดยนำมาเพาะพันธุf หรือแยกเอาตัว
เบียน (parasites) ซ่ึงอาศัยบนตวั หนู เพอ่ื ศึกษาและทดลองตาB ง ๆ ไดFกับกรงมีหลายแบบดงั ภาพที่ 8-11

ภาพที่ 8-11 กบั ดักหนูแบบตาB ง ๆ บรรจง, 2524 อFางถึงในสุเทพ ศิลปานนั ทกลุ , 2536)

อาหารที่ใชเF ปนc เหยอื่ ลอB (bai) ในกบั ดกั ท้งั กบั กรงและกบั ตตี ายนน้ั ไดแF กB เน้อื ปลา ถ่ัว ขนมปงú ฝกú ขาF วโพด
แดงกวา ปลาหมึกแหงF ฯลฯ อยBางใดอยาB งหนงึ่ โดยเหย่ือทีใ่ ชFควรเปลย่ี นไปเรอ่ื ย ๆ เพ่อื ดงึ ดูดใหหF นมู ากินเหยื่อไวใF นกรง

ในการวางกับดัก ตามแนวเสFนทางเดินของหนู โดยใหFชิดตFนคBาหน่ึงซBอนตมามหลังกลBองดBางๆ หรือวางตาม
ขื่อหรือเแปของบFานเรือน สำหรับกรณีที่เปcนคืนตรงคานในบริเวณที่มืด หรือปกป®ดกรงทFายวัสดุ เชBน เศพคFา จะชBายทำใหFหนู
มาตดิ ไดFดียงิ่ ข้ึน

(2) กับดักตีตาย จะใชFดักจับหนู โดยจะทำใหFหนูคาคิดอยูBกับกับดักนั้น แลFวนำไปทำลายหรือ กำจัดท้ิง
ตBอไป มอี ยหBู ลายเบบ เชBนกนั

2.2) ขอF ควรระวังในการใชFกับดกั การใชFกบั ดกั หนูมกี ารระวังทต่ี Fองปฏบิ ตั ดิ งั นี้ คือ
(1) ตFองปกปด® แหลงB อาหาร ในบริเวณใกลเF ดียงใหมF ดิ ชิด หรือกำจดั เศษ

อาหารไหFหมดส้นิ เสยี กBอน เพอ่ื ใหFหนมู ากินเหยือ่ ที่วางไวF
(2) ตFองแนBใจวกB ับดักที่นำมาใชดF ักหนมู ปี ระสทิ ธิภาพดี คือ เม่อื นำมาใชF

P a g e | 131

ดักหนูแลFวหนูมากนิ เหยื่อกับดักนน้ั ตFองทำงานทันที
(3) ตFองใชFกับดักใหFถูกกับชนิดของหนู ถFาเปcนหนูชนิดเล็ก 1 เชBน หนูหริ่งการใชFกรงดัก

กต็ อF งใชปF ระเภททม่ี ีชBองลวดตาขาB ยตี๋ ๆ เปนc ตนF
(4) กับดักตFองมีจำนวนพอเพยี ง เพราะโอกาสทีจ่ ะดกั หนูไดFเพิ่มขึ้นนั้นขึ้นอยูBกับจำนวน

ของกับคักดวF ย กับคักท่ใี ชคF วรวางใหFพอเพียงกับจำนวนหนภู ายในเขต หรือรศั มีหากินของมนั
(5) ในการวางกับดักแตBละครั้งไมBควรวางทิ้งไวFหลาย ๆ อาทิตยfหรือหลายเดือน ถFาไมBมี

หนูมาติดกับตักภายในระยะเวลาที่กำหนดแลFว ควรเก็บกับตักใหFหมดเพื่อวางกับคักใหมBในคราวตBอไป การทำลักษณะนี้หนูจะ
ไมเB ขด็ กบั ตัก (rap sbyncn)

(6) กับที่ใชFดักนั้น ผูFใชFตFองสัมผัสใหFนFอยท่ีสุด เพื่อหลีกเสี่ยงมิใหFกลิ่นคนติดอยูBที่กับดัก
เพราะถFาหนูไดกF ล่นิ ตนมนั จะไมกB ินเหยือ่

(7) กับตกั ทีใ่ ชมF าแลวF กอB นนำมาใชคF วรทำลายกลิน่ ของหนู เพราะถFาหนไู ดF
กลิ่นมันจะเส่ยี ง การกำจดั กถนิ่ ทำใดFโดยใชนF ้ำรFอนลวกหรือจมBุ ลงในพาราฟนq เหถว

นอกจากการใชFกับดักหนูดังกลBาวมาขาF งตนF แลวF การทำลายหนโู ดยวิธกี ลน้ี ยังอาจทำไดFหลายวิธีเชBน ใชFโอBง
น้ำตัก ใชFแผBนไมFหรือแผBนโลหะทากาวไปวางไวFบริเวณทางเดินของหนู เมื่อหนูเดินมาเหยียบมันจะคิดอยูBซึ่งในปqจจุบันมีการขัด
ทำเปcนกาวคักหนู สำเร็จรูปจำหนBายทำใหFสะควกยิ่งขึ้น เมื่อหนูติดกับดักกาวก็นำเอาไปกำจัดหรือทำลายไดF หรือในทาง
การเกษตรนั้นอาจใชFไฟฟjาช็อต ทำไดFโดยจึงลวดไฟฟjาไวFรอบแปลงผลผลิตซึ่งขุดดูไวFโดยรอบ เมื่อหนูผBานดูน้ำเขFามาในแปลง
ผลผลติ จะถกู ไฟฟjาชอ็ ตตาย เปcนตนF

3) การทำลายหนโู ดยใชaสารเคมี (Chemical Method)
การทำลายหนูโดยใชFสารเคมีนี้ กลุBมสารเคมีที่ใชFในการกำจัดหนู เราเรียกวBา สารฆBาหนู (Rodenticides) ซ่ึง

เปcนสารเคมีท่ีทำใหFเกิดพิษกับหนู โดยทว่ั ไปแลวF การใชสF ารฆาB หนู จะแบงB ไดFเปนc 2 วิธใี หญB ๆ คอื
3.1) การรมควัน (Fumigation) เปcนวิธีการทำลายหนูโดยใชFสารเคมี (Fumigant) รมหรือพBนเขFาไปในรู

ของหนู โกดังสินคFาที่ปqดมิดชิด หรือภายในเรือเดินทะเลแลFวทำใหFเกิดแก∑สพิษ (poisonous gases) ฆBาหนูและตัวเบียน
(ectoparasite) ปúจจุบันสารเคมี ที่ใชFและมีวางขายอยูBทั่วไปในประเทศไทยคือ แคลเซี่ยมไซยาไนตf (calciumท่ี อยูBกับหนูใหF
ตายไดcF yanide) หรือท่เี รียกวาB ไซยาโนแก∑ส (cyanogas)

นอกจากนี้ยังมีสารเดมีอื่นที่สำคัญ ที่ใชFสำหรับการรวมควัน ไดFแกB เมชิลโบรไมคf (Methylbromide) คลอ
โรปqคริน (Chloropicrin) หรอื ทเ่ี รยี กวBา แก∑สน้ำตา (Tear gas) คารfบอนมอนนอกไซตf (Carbonmonoxide) เอธิลีนไดโบรไมคf
(Ethylenedibromide) อะลูมิเนียมฟอสไฟดf (Aluminium phosphide) เปcนตFนขFอควรระวังสำหรับการใชFสารเคมี
(fumigant) ก็คือแก∑สพิษที่เกิดขึ้นมีอันตรายรFายแรงมาก สามารถทำใหFเกิดอันตรายไดFอยาB งรวดเร็ว เพราะฉะนั้นผูFใชFตFองผBาน
การฝ¿กอบรมวิธีใชFมาอยBางดี โดยตFองสวมหนFากากกันแก∑สพิษขณะฉีดพBนและหลีกเดี่ยงการสูดดมผงเคมี หรือแก∑สพิษทุกกรณี
นอกจากนี้กรณีที่รูหนูที่ทะลุเขFาไปในอาคารบFางเรือน ก็ไมBควรใชFการทำลายโดยวิธีรมควันนี้ เพราะจะเกิดอันตรายกับผFูที่อยูB
อาศยั ในอาคารบFานเรอื นนั้น ๆ ไดF

3.2) การใชFสารฆBาหนู ผสมกับเหยื่อ (bait poisoning) เปcนวิธีการทำลายหนูที่ใชFกันอยBางแพรBหลาย และเกิด
ประสิทธิภาพวิธีหนึ่ง สารพิษหรือสารฆBาหนูที่ใชFแบBงเปcน 2 ชนิดใหญBๆ คือ(1) สารฆBาหนูที่ออกฤทธิ์เฉียบพลัน (Acute or
Single dose rodenticides)สารฆBาหนูชนิดนี้จัดวBาเปcนสารฆBาหนูที่ออกฤทธิ์เฉียบพลัน เมื่อหนไู ดFรับสารพิษนี้เขFาไปแลFวจะทำ
ใหFหนูตายทันที หรือตายในระยะเวลาอันสั้น คือ 12 - 24 ชั่วโมง ทั้งนี้ ตFองกินเขFาในปริมานที่มากพอที่จะทำใหFเกิดพิษ (เ
oxiciy) จึงจะตาย ยาฆBาหนูประเภทออกฤทธิ์เฉียบพลัน ใชFไดFดีในพื้นท่ีที่พหนูมีปริมาณมาก และหนูกำลังอคอยาก แตBก็ไมBควร
ใชFบBอยคร้ังนัก เนื่องจากหนูจะเรียนรูFหรือเขีดขยาดตBอเหยื่อพิษไดFงBาย เมื่อหนูที่ไดFรับสารพิมเขFาไปแลFวแตBยังไมBถึงตายจะเปcน

P a g e | 132

อัมพาตและเกิดอาการเจ็บปวด ดFวยเหตุนี้มันอาจจะสBงเสียงหรือใหFสัญญาณกับพวกของมันไดF หรือไมBก็หนูที่พบเห็นก็จะเกิด
เข็ดและจำสารพษิ ชนดิ นั้น การวางยาใหไF ดผF ลควรจะตอF งทิ้งชBวงเวลาอยาB ง
นอF ยไมตB ่ำกวBา 30 วัน

ขaอดี ของยาเบื่อหนูชนิดนี้คือ ประหยัดเหยื่อ ไมBตFองใชFเหยื่อมาก สารพิชชนิดนี้ ไดFแกB เร็ดสควิล (Red
squill) สตริคนิน (Strychnine) อารfเซนิกไตออกไซคf (Arsenictrioxide), ชิงคfฟอสไฟดf (Zinc phophide) ทาลเลี่ยมซัลเฟต
(Thalium sulphate) แอนดู (ANTU.Appha-napthyI thiourea) แบเรี่ยมคารfบอเนต(Barium carbonate) โซเดียมฟลูออ
โรอะชเี ตท(Sodium fluoroacetate , compound 1080) และฟอสฟอรสั เหลอื ง (Yellow phosphorus)

(2) สารฆBาหนูที่ออกฤทธ์ิชFา (Slow acting or multiple dose rodenticides)เปcนสารฆBาหนูชนิดที่ เม่ือหนูกินเขFา
ไปแลFว จะไมBตายทันที โคยสารฆBาหนู ชนิดนี้ จะมีปฏิกิริยาทำใหFเลือด ไมBแข็งตัว (anticoagulants)หรือตBอตFานการผลิตโปรท
รอมบิน (prothrombin) ในเม็ดเลือด หรือไปทำลายวิตามิน K ในเสFนเลือด ทำใหFเลือดที่ออกตามบาดแผลไมBแข็งตัว
นอกจากนี้ผลของการกินสารฆBาหนูชนิดนี้เขFาไป หนูจะเกิดอาการตกเลือดในอวัยวะกายในของหนู เชBนปอด ตับ หัวใจ และยัง
ทำใหเF ลือดออกตามชอB งเป®ดของราB งกาย เชBน ปาก จมกู หู ชอB งขบั ถBาย เปนc ตFน สารฆาB หนูชนดิ ออกฤทธิช์ าF นี้ หนูกนิ ครั้งเดยี วไมB
ดาย ตอF งกินซำ้ หลาย ๆ ครั้ง จึงจะมีสารพษิ สะสมในตวั หนู

ตัวอยBางสารพิษชนิดนี้ ไดFแกB วอรfฟาริน (Warfarin) รากูมิน (Racumin) ดูมาคอรf (Coumachlor)คูมาฟูริล
(Coumafury!) คูมาเตตาลิ่ว (Coumatetraly1) ใคฟาซินอน(Diphacinone) พินดอน (Pindone) วาโลน (Valone) ไพวอล
(Pival) และฟูมาริน (Fumarin)
ขอF ดีของการใชFสารฆBาหนูทีอ่ อกฤทธชิ์ าF
(ก) หนูกินสารฆBาหนชู นดิ นี้เขาF ไปแลFวครงั้ เดยี วไมBตาย มผี ลทำใหFหนูไมเB ขด็
(ข.) หนจู ะตายในรูหรือรังของมนั หรือบริเวณใกลF ๆ รังของมนั
(ค.) ปลอดภัยสำหรับมนุษขแf ละสัตวfเลี้ยง เพราะความเขFมขFนที่ใชFคBอนขFางต่ำและตFองกินหลาย ๆ ครั้งจึงจะเกิดพิษ นอกจากน้ี
การแกไF ขทำไดงF าB ย โดยใหรF ับประทานวติ ามนิ เค
(vitamin K) เขาF ไปทำใหFกระตุนF เอน็ ไซมfในแผBนเลอื ด (platelet) เกิดการแขง็ ตวั (clotting) เลอื ด
หยดุ ไหลไดF

ขFอเสียของการใชFสารฆาB หนูทอ่ี อกฤทธ์ิชาF
(ก.) สิ้นเปลืองเงินทองในการวางเหยื่อมาก รวมทั้งดFานกำลังแรงงาน เนื่องจากตFองวางเหยื่อหลายครั้ง

และตอF งหม่นั คอยตรวจตราเหยอ่ื ดวF ย
(ข.) หนูอาจจะเกิดการดื้อสารฆBาหนู ในกรณีที่หนูไปอยูBในแหลBงอาหารที่มีวิตามินเค เชBน กะหล่ำปลี ตับ

เปนc ตFน
3.3) ขอF กวรปฏบิ ตั ใิ นการวางเหย่ือพษิ ชนิดออกฤทธิ์ชFา
เนื่องจากเหยื่อพิษชนิดออกฤทธ์ิชำ หนูกินเขFาไปเพียงครั้งเดียว มันจะไมBตายตFองมากินเหยื่อพิษซ้ำ ๆ กัน

หลาย ครั้ง การวางแผนเหยื่อพืพมักจะตFองวางไวF เปcนระยะเวลานาน เพื่อเปcนการเพิ่มประสิทธิภาพในการฆBาหนู และใหFเกิด
ความปลอคภยั ตอB คนและสตั วfเลย้ี งที่อาศัยอยูใB นบริเวณน้ัน ๆ จงึ มขี FอควรปฏิบัติตBาง ๆ ดังนี้

(1) ควรบันทึกจุดที่วางภาชนะใสBเหยื่อพิษวBาอยูBในบริเวณไหนบFาง มีอยBูจำนวนเทBาใด เพื่อความสะดวกใน
การตรวจสอบเหยอื่ ไดFอยาB งรวดเร็ว และผูFท่จี ะทำการวางเหย่อื คนใหมB จะไดFไปตรวจทว่ี างเหยอ่ื น้ันไดถF กู ตFอง

(2) ควรหมั่นตรวจดูเหยื่อทุกวัน ทั้งน้ีเพราะการวางเหยื่อวันแรกจะมีหนูมากินมาก ทำใหFปริมาณของเหย่ือ
ลดนอF ยลงไปไมBพอเพยี งสำหรับวันตอB ๆ ไดF

(3) การตรวจดูเหยือ่ ทกุ ครงั้ ดFองลบรBองรอยของเหย่ือใหเF รยี บ เพอื่ ตBอใหหF นมู ากนิ ในคราวตอB ไป
(4) เมอ่ื ตรวจพบเหยอ่ื ขน้ึ รา หรือจบั กันเปcนกFอน หรือมมี คแมลงไตตB อมควรเปลยี่ นเหยื่อใหมทB ันที

P a g e | 133

(5) การตรวจเหยื่อแตBละครั้ง ถFาไมBพบรBองรอยของหนูมากินเหยื่อเลยควรเปลี่ยนที่วางภาชนะใสBเหยื่อพิษ
ใหมB

(6) การวางเหยื่อพิษควรวางเหยื่อพิษใหFปกปqดมิดชิด เปcนลักษณะ station ชนิดชั่วคราวหรือถาวร ทั้งน้ี
เพื่อปอj งกันการสญู เสยี และมิใหFสัตวเf ลย้ี งมากินไดF

3.4) วิธีหลีกเล่ียงไมBใหFหนูเกิดความดFานทานตBอเหยื่อพิษสาเหตุที่หนูเกิดความดFานทานตBอเหยื่อพิษตBาง ๆ น้ัน
เกิดขึ้นจากสาเหตุหลายประการ แตBทั้งนี้ถFาเราปฏิบัติใหดF ีแลFวจะสามารถหลีกเดี่ยงมิใหFเกิดดFานทานไดF ซึ่งอาจจะทำไดFหลายวิธี
ดังนี้ คือ

(1) สารฆBาหนูชนิดออกฤทธิ์เฉียบพลัน ไมBควรวางบBอยครั้ง ควรเลือกจุดวางที่เหมาะสมและวางในชBวงที่หนู
กำลงั อดอยาก

(2) เหยื่อพิษชนิดเดียวกันไมBควรวางติดตBอเปcนระยะเวลานาน ๆเปลี่ยนสลับเหยื่อพษิ ชนิดอื่น หรือหาวิธีอ่ืน
ในการกำจัดหนู

(3) ควรผสมเหยื่อพษิ ตามอตั ราสBวนที่กำหนดหรอื แนะนำไวFเทาB นัน้
(4) การใชFเหยื่อพิษชนิดออกฤทธ์ิชFา ตFองหมั่นตรวจตราและเดิมเหยื่อพิษใหFเพียงพออยูBเสมอ เพื่อหนูจะไดF
กินสารฆBาหนูไดคF รบปรมิ าณทอี่ อกฤทธ์แิ ละตายไป
(5) สารนาB หนูชนคี อยออกฤทธิเ์ ฉียบพลนั หาF มใชผF สมกับชนิคออกฤทธิช์ าF
(6) ตFก ไมBใชFสารฆBาหนูชนิดอยกฤทธา ในแหลBงท่ีหนูสามารถกินอาหารอื่นที่มีวิตามินเคไดF เพราะวิตามินเค
จะทำลายฤทธ์ิของสารฆาB หนู ทำใหหF นเู กดิ ดFานทานตอB สารฆBาหนูไดF
(7) เหยื่อทีห่ นูไมBขอบ หรอื ข้ึนราหรอื มมี คแมลงไตBคอม ควรเททง้ิ และเปลี่ยนเหนื่อขนิดใหมทB นั ที
3.5) ขอF ควรระวัในคารใชFสารฆาB หนู เมือ่ ใชแF ละปฏบิ ตั ิงานเกยี่ วกบั สารฆBาหนจู ำเปนc ตอF งปฏิบตั ิตามกฎและ
(1) เลือกซอ้ื สารฆาB หนูในทอF งตลาค ซึง่ บรรจุอยBางดไี วใF นหีบหอB
(2) ตรวจสอบเคร่ืยงหมายการคFา ช่ือและตวั สารเคมีท่พี ิมพปf รากฎไวFบน
(3) มคี ำแนะนำในการใชF อนั ตรายท่ีอาจเกดิ ข้ึน และขอF ควรระวังพิเศษตาB งๆ
(4) เกบ็ สารฆาB หนไู วFในหบี หอB ท่ีซ้อื มา และเกบ็ ใหมF ดิ ชดิ โดยใสกB ญุ แจไวั
(5) หFามเปลี่ยนถBายสารฆBาหนูเก็บในภาชนะอื่น และหFามเก็บไวFในหFองเย็นอาหารของคนหรือสัตวf (food
or feedstuffs)
(6) ตเูF กบ็ สารฆาB หนูหรือหFองเก็บสารฆาB หนูตอF งม่นั คงแขง็ แรง เพือ่ ปjองกนั
การงัดและใชFสารเคมีนี้โดยไมBใดFรับอนุญาต หFองเก็บสารเคมีนี้ ควรติดปjายแสดงวBาเปcนหFองเก็บสารเคมี
อนั ตรายดFวย
(7) เกบ็ สารฆาB หนูใหมF ิดชิด ใหFพนF จากอนั ตรายทจี่ ะเกดิ ข้ึนกับเด็กและสตั วเf ลีย้ ง
(8) ผใFู ชตF Fองสังเกตเครอ่ื งหมายทป่ี รากฏบนฉลาก เพ่ือใหทF ราบถงึ ระดับอนั ตรายที่จะเกดิ ขึน้
(9) การมอบหมายผูFใชFสารฆBาหนูในโครงการตBาง ๆ ควรมอบหมายใหFกับผูFที่มีประสบการณfผBานการ
ฝก¿ อบรมการใชสF ารเคมอื ยBางดี มสี ุขภาพราB งกายแข็งแรง และจดิ ใจมั่นคงเทาB นนั้
(10) เม่ือผสมสารฆาB หนูตอF งสวมถุงมือ (rubber gloves) และหนFากากปอj งกัน
(protectivemasks) สารฆาB หนูระมดั ระวงั ดังนีฉ้ ลากอยBางดแี นบมากบั หีบหอB ดวF ย
(11) หFามใชFภาชนะปรุงอาหาร หรือภาชนะใสBอาหารเลี้ยงสัตวf หรือภาชนะตBาง ๆ ที่ตFองเกี่ยวขFองกับคน
และสัตวf ในการเตรยี มผสมเหยือ่ พษิ ควรใชFภาชนะท่ีจดั ไวใF นการน้ีโดยเฉพาะเทBานนั้
(12) เมอ่ื เตรยี มผสมเหยอื่ พษิ ควรไมใB หFเดก็ สัตวเf ลีย้ งเขาF ใกลF

P a g e | 134

(13) สถานที่วางเหยื่อพิษตFองขัดใหFหนูสามารถกินเหยื่อพิมไดFสบายและไมBกBอใหFเกิดอันตรายแกBสัตวfเลี้ยง
สารฆBาหนชู นิดผงควรไชใF นหFองทปี่ กปด® มตื ชดิ เทาB นนั้

(14) สถานที่วางเหยื่อพิษภายนอกตFองพิจารณาวBา สามารถปjองกันสภาพคืน ฟjา อากาศที่เปลี่ยนแปลง
ดวF ย และตFองทำเครือ่ งหมายชดั เจนแสดงวาB เปนc สถานทวี่ างเหย่ือพนื

(15) เมื่อกำหนดที่ใดเปcนสถานที่วางเหยื่อพิพแลFวสำหรับกิจกรรมอื่น ๆ และกันไมBใหFสัตวfเลี้ยงเขFาใกลัส
ถานทีน่ นั้ ดวF ยไมคB วรใชสF ถานทนี่ ้นั

(16) หFามด่ืมสุรา กBอนหรือหลังการใชFสารฆBาหนู หรือขณะกำลังใชFสารฆBาหนู และหFามรับประทานอาหาร
ด่ืม หรือสบู บหุ ร่ี

(17) หลีกเต๋ียงการสูดหายใจเอาผงสารฆาB หนูเขาF ไปในราB งกาย
(18) ถอดเสอ้ื ผFาออก และลFางมอื ดวF ยสบBู หรอื อาบน้ำชำระรBางกายใหสF ะอาดหลังปฏิบัตงิ าน
(19) ภาชนะบรรจสุ ารฆBาหนู เมื่อใชFสารหมดแลFว หาF มนำไปใชFใหทF ำลายทิ้ง
(20) ในการรณรงคfกำจัดหนูครั้งใหญB ควรประกาศใหFประชาชนทราบ เพื่อหลีกเล่ียงไมBใหFเกิดอันตราย เด็ก
และสัตวfเลี้ยงควรกันไวFไมBใหFเขFาใกลFสถานที่วางเหยื่อพิมนอกจากนี้ควรแจFงใหFทราบดFวยวBาใชFสารชนิดไหน สถานที่ที่วางเหย่ือ
พษิ และอยBารบกวนหรอื ทำลายสถานที่วางเหย่ือพิษ
(21) สารฆBาหนูที่ใชFไมBควรทำใหFเกิดมลพิษในสิ่งแวคลFอม โคยการปลBอยใหFแพรBกระจายลงในแมBน้ำ ลำ
คลอง หรือแหลงB นำ้ ตาB ง ๆ ในธรรมชาติ
(22) เมอ่ื ไดFรับอันตรายจากสารฆBาหนู ควรไดรF ับการปฐมพยาบาล และรีบนำไปพบแพทยf
การเตรียมเหยอ่ื (Preparation of baits)
เหยื่อที่ใชFผสมพิษตBอใหFหนูกินมีหลายชนิด เชBน เนื้อบด ปลาปúน อาหารแหFงประเภทขนมปúง ปลายขFาว
ขFาวโพดปúน มันฝรั่ง เนื้อมะพรFาว ขFอสำคัญคือตFองรูFจักเลือกเหยื่อตามชนิดท่ีหนูชอบ ทั้งนี้เพื่อดึงดูดใจใหFหนูมากินเหยื่อพิษ
มาก ๆ น่ันเอง ซ่ึงกระทำไดโF ดยการทดสอบเหย่อื (Pre-baiting) เพ่อื ทราบชนดิ ของเหย่อื และใหFหนูเคยชนิ กับเหยอื่ เสยี กอB น
นอกจากนี้เทยื่อที่ใชFตFองเปcนชนิดที่ใหมB และสดดFวย ในการผสมเหยื่อพิษสำหรับเหยื่อที่แหFงประเภทปลาย
ขFาว ควรจะใสBน้ำมันพืขหรือน้ำเช่ือมลงไปดFวย ทั้งนี้เพื่อใหFเหยื่อดลุณเคลFและรับกับยาพีบไดFดีขึ้น คารผสมเหยื่อกับสารฆBาหนู
ควรไชFปริมาณตามที่กำหนดไวFสำหรับสารนำหนูแตBละชนิด แตBถFใชFสารฆBาหนูนั้นไปอาจทำใหFหนูไมBตาย และเกิดเช็ดเหยื่อไดF
การใชFสารฆBาหนูที่มากเกินกำหนดเปcนการเพื่มอันตรายตBอคนและสัตวfเลี้ยงที่อาศัยอยูBในบริเวณนั้นๆ ดFวย ขFอสำคัญอีก
ประการหนึ่งในการผสมเหยื่อพิพก็ดีอ เหยื่อพิษควรจะคลุกคลFาเขFากันอยBางดี เมื่อหนูกินเขFาไปจึงเกิดประสิทธิภาพในการฆBา
หรือทำลาย ซึ่งทำไดFโดยผูFเตรียมเหยื่อสวมถุงมือ และใชFชFอนดลุกเคลFจนเขFากัน สำหรับการเศรียมเหยื่อพิบปริมาณมาก และ
ทำเปนc ประจำควรผสมเหย่อื พษิ โดยการใชFเครื่องผสมแทน
ขอa ควรระวงั ในการผสมเหย่ือกับสารฆ=าหนู
(1) ภาชนะใสBเหยื่อพินตFองเลือกชนิดท่ีมีลักษณะพิเศษเพื่อปjองกันมีใหFเกิดอันตรายกับคนและสัตวfเลี้ยงไดF (ดังแสดง
ในภาพที่ 8-1)
(2) ภาชนะที่ใชFในการผสมเหยื่อพิบควรแยกเก็บไวFใหFหBางจากคน และสัตวfเลี้ยง หรืออาจทำเครื่องหมายอันตรายไ วF
และหาF มนำไปใชFประโยชนอf ยาB งอืน่
(3) หลีกเส่ียงอยาB ใหFยาพิมสมั ผสั ถกู รBางกาย หายใจ หรอื กินเขFาไปในรBางกาย
(4) ควรผสมเหยอื่ พิษในทที่ มี่ กี ารระบายอากาศดี
3.6) การจดั ทำภาชนะใส=เหยอ่ื พษิ

P a g e | 135

การใชFสารเบื่อหนปู ระเภทออกฤทธิ์ชFในการกำจัดหนูในหมูBบFาน หรือในไรBนา จะประสบผลสำเร็จหรือไมBนั้นขึ้นอยูBกับ
ระยะเวลาท่วี างเหยือ่ พษิ และสภาพของเหยอ่ื พินดงั นน้ั เพือ่ รักษาสภาพของเหยื่อพษิ ใหดF เี สมอ และเพอื่ ปอj งกนั ไมใB หFเกิดพินหรือ
อนั ตรายแกสB ัตวอf นื่ จึงจำเปนc อยาB งยงิ่ ทต่ี อF งมภี าชนะใสเB หย่อื พษิ ทีด่ ี
เนื่องจากภาชนะใสBเหยื่อพิษนั้น อาจทำไดFหลายรูปแบบ แตBภาชนะใสBเหยื่อพิษที่จะใชFวางเหย่ือพิษใหFไดFผลดี ควรมีลักษณะ
ดังนี้

(1) ปÇองกนั น้ำไดa (Water prooD
การทำภาชนะไสเB หยอื่ พมิ ใหFสามารถปอj งกันนำ้ ไดนF ัน้ มคี วามสำคญั มากปกตนิ ำ้ นัน้ อาจมาไดFจาก 2 ทาง คอื

จากน้ำฝนที่ตกลงมา และจากความชืน้ ของดิน เหย่อื พษิ ท่วี างไวFเปcนอาทติ ยf หรือจะเสือ่ มสลายอยBางรวดเรว็ ถFาเปqยกน้ำหรอื ถูก
ความช้นื ผลก็คอื ทำใหFหนไู มยB อมกินเหยือ่ พษิ เน่ืองจากนสิ ยั เลอื กกนิ อาหารของมนั น่ันเอง

(2) ปÇองกันสตั วอC ่นื ไดa (Protect non-target species)
พวกสัตวfตBาง ๆ ที่เขFาไปในภาชนะใสBเหยื่อพิษ เชBน มด ปลวก คางคก กบและงู เปcนเหตุใหFการควบคุม

กำจัดหนูไมBคBอยไดFผล ควรปjองกันโดยใชFสารฆBาแมลงฉีดพBน หรือใชFสารฆBาหนูโรยพื้นของภาชนะใสBเหยื่อ ก็สามารถปjองกัน
แมลงไดF หรือยกระดับภาชนะใสBเหยื่อใหFสูงจากพื้น 2 -3 ซ.ม. ก็สามารถปjองกันดางตกหรือกบไดF แตBหนูเปcนนักปgนปjายที่ดี หนู
จะหาทางเขาF ภาชนะใสBเหย่ือพษิ ไดF

(3) ขนาดใหญ=เพียงพอ ( Big enough)สิ่งที่ตFองคำนึงอีกประการ คือ ภาชนะใสBเหยื่อพิษตFองมีขนาดใหญBเพียง
พอที่จะบรรจุปริมาณของเหยื่อพิษที่วางแตBละครั้ง โดยทั่วไปมักจะทำใหFมีขนาดใหญBพอที่จะบรรจุเหย่ือพิษไดFครั้งละประมาณ
500 กรัม หรือประมาณวาB ใสBเหยอ่ื พิษขนาดปรมิ าณเหมาะสำหรับระยะเวลาประมาณ 2-4 อาทติ ยf

(4) วสั ดุที่ใชaตอa งหาไดaในทaองอ่ินและราคาถูก (Locally available andinexpensive)
เพื่อการประหยดั คBาใชFจBาย

(5) ไมด= งึ ดูดขโมย (Not attractive to potential thieves)
ถาF ภาชนะใสเB หยื่อทำดFวยวสั ดอุ ยBางดี ราคาแพง ยอB มดงึ ดูดผอFู นื่ ทำใหภF าชนะใสเB หชอื่ พษิ หายอยเูB ปcนประจำ และหาย
โดยไมBทราบสาเหตุ ดังนน้ั จึงแนะนำใหFใชวF สั ดุที่หางาB ยในทอF งถ่นิ และราคาถกู ทำภาชนะใสเB หยอื่ พษิ

P a g e | 136

บทที่ 9
กฎอนามัยระหวา่ งประเทศ พ.ศ.๒๕๔๘ และแนวทางการดำเนินงานตามกฎฯ

ความเป็นมาของกฎอนามยั ระหว่างประเทศ

• มี ๒ ฉบับ ปq ๒๕๑๒(1969) และ ปq ๒๕๔๘ (2005)
• ฉบบั แรก ปq ๒๕๑๒

– ปญú หาจากการระบาดใหญBของอหิวาตกโรคขFามประเทศในแถบยโุ รป
– มกี ารพฒั นาระเบียบสขุ าภบิ าลระหวาB งประเทศ
– การระบาดขาF มไปหลายประเทศ-->ทวปี
– องคกf ารอนามยั โลกเขFามาเกีย่ วขอF งดแู ล
– รวB มกับปรบั จากการสขุ าภิบาลเปนc กฎระหวาB งประเทศครอบคลุมโรคระบาดอื่นดวF ย
“กฎอนามัยระหวBางประเทศ” (IHR) ฉบับแรกเริ่มใชFตั้งแตB พ.ศ. 2512 (ค.ศ.1969) แตBพบปúญหาวBา บางประเทศใชF
ปúญหาโรคติดตBอระหวBางประเทศเปcนขFอกีดกันทางการคFา การใชFมาตรการที่รุนแรงเกินจำเปcน เชBน การกักตัว การเลือกปฏิบัติ
การละเมิดสิทธิสBวนบุคคล นอกจากนี้สถานการณfโรคติดตBอระหวBางประเทศเปลี่ยนไป มีโรคติดตBออันตรายใหมB ๆ ที่แพรB
ระบาดขFามประเทศเกิดขึ้น เชBน โรคซารfส โรคไขFหวัดนก เปcนตFน ซึ่ง IHR ฉบับเดิมไมBครอบคลุม องคfการอนามัยโลกและ
ประเทศสมาชิกจึงไดFทบทวนปรับปรุงแกFไขใหมBโดยไดFรับความเห็นชอบจากนานาประเทศสมาชิกในที่ประชุมสมัชชาอนามัย
โลกเมื่อเดือนพฤษภาคม พ.ศ.2548 (ค.ศ.2005) และเรียกชื่อยBอวBา IHR (2005) ซึ่งมีผลบังคับใชFตั้งแตBวันที่ 15 มิถุนายน พ.ศ.
2550 (ค.ศ. 2007) เปนc ตนF มา
ความแตกตBางระหวBาง IHR ฉบับเกBากับฉบับใหมB (2005) คือ IHR ฉบับเกBาเนFนการควบคุมโรคที่ชBองทางเขFาออก
ประเทศ (Point of Entry หรอื PoE) โดยกำหนดโรคที่ตFองควบคุมและรายงานเพียง 3 โรค ไดแF กB อหิวาตกโรค ไขFเหลือง และ
กาฬโรค แตB IHR ฉบับใหมBกำหนดใหFประเทศสมาชิกตFองพัฒนาสมรรถนะหลัก (Core Capacity) ใหFสามารถตรวจจับการ
ระบาดของโรคหรือภัยคุกคามดFานสาธารณสุขไดFตั้งแตBระดับชุมชน วางมาตรการปjองกันควบคุมโรคที่ไมสBงผลกระทบตBอการ
เดินทาง/ขนสBงระหวBางประเทศโดยไมBจำเปcน และกำหนดโรคที่ตFองแจFงใหFองคfการอนามัยโลกทราบภายใน 24 ชั่วโมง ซึ่งมีท้ัง
โรคติดตBอที่มีโอกาสแพรBระบาดขFามประเทศ รวมทั้งเหตุการณfฉุกเฉินท่ีเกิดจากโรคติดตBอระหวBางสัตวfและคน อาหาร สารเคมี
และกัมมันตรงั สีและนิวเคลยี รดf Fวย

IHR (2005) ประกอบดFวยตัวบท 66 มาตรา โดยเรียงมาตราตั้งแต Bบทนิยาม เจตนารมณfและขอบเขต หลักการและ
อำนาจตามความรับผิดชอบ ขFอมูลขBาวสารและการดำเนินการดFานสาธารณสุขคำแนะนำ การดำเนินการที่ชBองทางเขFาออก
(PointofEntry)การจัดการขององคfการอนามัยโลกสBวนแนวทางปฏิบัติของประเทศสมาชิกตาม IHR(2005) ถูกกำหนดไวFใน
ภาคผนวกซึ่งมีทั้งสิ้น 9 ผนวก (Annex) โดยถือวBาเปcนสBวนหนึ่งของขFอกำหนดตาม IHR (2005) โดยเฉพาะสมรรถนะหลัก
(CoreCapacity) ในการเฝjาระวัง การเตรียมความพรFอมและการตอบโตFภาวะฉุกเฉินดFานสาธารณสุขระหวBางประเทศ
ตลอดจนชBองทางเขFาออกของประเทศสมาชิกรวมทั้งเครื่องมือตัดสินใจในการประเมินและแจFงเหตุการณfฉุกเฉินดFาน
สาธารณสุขระหวBางประเทศตBอองคfการอนามัยโลก ในการจัดพิมพfครั้งที่ 2 องคfการอนามัยโลกไดFเพิ่มเติมเอกสารแนบทFาย
(Appendix) ทเ่ี ปนc ขFอมลู เพ่ือความเขาF ใจเกยี่ วกับ IHR ยง่ิ ขนึ้ ซึง่ ไมนB บั วาB เปนc ขอF กำหนดตาม IHR (2005)

P a g e | 137

บทนิยามทเี่ กี่ยวขอ้ ง
1. ตามเจตนารมณขf องกฎอนามัยระหวาB งประเทศ (ตอB ไปจะเรยี กยอB วาB “กฎอนามยั ”)

“สิ่งที่ไดFรับผลกระทบ” หมายถึง บุคคล กระเปÀาเดินทาง สินคFาบรรทุก ตูFบรรทุกสินคFา ยานพาหนะ สินคFา หีบหBอ
พัสดุไปรษณียภัณฑf หรือศพที่ติดเช้ือหรือปนเปgoอน หรือเปcนแหลBงนำพาการติดเชื้อ หรือการปนเปgoอน ซึ่งอาจจะทำใหFเกิดความ
เสี่ยงดาF นสาธารณสขุ

“พื้นที่ที่ไดFรับผลกระทบ” หมายถึง พื้นท่ีทางภูมิศาสตรfที่องคfการอนามัยโลกแนะนำใหFดำเนินมาตรการดFาน
สาธารณสุขภายใตFกฎอนามัยนี้
“การปนเปgoอน” หมายถึง การมีเชื้อโรค หรือสารพิษ หรือวัตถุมีพิษอยูBบนรBางกายคนหรือสัตวf หรือบนหรือในผลิตภัณฑfท่ี
เตรียมไวFเพื่อบริโภค หรืออยูBบนสิ่งของอื่นๆ รวมถึงยานพาหนะที่อาจมีสBวนทำใหFเกิดความเสี่ยงดFานสาธารณสุข
“ยานพาหนะ” หมายถึง เครื่องบิน เรือ รถไฟ ยานพาหนะทางบก หรือยานขนสBงอื่นๆ ที่ใชFในการเดินทางระหวBางประเทศ “ผFู
ควบคุมบังคับยานพาหนะ” หมายถึง บุคคลทั่วไป หรือบุคคลที่ไดFรับมอบอำนาจตามกฎหมายใหFทำการควบคุมบังคับ
ยานพาหนะ หรอื ตวั แทน
“การกำจัดการปนเปgoอน” หมายถึง ขั้นตอนของมาตรการดFานสาธารณสุขที่ดำเนินการ เพื่อกำจัดเชื้อโรคหรือสารพิษหรือวัตถุ
อื่นบนรBางกายคนหรือสัตวfหรือในผลิตภัณฑfที่เตรียมไวFเพื่อบริโภค หรืออยูBบนสิ่งของอื่นๆ รวมถึงยานพาหนะที่อาจมีสBวนทำใหF
เกดิ ความเสี่ยงดFานสาธารณสุข
“การกำจัดหนู” หมายถึง วิธีดำเนินการตามมาตรการดFานสาธารณสุขที่ใชFเพื่อควบคุม หรือทำลาย สัตวfฟúนแทะที่เปcนพาหะนำ
โรคสูBคน ที่พบในกระเปÀาเดินทาง สินคFาบรรทุก ตูFบรรทุกสินคFา ยานพาหนะ อุปกรณfอำนวยความสะดวกตBางๆ สินคFาอื่น และ
พัสดุไปรษณยี ภณั ฑfท่ีชอB งทางเขFาออกประเทศ
“โรค” หมายถงึ ความเจบ็ ปวÇ ย หรือสภาวะทางการแพทยfทเ่ี ปcนอันตราย หรอื อาจเปนc อันตรายตBอมนษุ ยf ไมวB Bาจะมีสาเหตุหรือ
มาจากแหลงB ใด
“การทำลายเชื้อ” หมายถึง วิธีดำเนินการตามมาตรการดFานสาธารณสุขที่ใชFเพื่อควบคุม หรือกำจัดเช้ือโรคบนรBางกายของคน
หรือสัตวf หรือในหรือบนกระเปÀาเดินทาง สินคFาบรรทุก ตFูบรรทุกสินคFา ยานพาหนะ สินคFา และพัสดุไปรษณียภัณฑfโดยใชF
สารเคมหี รอื สารทางกายภาพโดยตรง
“การกำจัดแมลง” หมายถึง วิธีดำเนินการตามมาตรการดFานสาธารณสุขที่ใชFเพื่อควบคุม หรือกำจัดแมลงนำโรค ท่ีพบใน
กระเปาÀ เดินทาง สนิ คาF บรรทกุ ตFูบรรทกุ สนิ คาF ยานพาหนะ สินคาF และพสั ดไุ ปรษณียภัณฑf
“เหตุการณf” หมายถึง การปรากฎอาการของโรคหรอื เหตุการณทf ี่อาจกBอใหFเกิดโรค
“มาตรการดFานสาธารณสุข” หมายถึง วิธีการที่ใชFเพื่อปjองกันการแพรBกระจายของโรคหรือการปนเปgoอน มาตรการดFาน
สาธารณสขุ ไมรB วมการบงั คบั ใชFกฎหมาย หรือมาตรการรกั ษาความปลอดภัยหรือความมน่ั คง
“ผูFเจ็บปÇวย” หมายถึง บุคคลที่เจ็บปÇวยหรือไดFรับผลกระทบดFวยโรคหรือภัย ที่อาจทำใหFเกิดความเสี่ยงดFานสาธารณสุข “การ
ติดเชื้อ” หมายถึง การที่เชื้อโรคเขFาสูBรBางกายคนและสัตวfและเจริญเติบโตหรือเพิ่มจำนวน จนอาจทำใหFเกิดความเสี่ยงดFาน
สาธารณสขุ
“การตรวจสอบ” หมายถึง การตรวจสอบพื้นที่ กระเปÀาเดินทาง ตูFบรรทุกสินคFา ยานพาหนะ อุปกรณfอำนวยความสะดวก
ตBางๆ สินคFา หรือพัสดุไปรษณียภัณฑfรวมทั้งการตรวจสอบขFอมูลและเอกสารที่เกี่ยวขFอง โดยเจFาหนFาท่ีผูFมีอำนาจหรือภายใตF
การดูแลของเจาF หนFาทผี่ มFู อี ำนาจ เพ่อื ประเมินความเสยี่ งดาF นสาธารณสขุ
“ผเูF ดินทาง” หมายถงึ ตัวบคุ คลที่เดนิ ทางไปมาระหวBางประเทศ
“พาหะนำโรค” หมายถงึ แมลงหรือสัตวfอื่นทน่ี ำเชอ้ื กBอโรคทท่ี ำใหเF กดิ ความเสี่ยงดาF นสาธารณสุข
มาตรา 2 เจตนารมณfและขอบเขต

P a g e | 138

เจตนารมณfและขอบเขตของกฎอนามัยนี้ เพื่อปjองกัน คุFมครอง ควบคุม และดำเนินการตอบโตFทางดFานสาธารณสุขตBอการ
แพรBกระจายโรคระหวBางประเทศที่เปนc ไปในทศิ ทางเดยี วกนั เพอ่ื จำกดั ความเสย่ี งดFานสาธารณสขุ และหลกี เลย่ี งการแทรกแทรง
โดยไมจB ำเปนc ตอB การจราจรและการคาF ระหวBางประเทศ
มาตรา 3 หลักการ
1. การปฏบิ ัติตามกฎอนามัยนจี้ ะตอF งเคารพศกั ดิ์ศรีสิทธมิ นุษยชน และเสรีภาพพืน้ ฐานของบคุ คล
2. การปฏิบตั ติ ามกฎอนามัยนี้จะตFองเปcนไปตามกฎบตั รสหประชาชาตแิ ละธรรมนูญขององคกf ารอนามยั โลก
3. การปฎบิ ตั ิตามกฎอนามัยนีจ้ ะตFองเปcนไปตามเปาj ประสงคใf นการใชอF ยาB งถวF นหนFา เพ่อื การปjองกันทุกคนบนโลกจากการ
แพรBกระจายของโรคระหวBางประเทศ
4. ตามกฎบัตรสหประชาชาติ หลักการของกฎหมายระหวBางประเทศ ทุกประเทศมีสิทธิอธิปไตยในการออกกฎหมายและ
ปฏิบัติตามกฎหมายตามนโยบายดFานสาธารณสุขของประเทศ ในการนี้ ทุกประเทศควรสBงเสริมสนับสนุนเจตนารมณfของกฎ
อนามัยน้ี
สมรรถนะหลัก (Core Capacity)ของประเทศในการปฏิบตั ิงานตามกฎอนามยั ระหว=างประเทศ พ.ศ.2548

เปcนขีดความสามารถในการปฏิบัติงานตามขFอกาหนดของกฎอนามัย ํระหวBางประเทศเพื่อปjองกันตลอดจนรองรับ
การตรวจจับการระบาดของโรคและภัยคุกคามดFานสาธารณสุขในทุกระดับตั้งแตBชุมชน จังหวัดเขตและประเทศวางมาตรการ
ปjองกันควบคุมโรค และลดผลกระทบตBอการเดินทาง การขนสBงระหวBางประเทศ ตFองมีการแจFงโรคใหFองคfการอนามัยโลกผBาน
จดุ ประสานงานกฎอนามัยระหวาB งประเทศทราบภายใน 24 ชวั่ โมง ถFาพบผูปF Çวย 4 โรค ไดแF กB ไขทF รพษิ ,

IHR Purpose & Scope
"to prevent, protect against, control and provide a public health response to the

international spread of disease in ways that are commensurate with and restricted to public health
risks, and which avoid unnecessary interference with international traffic and trade"

เพื่อปÇองกัน ปกปÇอง ควบคุม และใหaการตอบสนองดaวยมาตรการทางสาธารณสุขต=อการแพร=กระจายของโรค
ขaามแดนประเทศ ในวิถีทางที่สัมพันธCและจำกัดกับความเสี่ยงทางสาธารณสุข และหลีกเลี่ยงการรบกวนที่ไม=จำเปIนต=อการ
เดนิ ทางและการคาa ระหวา= งประเทศ
ท่ีมา: ธรี ศักดิ์ ชักนำ,ศนู ยคf วามรวB มมือทางระบาดวิทยานานาชาต,ิ สำนกั ระบาดวทิ ยา กรมควบคมุ โรค ,กระทรวงสาธารณสขุ

IHR 1969 (94 Articles)
PART I—DEFINITIONS
PART II—NOTIFICATIONS AND EPIDEMIOLOGICAL INFORMATION
PART III—HEALTH ORGANIZATION
PART IV—HEALTH MEASURES AND PROCEDURE
Chapter I—General Provisions
Chapter II—Health Measures on Departure
Chapter III—Health Measures Applicable between Ports or Airports of Departure and Arrival
Chapter IV—Health Measures on Arrival
Chapter V—Measures concerning the International Transport of Cargo, Goods, Baggage, and Mail
PART V—SPECIAL PROVISIONS RELATING TO EACH OF THE DISEASES SUBJECT TO THE REGULATIONS
Chapter I—Plague

P a g e | 139

Chapter II—Cholera
Chapter III—Yellow Fever
PART VI—HEALTH DOCUMENTS
PART VII—CHARGES
PART VIII—VARIOUS PROVISIONS
PART IX—FINAL PROVISIONS
IHR 1969(4 Appendices& 6 Annexs)
Appendix 1 DERATTING CERTIFICATE-DERATTING EXEMPTION CERTIFICATE
Appendix 2 INTERNATIONAL CERTIFICATE OF VACCINATION OR REVACCINATION AGAINST YELLOW FEVER
Appendix 3 MARITIME DECLARATION OF HEALTH
Appendix 4 HEALTH PART OF THE AIRCRAFT GENERAL DECLARATION
Annex I POSITION OF MEMBER STATES, ASSOCIATE MEMBERS AND OTHER STATES BOUND BY THE
INTERNATIONAL HEALTH REGULATIONS (1969)
Annex II RESERVATIONS TO THE INTERNATIONAL HEALTH REGULATIONS (1969)
Annex III OBLIGATIONS OF HEALTH ADMINISTRATIONS UNDER THE INTERNATIONAL HEALTH REGULATIONS
(1969)
Annex IV WHO EPIDEMIOLOGICAL INFORMATION SERVICE TO MEMBER STATES
Annex V STANDARDS OF HYGIENE ON SHIPS AND AIRCRAFT CARRYING PERSONS TAKING PART IN PERIODIC
MASS CONGREGATIONS
Annex VI MODEL OF A CORRECTLY COMPLETED INTERNATIONAL CERTIFICATE OF VACCINATION
Global changing
สาระสำคญั เนFนท่ี

• อหิวาตกโรค ไขFเหลอื ง กาฬโรค

• การควบคมุ โรคทีด่ BานระหวาB งประเทศเปcนหลัก

สาระสำคญั
IHR (2005) ประกอบดFวยตัวบท 66 มาตรา โดยเรียงมาตราต้ังแตBบทนิยาม เจตนารมณfและขอบเขต

หลักการและอํานาจ ตามความรับผิดชอบ ขFอมูลขBาวสาร กฎอนามัยระหวBางประเทศ และการดําเนินการดFาน
สาธารณสุข พ.ศ. 2548 (2005) คําแนะนํา การดําเนินการที่ชBองทาง เขFาออก (Point of Entry) การจัดการ ของ
องคfการอนามัยโลก สBวนแนวทาง ปฏิบัติของประเทศสมาชิกตาม IHR (2005) ถูกกําหนดไวFในภาคผนวกซึ่ง มีทั้งส้ิน
9 ผนวก (Annex) โดยถือวBา เปcนสBวนหนึ่งของขFอกําหนดตาม IHR (2005) โดยเฉพาะสมรรถนะหลัก (Core
Capacity) ในการเฝjาระวัง การเตรียมความพรFอมและการตอบโตFภาวะฉุกเฉิน ดFานสาธารณสุขระหวBางประเทศ
ตลอดจนชBองทางเขFาออกของประเทศสมาชิก รวมทั้งเครื่องมือตัดสินใจในการประเมินและแจFงเหตุการณfฉุกเฉินดFาน
สาธารณสุข ระหวBางประเทศตBอองคfการอนามัยโลก ในการจัดพิมพfครั้งที่ 2 องคfการอนามัย โลกไดFเพิ่มเติม
เอกสารแนบทFาย (Appendix) ที่เปcนขFอมูลเพ่ือความเขFาใจเกี่ยว กับ IHR ยิ่งขึ้น ซึ่งไมBนับวBาเปcนขFอกําหนดตาม IHR
(2005)
ปญú หาประชากรโลกจำนวนท่ีเพมิ่ ขน้ึ
1.ปญú หาการขาดแคลนอาหารและทพั ยากร

P a g e | 140

- เมอ่ื ประชากรเพมิ่ ขึน้ อยBางมากอาหารและทรัพยากรตBางๆ ยอB มไมBเพียงพอตอB ความตFองการ กBอใหFเกดิ การขาดแคลนในบาง
ประเทศทก่ี ำลงั พัฒนา
- การพัฒนาเทคโนโลยตี Bางๆ อาจทำใหอF าหารมีสารพิษปนเปogอน หรือ ทำลายส่งิ แวดลFอมซึง่ เปcนแหลงB ทรัพยากรท่ีสำคญั

2. ปúญหาการเสื่อมโทรมของสงิ่ แวดลอF มทางธรรมชาติ
- เม่ือมีการขาดแคลนทรัพยากรเกดิ ขนึ้ ทำใหFตFองมีการบุกรุกปาÇ ไมF เพอ่ื ท่จี ะหาทรัพยากร ทำใหFเกิดการขาดพนื้ ทีป่ ÇาไมF และเปนc
การทำลายระบบนิเวศนf
- ดFานการพัฒนาเทคโนโลยที ีพ่ ฒั นาไปอยBางมาก มีการปลBอยของเสียสBูที่ตาB ง ๆ ทำใหเF กดิ มลพษิ ซงึ่ กอB ใหFเกดิ อนั ตรายแกB
ประชากรโลก และ ทำใหสF ภาพอากาศโลกมอี ุณหภมู สิ ูงข้นึ

3. ปญú หาดาF นคุณภาพชวี ติ และสงั คม
- เมอื่ ทรัพยากรมีอยูBอยBางจำกดั แตปB ระชากรกลับเพมิ่ ข้ึนอยาB งมาก ทำใหเF กิดการแยงB ชิงทรพั ยากรและการแขBงขันทางสังคม
สูงขนึ้
- กBอใหFเกิดปúญหาทางดFานสงั คม เชนB การขาดการศกึ ษา สขุ ภาพอนามัยไมBดี ขาดแคลนท่อี ยBู และ ปญú หาการวBางงาน

4. ปúญหาการขดั แยงF ระหวBางประเทศ
- ประเทศท่มี ีการพฒั นาแลFว บางประเทศมนี โยบายระบายประชากรออก เพือ่ แสวงหาอาณานิคมและทรพั ยากรธรรมชาตมิ าก
ข้ึน ซง่ึ อาจทำหใเF กดิ การขดั แยงF ขนึ้ ประหวาB งประเทศ
- กอB ใหFเกดิ ปúญหา รุกกลำ้ ขFามพรมเดิน หรอื ผFอู พยพเขFามาอยาB งผิดกฎหมาย

ววิ ัฒนาการของเชอื้ กBอโรค
เชอ้ื วณั โรค
เชอื้ วณั โรคดอื้ ยา
เชอื้ วัณโรคดอื้ ยาหลายขนาน

เชื้อกBอโรค (Infectious Agents) คือ ชื่อเรียกจุลินทรียf (Microorganisms) หรือสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กที่อาศัยรBางกาย
ของสิ่งมีชีวิตอื่น เพื่อการเจริญเติบโตและการสืบเผBาพันธุf ไมBวBาจะเปcนพืช สัตวf หรือมนุษยf จุลินทรียfเหลBานี้สามารถรุกรานเขFา
ไปภายในรBางกายของผูFถูกอาศัยที่เรียกกันวBา “โฮสตf” (Host) ทำใหFเกิดการติดเชื้อและกBอใหFเกิดโรคที่อาจเปcนอันตรายถึงแกB
ชีวิต
จุลินทรียfบางชนิดยังสามารถอาศัยรBางกายของโฮสตfสBงตBอหรือถBายทอดเชื้อโรค (Pathogens) ไปยังสิ่งมีชีวิตอื่นไดFอีกดFวย ท้ัง
จากการสัมผัสกันโดยตรง ผBานการหายใจรBวมกัน การปนเปgoอนไปในอาหารหรือน้ำด่ืม หรือแมFแตBการสBงเชื้อผBานตัวกลางท่ี
เรียกวBา “พาหะ” (Vector) ซึ่งนำไปสูBการแพรBระบาดและการติดเชื้อเปcนบริเวณกวFาง นอกจากนี้ เชื้อโรคบางชนิดยังสามารถ
พัฒนาและวิวัฒนาการตนเองที่ทำใหFเกิดการแพรBระบาดขFามสายพันธุf จากสัตวfชนิดหนึ่งไปสูBสิ่งมีชีวิตชนิดอื่นไดFโดยไมBถูกจำกัด
ตามกฎเกณฑfของธรรมชาติ เพราะการขาดภมู คิ Fุมกัน

P a g e | 141

เชือ้ กอ่ โรคเหล่าน้ี สามารถจำแนกออกเปน็ 5 ประเภท คอื

ไวรัส (Virus) คือ สิ่งอนุภาคขนาดเล็กที่มีเสFนผBานศูนยfกลางราว 20 ถึง 400 นาโนเมตร ประกอบขึ้นจาก
องคfประกอบที่สำคัญ 3 สBวน คือ สารพันธุกรรม (Genetic Materials) หรือกรดนิวคลิอิก (Nucleic Acids) ที่เรารูFจักกันดีใน
ชื่อดีเอ็นเอ (DNA) และอารfเอ็นเอ (RNA) หBอหุFมดFวยโปรตีน (Capsid) และไขมันดFานนอกสุดของเปลือกหุFม (Envelope) ท่ี
สำคัญไวรัสมีความสามารถในการกลายพนั ธแfุ ละวิวฒั นาการตนเอง

การติดเช้ือ: ไวรัสเปcนสิ่งมีชีวิตที่ไมBสามารถสืบพันธุfไดFดFวยตนเอง จึงจำเปcนตFองอาศัยรBางกายของโฮสตf เพื่อการดำรง
เผBาพันธุf ดังนั้นเมื่อเกิดการติดเชื้อ ไวรัสจะทำการถBายทอดสารพันธุกรรมของตนเขFาไปภายในเซลลfของโฮสตfหรือเจาะทะลวง
เขFาไปภายในเซลลfโดยตรง เพื่อเปล่ียนแปลงคำสั่งการและการทำงานของเซลลf ใหFทำการจำลองสารพันธุกรรมของตนและ
สรFางองคfประกอบของไวรัสโดยดBวน ดังนั้นภายในเซลลfของโฮสตfที่ติดเชื้อจะมีประชากรของไวรัสเพิ่มขึ้นอยBางรวดเร็ว จนใน
ทFายท่ีสุด เมื่อเกินขีดความสามารถในการรองรับ เซลลfที่ถูกไวรัสรุกรานจะเกิดการระเบิดออก (Burst) ซึ่งเปcนการถูกทำลายลง
อยาB งถาวร

การรกั ษา : วัคซีน (Vaccine) และยาตาF นไวรสั (Antivirals) ซึง่ การติดเช้อื จากไวรัสบางชนิดนัน้ ยากตอB การรักษา
ตัวอยBาง : ไขFหวัดใหญB (Influenza) โรคโควิด-19 (Coronavirus Disease-2019) ซึ่งสBงผลกระทบโดยตรงตBอระบบ
หายใจ เปcนไวรสั ท่เี กดิ จากการติดเชอื้ ผาB นละอองฝอย (Droplets) และการสัมผสั สารคัดหลัง่ ทปี่ นเปogอนเช้ือไวรัส

P a g e | 142

รูปร่างของแบคทีเรีย

แบคทีเรีย (Bacteria) คือ สิ่งมีชีวิตเซลลfเดียวที่มีโครงสรFางเรียบงBาย ไมBสลับซับซFอน มีเซลลfแบบโพรคาริโอต

(Prokaryotic Cell) ไมBมีเยื่อแบBงบริเวณนิวเคลียส (Nucleus) มีโครงสรFางหBอหุFมเซลลf เชBน เยื่อหุFมเซลลfและผนังเซลลf ซึ่งเปcน
สารประกอบโปรตีนและคารfโบไฮเดรต แบคทีเรียบางชนิดสามารถสรFาง แคปซูล (Capsule) หรือชั้นเมือก (Slime
Layer) และอาจมีรยางคf (Flagella) หรือขนขนาดเล็ก (Pili) ที่ชBวยในการเคลื่อนไหวและการยึดเกาะเซลลfโฮสตf อาศัยอยูB
ทว่ั ไปในธรรมชาติ ท้ังใตFพ้นื ดนิ ในน้ำ ในอากาศ รวมไปถงึ ตามรBางกายของพชื สตั วแf ละมนษุ ยf

การติดเชื้อ : แบคทีเรียสามารถรุกรานเขFาไปในเซลลfของโฮสตfไดFโดยตรง ทำการทำลายเนื้อเย่ือและหลบหลีกกลไก
ภูมิคุFมกันของโฮสตf รวมไปถึงการผลิตสารพิษที่เปcนอันตรายตBอรBางกายของผูFติดเชื้อไดFอีกดFวย แบคทีเรียสBวนใหญBเขFาสูBรBางกาย
ของโฮสตfผBานทางบาดแผล การรับประทาน และทางการสูดหายใจ หรือในบางกรณีที่ภูมิคุFมกันของรBางกายอBอนแอลง
แบคทีเรยี ทแี่ ตBเดิมอาศยั อยBบู นรBางกายของโฮสตfอาจสงB ผลใหFเกดิ โรคและอาการเจบ็ ปÇวยไดFเชBนกัน

การรกั ษา : ยาปฏชิ วี นะ (Antibiotics) การรักษาความสะอาดและสุขอนามยั
ตัวอยา= ง : อหิวาตกโรค (Cholera) วัณโรค (Tuberculosis) และโรคบาดทะยกั (Tetanus)

เชื้อรา (Fungi) คือ สิ่งมีชีวิตหลายเซลลfที่มีขนาดและรูปรBางในหลายลักษณะ เชBน ยีสตfและเห็ดรา มีเซลลfแบบยู

คาริโอต (Eukaryotic Cell) คือ มีเยื่อหFุมนิวเคลียส มีองคfประกอบสำคัญที่เรียกวBา “ไฮฟา” (Hypha) ซึ่งเปcนเสFนใยขนาดเล็ก
ท่ีอยBูรวมกันเปcนกอF นหรอื ถักทอเปcนรBางแห (Mycelium) เปนc สง่ิ มีชีวติ คลาF ยพืช ซ่งึ ไมBมกี ารพฒั นาในสวB นของลำตนF และราก อกี
ทั้ง ไมBมีคลอโรฟ®ลลf สBงผลใหFราไมBสามารถสังเคราะหfแสงเพ่ือสรFางอาหารไดFดFวยตนเองเหมือนพืช ราจึงอาศัยการหลั่งเอนไซมf
เพื่อยBอยสลายและดูดซึมสารอินทรียfในบริเวณโดยรอบ เชื้อราน้ัน อาศัยการแบBงตัว การขาดออกเปcนทBอน รวมไปถึงการสรFาง
สปอรf (Spore) ทสี่ ามารถฟงุj กระจายไปในอากาศเพือ่ การสบื พันธfุ

การติดเชื้อ : การติดเชื้อสBวนใหญBเกิดขึ้นจากการสัมผัสกับสปอรfหรือสูดดมเชื้อราเขFาไปโดยตรง สBงผลใหFการติดเช้ือ
มักเกิดขึ้นบริเวณผิวหนังและในสBวนของระบบทางเดินหายใจ ซึ่งโดยทั่วไปแลFวการตดิ เชื้อจากเชื้อราในธรรมชาติเปcนเรื่องที่พบ
เห็นไดFยากในรBางกายมนุษยfทมี่ ภี ูมิคFุมกนั แข็งแรง แตBมกั มีโอกาสพบเหน็ ไดบF อB ยครัง้ มากกวาB ในพชื และสตั วf

การรักษา : มีทั้งยาทาภายนอกและยารับประทาน แตBการหลบเลี่ยงการสัมผัสกับแหลBงเชื้อโรคโดยตรงเปcนการ
ปอj งกนั ท่ดี ีทส่ี ดุ

ตัวอยา= ง : โรคนำ้ กัดเทFา (Athlete’s foot) โรคกลากและเกลือ้ น (Tinea) เปcนตFน

P a g e | 143

โพรโตซัว (Protozoa) คือ สิ่งมีชีวิตเซลลfเดียวที่มีคณุ สมบัติในการดำรงชีพเหมือนสัตวfหลายเซลลf มีเซลลfแบบยู

คาริโอต มีระบบตBาง ๆ ภายในเซลลfสมบรู ณf มีการดำรงชีพทั้งแบบอิสระและอาศัยอยูBรBวมกับสิ่งมีชีวิตชนิดอื่น ในวงจรชีวิตของ
โพรโตซัวสามารถสืบพันธุfไดFหลายครั้งและมีวิธีการมากมายในการแพรBกระจาย ไมBวBาจะเปcนการเปล่ียนโฮสตf หรือการปะปนไป
กบั อาหารและน้ำ รวมไปถึงการเกาะติดไปกับแมลง เพอ่ื ใชFแมลงเปcนพาหะในการแพรพB นั ธุแf ละเลอื กหาโฮสตตf ัวใหมB

การติดเชื้อ : โพรโตซัวสามารถรุกรานเขFาสูBรBางกายของโฮสตfผBานทางระบบทางเดินอาหาร ระบบหมุนเวียนเลือด
และสBวนตBาง ๆ ของรBางกาย โดยมีกลไกการทำงานคลFายคลึงกับไวรัส อยBางเชBน เมื่อเกิดการติดเชื้อในกระแสเลือด โพรโทซัวที่
รุกรานเขFาไปภายในเซลลfเม็ดเลือดแดงจะทำการแทรกแซงการทำงานของเซลลf เพื่อเรBงเพิ่มจำนวนประชากรของตนภายใน
เซลลดf งั กลาB ว ซ่ึงสBงผลใหFเซลลเf มด็ เลอื ดแดงถกู ทำลายลงอยาB งถาวรในทาF ยทสี่ ดุ นอกจากนี้ โพรโตซวั บางชนิดยังสามารถปลอB ย
เอนไซมfหรือสารพษิ ที่เปcนอันตรายตอB รBางกายของโฮสตfไดFอกี ดFวย

การรักษา : มียารักษาโรคจากการติดเชื้อโพรโตซัวบางชนิด แตBการดูแลรักษาความสะอาดและสุขอนามัย รวมถึง
การหลบเลี่ยงการสมั ผสั กับแหลBงเชอื้ โรคโดยตรงเปนc การปjองกันโรคทดี่ ที ี่สดุ

ตวั อยา= ง : มาลาเรีย (Malaria) จากเชอ้ื โพรโตซวั ทีเ่ รียกวาB “พลาสโมเดยี ม” (Plasmodium) มยี งุ เปนc พาหะ

พยาธิ (Parasite Worms) คือ สิ่งมีชีวิตหลายเซลลfที่มีขนาดใหญBที่สุดในบรรดาตัวกBอโรคทั้ง 5 เปcนสิ่งมีชีวิตท่ี

สามารถมองเห็นไดFดFวยตาเปลBา มีการดำรงชีวิตแบบเปcนปรสิต (Parasites) หรือที่เรียกกันวBา “พยาธิ” อาศัยอยูBไดFทั้งไดFใน
ทะเล แหลBงนำ้ จดื และในพื้นทช่ี น้ื แฉะ เชBน หนอนตวั แบน (Flat Worms) และหนอนตัวกลม (Round Worms) ท้ังหลาย

การติดเชื้อ : พยาธิสามารถรุกรานเขFาสูBรBางกายของโฮสตfไดFจากหลากหลายเสFนทางตลอดวงจรชีวิตของพยาธิ
เหลBานั้น ไมBวBาจะอยูBในชBวงชีวิตที่เปcนไขB ตัวอBอน หรือเมื่อโตเต็มวัย ซึ่งพยาธิบางชนิดสามารถชอนไชทะลุผBานผิวหนังเขFาสูB
รBางกายของโฮสตfไดFโดยตรง โดยทั่วไปแลFว พยาธิจะบุกรุกเขFาหาเซลลfของโฮสตfผBานทางระบบน้ำเหลืองหรือระบบหมุนเวียน
โลหิตเพื่อเขFาสูBอวัยวะที่สำคญั ในรBางกายผFูติดเชื้อ เชBน หัวใจ และปอด หรือบุกรุกมาตามระบบทางเดินอาหารเพื่อไปเจริญเปcน
ตวั โตเต็มวัยภายในลำไสFเลก็ เพ่ือดูดซึมสารอาหาร เปนc ตนF

การรักษา : มียารักษาโรคพยาธิ แตBการดูแลรักษาความสะอาดและหลบเลี่ยงการสัมผัสกับแหลBงเชื้อโรคโดยตรงเปcน
การปอj งกนั โรคทดี่ ที สี่ ุด

ตัวอย=าง : โรคเกิดจากพยาธิปากขอ (Hookworm Infection) โรคพยาธิไสFเดือน (Ascariasis) และโรคพยาธิใบไมF
ตบั เปนc ตนF

P a g e | 144

การเปลยี่ นแปลงสภาพภมู อิ ากาศและภยั ธรรมชาติ

การเปลย่ี นแปลงระบบภมู ิอากาศ(climate system) โดยมนุษยfเกดิ ขึน้ จากการปลอB ยก∑าคารfบอนไดออกไซดแf ละ
ก∑าซเรอื นกระจกอื่นๆ ออกสบBู รรยากาศโลกในชวB ง150 กวาB ปทq ่ีผาB นมา ก∑าซเรอื นกระจกดดู ซบั และกกั เก็บความรFอนทแ่ี ผอB อก
จากโลก ผลคอื โลกรFอนข้นึ กจิ กรรมของมนษุ ยfทัง้ จากการใชเF ชอื้ เพลิงฟอสซลิ การตดั ไมทF ำลายปาÇ และการทำปศุสัตวเf ชิง
อตุ สาหกรรมเรงB ใหFเกิดภาวะโลกรFอนและในทส่ี ดุ นำไปสกBู ารเปลี่ยนแปลงสภาพภมู ิอากาศทีเ่ ปนc อนั ตราย

ปญñ หา
ประชากรที่เพ่มิ ข้ึน /demographic change
การเปล่ยี นแปลงของสภาพภมู ิอากาศ
การเคลอื่ นยFายของประชากร
พัฒนาการของเชอ้ื กอB โรค
นวตั กรรมการผลิตอาหารและการสงB ออก
ความเสย่ี งดFานอาหาร สารเคมี รงั สี…………
Health Security
กฎอนามยั ฉบบั แรก ไมคB รอบคลมุ ปญú หา
ปúญหาของกฎอนามยั ระหวBางประเทศ ฉบับแรก
เนื่องจากวBาขFอกำหนดตBาง ๆ ในกฎอนามัยระหวBางประเทศฉบับนี้มีความไมBสอดคลFองกับปúญหาและสถานการณf
ดFานสาธารณสขุ ทีม่ กี ารเปลยี่ นแปลงโดยตลอด และยังมบี างประเทศท่ีนำปญú หาเรือ่ งโรคตดิ ตBอระหวาB งประเทศมาเปcนขอF กีดกัน
ทางการคFาและมีการใชFมาตรการที่รุนแรง เชBน การกักตัว การหFามเขFาประเทศ การเลือกปฏิบัติ การละเมิดสิทธิสBวนบุคคล
เปนc ตFน
ดังนั้น องคfการอนามัยโลกจึงไดFรBวมกับประเทศสมาชิกจัดทำกฎอนามัยระหวBางประเทศฉบับใหมBขึ้นมา เพื่อใหFสามารถ
ตรวจจับการระบาดของโรคหรือภียคุกคามดFานสาธารณะสุขและมีการวางมาตรการปjองกันควบคุมโรค และลดผลกระทบตBอ
การเดินทาง โดยเฉพาะเรื่องการขนสBงระหวBางประเทศ โดยกฎอนามัยระหวBางประเทศฉบับใหมBนี้ ไดFผBานการรับรองในท่ี
ประชุมสมัชชาอนามัยโลกเมื่อเดือนพฤษภาคม 2548 จากสมาชิกองคfการอนามัยโลกทุกประเทศ และมีผลบังคัใชFตั้งแตB 15
มถิ นุ ายน 2550 เปนc ตFนไป

ปúญหาการใชกF ฎฯ ฉบบั แรก ปq ๒๕๑๒
– บางประเทศใชปF ญú หาโรคตดิ ตอB ระหวาB งประเทศเปนc ขอF กีดกนั ทางการคาF
– การปกปด® ขอF มูล
– การใชFมาตรการทรี่ นุ แรงเกินจำเปcน เชนB การกักตวั การหFามเขาF ประเทศ การเลือกปฏบิ ัติ การละเมดิ สทิ ธิ
สวB นบุคคล

P a g e | 145

การปรับเปลี่ยนกฎอนามยั ระหวBางประเทศ
คณะทำงานรBางกฎฯ

ประเทศสมาชิกองคfการอนามยั โลกพิจารณารBวมกนั โดยแบงB ตามภูมิภาค
แตลB ะประเทศจัดประชมุ องคfกรทีเ่ กีย่ วขFองพิจารณาราB ง(ไทย ๒ ครงั้ )

คณะทำงานแตลB ะภูมภิ าคพิจารณาอีกครัง้
ประเทศสมาชิกองคกf ารอนามัยโลก (เจนีวา)
ผ=านมติสมชั ชาองคCการอนามยั โลก

พฤษภาคม ๒๕๔๘ ท่ปี ระชุมสมัชชาองคกf ารอนามัยโลก ครง้ั ท่ี ๕๘ รบั รองกฎอนามัยระหวBางประเทศฉบบั ปรบั ปรงุ ใหมB ‘IHR
2005’

แนวทางปฏบิ ตั ขิ องประเทศสมาชิกองคกC ารอนามยั โลก
ประเทศสมาชกิ รบั รองกฎฯ IHR 2005
๒๕๔๘ ๒๕๕๐

ประเทศสมาชิกพจิ ารณาเนอ้ื หา