คู่มือการใช้สมุนไพรไทย-จีน

Page 1

คมู ือการใชสมุนไพรไทย-จีน

กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก
กระทรวงสาธารณสุข
พ.ศ. 2551

ISBN 978-974-8062-72-3

Page 2

Page 3

คูมือการใชส มุนไพรไทย-จนี

ที่ปรึกษา

นายแพทยลือชา วนรัตน อธบิ ดีกรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก
นายแพทยวชิ ัย โชคววิ ัฒน ผูทรงคุณวุฒิ
นายแพทยสมยศ เจรญิ ศักดิ์ ผูท รงคุณวฒุ ิ

บรรณาธกิ าร

เย็นจติ ร เตชะดํารงสิน

คณะทํางาน

ทัศนยี  ฮาซาไนน พเยาว เหมือนวงษญาติ อภญิ ญา เวชพงศา รพีพล ภโววาท

วิญู เตโชวาณชิ ย วฒุ ิ วุฒธิ รรมเวช สวาง กอแสงเรอื ง สมชาย จิรพินจิ วงศ

เบญจนีย เภาพานิชย ยุพาวดี บญุ ชิต รวนิ ันท กุดทิง

เจา ของลขิ สทิ ธิ์: กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก กระทรวงสาธารณสุข

ออกแบบ: เยน็ จิตร เตชะดาํ รงสนิ

ถายภาพ: อาวธุ ราชสีหวรรณ อัศวิน นรนิ ทชัยรงั ษี

พิมพคร้งั ที่ 1: มีนาคม 2551 จาํ นวน 1,000 เลม

พมิ พที่ : สาํ นกั งานกิจการโรงพิมพ องคการทหารผานศึกในพระบรมราชปู ถมั ภ
2/9 ซอยกรุงเทพฯ-นนทบรุ ี 31 เขตบางซ่ือ กรุงเทพมหานคร 10800

ขอมูลทางบรรณานุกรมของหอสมดุ แหงชาติ

เย็นจิตร เตชะดํารงสนิ (บรรณาธิการ)

คูมือการใชสมุนไพรไทย-จีน—กรงุ เทพมหานคร:
สํานกั งานกจิ การโรงพิมพองคการทหารผา นศกึ ในพระบรมราชูปถมั ภ, 2551. 208 หนา ภาพประกอบ
กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

กระทรวงสาธารณสุข

ISBN 978-974-8062-72-3

Page 4

ก กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

คํานํา

ประเทศไทยและสาธารณรัฐประชาชนจีนต้ังอยูในภูมิภาคที่มีความหลากหลายทางชีวภาพของ
ทรัพยากรพชื และสัตว และทรพั ยากรพชื ของทั้งสองประเทศมีจาํ นวนไมน อ ยท่ีเหมอื นกนั ยงั ผลใหส มนุ ไพร
ไทยและจนี มีบางสว นท่ีเหมือนกัน แตม ีช่อื เรยี กไทยและจีนตางกนั นอกจากนีส้ าธารณรัฐประชาชนจนี ยัง
เปน แบบอยา งทดี่ ปี ระเทศหนึง่ ของโลกทีม่ ีการใชส มุนไพรในการปอ งกันและรกั ษาโรคตา ง ๆ ใหก บั ประชาชน
จนี จาํ นวน 1,300 ลานคนไดอยางพอเพยี งและมปี ระสทิ ธภิ าพ มกี ารบันทึกการใชสมนุ ไพรอยางเปน ระบบ
มานานนับพนั ป และมแี บบแผนในการใชว ธิ ที างวทิ ยาศาสตรมาสนับสนนุ ภูมิปญญาดัง้ เดิม โดยเปน ท่ี
ยอมรบั ของนานาประเทศทว่ั โลก

ประเทศไทยมรี ะบบการแพทยแผนไทยเชนกัน แตไมมีการบนั ทกึ อยางเปน ระบบมากนกั การแพทย
และสมุนไพรทงั้ ของไทยและจีนทไ่ี ดสืบทอดเปน ภมู ิปญ ญามาแตโบราณกาล มคี วามลมุ ลกึ สขุ ุมและละเอยี ด
ประณีตสอดคลองกบั วถิ ีชวี ติ และวัฒนธรรมอันดีงามของคนไทยและคนจีนอยา งแนบแนน เมื่อศกึ ษาใน
แนวลกึ จะพบวา การแพทยท้ังสองแผนตางมจี ุดเดนของตัวเองและมบี างสว นท่ีคลายคลงึ กัน สามารถนาํ มา
ประยกุ ตใ ชใ หเ หมาะสม การพฒั นาดา นการแพทยต ามภูมิปญ ญาจะตอ งพฒั นาควบคไู ปกบั ดา นเภสัชกรรม
เพ่ือใหการใชยาสมุนไพรเปนไปอยางถูกตอง ปลอดภัย และมีประสิทธิผล จาํ เปนตองทราบวิธีแปรรูป
ตัวยาใหมีคณุ ภาพและวิธใี ชส มนุ ไพรทถ่ี กู ตอ ง

กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลอื ก เปนหนวยงานในสังกัดกระทรวงสาธารณสขุ
ทร่ี ับผดิ ชอบการถา ยทอดองคค วามรูแ ละเทคโนโลยดี า นการแพทยแ ผนไทย การแพทยทางเลอื กและสมนุ ไพร
ไดต ระหนกั ถึงความจําเปน ของการรวบรวมขอมลู การใชส มุนไพรไทยและจีนเหลานีไ้ วใ ชป ระโยชน จงึ ได
จดั ทําหนงั สอื “คมู อื การใชสมุนไพรไทย-จนี ” ขึน้ โดยไดคัดเลือกสมุนไพรท่ียอมรบั วามปี ระโยชน หาได
งา ยในประเทศไทย และมีความสําคัญดา นเศรษฐกิจและการสาธารณสุข มีการใชทัง้ สองประเทศจาํ นวน
50 ชนิดมารวบรวมไว ซึ่งมีเน้ือหาครอบคลุมท้ังดา นความรทู ่ัวไปและการใชส มุนไพรเปน รายชนดิ เพ่อื ให
บุคลากรสาธารณสขุ และผูสนใจทว่ั ไปศึกษาและสามารถนําสมุนไพรดงั กลา วไปใชไ ดอ ยางมนั่ ใจ มีเหตผุ ล
และกวางขวางยง่ิ ข้ึน

กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ขอขอบคุณคณะทํางานทุกทานที่มี
ความตัง้ ใจและความทุมเทเสียสละ รวมมือกันทาํ งานจนหนังสอื เลม นี้สาํ เรจ็ ลลุ ว งไปดว ยดี และหวังเปน

Page 5

คมู ือการใชส มุนไพรไทย-จนี ข

อยา งย่งิ วา องคความรูด า นสมุนไพรไทย-จนี ในหนังสอื เลม นจี้ ะมสี ว นชว ยสะทอ นใหเ หน็ การนําขอดขี อง
ศาสตรอ่ืนมาใชใหเกิดประโยชน เพ่ือพัฒนาศาสตรของตนและเกิดความรวมมือกัน มุงหวังให
ผลการรักษาโรคมีประสทิ ธิภาพเพิ่มขนึ้ และสนบั สนนุ การพึง่ ตนเองดา นสุขภาพของประเทศ

(นายแพทยลอื ชา วนรตั น)
อธบิ ดกี รมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

Page 6

ค กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก

สารบญั หนา

คาํ นาํ ก

สารบญั ค

สารบญั ภาพ ฉ

ภาพสมุนไพรไทย-จีน 1
11
บทนํา 13
21
ความรทู ั่วไปเก่ยี วกับสมุนไพร 30
34
การใชย าสมุนไพร 44
45
รสของยาไทยและยาจนี 48
51
การเตรียมตวั ยาพรอ มใช 55
57
การใชส มุนไพรรายชนดิ 60
- กระวาน : โตวโคว (豆蔻 Doukou) 62
- กะเมง็ : ฮั่นเหลียนเฉา (旱莲草 Hanliancao) 66
- กานพลู : ติงเซยี ง (丁香 Dingxiang) 69
- กงิ่ หมอ น : ซังจือ (桑枝 Sangzhi) 72
- กง่ิ อบเชยจนี : กยุ จอื (桂枝 Guizhi) 76
- เกสรบวั หลวง : เหลยี นซู (莲须 Lianxu) 80
- โกฐขแ้ี มว : ตี้หวง (地黄 Dihuang) 83
- โกฐเขมา : ชงั จู (苍术 Cangzhu) 86
- โกฐจุฬาลาํ พา : ชิงเฮา (青蒿 Qinghao) 90
- โกฐเชยี ง : ตงั กุย (当归 Danggui) 93
- โกฐน้ําเตา : ตาหวง (大黄 Dahuang)
- โกฐสอ : ไปจื่อ (白芷 Baizhi)
- โกฐหวั บัว : ชวนซยฺ ง (川芎 Chuanxiong)
- ขิง : เจียง (姜 Jiang)
- คนทสี อ : มา นจงิ จ่ือ (蔓荆子 Manjingzi)
- เฉากว ย : เฉากั่ว (草果 Caoguo)

คมู ือการใชสมุนไพรไทย-จนี Page 7

สารบัญ (ตอ ) ง

- ชะเอมเทศ : กันเฉา (甘草 Gancao) หนา
- ดอกคําฝอย : หงฮวา (红花 Honghua) 95
- ดบี วั : เหลยี นจ่ือซิน (莲子心 Lianzixin) 101
- ดปี ลี : ปปอ (荜茇 Bibo) 104
- ตน พิมเสน : ฮวั่ เซยี ง (藿香 Huoxiang) 106
- ตน สะระแหน : ปอ เหอ (薄荷 Bohe) 109
- บว ยดํา : อูเหมย (乌梅 Wumei) 111
- ใบมะขามแขก : ฟานเซ่ียเย่ีย (番泻叶 Fanxieye) 113
- ใบหมอน : ซังเยยี่ (桑叶 Sangye) 116
- เปลอื กรากโบตั๋น : หมูตันผี (牡丹皮 Mudanpi) 119
- เปลือกรากหมอ น : ซังไปผี (桑白皮 Sangbaipi) 122
- โปงรากสน : ฝหู ลิง (茯苓 Fuling) 125
- ผลพดุ ซอน : จือจื่อ (栀子 Zhizi) 128
- ผลเลย่ี น : ชวนเลี่ยนจื่อ (川楝子 Chuanlianzi) 130
- ผักคาวทอง : ยฺหวีซิงเฉา (鱼腥草 Yuxingcao) 133
- ผวิ สมจีน : เฉินผี (陈皮 Chenpi) 136
- พทุ ราจนี : ตาเจา (大枣 Dazao) 139
- ฟา ทะลายโจร : ชวนซินเหลียน (穿心莲 Chuanxinlian) 142
- เมลด็ บัว : เหลียนจื่อ (莲子 Lianzi) 144
- เมลด็ ฝอยทอง : ทูซ ือจ่อื (兔丝子 Tusizi) 149
- ราชดดั : ยาตา นจอ่ื (鸭胆子 Yadanzi) 151
- เรวดง: ซาเหริน (砂仁 Sharen) 154
- ลูกจนั ทนเ ทศ : โรว โตว โคว (肉豆蔻 Roudoukou) 157
- ลูกเดือย : อี้อี่เหริน (意苡仁 Yiyiren) 160
- เล็บมือนาง : ส่ือจฺวินจ่ือ (使君子 Shijunzi) 164
167

Page 8

จ กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก

สารบัญ (ตอ ) หนา

- วา นพรา ว : เซยี นเหมา (仙茅 Xianmao) 170
- วานนํ้า : จั้งชางผู (藏菖蒲 Zangchangpu) 173
- สายน้าํ ผ้ึง : จนิ อ๋นิ ฮวา (金银花 Jinyinhua) 176
- สเี สยี ด : เออ ฉา (儿茶 Ercha) 179
- หญา คา : ไปเ หมาเกนิ (白茅根 BaiMaogen) 182
- หญาแหวหมู : เซียงฟู (香附 Xiangfu) 185
- หมาก : ปงหลาง (槟榔 Binglang) 189
- โหราเดอื ยไก : ฟูจ่ือ (附子 Fuzi) 192
- อบเชยจนี : โรวกุย (肉桂 Rougui) 196

คมู ือการใชสมุนไพรไทย-จนี Page 9

สารบญั ภาพ ฉ

1. กระวาน : โตวโคว (Fructus Amomi Rotundus) หนา
2. กะเมง็ : ฮ่ันเหลียนเฉา (Herba Ecliptae) 1, 45
3. กานพลู : ติงเซยี ง (Flos Caryophylli) 1, 48
4. กิง่ หมอน : ซังจือ (Ramulus Mori) 1, 51
5. กิง่ อบเชยจนี : กยุ จอื (Ramulus Cinnamomi) 1, 55
6. เกสรบวั หลวง : เหลยี นซู (Stamen Nelumbinis) 1, 57
7. โกฐข้แี มว : ตห้ี วง (Radix Rehmanniae) 1, 60
8. โกฐเขมา : ชงั จู (Rhizoma Atractylodis) 2, 62
9. โกฐจฬุ าลาํ พา : ชิงเฮา (Herba Artemisiae Annuae) 2, 66
10. โกฐเชยี ง : ตังกยุ (Radix Angelicae Sinensis) 2, 69
11. โกฐนาํ้ เตา : ตาหวง (Radix et Rhizoma Rhei) 2, 72
12. โกฐสอ : ไปจ ือ่ (Radix Angelicae Dahuricae) 3, 76
13. โกฐหัวบวั : ชวนซฺยง (Rhizoma Chuanxiong) 3, 80
14. ขงิ : เจยี ง (Rhizoma Zingiberis) 3, 83
15. คนทีสอ : มานจงิ จอื่ (Fructus Viticis) 3, 86
16. เฉากว ย : เฉากั่ว (Fructus Tsaoko) 3, 90
17. ชะเอมเทศ : กนั เฉา (Radix Glycyrrhiza) 3, 93
18. ดอกคําฝอย : หงฮวา (Flos Carthami) 4, 95
19. ดีบัว : เหลียนจื่อซนิ (Plumula Nelumbinis) 4, 101
20. ดปี ลี : ปปอ (Fructus Piperis Longi) 4, 104
21. ตนพมิ เสน : ฮ่ัวเซยี ง (Herba Pogostemonis) 4, 106
22. ตน สะระแหน : ปอเหอ (Herba Menthae) 4, 109
23. บว ยดํา : อูเหมย (Fructus Mume) 5, 111
24. ใบมะขามแขก : ฟานเซ่ียเยี่ย (Folium Sennae) 5, 113
25. ใบหมอน : ซังเยยี่ (Folium Mori) 5, 116
26. เปลอื กรากโบตัน๋ : หมูตันผี (Cortex Moutan) 5, 119
5, 122

Page 10

ช กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

สารบัญภาพ (ตอ) หนา

27. เปลอื กรากหมอ น : ซังไปผี (Cortex Mori) 5, 125
28. โปงรากสน : ฝูหลิง (Poria) 6, 128
29. ผลพดุ ซอ น : จือจื่อ (Fructus Gardeniae) 6, 130
30. ผลเล่ยี น : ชวนเลี่ยนจื่อ (Fructus Toosendan) 6, 133
31. ผักคาวทอง : ยหฺ วีซิงเฉา (Herba Houttuyniae) 6, 136
32. ผวิ สม จีน : เฉินผี (Pericarpium Citri Reticulatae) 6, 139
33. พทุ ราจนี : ตาเจา (Fructus Jujubae) 6, 142
34. ฟาทะลายโจร : ชวนซินเหลียน (Herba Andrographitis) 7, 144
35. เมล็ดบัว : เหลียนจ่ือ (Semen Nelumbinis) 7, 149
36. เมลด็ ฝอยทอง : ทซู อื จ่ือ (Semen Cuscutae) 7, 151
37. ราชดัด : ยาตา นจอ่ื (Fructus Bruceae) 7, 154
38. เรว ดง : ซาเหริน (Fructus Amomi) 7, 157
39. ลูกจันทนเ ทศ : โรว โตว โคว (Semen Myristicae) 7, 160
40. ลกู เดอื ย : อ้ีอ่ีเหริน (Semen Coicis) 8, 164
41. เล็บมือนาง : สื่อจฺวินจ่ือ (Fructus Quisqualis) 8, 167
42. วา นพรา ว : เซยี นเหมา (Rhizoma Curculiginis) 8, 170
43. วานนาํ้ : จั้งชางผู (Rhizoma Acori Calami) 8, 173
44. สายนาํ้ ผึง้ : จินอ๋ินฮวา (Flos Lonicerae) 8, 176
45. สีเสียด : เออฉา (Catechu) 8, 179
46. หญา คา : ไปเหมาเกิน (Rhizoma Imperatae) 9, 182
47. หญา แหว หมู : เซียงฟู (Rhizoma Cyperi) 9, 185
48. หมาก : ปงหลาง (Semen Arecae) 9, 189
49. โหราเดือยไก : ฟูจ่ือ (Radix Aconiti Lateralis Preparata) 9, 192
50. อบเชยจีน : โรวกุย (Cortex Cinnamomi) 9, 196

คมู ือการใชส มุนไพรไทย-จนี Page 11

ภาพสมุนไพรไทย-จีน 1

2 เซนติเมตร 1 เซนติเมตร

กระวาน (Fructus Amomi Rotundus) กะเม็ง (Herba Ecliptae)

2 เซนตเิ มตร 1 เซนติเมตร

กงิ่ อบเชยจีน (Ramulus Cinnamomi) กิ่งหมอน (Ramulus Mori)

2 เซนตเิ มตร 2 เซนติเมตร

กานพลู (Flos Caryophylli) เกสรบัวหลวง (Stamen Nelumbinis)

Page 12

2 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

(Radix 2 เซนติเมตร โกฐเขมา (Rhizoma Atractylod2isเ)ซนติเมตร

โกฐขี้แมว Rehmanniae)

5 เซนติเมตร

ตังกุยเซนิ (Radix Angelicae Sinensis) 2 เซนตเิ มตร

โกฐเชยี ง หรือ ตงั กุยเหวย (Radix Angelicae Sinensis)

2 เซนตเิ มตร 3 เซนตเิ มตร

ตงั กุยโถว (Radix Angelicae Sinensis) โกฐจุฬาลําพา (Herba Artemisiae Annuae)

คมู อื การใชสมุนไพรไทย-จีน Page 13

3

2 เซนตเิ มตร โกฐสอ (Radix Angelicae Dahuric2aเeซ)นติเมตร

โกฐน้าํ เตา (Radix et Rhizoma Rhei)

3 เซนติเมตร 2 เซนติเมตร

โกฐหวั บัว (Rhizoma Chuanxiong) ขิงแหง (Rhizoma Zingiberis)

0.5 เซนตเิ มตร 1 เซนติเมตร

คนทีสอ (Fructus Viticis) เฉากวย (Fructus Tsaoko)

Page 14

4 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก

2 เซนติเมตร 2 เซนตเิ มตร

ชะเอมเทศ (Radix Glycyrrhizae) ชะเอมเทศผัดนา้ํ ผง้ึ (Radix Glycyrrhizae Preparata)

0.5 เซนตเิ มตร 0.5 เซนติเมตร

ดอกคําฝอย (Flos Carthami) ดีบัว (Plumula Nelumbinis)

1 เซนติเมตร 2 เซนติเมตร

ดีปลี (Fructus Piperis Longi) ตน พิมเสน (Herba Pogostemonis)

คมู อื การใชส มนุ ไพรไทย-จนี Page 15

5

2 เซนตเิ มตร 2 เซนตเิ มตร

ตนสะระแหน (Herba Menthae) บว ยดาํ (Fructus Mume)

2 เซนติเมตร 2 เซนติเมตร

ใบมะขามแขก (Folium Sennae) ใบหมอน (Folium Mori)

2 เซนตเิ มตร 2 เซนติเมตร

เปลือกรากโบต๋ัน (Cortex Moutan) เปลือกรากหมอน (Cortex Mori)

Page 16

6 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

3 เซนตเิ มตร 2 เซนติเมตร

โปงรากสน (Poria) ผลพุดซอน (Fructus Gardeniae)

2 เซนตเิ มตร 3 เซนตเิ มตร

ผลเลี่ยน (Fructus Toosendan) ผักคาวทอง (Herba Houttuyniae)

2 เซนติเมตร 2 เซนตเิ มตร

ผวิ สมจีน (Pericarpium Citri Reticulatae) พุทราจีน (Fructus Jujubae)

คมู อื การใชสมนุ ไพรไทย-จีน Page 17

7

2 เซนตเิ มตร 1 เซนตเิ มตร

ฟาทะลายโจร (Herba Andrographis) เมล็ดบัว (Semen Nelumbinis)

0.3 เซนติเมตร 0.5 เซนตเิ มตร

เมล็ดฝอยทอง (Semen Cuscutae) ราชดัด (Fructus Bruceae)

0.5 เซนตเิ มตร 2 เซนตเิ มตร

เรวดง (Fructus Amomi) ลูกจนั ทนเ ทศ (Semen Myristicae)

Page 18

8 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

0.5 เซนติเมตร 0.5 เซนติเมตร

ลูกเดือย (Semen Coicis) เล็บมือนาง (Fructus Quisqualis)

1 เซนตเิ มตร 2 เซนตเิ มตร

วานพราว (Rhizoma Curculiginis) วานน้ํา (Rhizoma Acori Calami)

0.5 เซนตเิ มตร 1 เซนตเิ มตร

สายนาํ้ ผ้ึง (Flos Lonicerae) สีเสียด (Catechu)

คมู ือการใชสมุนไพรไทย-จนี Page 19

9

(Rhizoma 1 เซนติเมตร 1 เซนตเิ มตร

หญา คา Imperatae) หญาแหวหมู (Rhizoma Cyperi)

1 เซนติเมตร 2 เซนตเิ มตร

เมล็ดหมาก (Semen Arecae) โหราเดอื ยไก (Radix Aconiti Lateralis Preparata)

5 เซนติเมตร 2 เซนติเมตร

อบเชยจีน (Cortex Cinnamomi) อบเชยจีน (Cortex Cinnamomi)

Page 20

10 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

Page 21

คมู ือการใชสมุนไพรไทย-จนี 11

บทนาํ

จากการศกึ ษาดูงานดานการแพทยและสมนุ ไพรจีนในสาธารณรัฐประชาชนจีนของนักวชิ าการไทย

พบวา การวจิ ยั และพัฒนายาจากสมุนไพรจีนมีความกาวหนามาก และสาธารณรัฐประชาชนจีนมีทรพั ยากร

ดา นสมุนไพรและตาํ ราเกยี่ วกบั สมุนไพรมากมาย การนาํ สมุนไพรมาใชเปน ยารักษาโรคในการแพทยแผน

จีนนั้น ไดมกี ารพฒั นาสบื ตอกนั มานานนบั พันป ท้ังในชว งทสี่ าธารณรัฐประชาชนจีนปดประเทศระหวาง
ป ค.ศ. 1949-1990 รวมเวลา 41 ปนั้น การพัฒนาสมุนไพรไดดาํ เนินการมาโดยตลอด และไดเพิ่มการ
วิจัยและพัฒนาสมุนไพรในทุก ๆ ดาน ตามนโยบายการเรงรัดการผลิตยาจากสมุนไพรมาทดแทนยาท่ี

ขาดแคลนซง่ึ ตองนําเขาจากตางประเทศ ทําใหส าธารณรัฐประชาชนจนี มกี ารใชส มนุ ไพรและยาจากสมนุ ไพร

ในงานสาธารณสขุ ของประเทศอยางกวา งขวาง ขอมลู การใชและการพัฒนาสมุนไพรในดานตา ง ๆ ไดม ีการ

บนั ทึกอยา งตอ เนือ่ ง โดยใชค วามรูทางวิทยาศาสตรแ ละเทคโนโลยสี มยั ใหมมาศึกษาวจิ ยั เพือ่ หาขอ มูลมา

สนบั สนุนการใชต ามภมู ปิ ญญาดั้งเดิม
ในป พ.ศ. 2534-2535 กรมวิทยาศาสตรก ารแพทยไดร ับงบประมาณสนบั สนนุ จากองคก าร

อนามยั โลกในการจดั ทําโครงการ “Expert Committee, for Transferring Technology and Integration
of Knowledge in Chinese and Thai Herbal Medicine” โดยไดดาํ เนินการในรปู แบบของคณะกรรมการ
และไดจ ดั ตั้งคณะกรรมการผเู ชี่ยวชาญการถายทอดเทคโนโลยีและประสมประสานประโยชนดานการใช

สมนุ ไพร เพือ่ แปลและรวบรวมขอ มูลท่ีเปน ประโยชนตอ การใช การวิจัย รวมทั้งการควบคมุ คุณภาพของ

สมนุ ไพร ซ่ึงขอ มูลตาง ๆ เหลาน้นั ไดรวบรวมจากตาํ ราสมุนไพรจนี ทีน่ าเช่ือถอื และเปนทย่ี อมรับของแพทย
แผนจีนจาํ นวน 19 เลม เปนงานทีย่ ังไมม กี ารแปลเปน ภาษาไทยหรอื ภาษาองั กฤษในขณะนน้ั โดยใช
ขอ มลู จากรายงานการศกึ ษาวจิ ยั ทง้ั ในและตางประเทศ นํามาประกอบเพือ่ ใหส มบรู ณยิง่ ขึ้น สมุนไพรทีไ่ ด

คัดเลือกเปนสมุนไพรทม่ี กี ารใชและมีความสําคัญดา นสาธารณสุข ไดแก เรว หมอ น บวั หลวง และพลคู าว

แตเนอ่ื งจากมขี อจํากดั ดานงบประมาณจึงไมสามารถดําเนินการตอ เนือ่ งได และนา เสียดายทป่ี รมาจารย

หลายทา นในคณะกรรมการดังกลา วไดลว งลบั ไปแลว อาทิ ศาสตราจารย ดร.วิเชยี ร จรี วงศ ดร.มานะ

รักวทิ ยาศาสตร นายเจนกิจ เวชพงศา นายวิทติ วณั นาวบิ ูล ทา นเหลา น้ันลว นเปนผมู คี วามรภู าษาจีน

ดา นการแพทยแ ละเภสชั กรรมเปน อยา งดีและไดอ ทุ ิศเวลาในการศึกษา พจิ ารณา แปล และเรียบเรียง

เปนภาษาไทย สามารถถา ยทอดองคความรูทถี่ กู ตอ งใหผูสนใจนําไปใชประโยชน ผูเ ขยี นโชคดที ่ไี ดมีโอกาส

Page 22

12 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

เปนกรรมการในชดุ นั้น และผเู ขียนตระหนกั ดวี าภาษาจนี มศี ัพทเ ทคนิคเฉพาะดาน โดยเฉพาะอยางยงิ่
ทางดานการแพทยและเภสัชกรรม มีศัพทเฉพาะวิชา ไมสามารถสื่อความหมายใหเขาใจไดโดยบุคคล
ธรรมดา และไดเห็นประโยชนของการนาํ องคความรูดังกลาวมาประยุกตใชใหเหมาะสม จึงมีความคิด
ที่จะสานตอเจตนารมณของปรมาจารยเหลา นั้น

กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก โดยสถาบนั การแพทยไทย-จนี เอเชยี
ตะวันออกเฉียงใต ในฐานะหนวยงานที่รับผิดชอบในการพัฒนาและถายทอดองคความรูดานศาสตร
การแพทยแ ผนจีนทถี่ ูกตอ ง และผสมผสานการแพทยแ ผนจีนทเ่ี หมาะสมเขาสูระบบสุขภาพ จงึ ไดจดั ทาํ
หนังสือ “คมู ือการใชส มนุ ไพรไทย-จนี ” น้ีข้ึน โดยมวี ัตถปุ ระสงคเ พอ่ื จัดการความรูดานการใชส มุนไพร
ไทย-จนี เผยแพรความรูดา นการใชป ระโยชนจากสมุนไพรไทย-จีน และสนับสนนุ การผลักดนั วิทยาการ
ดานสมุนไพรใหก า วหนาตอ ไป เพื่อใหเกิดประโยชนสงู สุดแกค นไทย

ในการจดั ทาํ หนงั สอื “คมู อื การใชสมุนไพรไทย-จนี ” นี้ตองใชความพยายามอยา งสงู ในการสบื คน
ขอมูลจากเอกสารและตาํ ราหลายสิบเลม ท้ังภาษาไทยและภาษาจีน โดยขอ มลู เกีย่ วกบั สมุนไพรไทยไดจ าก
เอกสารท่ีสะทอ นภูมปิ ญญาไทยจากหลายแหลง ท้งั จากตําราแพทยแผนไทยและผลงานวจิ ัยตา ง ๆ สว น
ขอ มลู สมนุ ไพรจีนไดจ ากเภสชั ตาํ รับของสาธารณรัฐประชาชนจนี (Pharmacopoeia of the People’s
Republic of China) ตาํ รายาจนี (Chinese Materia Medica) ตาํ ราการแปรรปู สมุนไพรจนี (Processing
of Traditional Chinese Medicine) และตําราวชิ าการศาสตรการแพทยแ ผนจนี ซงึ่ ตาํ ราเหลา น้ีสว น
ใหญต ีพมิ พเปนภาษาจีน มีศัพทเทคนิคเฉพาะมากมาย ทําใหยากลาํ บากในการแปล และเม่ือแปลเปน
ภาษาไทยแลว ตอ งมาเรยี บเรยี งใหมใ หเ ปนภาษาทีเ่ ขาใจงา ยสาํ หรบั ผูอานทัว่ ไป รวมทงั้ ไดจ ดั ทําภาพประกอบ
ตวั ยาแตล ะชนดิ ซึง่ กวา จะเปนรปู เลม เผยแพรไ ดต อ งใชเ วลาและความพยายามมาก

หนังสอื “คมู อื การใชส มุนไพรไทย-จีน” เลมนป้ี ระกอบดว ยเนอื้ หาที่สาํ คัญ 2 สวน สว นแรก
เปน เรื่องของความรทู ัว่ ไปท่ีควรทราบ เพอ่ื ใหผอู า นไดท ราบความรทู ั่วไปเกยี่ วกบั สมนุ ไพร การใชย าสมุนไพร
รสของยาไทยและยาจีน และการเตรียมตัวยาพรอมใช สว นทีส่ องเปน เรอ่ื งของการใชส มุนไพรรายชนิด
จาํ นวน 50 ชนิด ซงึ่ แตล ะชนดิ ประกอบดวยรายละเอยี ดของหวั ขอ ดงั นี้ นยิ าม ชือ่ ตัวยา (ไทย จนี
อังกฤษ และละติน) การเกบ็ เก่ียวและการปฏบิ ัตหิ ลังการเก็บเก่ียว การเตรยี มตัวยาพรอมใช คุณภาพของ
ตัวยาจากลกั ษณะภายนอก สรรพคณุ ตามตาํ ราการแพทยแ ผนไทยและการแพทยแผนจนี ขนาดทีใ่ ชและ
วิธีใช ขอ หามใช ขอควรระวงั และอาการขางเคียง รวมทั้งขอ มูลวชิ าการที่เกยี่ วขอ งและภาพประกอบของ
ตัวยา ซึ่งหวั ขอ ตา ง ๆ ดังกลา วมคี วามหมายและความสําคญั ตอ การนําสมุนไพรมาใชประโยชน

Page 23

คมู อื การใชส มนุ ไพรไทย-จนี 13

ความรูทั่วไปเกี่ยวกับสมนุ ไพร

ประเทศไทยอยูในเขตรอนช้ืนท่ีมีความหลากหลายทางชีวภาพสูงมากประเทศหน่ึงของโลก มี
รายงานวา ประเทศไทยมพี ืชประมาณ 15,000 ชนิด มสี มนุ ไพรที่ใชเ ปนยาในทอ งถน่ิ ประมาณ 800 ชนิด

และหากมีการสาํ รวจอยา งตอ เนอื่ งเพม่ิ เติมจะตองพบชนดิ พนั ธุใหม ๆ อกี มาก คนไทยรจู ักนาํ สมนุ ไพร
มาใชประโยชนกวา 2,000 ป ท้ังเปนยารกั ษาโรคและเปนอาหาร นอกจากนีส้ มนุ ไพรยังสามารถนํามาใช

ประโยชนท างดา นอื่น ๆ เชน นาํ มาบริโภคเปนเคร่อื งดืม่ สีผสมอาหาร สยี อ ม และเคร่อื งสาํ อางอกี ดวย

คาํ นิยาม

คาํ วา “สมุนไพร” ไดม ีการใหคํานิยามไวหลากหลาย ดังตอไปนี้
1. “สมนุ ไพร” ตามพจนานุกรมฉบับราชบณั ฑิตยสถาน พ.ศ. 2542 พิมพครัง้ ที่ 1 พ.ศ. 2546
หนา 1,132 น. ผลติ ผลธรรมชาติ ไดจ ากพืช สัตว และแรธ าตุ ทีใ่ ชเปนยา หรือผสมกบั สารอนื่ ตามตาํ รับ
ยา เพอ่ื บาํ บัดโรค บาํ รงุ รางกาย หรอื ใชเ ปนยาพิษ เชน กระเทียม นา้ํ ผึง้ รากดนิ (ไสเดือน) เขากวางออน
กํามะถนั ยางนอง โลตน๊ิ 1
2. “ยาสมุนไพร” ตามพระราชบญั ญตั ยิ า พ.ศ. 2510 ในมาตรา 4 หมายความวา ยาที่ได
จากพฤกษชาติ สัตว หรอื แรธาตุ ซ่ึงมไิ ดผสม ปรุง หรอื แปรสภาพ2
3. “สมุนไพร” ตามพระราชบญั ญตั ิคมุ ครองและสง เสรมิ ภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย พ.ศ.
2542 หมายความวา พืช สตั ว จลุ ชีพ ธาตุวตั ถุ สารสกัดดง้ั เดิมจากพชื หรือสตั ว ท่ีใช หรือ แปรสภาพ

หรอื ปรงุ เปนยา หรืออาหารเพอ่ื การตรวจวินจิ ฉยั บําบดั รักษา หรือปองกนั หรือสง เสรมิ สขุ ภาพรา งกาย
มนษุ ย หรือสตั ว และใหห มายความรวมถงึ ถิน่ กําเนิด หรือถน่ิ ที่อยขู องส่งิ ดังกลาว3

การเกบ็ เกยี่ วสมนุ ไพร

สมนุ ไพรสว นใหญไ ดมาจากพชื พชื แตล ะชนดิ มแี หลง กระจายพนั ธุและถน่ิ ท่ีอยแู ตกตางกัน สง ผล

ใหสมุนไพรแตล ะชนดิ มีลักษณะเฉพาะตัว มอี งคป ระกอบทางเคมี และสรรพคณุ ทางยาแตกตางกันดวย

การเกบ็ เกย่ี ววัตถุดิบสมนุ ไพรตอ งคาํ นงึ ถึง การเกบ็ เกยี่ วใหถกู ชนิดของพืช การเกบ็ เกี่ยวใหถ กู สว นทใี่ ช

ทาํ ยา และการเก็บเก่ยี วในอายขุ องพชื ชว งเวลาของวัน และฤดกู าลเกบ็ ทเ่ี หมาะสม จะไดยาทม่ี ีคณุ ภาพดี
หรอื ไดส รรพคุณทางยาตามตองการ สวนของพชื สมุนไพรทีใ่ ชเปนยามี 5 สวน จะเก็บในระยะทม่ี ีปริมาณ

4

ตวั ยาในพชื สงู สดุ ดังนี้

Page 24

14 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

1. รากและหวั (เหงา ลําตนใตดิน) จะเกบ็ ในระยะท่ีพชื หยุดการเจริญเติบโตแลว สวนใหญเปน
พืชลมลกุ มกั จะเก็บตอนตน ฤดูหนาว ซึง่ เปนชว งท่ผี ลัดใบ พชื จะเกบ็ สะสมอาหารไวท ี่รากและหัว

2. ใบหรือทั้งตน จะเก็บในระยะท่ีพชื เจริญเติบโตมากทส่ี ุด แตบางชนิดก็จะกําหนดวาตองเก็บ
อยางไร

3. เปลือกตน และเปลอื กราก จะเก็บในระยะตน ฤดฝู น เพราะเปน ชว งที่มตี วั ยาสงู และลอกเปลือก
งายกวา ชวงอ่นื ๆ

4. ดอก จะเก็บในระยะดอกเรม่ิ บาน ยกเวนบางชนิดตองเก็บขณะยังตมู อยู
5. ผลและเมล็ด จะเกบ็ ในระยะแกเตม็ ท่ี
วธิ กี ารเก็บสมุนไพรที่ถูกตอ งน้ัน โดยทั่วไปไมมีอะไรสลบั ซบั ซอ น ประเภทใบและดอก ใชว ิธีเด็ด
แบบธรรมดา สวนประเภทราก หัว หรือเกบ็ ทงั้ ตน ใชว ธิ ีขดุ อยางระมัดระวัง เพอื่ ใหไดสวนทเ่ี ปน ยามาก
ทีส่ ดุ สาํ หรับเปลือกตนหรอื เปลือกราก เนื่องจากเกี่ยวของกับการดาํ รงชวี ติ ของตน พชื ดังนั้นจึงควรสนใจ
วิธกี ารเก็บดังทไี่ ดก ลาวมาแลว ขา งตน 3
เครื่องมอื สําหรับเกบ็ สมนุ ไพร เชน มดี ขนาดใหญ กรรไกร เล่อื ย และเครอื่ งมือจกั รกลอน่ื ๆ
ควรเก็บรักษาใหสะอาด และบาํ รุงรักษาใหอยูในสภาพที่เหมาะสม สวนของเคร่ืองมือท่ีสัมผัสโดยตรง
กับวัตถดุ บิ สมนุ ไพรทเี่ ก็บควรจะตองปราศจากน้าํ มันหลอ ลื่นและสิ่งปนเปอ นอ่นื ๆ5

การปฏิบัติหลงั การเกบ็ เกยี่ ว

ยาสมนุ ไพรโดยท่วั ไปมที ้ังการใชส ดและการใชแ หง การใชส ดนน้ั มีขอดตี รงสะดวก ใชง า ย แต
วา ฤทธ์ิการรกั ษาของยาสมนุ ไพรไมค งท่ี ยาทใี่ ชส ดมหี ลายอยา ง เชน วานหางจระเข รากหญาคา เปนตน
แตการใชยาสมุนไพรสวนมากนิยมใชแหง เพราะจะไดคุณภาพของยาคงท่ี โดยเลือกเก็บยาสมุนไพรท่ี
ตอ งการตามฤดูกาลเกบ็ พชื แลว นํามาแปรสภาพโดยผา นกระบวนการท่ีเหมาะสมเพอ่ื เกบ็ ยาไวไ ดเ ปนเวลา
นาน5 การปฏบิ ัติหลังการเกบ็ เก่ยี วหากดาํ เนนิ การไมถกู ตอ ง อาจทาํ ใหส ารสาํ คญั ในสมุนไพรสลายตวั และ
วัตถุดิบมีคณุ ภาพตา่ํ ลง โดยทว่ั ไปการปฏิบัติหลังการเก็บเกี่ยวมี 2 ขนั้ ตอน6 คือ

1. การทาํ ความสะอาดและการเตรียมสมุนไพรกอ นทาํ ใหแหง หลังจากเกบ็ เกยี่ วสมนุ ไพรมาแลว
แยกสงิ่ อ่นื ทปี่ ะปนออก ลา งสมนุ ไพรดว ยนา้ํ สะอาด และตัด หั่น หรอื ฝานใหไดข นาดตามความเหมาะสม
สมุนไพรบางชนดิ อาจจาํ เปน ตองอบ น่ึง หรือตม ดวย

Page 25

คมู อื การใชส มุนไพรไทย-จีน 15

2. การทําใหแหง สมุนไพรท่ีมคี วามช้ืนมากเกนิ ไป นอกจากจะทําใหแบคทีเรียและเชื้อราเจริญ

ไดงา ยแลว ยงั จะเรง ใหเ กิดการสญู เสยี สารสาํ คัญไดอีกดว ย จงึ จาํ เปนตองทําใหสมุนไพรแหง โดยกรรมวิธที ่ี

เหมาะสม ดงั นี้

- การตาก อาจจะตากในรมหรอื ตากแดด แลวแตช นิดของสมนุ ไพร

- การอบ ควรใชต ูอบทมี่ ีพัดลมระบายอากาศดวย ควรเลอื กอุณหภมู ใิ หเหมาะกับสว นของ
พืช โดยท่ัวไปความรอ นท่ีเหมาะสมตอ สว นของดอก ใบ และตนพชื ลมลกุ ประมาณ 35-45 องศาเซลเซยี ส
เปลือกตน เนื้อไม ราก ผลขนาดใหญ ประมาณ 40-60 องศาเซลเซียส

การเกบ็ รกั ษาสมุนไพร

การเกบ็ รกั ษายาสมนุ ไพรไวเ ปนเวลานานมกั จะเกดิ การขึ้นรา มหี นอน เปลี่ยนลกั ษณะ สี กลนิ่

ทาํ ใหยาสมนุ ไพรนนั้ เสือ่ มคณุ ภาพลง ทําใหม ผี ลไมด ตี อฤทธก์ิ ารรักษาหรือสญู เสยี ฤทธ์กิ ารรกั ษาไปเลย

ดงั น้นั จงึ ควรจะมกี ารจดั การเกบ็ รกั ษาที่ดี เพือ่ จะประกนั คณุ ภาพและฤทธก์ิ ารรักษาของยาสมนุ ไพรน้ัน
การเก็บรกั ษาควรปฏิบตั 3ิ ดังนี้

1. ยาที่จะเก็บรักษาไวจ ะตองทําใหแหง เพอื่ ปองกนั การข้นึ ราและการเปล่ยี นลกั ษณะเกิดภาวะ

ออกซไิ ดซ ยาทขี่ นึ้ รางายตองหมั่นเอาออกตากแดดเปนประจาํ
2. สถานทเี่ กบ็ รักษาจะตอ งแหง เย็น การถา ยเทของอากาศดี
3. ควรเกบ็ แบงเปน สัดสว น ยาท่ีมพี ิษ ยาท่ีมีกลิน่ หอม ควรเกบ็ แยกไวใ นทีม่ ดิ ชดิ ปองกันการ

สบั สนปะปนกัน
4. ดูแลปอ งกนั ไฟ หนอน หนู และแมลงตา ง ๆ

สารสาํ คญั ที่พบในสมนุ ไพร

สารสําคัญในพืชมหี ลายชนดิ แตกตางกนั ไปตามสว นตา ง ๆ ของพืช การทราบองคประกอบเคมี
ที่สาํ คัญจะชว ยใหสามารถนําสมนุ ไพรมาพฒั นาเปน ยาไดอ ยา งเหมาะสม กลุมสารเคมสี ําคัญทีพ่ บในพืช7

มดี ังนี้
1. คารโบไฮเดรต (carbohydrates) ในพชื มักจะถกู สรา งขึน้ จากการสงั เคราะหแสงและถูกเกบ็

เปน อาหารสะสมของพืช จะถกู นาํ มาใชเปนอาหารของคนและสตั ว แบงเปน 2 ชนดิ ใหญ ๆ คือ พวกที่

เปนน้ําตาล และพวกท่ไี มใชนํา้ ตาล
- พวกท่ีเปนนา้ํ ตาล แบงเปน 2 ชนิด คือ นา้ํ ตาลเชิงเดยี่ ว (monosaccharides) และ

น้ําตาลเชงิ ซอ น (oligosaccharides)

Page 26

16 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

- พวกที่ไมใ ชน าํ้ ตาล จะไมมรี สหวานและไมล ะลายน้าํ แบงเปน 2 ชนิด คือ
(ก) polysaccharides เชน แปง ไดแก แปงขา วโพด แปง ขาวสาลี แปงมนั ฝรงั่ แปง

สาคู มปี ระโยชนค อื ใชเ ปนตวั ทาํ เจือจาง (diluent), สารทาํ ใหนุมและชมุ ช้ืน (emollient) และสารชวย
แตกตัว (disintegrating agents) ในยาเม็ด และยาผง สว นเซลลโู ลส ไดแก สาํ ลี ใชส ําหรบั ทําแผล และ
เมทิลเซลลูโลส ใชเ ปน ยาระบายเพ่ิมกาก (bulk laxative) และสารชวยแขวนลอย (suspending agent)

(ข) polyuronides เชน กมั ใชเ ปน สารทาํ อิมัลชัน (emulsifying agent), สารชวย
แขวนลอย สารยดึ ติด (adhesive) และสารยดึ (binder) และสารประกอบพวกเปกตนิ ใชเปน สารชว ย
แขวนลอย และใชเ ปนสวนประกอบในยาแกทอ งเสยี เน่ืองจากมีคุณสมบตั ิของการดูดซึมสารคอลลอยด
(colloidal absorption) สามารถดูดซมึ สารที่เปนพิษได

2. โปรตีน (proteins) เปน สารอนิ ทรียท่มี ีไนโตรเจนอยใู นโมเลกุล เกดิ จากกรดอะมิโนมาจบั
กันเปน โมเลกลุ ใหญ แบง ออกเปน 3 กลุม คอื

- simple proteins เม่อื ถกู ยอ ยจะไดก รดอะมโิ น
- conjugated proteins ประกอบดว ยโปรตนี จบั กับสว นทไี่ มใ ชโปรตีน
- derived proteins เปนสารทีไ่ ดจากการสลายตัวของโปรตีน
3. ไขมนั (lipids) เปนเอสเทอรทเี่ กดิ จากกรดไขมันชนดิ โมเลกลุ ยาวจับกับแอลกอฮอล แบง เปน
3 ชนิด คอื
- ไขมัน และน้าํ มนั ไมร ะเหย สวนใหญไดม าจากสวนเมล็ด มักนํามาใชเ ปนอาหารและใช

ประโยชนทางดานเภสชั กรรม ไขมันและน้ํามนั ไมร ะเหยจะแตกตา งกนั ทจี่ ุดหลอมเหลว โดยน้ํามนั ไมระเหย

จะมจี ุดหลอมเหลวตาํ่ มีสภาพเปนของเหลวทอี่ ณุ หภมู ิปกติ สวนไขมันจะมสี ภาพเปนก่งึ ของแข็งก่งึ ของเหลว

หรือเปนของแขง็

- ไข เปน สารท่ใี ชใ นการเตรยี มยาขี้ผง้ึ ครมี เพ่อื ชวยใหย าข้ีผึ้งและครีมดงั กลาวแขง็ ตวั
4. น้ํามันหอมระเหย (volatile oils) เปน ของเหลวที่มีกลนิ่ เฉพาะตวั สว นมากจะมกี ล่ินหอม
ระเหยไดท่อี ุณหภมู หิ อง น้ํามันหอมระเหยประกอบดว ยสารเคมีท่สี ําคัญประเภท monoterpenes, sesqui-
terpenes และ oxygenated derivatives เชน นํ้ามันกานพลู ใชเ ปน ยาขบั ลม ฆา เชื้อ และเปนยาชา
เฉพาะที่ ระงับอาการปวดฟน นา้ํ มนั ยคู าลปิ ตัส ใชเ ปนยาขบั เสมหะ และฆา เช้ือจลุ นิ ทรีย เปน ตน
5. ยางไม (gum) เปนของเหนยี วที่ไดจากพืช เกดิ ขน้ึ เม่ือกรดี หรือทาํ ใหพชื นน้ั เปนแผล บาง
ชนิดนาํ มาใชป ระโยชนทางยา เชน กัมอาคาเซยี และกมั ตาคาคาน ใชใ นการเตรยี มยาพวกอมี ลั ชนั

Page 27

คมู ือการใชสมนุ ไพรไทย-จีน 17

6. เรซนิ และบาลซ่มั (resins and balsams)

- เรซิน เปนสารประกอบท่ีมีรปู รางไมแ นนอน สวนมากมักเปราะ แตกงา ย บางชนิดอาจจะ
นิ่ม เมอ่ื เผาไฟจะหลอมเหลวไดส ารท่ีใส ขน และเหนียว เรซนิ เกิดจากสารเคมหี ลายชนิด เชน resin
acid, resin alcohol, resene และ ester มีเรซินหลายชนิดนํามาใชในทางเภสชั กรรม เชน ชนั สน (rosin
หรือ colophony) เปนสารทท่ี ําใหยาขผ้ี ้งึ แข็งตัว jalap ใชเปน ยาถา ยอยางแรง เปน ตน

- บาลซ่มั เปน resinous mixture ซึ่งประกอบดวยกรดซนิ นามกิ (cinnamic acid) หรอื
กรดเบ็นโซอิค (benzoic acid) หรือเอสเทอรของกรดทั้งสองชนิดนี้ บาลซ่ัมท่ีนํามาใชประโยชนทาง
เภสชั กรรม ไดแ ก Tolu balsam, storax, กํายาน (benzoin) กํายานทใี่ ชในตาํ รบั ยาสวนใหญค อื กํายาน

สุมาตรา ใชข บั เสมหะ
7. แอลคาลอยด (alkaloids) เปนสารที่มีรสขม มีไนโตรเจนเปนองคประกอบ มีคุณสมบัติ

เปนดา ง และมักมฤี ทธิ์ทางเภสชั วิทยา เชน ควนิ ิน มอรฟ น คาเฟอีน เปนตน
8. กลยั โคไซด (glycosides) เปน สารประกอบทม่ี ี 2 สว น คอื สวนท่ีเปน นาํ้ ตาล (glycone)

และสว นทีไ่ มเปนน้ําตาล (aglycone) กลัยโคไซดห ลายชนิดมีประโยชนท างยา เชน ดจิ ทิ อ็ กซนิ ซึ่งมีผล

ตอระบบหมนุ เวียนของโลหิตและการทํางานของหวั ใจ
9. แทนนนิ (tannins) เปน สารประกอบพวกโพลฟี นอลซงึ่ เม่อื ทําปฏกิ ิริยากับโปรตีนในหนัง

สตั ว ทาํ ใหห นงั สตั วไ มเ นา เปอ ยไปตามธรรมชาติ แทนนนิ มรี สฝาด มฤี ทธเิ์ ปน ยาฝาดสมาน บรรเทา

อาการทองรว ง
10. ฟลาโวนอยด (flavonoids) เปน สารประกอบพวกโพลฟี น อล มักจะมสี ี เชน แดง มวง

เหลอื ง หรือน้าํ เงนิ มักจะพบในรปู กลยั โคไซด เชน รูติน หรอื เคอรซ ติ ิน มฤี ทธใ์ิ นการลดอาการเสน

โลหิตเปราะ
11. สเตียรอยด (steroids) เปนสารท่มี สี ูตรโครงสรางเชนเดยี วกับฮอรโ มน และยาตา นอกั เสบ

เชน เบตา ซโิ ทสเตอรอล ซึ่งพบบอ ยในพชื มฤี ทธเ์ิ ปน anticholesteremic
12. ซาโพนิน (saponins) เปนสารประกอบจําพวกกลยั โคไซดท่ีมสี ว น aglycone (sapogenin)

เปน สารจาํ พวกสเตยี รอยด หรอื ไตรเทอรพีนอยด สว นนีจ้ ะจบั กับสวนนํา้ ตาล นํ้าตาลทพ่ี บสว นใหญเ ปน
oligosaccharides 1-5 หนวย ซาโพนนิ มคี ณุ สมบตั บิ างอยา งคลา ยสบู เชน สามารถเกดิ ฟองเมอ่ื เขยากบั

นํา้ เปนสารลดแรงตงึ ผวิ ท่ดี ี และทาํ ใหเม็ดเลือดแดงแตกได เชน ไดออสซนิ กลีเซอไรซนิ เปน ตน

Page 28

18 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

13. แอนทราควโิ นนส (anthraquinones) เปนสารประกอบจาํ พวกควิโนนทพี่ บมากท่สี ดุ และ
มีความสาํ คญั ที่สดุ พบท้ังในรูปอิสระ และรูปกลยั โคไซด มสี ูตรโครงสรา งพนื้ ฐานประกอบดวย 3-ring
system เปนสารทมี่ ีสีแดง-สม สว น aglycone ของแอนทราควิโนนสละลายไดด ใี นดา ง ใหสชี มพู-แดง
เชน อิโมดนิ อะโลอนิ เปน ตน

คุณภาพของสมุนไพร

ในสมยั โบราณ แพทยหรือหมอพ้ืนบานจะปลกู พืชสมุนไพรบางชนิดไวใ ชเอง แตอีกสว นหนึง่ จะ
เก็บจากธรรมชาติ โดยไดรับการถายทอดความรจู ากครแู พทยซง่ึ เปน ผมู ีประสบการณอ ันยาวนาน สอน
ใหรจู ักลกั ษณะของพชื สมุนไพรแตล ะชนิด สว นทใี่ ช วธิ ีเก็บ และวธิ เี ตรยี มตาง ๆ แตป จ จบุ ันบางคร้ังเรา
ไมส ามารถหาสมุนไพรสดมาเตรยี มใหแ หงไดเอง จาํ เปน ตอ งซ้อื จากทองตลาดหรอื รานขายยาแผนโบราณ
เกอื บทง้ั หมด ซึ่งสมนุ ไพรแหง บางชนิดอาจดไู ดยาก การไมร จู กั รปู รางลักษณะของสมนุ ไพรแหง อาจจะ
ซือ้ สมุนไพรผิดชนดิ ได เพราะสมุนไพรไทยมชี อื่ พองมาก และบางคร้งั สมุนไพรบางชนดิ ราคาแพง ผขู าย
บางคนขาดจรยิ ธรรมก็จะใชส มุนไพรชนิดอืน่ ท่มี ีลกั ษณะใกลเคียงกันมาปนปลอม (adulteration) หรือ
ทดแทนทัง้ หมด (substitution) สงผลใหยาทไี่ ดมคี ุณภาพลดลงหรือไมมคี ุณภาพเลยหรือเกิดผลอ่ืนอนั
ไมพงึ ประสงค จึงมีความจาํ เปนตองตรวจสอบสมุนไพรเพื่อใหแ นใจในความถูกตอ ง4

เนื่องจากประสทิ ธผิ ลของยามีความสมั พันธโดยตรงกบั คณุ ภาพยา ดงั น้นั การควบคมุ คุณภาพ
จงึ เปน เรือ่ งสาํ คญั โดยเฉพาะยาจากสมุนไพร องคประกอบท่ที ําใหสมุนไพรมีคุณภาพแตกตางกนั มีดังน้ี

1. ความแตกตา งของสารประกอบเคมีในพืช (biochemical variation) ซงึ่ อาจเกิดจากพนั ธุ
ระยะเวลาในการเกบ็ เกย่ี ว ฯลฯ

2. การเส่อื มสภาพของสมุนไพร (deterioration) เชน การเนาเสีย ก็จะทาํ ใหคุณภาพของ
สมุนไพรต่าํ ลงดว ย

3. การใชสมนุ ไพรอนื่ มาปนปลอม (adulteration) หรือทดแทนทั้งหมด (substitution)
ในทางการแพทยแผนโบราณมักจะตรวจสอบคุณภาพของสมุนไพรโดยดจู ากลกั ษณะภายนอก
ดมกลิน่ ชิมรส หรอื โดยวิธกี ารอื่น ๆ ตามประสบการณของภมู ิปญ ญาพ้นื บาน สวนการควบคุมคณุ ภาพ
ของสมนุ ไพรในทางวิทยาศาสตรจะทําโดยการจดั ทาํ ขอกําหนดมาตรฐานของสมุนไพร หากสมุนไพรชนดิ
ใดมขี อกาํ หนด (specification) ในเภสัชตาํ รบั ของประเทศตา ง ๆ หรอื ในตาํ รามาตรฐานยาสมุนไพรไทย
(Thai Herbal Pharmacopoeia) ก็สามารถดาํ เนนิ การตามทีก่ ําหนดไวไ ด แตห ากสมนุ ไพรชนดิ ใดยังไม
มกี ารจัดทําขอ กาํ หนดมาตรฐานไว จําเปนอยา งยงิ่ ท่จี ะตองศึกษาวจิ ัยเพอื่ จดั ทาํ ขอ กําหนดคุณภาพ (quality

Page 29

คูมอื การใชสมนุ ไพรไทย-จนี 19

specification) ของสมุนไพรชนดิ นน้ั ๆ ไว เพือ่ ใชเ ปน แนวทางในการควบคมุ คุณภาพของวัตถดุ ิบและ

ผลติ ภัณฑยาจากสมุนไพร การอา งองิ ถึงประวตั ิการใชอนั ยาวนานจากบรรพบุรษุ และไมพรอมที่จะมีการ

ทดลองทางวิทยาศาสตรน้ันคงทําไมได เนื่องจากสมุนไพรในปจจุบันอยูในสภาพแวดลอมท่ีแตกตางไป

จากเดมิ มาก มีสารพิษ โลหะหนกั ยาฆา แมลง ยาฆาวัชพชื ทตี่ กคางในดินมากมาย ทําใหม คี วามจําเปน

ที่จะตองทดลองใหไดผลแนนอนอีกคร้ังหนึ่ง เพ่ือสรางความมั่นใจใหแกผูบริโภคในดานประสทิ ธผิ ล
และความปลอดภัย4

วัตถุดิบสมุนไพรจะมีคุณภาพดีมากหรือนอยข้ึนอยูกับกระบวนการในการผลิตสมุนไพร ซึ่ง

เกี่ยวของกับบุคลากรหลายสาขาวชิ าชพี ไดแ ก นกั วิชาการเกษตร เกษตรกร ผูเกบ็ สมุนไพรจากแหลง

ธรรมชาติ และผคู า วัตถุดบิ สําหรบั การนาํ สมุนไพรมาใชเปน ยาใหม ปี ระสิทธิผลในการรกั ษาที่ดี มีความ

ปลอดภัยในการใช และมีประโยชนเชิงพาณิชย ตามหลักสากลควรตองทราบรายละเอียดเกี่ยวกับ

4,7 ดังน้ี

สมุนไพร

1. ความรทู ว่ั ไปเกีย่ วกบั พชื สมุนไพร (general description of the plant): ช่อื ทองถิน่ ชอ่ื

อังกฤษ ชอื่ วิทยาศาสตร ชอื่ พอ ง ลกั ษณะท่วั ไปของพชื สมนุ ไพร แหลง กระจายพันธุ ถ่นิ ทอี่ ยู สวนท่ีใช

เปนยา และการเตรยี มวตั ถุดบิ สมนุ ไพร
2. ขอ กําหนดคณุ ภาพ (quality specification): บทนยิ าม การตรวจสอบคณุ ลกั ษณะ การ

ตรวจสอบเอกลกั ษณทางเคมี การตรวจสอบความบริสุทธิ์ การวเิ คราะหป ริมาณสารสําคัญ การปนเปอ น

ดวยสารหนูและโลหะหนกั การปนเปอนดว ยจลุ ินทรยี  การปนเปอ นดว ยสารพิษตกคาง และการเก็บรกั ษา

3. ขอบง ใช (indication)
4. ความเปน พษิ (toxicity)
5. ขอ หา มใช (contraindication)
6. ขอ ควรระวงั (warning)
7. รปู แบบและขนาดท่ีใช (preparation and dose)

สมุนไพรแตละชนิดทจ่ี ะนาํ มาใชเปนยา ผบู รโิ ภคและผผู ลิตควรใหค วามสนใจในเรอ่ื ง ขอบงใช

ความเปน พิษ ขอหามใช ขอ ควรระวงั รูปแบบและขนาดท่ใี ช เพ่ือจะไดร ับประโยชนท่แี ทจ ริงจากสมนุ ไพร

การพัฒนาสมุนไพรจาํ เปน ตอ งใชอ งคค วามรูห ลัก 2 สว น คือ สว นทเ่ี ปนความรูเ ก่ยี วกบั สมนุ ไพร
และการใชต ามภมู ปิ ญญา (ethnobotanist) และสว นทเ่ี ปน ความรทู างวทิ ยาศาสตร ซึ่งท้งั 2 สว น ลว นมี

ความสาํ คญั ในสว นของความรทู างวทิ ยาศาสตรนนั้ การตรวจสอบสมุนไพรนบั วา มคี วามสําคัญยิง่ และ

Page 30

20 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

เปนรากฐานของการพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื กทยี่ ่ังยืน ชวยยกระดบั มาตรฐาน
คุณภาพของสมุนไพรใหเปนทย่ี อมรบั ในประสิทธิผลการรักษาทสี่ ม่ําเสมอและมีความปลอดภยั เพือ่ สราง
ความมัน่ ใจใหกบั ผบู รโิ ภคและเพ่มิ ความยอมรบั จากบุคลากรทางการแพทย

เอกสารอางอิง

1. ราชบณั ฑิตยสถาน. พจนานุกรม ฉบบั ราชบณั ฑิตยสถาน พ.ศ. 2542. พมิ พครงั้ ท่ี 1. กรุงเทพมหานคร : ศิรวิ ัฒนาอนิ เตอรพรนิ้ ท,
2546

2. วุฒิ วฒุ ธิ รรมเวช. คัมภรี เภสัชรัตนโกสนิ ทร. พิมพค รัง้ ที่ 2. กรงุ เทพมหานคร : บริษทั ศิลปสยามบรรจภุ ณั ฑแ ละการพมิ พ จาํ กดั ,
2547.

3. กนั ทิมา สทิ ธธิ ัญกจิ , พรทิพย เตมิ วเิ ศษ (คณะบรรณาธกิ าร). คมู อื ประชาชนในการดแู ลสขุ ภาพดว ยการแพทยแ ผนไทย. พิมพครงั้ ท่ี 2.
กรงุ เทพมหานคร : สาํ นกั งานกิจการโรงพมิ พองคก ารทหารผานศกึ ในพระบรมราชูปถมั ภ, 2547.

4. วิชยั โชคววิ ฒั น. คุณภาพสมุนไพร. วารสารการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก. 2547; 2(2): 84-91.
5. สถาบันการแพทยแ ผนไทย กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก. หลักเกณฑขององคการอนามยั โลกเก่ียวกบั เกษตร

และการเก็บเก่ยี วทดี่ เี หมาะสมสาํ หรบั พืชสมุนไพร. กรงุ เทพมหานคร : โรงพมิ พอ งคการรบั สง สินคาและพัสดภุ ัณฑ (ร.ส.พ.), 2548.
6. สถาบนั วจิ ัยสมุนไพร กรมวิทยาศาสตรก ารแพทย. ขม้ินชัน : มาตรฐานสมุนไพรไทย เลม ท่ี 2. พิมพครั้งท่ี 1. กรงุ เทพมหานคร :

โรงพิมพองคการรบั สงสินคา และพัสดุภัณฑ (ร.ส.พ.), 2544.
7. เย็นจิตร เตชะดาํ รงสิน. การตรวจสอบคุณภาพทางเคมีของสมุนไพร. เอกสารประกอบการบรรยายหลกั สูตร “การจัดการอุตสาหกรรม

ผลิตภัณฑจ ากสมนุ ไพร” จัดโดยสถาบนั วิจัยสมนุ ไพร กรมวิทยาศาสตรการแพทย วนั ที่ 28 กันยายน 2543.

Page 31

คูมือการใชส มนุ ไพรไทย-จนี 21

การใชย าสมนุ ไพร

การใชย าสมุนไพรดวยตนเอง เปนการดูแลสุขภาพเบ้อื งตน ในอาการของโรคทีเ่ ปนอยูโ ดยทั่วไป

และไมเปน โรคทร่ี ายแรง ดวยสมุนไพรทมี่ ผี ลขางเคยี งนอย ใชส ะดวก ประหยดั และปลอดภยั การใชย า

สมนุ ไพรควรใชเ ม่อื มอี าการไมส บายและเมื่อเห็นผลชดั เจนควรหยดุ ใช ไมควรใชเร่อื ย ๆ ไปตลอดเวลา
ถา อาการยงั ไมดีข้ึนหลงั จากใชย าแลวประมาณ 2-3 วนั ควรไปพบแพทย

อาการของโรคท่สี ามารถใชส มนุ ไพรเด่ยี วรักษาอาการไดด ว ยตนเอง1 มีดงั นี้

1. ทอ งผกู 2. ทองอดื เฟอ แนนจุกเสยี ด

3. ทองเดนิ 4. พยาธิในลาํ ไส

5. บิด (ปวดเบง มมี ูก อาจมเี ลือดปน) 6. คล่ืนไสอาเจยี น (ไมพุงหรือมเี ลือดออกมาดว ย)

7. ไอและมเี สมหะ 8. ไข

9. ขดั เบา (ปส สาวะขดั ๆ คลอ ง ๆ) 10. กลาก เกลอ้ื น

11. ปวดฟน 12. นอนไมหลบั

13. เบ่ืออาหาร 14. ฝ แผลพุพอง

15. เคล็ด ขัด ยอก 16. ผ่นื คนั แพ อกั เสบ แมลงสตั วก ัดตอ ย

17. ไฟไหม น้ํารอนลวก 18. เหา

19. ชันนะตุ 20. โรคกระเพาะอาหาร

21. เจบ็ คอ 22. แผลถลอก ฟกชาํ้

23. ไลย งุ และแมลง 24. ผื่นคนั

อาการของโรคทไ่ี มควรใชย ารักษาดว ยตนเอง2-4

1. ไขส ูง (ตวั รอ นจัด) ตาแดง ปวดเม่ือยมาก ซมึ บางทพี ดู เพอ (อาจเปนไขห วัดใหญห รอื ไขป า
ชนดิ ขึ้นสมอง)

2. ไขส ูงและดีซาน (ตัวเหลือง ฯลฯ) ออ นเพลยี มาก อาจเจ็บในทองแถวชายโครง (อาจเปนโรค
ตบั อกั เสบ ถุงนํ้าดอี ักเสบ ฯลฯ)

3. ปวดทองแถวสะดอื เวลาเอามอื กดเจ็บมากขน้ึ หนา ทอ งแขง็ อาจทอ งผกู และมไี ขเลก็ นอยหรอื
มาก (อาจเปน โรคไสตงิ่ อักเสบเฉยี บพลันหรอื ลาํ ไสส ว นอืน่ อักเสบ)

Page 32

22 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก

4. เจ็บแปลบในทอ งคลา ยมอี ะไรฉีกขาด ปวดทอ งรนุ แรงมาก อาจมตี ัวรอนและคลืน่ ไสอาเจยี น
ดว ย บางทีมปี ระวตั ิปวดทอ งบอ ย ๆ มากอน (อาจมีการทะลขุ องกระเพาะอาหารหรือลําไส)

5. อาเจยี นเปนเลอื ดหรือไอเปนเลอื ด (อาจเปนโรครายแรงของกระเพาะอาหารหรือปอด) ตอ ง
ใหคนไขพกั นงิ่ ๆ กอน ถา แพทยอ ยใู กลค วรเชญิ มาตรวจท่บี าน ถาจาํ เปนตอ งพาไปหาแพทย ควรรอให

เลอื ดหยุดเสยี กอน และควรพาไปโดยมกี ารกระเทือนกระแทกนอ ยทีส่ ดุ
6. ทองเดนิ อยา งแรง อจุ จาระเปน นาํ้ บางทีมลี กั ษณะคลา ยน้าํ ซาวขา ว บางทถี ายพุง ถา ยติดตอ กัน

อยางรวดเรว็ คนไขอ อ นเพลียมาก ตาลกึ หนังแหง (อาจเปนอหวิ าตกโรค) ตองพาไปหาแพทยโ ดยดว น
ถาไปไมไหวตอ งแจง แพทยหรืออนามัยทีใ่ กลทส่ี ุดโดยเรว็

7. ถายอจุ จาระเปนมกู และเลอื ด บางทีเกือบไมม ีเน้ืออจุ จาระเลย ถายบอ ยมาก อาจจะถึงสบิ
คร้งั ในหนง่ึ ช่ัวโมง คนไขเ พลยี มาก ๆ (อาจเปนโรคบิดอยา งแรง)

8. สาํ หรบั เดก็ โดยเฉพาะอายภุ ายใน 12 ป ไขสงู ไอมาก หายใจมีเสยี งผดิ ปกติ คลาย ๆ กับ
มีอะไรติดอยใู นคอ บางทีมีอาการหนาเขียวดว ย (อาจเปนโรคคอตบี ) ตองรีบพาไปหาแพทยโดยดว นทีส่ ดุ

9. อาการตกเลอื ดเปน เลือดสด ๆ จากทางไหนกต็ าม โดยเฉพาะทางชอ งคลอด ตอ งพาไปหา
แพทยโดยเร็วทสี่ ุด

10. การใชส มุนไพรแกอ าการขดั เบานั้น ควรใชใ นกรณีทปี่ ส สาวะนอย หรือไมสะดวกโดยไมมี
อาการบวม และเมอื่ ปสสาวะคลอ งดแี ลวใหห ยดุ ใช

11. โรครายแรงหรือโรคเรอื้ รงั บางชนดิ เชน งูพษิ กัด สุนัขบา กดั บาดทะยัก กระดกู หกั มะเร็ง
วัณโรค กามโรค ความดันโลหิตสงู เบาหวาน โรคเรอื้ น เปนตน ควรไปพบแพทยรกั ษา เพราะยาสมนุ ไพร

ท่ใี ชรกั ษาโรคเหลา น้ี ยงั ไมทราบผลแนชดั การรกั ษากับแพทยแ ผนปจจบุ นั ไดผ ลแนน อนและปลอดภยั กวา

อันตรายที่เกดิ จากการรกั ษาตัวเอง2,4

1. เมือ่ ใชย าตรงกบั โรคแลว แตใ ชขนาดมากเกนิ ควร เชน ควรจะใชเพยี ง 1 กํามอื ใชเขา ไปถึง
3 กาํ มือ หรือควรจะกินวนั ละ 2 มอื้ กนิ เสียวันละ 3 มื้อ

2. เมอ่ื ใชยาตรงกบั โรค แตใ ชน านเกินระยะกาํ หนด ถึงคราวจะหยดุ แลว ไมหยุด รางกายไดร ับ
ยามากเกินไป กรณีน้ีเปนเหตใุ หตายบอย ๆ

3. เม่ือใชยาไมต รงกับโรค เชน เอายาแกไขห วดั ไปรกั ษาไขป า (มาลาเรยี ) เอายาแกทอ งเฟอไป
รักษาโรคทองเดนิ

Page 33

คูมอื การใชส มนุ ไพรไทย-จนี 23

4. เมื่อใชยาไมตรงกบั คน โดยใชยาสาํ หรบั ผูใ หญ เอาไปใชกบั เด็ก หรือเอายาสําหรับผูชายไป
ใชก ับผูห ญิง (ยาบางอยาง เชน ฮอรโ มน)

อาการทเี่ กิดจากพิษของยา1,2

อาการที่เกิดจากพิษของยา ถา ปรากฏข้นึ ควรหยดุ ใชย าเสียกอ น ถาหยดุ แลว อาการหายไปอาจ

ลองใชย าอกี ครงั้ โดยระมดั ระวงั ถาอาการอยางเดมิ เกิดขึน้ อีก แสดงวา เปนพษิ ของยาแน ควรหยุดยาแลว

ไปปรกึ ษาแพทยโ ดยเรว็

พิษของยาอาจทําใหเกิดอาการตามขอ ใดขอหน่งึ หรือหลายขอ อาจเปนกับคนหน่งึ แตไมเปน กับ

คนอืน่ ๆ กไ็ ด อาการที่ชวนใหส งสยั วา เกดิ จากพิษของยา มดี ังตอไปน้ี
1. เบือ่ อาหาร คลน่ื ไส อาเจียน (หรืออยางใดอยา งหนง่ึ ) ถา มอี ยูกอนกินยา อาจเปน เพราะโรค
2. ตวั เหลือง ตาเหลือง ปสสาวะสเี หลอื ง เขยา เกดิ ฟองสีเหลอื ง (เปน อาการของดีซาน) อาการ

นี้แสดงถงึ อนั ตรายรา ยแรง ตอ งรบี ไปหาแพทย
3. ผนื่ ขึน้ ตามผิวหนงั อาจเปน ตุมเลก็ ๆ ตมุ โต ๆ เปนปน หรอื เปนเม็ดแบนคลายลมพิษ อาจ

บวมทตี่ า (ตาปด) หรือรมิ ฝป าก (ปากเจอ ) หรอื มเี พยี งดวงสแี ดงท่ีผิวหนัง
4. หอู ื้อ ตามัว ชาท่ลี ้ิน ชาทีผ่ วิ หนงั
5. ประสาทความรูสึกทํางานไวเกินปกติ เชน เพียงแตะผิวหนังก็รูสึกเจ็บ ลูบผมก็แสบหนัง

ศีรษะ ฯลฯ
6. ใจส่นั ใจเตน หรือรูสกึ วูบวาบคลา ยหวั ใจจะหยุด และเปน บอย ๆ

โรคผวิ หนงั จาํ พวกเรมิ และงสู วดั ถา เปนแผลเปด ไมควรใชส มนุ ไพรที่ตอ งใสเ หลา2,4

การเตรยี มยาสมนุ ไพร3,5

การเตรียมยาสมนุ ไพรใหมีรปู แบบที่เหมาะสมเปนรูปแบบทม่ี ีประสทิ ธภิ าพในการรักษาโรค ใชไ ด

สะดวก มีรสและกลิน่ ชวนรับประทาน รปู แบบยาสมนุ ไพรท่ีนยิ มใช มีดังน้ี

1. ยาตม เปนรูปแบบยาเตรยี มทีน่ ิยมใชแ ละสะดวกมากท่สี ดุ สามารถใชไดทงั้ ตัวยาสดและแหง

ในตัวยาที่สารสาํ คัญสามารถละลายไดในน้ํา

การแพทยแ ผนไทย เตรยี มโดยห่นั หรอื สับสมุนไพรเปนช้ินเล็กพอดี ใสลงในหมอ ดิน กระเบ้ือง

หรือภาชนะทีม่ ใิ ชโ ลหะและใสนํา้ ลงไปพอทว มยาเล็กนอย หากเปน สมุนไพรแหง ใหแชน ้ําทง้ิ ไวส กั ครู สมนุ ไพร

สดไมตอ งแชน า้ํ ใชไ ฟขนาดกลางตมใหเดือด หลังจากเดอื ดแลว ใหใ ชไ ฟออน ควรคนยาสม่ําเสมอมใิ หยา

Page 34

24 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก

ไหม (การตม ยาไทยมกั จะตมแบบ 3 เอา 1 คอื ใสน ํา้ 3 สว น ของปริมาณทีใ่ ชและตม ใหเหลอื 1 สวน)
ระยะเวลาในการตมขน้ึ อยูก บั สว นของพชื สมุนไพร หากเปนสวนของใบ ดอก หรอื ก่ิงขนาดเลก็ ใชเ วลา
ตม 3-4 นาที หากเปน สวนท่ีแขง็ เชน รากหรอื แกนของลาํ ตนใชเ วลาตม 10 นาที ยาตม ไมท ้ิงไวคางคืน
ตมและรบั ประทานใหหมดภายในวนั เดียว โดยท่ัวไปมกั แบงรับประทานเปน 3 คร้งั กอ นอาหาร และ
วันรงุ ขึ้นคอยเติมน้ําและตม ใหมอ ีกครงั้ หนึง่ ยาไทยสมยั กอ นนยิ มตมในหมอดิน และปากหมอ ยาใชใ บตอง
สด หรือผาขาวบางปดหมอยาประมาณครึง่ หนงึ่ เพอื่ ความสะดวกในการรนิ ยา และท่ีหมอ ยาจะมี “เฉลว”
ซงึ่ ทาํ ดว ยไมไ ผ จักเปนตอกสานเปนรูปคลายดาว เพอ่ื ปองกันของรา ยไมใหม ารบกวน บางทกี ม็ กี ารผูก
เหรียญสลึงไวที่ปากหมอ เมื่อคนไขหายแลวก็จะนําเงินนี้มาซ้ือของทาํ บุญเพ่ืออุทิศสวนกุศลใหเจาของ
ตาํ รานั้น

การแพทยแผนจีน ใหความสาํ คัญกับวิธีตมยาเปนอยางมาก เนื่องจากวิธีตมยาสมุนไพรมี
ความสมั พันธอยา งใกลช ดิ กับประสทิ ธผิ ลในการรกั ษาโรคของยาตํารับ ในการเตรียมยาท่ีมีคุณภาพและมี
ประสทิ ธผิ ลในการรกั ษานน้ั ควรปฏบิ ัติ ดงั นี้

1. ภาชนะทใี่ ชในการตมยา นยิ มใชภาชนะจาํ พวกเครอื่ งปนดินเผาที่มีฝาปด เพอื่ ปองกนั การทํา
ปฏิกิริยาขององคป ระกอบเคมใี นตัวยากบั ภาชนะท่ใี ชใ นระหวางการตมยา ทาํ ใหประสทิ ธิภาพหรือความแรง
ของตัวยาไมสูญเสียไป ไมควรใชภาชนะจาํ พวกเหล็กหรือทองแดง ทั้งนี้เพื่อปองกันการตกตะกอน และ
อาจทาํ ปฏิกิริยาทางเคมีกับตวั ยา ซึ่งจะทาํ ใหเ กดิ ผลขางเคยี งหรือความเปนพิษได

2. น้าํ ท่ีใชตมยา จะตอ งเปน น้าํ สะอาดและบรสิ ทุ ธิ์ เชน น้ําประปา นํ้าแร และนํ้ากลัน่ เปนตน
3. ระดับไฟท่ีใชตมยา ไฟท่ีใชตมยาแบงออกเปน 2 ระดับ คือ ไฟออน และไฟแรง โดยทวั่ ไป
การตม ยามักจะใชไฟแรงกอนแลวจงึ ใชไ ฟออน บางคร้งั อาจใชไฟออ นหรือไฟแรงเพียงอยา งเดยี วในการ
ตม ยา เชน ใชไฟออ นอยางเดยี วในการตมยาประเภทยาบํารงุ หรือใชไ ฟแรงอยางเดยี วในการตมยาประเภท
รกั ษาอาการภายนอก
4. วธิ ตี ม ยา การตม ยามี 2 วิธี คอื

(1) วธิ ีท่ัวไป เตรียมโดยนําตัวยาใสใ นภาชนะทีม่ ีฝาปด เติมนาํ้ ใหทว มตวั ยา ตง้ั ทิง้ ไวป ระมาณ
30-60 นาที เพื่อใหน ํ้าซมึ เขาตัวยาอยางเตม็ ที่ เวลาตมจะใชไฟแรงกอน เม่อื เดือดจะใชไ ฟออน ๆ ตม ตอ
เพือ่ ปองกันไมใหน้าํ ยาลนออกนอกภาชนะ หรือไมใ หน าํ้ ยาแหงงวดเรว็ เกินไป ในระหวางตมอยา เปด ฝาบอย ๆ
เพอ่ื ปอ งกนั ไมใ หสารที่ระเหยไดสญู เสียไป ในการตม ยาประเภทรกั ษาอาการภายนอกหรือยาลดไข ควรใช
ไฟแรงเพ่ือปองกันไมใหสารสําคัญระเหยไป สาํ หรับยาบาํ รงุ ควรตมโดยใชไฟออน ๆ เพ่อื สกดั สารสําคญั

Page 35

คูมือการใชส มนุ ไพรไทย-จีน 25

ออกมาไดอยา งสมบูรณ ตัวยาทม่ี พี ิษบางชนดิ เชน โหราเดอื ยไก ควรใชไ ฟออ นตม นาน ๆ เพ่ือลดพษิ ของ

สมุนไพร เมื่อตมเสรจ็ ใหรินนํ้ายาเก็บไว เติมนา้ํ ลงในกากท่เี หลอื แลว ตมตอ โดยทั่วไปยาหนงึ่ หอจะตม
2-3 ครั้ง เม่อื ตมเสรจ็ ใหรวมนา้ํ ยาที่ตม ไดเ ขาดวยกันแลว แบง รบั ประทาน ควรรบั ประทานขณะยายงั อนุ ๆ

ยกเวน ยาทเี่ มือ่ รบั ประทานตอนอนุ แลว จะทาํ ใหค ล่ืนไสอาเจียน กใ็ หรบั ประทานเมอ่ื ยาเยน็ แลว
(2) วธิ ีเฉพาะ เปน วธิ ที ใี่ ชตม ตวั ยาทมี่ ีคณุ ลักษณะพิเศษบางชนิด ซึ่งจาํ เปนตอ งใชว ิธเี ฉพาะ และ

จะตอ งระบุไวในสตู รตํารบั ดว ย ดังนี้
1) ใสก อ น มีตวั ยา 3 ประเภท ซ่ึงตองตมกอนตวั ยาตัวอื่นในตาํ รับ ไดแก
- ตวั ยาทีม่ ีพษิ ใหตม กอนตัวยาอ่ืน 30-45 นาที
- แรธาตุและเปลือกหอย เชน เกลอื จดื เปนตวั ยาท่ีมีลกั ษณะแข็ง สารออกฤทธลิ์ ะลาย

ออกมาไดยาก จงึ ตอ งตมใหเ ดือดประมาณ 15 นาทีกอน แลว จงึ ใสตัวยาชนดิ อน่ื ๆ ในตํารบั ลงไปตม

พรอ มกนั
- ตัวยาท่ีมีนํา้ หนักเบาและใชในปริมาณมาก หากตมพรอมตัวยาอ่ืน ๆ จะทาํ ใหตัวยา

เต็มหมอจนตม ไมได จึงใหต มตวั ยาดังกลา ว 20 นาทกี อน แลวเอาเฉพาะนํ้าท่ีตมไดไปใชตมตัวยาตวั อ่นื

ในตํารบั ยา
2) ใสหลงั ตัวยาบางชนิดมนี ํ้ามันหอมระเหย ควรใสหลงั จากตมตวั ยาชนิดอื่น ๆ ในตํารบั

ใหเ ดือดแลว ประมาณ 5-10 นาที แลวจงึ ตม ตอ ประมาณ 5 นาที เพอ่ื ปองกันไมใหสารออกฤทธปิ์ ระเภท

น้ํามันหอมระเหยสลายไป ตัวอยางสมุนไพรเหลาน้ี เชน เรวดง สะระแหน เปนตน นอกจากน้ี ตัวยาบาง

ชนดิ ทม่ี ีสรรพคณุ เปน ยาระบายหรือยาถา ย กค็ วรใสท ีหลัง เชน โกฐนาํ้ เตา และใบมะขามแขก เปนตน
3) ใสหอ สมุนไพรบางชนิดมีลักษณะเปนผง หรือมีลักษณะเหนียว หรือเปน ยาง หรือ

มีลักษณะเปนขน ควรใสใ นถงุ ผาเพือ่ ปองกันไมใ หน ้ํายาขนุ หรอื เหนยี วติดภาชนะทีใ่ ชตม หรือทาํ ใหไ ม

ระคายคอ เชน เมล็ดผักกาดนํ้า เปนตน
4) แยกตม ตวั ยาบางชนดิ มีราคาแพง เชน โสมคน โสมอเมริกัน เปน ตน ควรแยกตม

ตางหาก หรือตุนดว ยหมอตุน 2 ชั้นนาน 2-3 ชว่ั โมง เพือ่ สกัดตวั ยาออกมาใหมากท่สี ดุ อาจแยก

รบั ประทาน หรือนํามาผสมกบั นํา้ ยาของตัวยาชนดิ อื่นทตี่ ม ได เพอ่ื ปอ งกันไมใ หส ูญเสียฤทธขิ์ องยา
5) ชงน้ํารับประทาน สมุนไพรบางชนิดไมควรนาํ มาตม แตค วรบดใหเปนผงละเอียดมาก ๆ

แลวชงนาํ้ อนุ ด่มื หรือนาํ ไปชงกบั นา้ํ ยาของสมนุ ไพรชนิดอน่ื ทีเ่ ตรยี มได ตัวอยา งสมุนไพรเหลา นี้ เชน

อําพัน เปนตน

Page 36

26 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

6) แชนํ้า ตวั ยาบางชนดิ มสี ารออกฤทธิ์หรอื มีองคประกอบของน้าํ มันหอมระเหยซง่ึ สามารถ
ละลายในนํา้ รอนไดง า ย ควรเตรียมยาโดยการนาํ มาแชในนาํ้ รอนหรือนํา้ ยาของตัวยาชนดิ อ่ืนที่รอ น เชน
อบเชยจนี เปนตน

2. ยาดอง เปนยาท่ใี ชสารละลายหลายชนิด แชสมนุ ไพรแบบเย็น เชน เหลา นาํ้ มะกรดู นํา้ สม

เปนตน ยาดองเหลา ในรูปแบบทีใ่ ชบ อย การปรงุ ยาทาํ ไดโดยนาํ สว นของสมุนไพรทีใ่ ชเ ปนยามาบดเปนผง
หยาบและหอดวยผาขาวบางหลวม ๆ เผ่ือยาพองตัวเวลาอมนาํ้ ถา หากเปนรากหรอื แกนของตน ไมใหฝ าน
เปนชนิ้ บาง ๆ เทา ๆ กนั เพ่อื ใหนา้ํ เหลา ซมึ เขาสูยาไดท วั่ ถงึ ภาชนะทใ่ี ชส ําหรบั เตรยี มยาดองเหลา ควร
ใชโ ถกระเบ้อื งหรือขวดโหลแกว ทีม่ ฝี าปด สนทิ เม่ือใสย าลงในภาชนะเรียบรอ ยแลว ใหเทนา้ํ เหลาใหทว ม
ยา ตั้งทิง้ ไว 1 สัปดาห และคนยาใหท ัว่ วนั ละ 1 คร้ัง ยาดองเหลาเปนยาที่คอนขางแรง ปรมิ าณทใ่ี ชม ัก
นอ ยกวายาตม และหา มใชกับผปู วยโรคความดนั โลหิตสูง โรคหัวใจ หญงิ มคี รรภ และผูทแ่ี พเหลา

3. ยาผง ปรุงจากสวนของพืชสมนุ ไพร บดละเอยี ดเปนผงชนิดเดียวหรือหลายชนิดผสมกัน ยา

แผนโบราณหลายตํารับปรงุ เปนยาผง เชน ยาหอม ยาเขยี ว เปน ตน เวลารบั ประทาน มักจะใชก บั น้ํา
กระสายยา ซง่ึ นํ้ากระสายยาอาจเปน น้ําสกุ นาํ้ ดอกมะลิ น้ําซาวขาว น้ํามะนาว นา้ํ มะกอก เปน ตน

4. ยาชง เปนรปู แบบทีม่ กี ารเตรียมคลา ยการชงชา โดยใชน าํ้ เดอื ดใสล งในสมนุ ไพร โดยทั่วไป

มกั ใชส มุนไพรตากแหงทาํ เปนยาชง สว นของสมนุ ไพรที่ใชเ ปนยาอาจเปนใบ กิ่ง ผล หรอื เมลด็ หั่นเปน
ช้นิ เลก็ ๆ บาง ๆ หรอื บดเปนผงหยาบ ผ่งึ แดดใหแ หง บางชนดิ มกี ารนําไปอบกลนิ่ หอมกอน ภาชนะทใี่ ช
ชงควรเปนกระเบอื้ ง แกว หรือภาชนะเคลือบ ไมใ ชภ าชนะโลหะ วธิ ีการชงทําไดโดยใชส มนุ ไพร 1 สว น
เติมนาํ้ เดอื ดประมาณ 10 สว น หรือตามปริมาณทร่ี ะบุไวใ นตํารับยา บางตาํ รับอาจเตมิ น้ําตาลหรอื น้ําผ้งึ
ในการปรุงรส ปดฝาทงิ้ ไว 5-10 นาที ยาชงเปนรูปแบบยาที่มกี ลนิ่ หอม ชวนดม่ื ดื่มงา ย ปจจบุ ันมีการ
พฒั นาผลิตภณั ฑยาชง โดยการบรรจุในถงุ กระดาษเหนียว ปดสนิท 1 ซองใช 1 ครงั้ พืชสมนุ ไพรที่ใชใ น
รูปแบบยาชงมกั เปน พชื ที่มีสรรพคณุ ไมร นุ แรง ใชด ืม่ ตลอดวนั แทนน้าํ ยาชงนยิ มปรงุ และดม่ื ทนั ที ไมท้งิ
ไวนาน สมุนไพรทีใ่ ชเปนยาชง เชน ยาชงชมุ เหด็ เทศ ยาชงหญาหนวดแมว เปนตน นอกจากนีเ้ ครอื่ งด่ืม
สมุนไพรหลายชนิด เชน ขิง มะตูม เกก ฮวย เปน ตน ก็ปรุงดวยการชงเชน เดยี วกัน ยาชงเปน วธิ กี ารงา ย
สะดวกและเปนทีน่ ิยมทวั่ ไป

5. ยาลูกกลอน การปรงุ ยาลกู กลอนทําไดโดยเอาสวนของสมนุ ไพร มาห่ันเปน แวน บาง ๆ ผ่ึง

แดดใหแ หง บดเปนผงละเอยี ด และนาํ ผงมาผสมกบั น้ําผ้งึ (น้าํ ผึ้งท่ีใชปน ลกู กลอนมักตมใหร อนเพ่อื ขจัด
สง่ิ สกปรกกอ น) อัตราสวนผสมระหวางผงสมุนไพรตอ นํ้าผง้ึ เทากับ 1-2 สว น : 1 สวน ทัง้ น้ขี ้นึ กับลักษณะ

Page 37

คูมือการใชสมุนไพรไทย-จนี 27

ของผงสมนุ ไพร เคลา ผงยาใหก ลมกลนื ประมาณวาผงสมุนไพรทีผ่ สมน้ําผง้ึ แลวไมต ิดมอื เปนใชไ ด จากนัน้
ปน เปน กอ นกลมขนาดเทา ปลายนว้ิ กอ ย (เสน ผา ศนู ยก ลาง 0.8 เซนตเิ มตร) หรืออาจใชร างไมป นเปน
ลูกกลอนกไ็ ด จากน้นั จึงเอาไปอบแหงหรอื ตากแดดจัด 1-2 วัน และบรรจภุ าชนะทีป่ ดมิดชิดและสะอาด

นอกจากกรรมวธิ ีปรุงยาดังกลา วแลว ยาสมนุ ไพรยังปรงุ ไดอีกหลายวิธี เชน การรม การพอก

การเตรียมเปนยาประคบ การหงุ ดว ยน้ํามัน เปน ตน การเลือกกรรมวธิ ีปรงุ ยาไดเหมาะสมจะทาํ ใหสมุนไพร

ออกฤทธไิ์ ดเตม็ ที่ สง ผลตอ การรกั ษาความเจ็บปว ยไดอยางถกู ตอง

คําแนะนําในการใชยาสมนุ ไพร1-4

1. ใชใหถ กู ตน จะตองพิจารณาถึง รปู ลักษณะ สี กลิ่น รส ชื่อ ของตวั ยาที่จะนํามาใชท าํ ยาวา

ถูกตองตรงตามตาํ รับหรอื ขอบง ใชหรอื ไม
2. ใชใหถูกสวน จะตอ งพจิ ารณาวา ตวั ยาตามขอบงใชน้ัน กําหนดใหใ ชสว นใดของตนพืช เพราะ

แตละสว นของตน พชื ยอ มแตกตา งกนั ไป บางตนสรรพคณุ เหมือนกนั แตมฤี ทธ์ิท่ีออ นกวากนั บางตน มี

สรรพคุณไมเ หมอื นกนั
3. ใชใหถ ูกขนาด จะตองดูวา ขอบงใช ใหใ ชตวั ยาน้นั ๆ ในปริมาณหรือนา้ํ หนักเทา ใด กนิ ครั้ง

ละเทา ใด วันละกม่ี อ้ื
4. ใชใหถกู วธิ ี จะตอ งดวู า ขอ บงใช ใหบรหิ ารยาโดยวธิ ีใด เชน ตมหรอื ดอง กินหรือทา เปนตน
5. ใชใหถกู กบั โรค จะตอ งมีความเขา ใจในเรื่องอาการของโรค วา เปน โรคน้ัน ๆ จรงิ หรือไม

จะตอ งใชยาท่มี ีสรรพคณุ ตรงตอ โรค มิฉะนัน้ แลวก็อาจเกิดโทษ หรอื ไมสามารถบรรเทาอาการของโรคได

ขอหา มใช5

ในการใชย ารกั ษาโรคนั้น หากใชถ ูกกับโรคจะใหค ณุ หากใชผ ดิ จะใหโ ทษ ดงั นนั้ การใชยาบางชนดิ
จําเปนตอ งระมัดระวงั ในการใช เพือ่ ไมใหเกดิ โทษตอรางกาย ขอ หามใชมี 4 ประเภท ดังน้ี

1. ขอ หามใชใ นกลุมอาการบางอยาง ตวั ยาแตล ะชนดิ เหมาะกับโรคแตกตางกัน หมายถึงตัวยา

แตละชนิดจะใชภายใตเง่ือนไขท่ีกาํ หนดไวเทาน้ัน เชน หมาหวง มีสรรพคุณเปนยาขับเหงื่อ แกห อบ

เหมาะสําหรับโรคไขหวัดจากการกระทบลมเยน็ ไมม เี หงื่อ ไอหอบเนอ่ื งจากชป่ี อดไมก ระจาย จงึ หา มใช

กบั ผูปว ยทีม่ อี าการออนแอ เหงอื่ ออกมาก ไอหอบเน่อื งจากปอดพรอง เปนตน
2. ขอหามตามหลกั การจัดยารว มหรือยากลมุ ตัวยาบางชนดิ เมอื่ ใชร วมกันแลว จะทําใหเ กิดพิษ

หรอื เกิดอาการอันไมพ งึ ประสงค หรอื ทําใหเกดิ พษิ เพมิ่ ข้ึน หรอื ทําใหฤทธขิ์ องตัวยาหมดไป ยาเหลา นกี้ ไ็ ม

Page 38

28 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

ควรใชร ว มกัน เชน กานพลถู ูกขมดวยวานนางคํา ชะเอมเทศจะลบลา งสรรพคุณของสาหรายทะเล เปนตน
3. ขอหามในหญิงมีครรภ ตวั ยาบางชนดิ มผี ลตอ ทารกในครรภ ทําใหแทง ลูกได จึงหามใชใ น

หญิงมีครรภ ซึ่งตวั ยาสว นใหญใ นกลุมนมี้ กั มีพิษมาก เชน สลอด ตัวยาบางชนิดตอ งใชอ ยา งระมัดระวัง
ในหญิงมีครรภ เนอ่ื งจากเปน ตัวยาทมี่ ีฤทธ์ิกระจายช่แี ละเลอื ด ทําใหเ ลอื ดไหลเวยี น เชน เมล็ดทอ ดอก
คําฝอย มฤี ทธ์ิขับของเสยี ตกคา ง และขบั ถา ยพิษรอน โกฐนํา้ เตา ฤทธริ์ ะบาย ขบั พษิ รอน อบเชยจีนมี
ฤทธใ์ิ หความอบอนุ เสริมหยางระบบไต เปนตน ดงั นัน้ หากไมจ าํ เปนจริง ๆ ควรหลีกเลย่ี งการใชตัวยา
ดังกลาวในหญิงมคี รรภ

4. ขอ หา มในชวงเวลาทีร่ ับประทานยา นยิ มเรียกวา “ของแสลง” กลา วคือ ในชว งเวลาทรี่ ับประทาน
ยา ควรงดดม่ื นาํ้ เยน็ ของมนั ของคาว อาหารทีย่ อ ยยาก หรือท่มี รี สจดั เชน กรณผี ปู วยที่มไี ขสูง หา ม
รบั ประทานของมนั เปนตน

ขนาดยาท่ใี ช5

ขนาดยาทใ่ี ช หมายถึงปรมิ าณของยาที่ใชใ นผูใหญต อ วัน เนือ่ งจากยาสมนุ ไพรเปน ผลผลติ จาก
ธรรมชาติ ดงั นน้ั ปริมาณของตัวยาทีใ่ ชจ งึ ไมเขมงวดเหมอื นกับยาแผนปจ จุบนั ยกเวนตวั ยาบางชนิด
เทานน้ั ที่ตองใชขนาดยาดวยความระมัดระวัง เพือ่ ปอ งกนั ไมใหเ กดิ อนั ตราย โดยทว่ั ไปขนาดยาทีใ่ ชควร
คํานงึ ถงึ ปจ จัยดงั ตอ ไปนี้

1. คณุ ลกั ษณะของยา ตัวยาที่มฤี ทธแิ์ รงควรใชปริมาณนอย หรอื เริ่มใชปรมิ าณนอยแลว คอย ๆ
เพิ่มข้ึน เม่ือผูปวยมีอาการดีข้ึนใหคอย ๆ ลดขนาดยาลงจนหยุดใช สําหรับตัวยาท่ีมีฤทธ์ิออนมักใชใน
ปรมิ าณมาก โดยทว่ั ไปตวั ยาทีม่ ีความหนาแนน หรอื แข็งมาก เชน แรธ าตุ หรือ เปลอื กหอย เปนตน จะใช
ในปริมาณมาก สวนตวั ยาที่มีน้ําหนกั เบา เชน ดอก ใบ หรือตวั ยาทมี่ ีนํ้ามันหอมระเหย จะใชใ นปรมิ าณนอ ย

2. การใชยารวมและรูปแบบของยา โดยทัว่ ไปตัวยาเดย่ี วจะใชใ นปรมิ าณมากกวา ยาตํารบั และ
หากใชเปนยาตม ปรมิ าณทใ่ี ชจะมากกวายาลกู กลอนหรอื ยาผง และในยาแตล ะตาํ รับ ตัวยาหลกั จะใชใน
ปริมาณมากกวา ตัวยาอ่นื ๆ

3. อาการของโรค รูปราง และอายขุ องผปู ว ย โดยทัว่ ไปผูปวยหนัก ผูปวยโรคเฉียบพลัน หรือ
ผูปวยที่มีรางกายอวนใหญ จะใชยาในปริมาณมาก สวนผูสูงอายุมีรางกายออนแอ หญิงหลังคลอด
หรือเด็ก จะใชยาในปริมาณนอย สําหรับเด็กอายุ 6 ปข้ึนไป ใหใชย าขนาดครึง่ หน่งึ ของขนาดท่ีใชใน
ผใู หญ เดก็ ทีม่ ีอายตุ ่ํากวา 6 ป ใหใ ชย าขนาด 1 ใน 4 ของขนาดทใี่ ชใ นผใู หญ

Page 39

คูมือการใชส มุนไพรไทย-จีน 29

วธิ รี บั ประทานยา5

วิธีรบั ประทานยา รวมถงึ เวลาท่ีเหมาะสมในการรบั ประทานยา โดยท่วั ไปปฏิบตั ิ ดังน้ี
ยาตม ใหรับประทานวันละ 1 หอ หากอาการรุนแรงสามารถรับประทานวันละ 2 หอได ยาหอ
หนึ่ง ๆ ตมแบงรับประทาน 2-3 คร้ัง โดยกําหนดวาอาการปวยท่ัวไปใหรับประทานเชา-เย็น หาก
อาการปวยหนกั สามารถรับประทานไดทุก 4 ชั่วโมง ยาประเภทบาํ รุงควรรับประทานกอ นอาหาร แต
หากจะใหเหมาะสม ไมวาจะรับประทานกอนหรือหลังอาหาร ใหเวนระยะเวลาหางกันพอสมควร ยา
ประเภทฆาพยาธิหรือยาระบายใหรับประทานขณะทองวาง ยารักษาโรคมาลาเรียใหรับประทานยากอน
มาลาเรียกาํ เริบ ยาชวยใหจิตใจสงบหรือนอนหลับใหรับประทานกอนนอน โรคเรื้อรังควรกาํ หนดเวลา
รบั ประทานยาใหแ นนอน ยาประเภทชาชง ใหร บั ประทานตางน้ําชา จิบไดบ อ ย ๆ

ใหรับประทานยาตมขณะอุน ๆ แตถาปวยดวยโรคกลุมความรอน สามารถรับประทานยาใน
ขณะท่ียาเย็นแลว ถาปวยดวยโรคกลุมความเย็น ใหดื่มขณะรอน ๆ ในอาการท่ีปวยดวยโรคกลมุ อาการ
เย็นแทร อนเทยี ม ใหร บั ประทานขณะทยี่ าเย็นแลว ถาปว ยดว ยโรคกลมุ อาการรอ นแทเยน็ เทียม ให
รบั ประทานขณะท่ียายังรอนอยู

เอกสารอางองิ

1. วฒุ ิ วฒุ ิธรรมเวช. คัมภรี เ ภสชั รตั นโกสินทร. พมิ พค ร้งั ท่ี 2. กรุงเทพมหานคร : บริษัท ศิลปสยามบรรจภุ ัณฑแ ละการพมิ พ จาํ กัด,
2547.

2. สํานกั งานปลดั กระทรวง กระทรวงสาธารณสุข. คูม ือการใชสมุนไพร เลม 1. กรงุ เทพมหานคร : หจก. เอช-เอน การพิมพ, 2527.
3. กนั ทิมา สทิ ธธิ ัญกิจ, พรทพิ ย เติมวเิ ศษ (คณะบรรณาธกิ าร). คูมอื ประชาชนในการดูแลสุขภาพดวยการแพทยแผนไทย. พมิ พครัง้ ท่ี 2

กรุงเทพมหานคร : สํานักงานกจิ การโรงพมิ พอ งคการทหารผานศึกในพระบรมราชูปถัมภ, 2547.
4. กองวิจัยและพัฒนาสมุนไพร กรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทย กระทรวงสาธารณสุข. สมุนไพรพื้นบา นฉบับรวม. พิมพครงั้ ที่ 1. กรุงเทพมหานคร :

Text and Journal Corperation Co., Ltd., 2533.
5. วชิ ัย โชคววิ ัฒน, ชวลิต สนั ตกิ ิจรงุ เรอื ง, เยน็ จติ ร เตชะดํารงสิน (คณะบรรณาธกิ าร). ตํารบั ยาจนี ทใ่ี ชบอยในประเทศไทย เลม 1.

พิมพค ร้ังที่ 1. กรงุ เทพมหานคร : สํานักงานกจิ การโรงพิมพองคการทหารผานศึกในพระบรมราชูปถัมภ, 2549.

Page 40

30 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

รสของยาไทยและยาจนี

รสของยาไทย

รสของตวั ยาจะบอกถงึ สรรพคุณของยา สรรพคณุ เภสชั ของไทยแบงรสยาออกเปน รสประธาน 3
รส และรสยา 9 รส ดงั นี้

ยารสประธาน 3 รส1 ไดแก
1. ยารสรอ น ไดแ ก ตวั ยาทม่ี รี สรอ น เชน ดอกดปี ลี เมลด็ พริกไทย รากชา พลู เถาสะคา น ราก

เจตมลู เพลิง หสั คณุ เปนตน เมอื่ นํามาปรงุ เปนยาแลว จะไดย ารสรอน
ยารสรอ นสําหรบั แกในทางวาโยธาตุ แกล มกองหยาบ ขบั ผายลม บํารุงธาตุ ขับเลอื ด เปนตน
ยารสรอนเปนรสยาประจําในฤดูฝน แสลงกบั ไขท มี่ พี ิษ
2. ยารสเยน็ ไดแ ก ตัวยาทม่ี ีรสเย็น เชน ใบไมทม่ี รี สเยน็ เกสรดอกไมท ไี่ มร อ น เขยี้ วสตั ว เขา

งา นอ เปน ตน เมอื่ นํามาปรุงยาแลวจะไดย ารสเยน็
ยารสเย็นสาํ หรบั แกใ นทางเตโชธาตุ แกไ ขพ ิษ ไขกาฬ ดับพิษรอ น เปน ตน
ยารสเย็นเปน รสยาประจาํ ในฤดรู อน แสลงกับโรคลม
3. ยารสสขุ มุ ไดแ ก ตวั ยาที่มรี สสขุ มุ เชน พวกโกฐตาง ๆ เทียนตา ง ๆ กฤษณา กระลําพัก

ชะลูด อบเชย ขอนดอก เปนตน เมื่อนาํ มาปรุงยาแลว จะไดยารสสขุ ุม
ยารสสขุ ุมสําหรบั แกในทางอาโปธาตุ เสมหะและโลหิต แกล มกองละเอียด
ยารสสขุ มุ เปนรสยาประจาํ ในฤดหู นาว แสลงกบั ไขท ม่ี ีพษิ รอนจดั

รสยา 9 รส1 นอกจากยารสประธานแลว สรรพคณุ เภสชั ของไทยยงั แบง รสยาออกไปอีกเปน 9 รส ดังน้ี
1. ยารสฝาด ชอบสมาน
สรรพคณุ สําหรับสมานทั้งภายนอกและภายใน แกบดิ ปด ธาตุ แกท องรวง กลอ มเสมหะ

สมานแผล ชะลา งบาดแผล
ยารสฝาดแสลงกับโรคทองผูก พรรดกึ เชน เปลอื กขอย ใบชา เบญจกานี เปลอื กลูกทับทมิ

เปลือกลกู มังคดุ สเี สยี ดไทย สเี สยี ดเทศ ลูกหมาก เปนตน
2. ยารสหวาน ซึมซาบไปตามเนือ้
สรรพคณุ ซึมซาบไปตามเน้ือ ทําเนื้อใหชมุ ชื่น บํารุงกาํ ลงั แกออนเพลีย
ยารสหวานแสลงกับโรคเสมหะเฟอ งบาดแผล เบาหวาน ดีซา น เชน เน้อื ฝก คนู ดอกคําฝอย

Page 41

คมู ือการใชส มนุ ไพรไทย-จนี 31

ชะเอมเทศ ชะเอมไทย รากสามสบิ ออ ยแดง น้ําผึ้ง เปน ตน
3. ยารสเมาเบอ่ื แกพษิ
สรรพคณุ สาํ หรบั แกพิษ พษิ ดี พษิ โลหติ พษิ เสมหะ พิษไข พิษแมลงสตั วก ดั ตอย

ยารสเมาเบื่อแสลงกับโรคหวั ใจพกิ าร และนาํ้ ดพี กิ าร เชน ใบกระทอ ม เมล็ดกระเบา

ขนั ทองพยาบาท เปลือกขอย รากทบั ทิม ทองพันชง่ั ยาดาํ เลบ็ มือนาง กาํ แพงเจด็ ชั้น เปน ตน
4. ยารสขม แกทางดแี ละโลหิต
สรรพคณุ บํารงุ โลหติ และดี แกไ ขเพอ่ื ดี แกโ ลหิตพกิ าร เจรญิ อาหาร แกร อนในกระหายน้าํ

ยารสขมแสลงกบั โรคหัวใจพิการ เชน แกนขี้เหล็ก รากไครเ ครือ ชิงชาชาลี บอระเพด็ ใบ

มะกา มะระขนี้ ก รากราชดดั ใบเสนียด สะเดา หญา ลูกใตใบ เมล็ดมะนาว เปนตน
5. ยารสเผด็ รอ น แกล ม
สรรพคณุ แกล มจุกเสยี ด แนนเฟอ ขับผายลม บํารงุ ธาตุ แกธาตพุ กิ าร ขับระดู

ยารสเผด็ รอนแสลงกบั ไขทมี่ ีพิษรอ น เชน กระชาย กระเทียม กระเพรา ลกู กระวาน ดอก

กานพลู ใบแกว ขงิ ขา ลูกจันทนเ ทศ ดอกดปี ลี ลูกผกั ชลี า ลกู ยอ เปลือกตน มะรมุ ดอกจนั ทน

พริกไทย พลิ งั กาสา เปนตน
6. ยารสมัน แกเสนเอ็น
สรรพคณุ แกเ สนเอน็ พิการ บาํ รุงเสน เอ็น บาํ รุงรา งกาย บาํ รุงไขขอ ทําใหเ กิดความอบอุน

แกรางกาย

ยารสมนั แสลงกับโรคเสมหะพิการ โรคดีซา น เชน งา เมล็ดถว่ั ตา ง ๆ เมลด็ บวั ผกั กระเฉด

เมลด็ มะขาม รากบวั โกฐกระดกู แกน กรนั เกรา เน้ือฝก กระจบั เปน ตน
7. ยารสหอมเยน็ บํารงุ หัวใจ
สรรพคุณ ทําใหช ่ืนใจ บาํ รุงหวั ใจ บํารงุ ครรภ

ยารสหอมเยน็ แสลงกับโรคลม เชน กฤษณา ดอกกระดังงา ขอนดอก เตยหอม ชะมดเชด็

ชะมดเชยี ง หญาฝรัน่ นํา้ ดอกไมเทศ เกสรท้ังหา ใบบวั บก แฝกหอม ดอกลาํ ดวน พิมเสน เปนตน
8. ยารสเคม็ ซมึ ซาบไปตามผวิ หนัง
สรรพคณุ ซมึ ซาบไปตามผวิ หนัง แกโรคผิวหนงั รักษาเนอ้ื ไมใ หเนา ขบั เมือกมันในลาํ ไส

ยารสเคม็ แสลงกบั โรคอจุ จาระธาตพุ กิ าร เชน โคกกระสนุ เหงือกปลาหมอ เปลือกตน

โกงกาง ผักชะคราม ดเี กลือไทย ดนิ ประสวิ รากลําพู ล้นิ ทะเล เปน ตน

Page 42

32 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก

9. ยารสเปรย้ี ว กดั เสมหะ
สรรพคณุ แกเสมหะ ฟอกเลอื ด ระบายอุจจาระธาตุ

ยารสเปรยี้ วแสลงกับโรคนาํ้ เหลอื งเสยี บาดแผล ทองรว ง เชน ดอกกระเจ๊ียบ ใบมะขาม

ใบมะขามแขก น้ําลกู มะกรูด ลกู มะขามปอ ม สมอไทย สมอเทศ สม ปอย ลูกมะดัน เปนตน
นอกจากรสยา 9 รสน้ีแลว แพทยแ ผนไทยยงั จดั ยารสจดื เพ่มิ อกี หนึ่งรส ใชส าํ หรบั แกใ นทาง

เตโชธาตุ แกทางเสมหะ ขบั ปส สาวะ ดบั พิษรอน แกไ ข แกร อ นในกระหายนา้ํ แกไ ตพกิ าร ถอนพษิ ผดิ

สาํ แดง เชน ตาํ ลึง ฝอยทอง ผกั บุง รางจืด ผกั กระเฉด ผกั กระโฉม หญา ถอดปลอ ง เปนตน

รสของยาจนี

คณุ สมบัตแิ ละรสของตัวยาจะบอกถงึ สรรพคุณของยา การแพทยแผนจีนไดแบงคุณสมบตั ิของ
ยาออกเปน 4 อยา ง ไดแก รอ น-อุน เยน็ -เย็นจัด ซ่ึงคุณสมบัติของยาจะขึ้นกบั การออกฤทธข์ิ องยา เมอ่ื ยา

เขาสูรางกายแลวจะมีกลไกการออกฤทธิ์และมปี ระสทิ ธผิ ลการรกั ษาแตกตางกนั ท้งั สองกลมุ มฤี ทธิต์ รงขาม

ตัวยาท่ีมีคุณสมบัติเย็นหรือเย็นจดั จะมีฤทธ์ิระบายความรอ น บรรเทาพิษไข ใหความชมุ ชน้ื ใช

รกั ษาโรคทเี่ กิดจากสภาพหยางมากเกินไป รางกายเกดิ การตอบสนองอยา งแรงตอโรคภยั ไขเจ็บ ทําใหเ กิด

อาการรอน เชน มีไข ปากแหง คอแหง กระหายนํา้ ทอ งผกู ปสสาวะขดั และมสี ีเขม สว นตัวยาท่ีมี

คุณสมบตั ิรอนหรืออนุ มฤี ทธใิ์ หค วามอบอุนแกรา งกาย ใชร กั ษาโรคท่ีเกิดจากสภาพยินมากเกนิ ไป รา งกาย
บางสวนออนแอลงกวา ปกติ ทําใหเ กดิ อาการเย็น เชน มือเทาเยน็ ตัวเย็น หนาวสั่น ไมกระหายนํ้า2

นอกจากนี้ ยังเพ่ิมคณุ สมบตั อิ ีกอยา ง คือ สุขุม (เปนกลาง) ตัวยาบางชนิดคุณสมบตั ิรอ น-เย็นไม
สามารถแบงไดช ัดเจน สามารถใชไดท ้งั โรครอ นและโรคเยน็ แมวา คุณสมบตั ขิ องตวั ยามี 5 อยา งกต็ าม

แต สุขมุ อาจแบงไดเ ปน สขุ ุมคอนขางเย็น และสขุ มุ คอ นขา งรอ น ซ่งึ แตกตางกนั ดงั นั้นโดยท่วั ไปจะแบง

คณุ สมบัตขิ องตัวยาออกเปน 4 2

อยางเทานั้น

รสยา หมายถงึ รสชาติของตวั ยา ตัวยาแตล ะชนิดจะมีรสชาตไิ มเ หมอื นกันเนื่องจากมีองคป ระกอบ

ทางเคมีแตกตางกัน ทาํ ใหฤทธทิ์ างเภสชั วทิ ยาและประสิทธผิ ลการรักษาแตกตา งกันดว ย ตวั ยาที่มรี สชาติ

เหมอื นกนั จะมีฤทธ์ิทางเภสชั วทิ ยาใกลเคียงกนั แมวาองคป ระกอบทางเคมบี างชนดิ ในตวั ยาเหมอื นกัน

แตก็ไมแนวาจะมรี สชาติเหมอื นกนั ทีเดียว ประสาทการรับรสของแตล ะคนอาจไมเหมอื นกนั แพทยแผน

จีนแบง รสยาออกเปน 5 2 ไดแก

รส

1. ยารสเผ็ด (ฉุนซา ) ชว ยใหกระจาย ทาํ ใหช่ีหมนุ เวยี น เพิ่มการไหลเวียนของเลอื ด

สรรพคณุ ใชร ักษากลมุ อาการของโรคภายนอก มักพบในระยะแรกของโรคท่ีเกดิ จากปจ จัย

Page 43

คมู อื การใชสมุนไพรไทย-จีน 33

ภายนอก เชน ไขหวดั ที่เกดิ จากการกระทบลมรอนหรือลมเย็นในระยะแรกของโรค ช่ีตดิ ขดั ไมไ หลเวยี น

เปนตน
2. ยารสหวาน (ชุม) ชว ยบํารงุ ชว ยใหผอนคลาย เสรมิ ใหร างกายแขง็ แรง ปรับประสานตัวยา
สรรพคุณ ใชรักษากลมุ อาการของโรคที่มีอาการพรอ ง ระบบภมู ิตา นทานของรางกายออนแอ

ไอแหง ทองผกู อาการปวด เปน ตน
3. ยารสเปรย้ี ว ฝาดสมาน
สรรพคณุ แกโ รคเหงอ่ื ออกงา ย เหง่อื ออกมากขณะนอนหลบั ทองเสียเรอ้ื รงั ถายบิดเร้ือรัง

หลัง่ อสจุ ขิ ณะหลบั หรอื ปสสาวะรดทนี่ อนในขณะหลบั ประจําเดอื นมามากผดิ ปกตหิ รอื มาทลี ะนอยไมหมด

เปนตน
4. ยารสขม ชวยระบายความรอ นชวยใหเ ลือดเยน็ ระงบั ไอ ตานอาเจยี น ระบายทอง
สรรพคุณ แกพ ษิ ขับพิษ แกไ อ แกอ าเจียน แกท อ งผูก เปน ตน
5. ยารสเค็ม ชว ยละลายกอน ระบายการอดุ ตัน
สรรพคุณ แกทอ งผกู อยา งแรง ละลายน่วิ เปน ตน
นอกจากรสยา 5 รสนแี้ ลว แพทยแ ผนจนี ยังจดั ยารสจืด เขา ไวใ นยารสหวาน เนือ่ งจากทงั้ สอง

มักใชร ว มกนั ยารสจืดมีฤทธิ์ขับปสสาวะ ใชรักษาอาการบวมนํา้ ปส สาวะขัด เปนตน และจดั ยารสฝาด

เขาไวในยารสเปร้ียว เนือ่ งจากมฤี ทธ์ิเหมอื นกัน

เอกสารอางองิ

1. วุฒิ วฒุ ิธรรมเวช. สารานุกรมสมุนไพร. กรุงเทพมหานคร : โอ.เอส. พริน้ ตงิ้ เฮา ส, 2540.
2. Zhang E. The Chinese Materia Medica. Shanghai: Publishing House of Shanghai University of Traditional Chinese

Medicine, 1988.

Page 44

34 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

การเตรยี มตัวยาพรอ มใช

การเตรยี มตวั ยาพรอมใช เปน วิธเี ตรยี มสมุนไพรใหอ ยใู นรปู แบบที่พรอ มใชในการเขาตาํ รบั ยา
หรือการปรงุ ยา โดยทั่วไปถา สว นทใี่ ชของสมนุ ไพรมีขนาดใหญ หรือหนา หรือมีเนื้อแข็ง ตองตัดใหเล็ก
หรือบางลง เพอ่ื ใหส มนุ ไพรแหง งา ยและสะดวกในการเกบ็ รักษา เชน รากหรอื ลาํ ตน ใตด ิน เปลือกไม
หรอื ผล ควรหั่นหรอื ฝานเปนชิ้นบาง ๆ กอนทาํ ใหแหง และการทําสมุนไพรใหแ หง อาจใชว ิธีตากแดด อบ
ในตูอ บ หรือผงึ่ ในทร่ี ม 1

วัตถุดบิ สมุนไพรบางชนิดตอ งการกระบวนการแปรรูปเฉพาะ ทัง้ นเี้ พอื่ ทําใหส ว นทนี่ าํ มาใชมคี วาม
บรสิ ทุ ธเิ์ พ่ิมขึน้ ลดระยะเวลาในการทําใหแหง ปอ งกันการทาํ ลายจากเช้อื รา เชอื้ จลุ นิ ทรียอื่นและแมลง
ลดความเปน พิษทีม่ ีอยูในสมนุ ไพรลง และทําใหส รรพคณุ ในการรักษาเพม่ิ ขนึ้ แนวปฏิบตั ใิ นการแปรรูป
เฉพาะทีใ่ ชกนั ทัว่ ไป ไดแ ก การคดั เลอื กเบอ้ื งตน การปอกเปลือกรากและเหงา การตมในน้าํ การนึง่ การ
แชน าํ้ การดอง การกล่ัน การรมควัน การยาง การหมัก ตามขบวนการธรรมชาติ การใสป ูน และการสับ
เปนชนิ้ กระบวนการแปรรูปทเ่ี ก่ียวของกบั การทําใหม ีรปู รางบางอยา ง การมัด และการทาํ ใหแ หง ดว ยวธิ ี
พิเศษอาจมผี ลตอ คุณภาพของวัตถุดิบสมนุ ไพร2

สําหรบั ตวั ยาที่มีคุณในการรักษาโรคในขณะเดียวกนั ก็มีสว นทเ่ี ปน โทษอยดู ว ย และตวั ยาบาง
ชนดิ มฤี ทธ์แิ รงหรอื มีพษิ ดังนั้นการนํามาใชทาํ ยาจะตอ งเขาใจถงึ วธิ ีพิเศษในการเตรยี ม เพ่อื ปองกนั ไมให
เกิดโทษหรือพิษอนั อาจมอี ันตรายถึงชวี ิตได จงึ ไดระบวุ ิธีฆาฤทธิ์ยาอยา งถูกตองไว นอกจากนต้ี ัวยาบาง
ชนิดมสี รรพคุณหลายอยา ง หากจะใชใ หไดผ ลตรงตามสรรพคุณท่ตี องการ จาํ เปน ตองเตรียมใหถ กู วิธี
เชน ชะเอมเทศมสี รรพคณุ ระบายความรอ น ขับพิษ แกไ อ ขบั เสมหะ โดยท่วั ไปมกั ใชเขาในตํารบั ยา
รักษาอาการไอมเี สมหะมาก พษิ จากฝแ ผล คอบวมอักเสบ หรือพษิ จากยาและอาหาร สว นชะเอมเทศผัด
นํ้าผึ้งมีสรรพคณุ บาํ รงุ มามและกระเพาะอาหาร เสริมช่ี ทาํ ใหการเตนของชพี จรมแี รงและกลับคืนสภาพ
ปกติ โดยทว่ั ไปมักใชเ ขา ตํารบั ยารกั ษาอาการมามและกระเพาะอาหารออ นเพลยี ไมม แี รง ชข่ี องหวั ใจ
พรอง ปวดทอง ชพี จรเตน ไมสมาํ่ เสมอ1

การเตรยี มตวั ยาพรอ มใชตามศาสตรก ารแพทยแ ผนไทย

การเตรยี มตัวยาพรอ มใช โดยท่วั ไปนาํ สวนทีใ่ ชเ ปนยามาแลว ผา นการคดั เลือก การลาง การ
ตดั เปนชิ้นทเ่ี หมาะสมแลว ใชค วามรอนทาํ ใหแ หง เพ่ือสะดวกในการเก็บรักษา วธิ เี ตรยี มตัวยาพรอ มใชน ้ัน

Page 45

คมู อื การใชส มนุ ไพรไทย-จีน 35

แตกตางกันไปตามชนิดของพชื สวนที่ใชเ ปนยาและความเคยชินของแตล ะทอ งที่ วธิ ีการที่ใชบ อยโดยแยก
กลา วตามสว นทใ่ี ชเ ปน ยา3 ดังน้ี

1. รากและสวนท่อี ยใู ตด ิน กอนอน่ื คดั ขนาดทีพ่ อ ๆ กนั เอาไวด วยกนั เพื่อจะไดสะดวกในการ

แปรสภาพตอ ไป จากนัน้ ลางดนิ และสง่ิ สกปรกท่ีตดิ อยใู หสะอาด เอารากฝอยออกใหห มด หากวา เปนพชื

ทมี่ ีเนื้อแขง็ แหง ไดยาก ตอ งหน่ั เปน ช้ินที่เหมาะสมกอ น หากเปนพืชท่ไี มแขง็ นํามาผานกระบวนการให

ความรอนตามแตชนิดของพืชนนั้ พชื ทใี่ ชห ัวและรากสว นมากประกอบดวยโปรตนี แปง เอนไซม หาก

ผา นการใหความรอ นแบบตม น่ึง จะทาํ ใหสะดวกในตอนทาํ แหง หลังจากผา นความรอน นํามาตัดเปน ช้ิน

แลวอบใหแหงในอณุ หภูมทิ ่ีเหมาะสม
2. เปลือก หนั่ เปน ชน้ิ ขนาดพอดี ตากใหแหง
3. ใบและทง้ั ตน ในพชื บางชนดิ ท่มี นี าํ้ มนั หอมระเหย ควรผงึ่ ไวใ นท่รี ม ไมควรตากแดด และ

กอ นที่ยาจะแหง สนิท ควรมัดเปน กําปองกนั การหลดุ รว งงาย เชน กะเพราแดง สะระแหน เปนตน โดยทัว่ ไป

เก็บใบหรือลําตนมาลา งใหส ะอาด แลว นํามาตากแดดใหแ หงสนทิ จากนั้นจงึ เก็บใหมดิ ชดิ ระวังอยา ใหข นึ้

ราได
4. ดอก หลงั จากเกบ็ มาแลว ตากแหง หรอื อบใหแ หง แตค วรรักษารปู ดอกไวใหส มบรู ณไมใ ห

ตัวยาถูกทาํ ลายสูญเสียไป เชน ดอกกานพลู
5. ผล โดยทั่วไปเกบ็ แลว ก็ตากแดดใหแหงไดเลย มีเพยี งบางอยา งเทานั้นทตี่ องหัน่ เปน ชิ้นกอน

ตาก หรืออบดว ยความรอนกอ น
6. เมล็ด เก็บผลมาตากใหแหง แลว จึงเอาเปลอื กออก เอาเมล็ดออก เชน ชุมเห็ดไทย บางอยา ง

เกบ็ เปน ผลแหงเลยกม็ ี
การแพทยแผนไทยไดก าํ หนดกระบวนการแปรรูปเฉพาะของสมนุ ไพร4 ดังน้ี
1. การสะตุ คอื การทําใหต ัวยามีฤทธ์อิ อนลง หรอื ทําใหพิษของตัวยานอยลง หรือ ทําใหต วั ยา

น้ันสะอาดขน้ึ หรอื ทําใหตัวยานั้นสะอาดปราศจากเช้อื โรค หรือ ทําใหตวั ยานั้นสลายตัวลง เชน เกลอื

เมอื่ สะตุแลว จะละเอียด ผสมยางา ยขน้ึ และฤทธอิ์ อ นลง เปนตน

- การสะตุสารสม เอาสารสมมาบดใหล ะเอียด นํามาใสหมอดนิ เอาตง้ั ไฟจนสารสม ละลาย

ฟูขาวดีแลว ยกลงจากไฟนาํ มาใชเ ปนยาได
- การสะตุรงทอง เอารงทองมาบดใหละเอยี ดแลว หอดว ยใบบวั หรอื ใบขา 7 ชนั้ นําไปปง

ไฟจนสุกกรอบดี จงึ นําไปใชป รงุ ยาได

Page 46

36 กรมพฒั นาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

- การสะตุมหาหิงค นํามหาหิงคมาใสภาชนะไว เอาใบกะเพราแดงใสนาํ้ ตม จนเดือด เทนํ้า
ใบกะเพราแดงตม รอ น ๆ เทลงละลายมหาหิงค แลว นาํ มากรองใหสะอาดจึงใชได

- การสะตุเปลอื กหอย นําเปลอื กหอยใสใ นหมอดนิ ตั้งไฟจนเปลอื กหอยนน้ั สกุ ดีแลว จงึ ยกลง
จากไฟ ท้ิงไวใ หเ ยน็ นํามาใชปรุงยาได

- การสะตยุ าดาํ นํายาดาํ ใสในหมอ ดนิ เตมิ นํา้ เลก็ นอ ย ยกข้ึนตงั้ ไฟจนยาดํานน้ั กรอบดแี ลว
จึงนําไปใชป รงุ ยา

2. การประสะ มีความหมายดงั นี้
2.1 การทาํ ใหพิษของตัวยาออนลง เชน การประสะยางสลัดได เตรียมโดยนาํ ตัวยาท่ีจะ

ประสะใสลงในถว ย ใชน้ําตมเดือด ๆ เทลงไปในตวั ยาน้ัน กวนจนนาํ้ เย็น แลวเทนํ้าท้งิ ไปแลว เทนาํ้ เดอื ดลง
ไปอีก กวนจนนํ้าเยน็ ทําอยา งน้ีประมาณ 7 ครง้ั จนตวั ยาสุกดแี ลวจงึ นาํ ไปปรงุ ยาได

2.2 การทําความสะอาดตัวยา เชน ลา งเอาส่งิ สกปรกออก ลา งเอาดินออก
2.3 ตัวยานน้ั มีจํานวนเทา ยาทง้ั หลาย เชน ยาประสะกะเพรา ใสใ บกะเพราหนกั เทาตัวยาอน่ื ๆ
ท้ังหมดรวมกนั เปน ตน
2.4 ใชใ นชอ่ื ของยาทกี่ ระทาํ ใหบ รสิ ทุ ธ์ิ เชน ยาประสะนา้ํ นม เปนยาท่ีชว ยทําใหน าํ้ นมมารดา
บริสทุ ธิ์ ปราศจากโทษตอ ทารก
3. การฆา ฤทธย์ิ า คอื การทําใหพิษของตวั ยาท่มี ีพิษมากหมดไป หรอื เหลืออยูนอยจนไมเ ปน
อนั ตรายตอผใู ชย า เชน การฆาสารหนู ทําใหส ารหนทู ม่ี ีพษิ มากหมดพษิ ไป สามารถนําไปใชทํายาได เปนตน
- การฆาสารหนู เอาสารหนูมาบดใหล ะเอียด ใสในฝาละมีหรือหมอดิน บีบนา้ํ มะนาวหรือ
น้ํามะกรดู ลงไปใหท ว มยา ตง้ั ไฟจนแหง ทาํ ใหไ ด 7-8 ครง้ั จนสารหนกู รอบดแี ลวจงึ นํามาใชท ํายาได ให
นาํ ภาชนะทีใ่ ชแ ลว ทุบทาํ ลาย แลวฝง ดนิ ใหเ รยี บรอ ย (ปจจุบนั หามใชป รงุ ยาแผนโบราณ)
- การฆา ปรอท นําทองแดง ทองเหลือง หรอื เงิน ใสไวในปรอท ใหปรอทกินจนอมิ่ (ปรอท
แทรกตวั ไปในเนื้อโลหะนั้น ๆ เต็มท่ี) แลวจงึ นาํ ไปใชท ํายา นยิ มทํายาตม (เปนยาอันตราย)
- การฆา ลูกสลอด (บางตาํ ราเรยี กวาการประสะลกู สลอด ยาทมี่ ีฤทธ์แิ รง ควรใชคาํ วาฆา
ฤทธ์ิยา) มีหลายวธิ ี เชน

(ก) เอาลูกสลอดหอรวมกบั ขาวเปลอื ก ใสเ กลือพอควร นาํ ไปใสห มอ ดนิ ตม จนขาวเปลอื ก
แตกบานทัว่ กนั เอาลูกสลอดมาลา งใหส ะอาด ตากใหแหง จึงนําไปปรุงยาได

Page 47

คมู ือการใชสมนุ ไพรไทย-จนี 37

(ข) ปอกเปลอื กลกู สลอดออกใหห มด ลางใหสะอาด หอ ผา ใสในหมอหงุ ขา ว กวนจน
ขาวแหง ทาํ ใหไ ด 3 คร้งั แลว เอาลกู สลอดมาค่วั ดวยนา้ํ ปลาอยา งดีใหเ กรียม นาํ ไปหอผา ทับเอานํ้ามัน
ออก จงึ นาํ มาใชป รงุ ยาได

(ค) เอาลูกสลอดแชน้ําปลารา ปากไหไว 1 คนื แลว เอายดั ใสในผลมะกรูด ใสห มอ ดิน
ปด ฝา สุมดวยไฟแกลบ เม่อื สุกดีแลว จึงนาํ ไปใชปรุงยา พรอมทง้ั ผลมะกรูด

(ง) เอาลกู สลอดตมกับใบมะขาม 1 กํามอื ใบสม ปอย 1 กาํ มือ เม่ือสุกดแี ลวจึงเอา
เนอื้ ในลกู สลอดมาใชป รงุ ยา

- การฆาชะมดเชด็ โดยหั่นหัวหอม หรอื ผิวมะกรดู ใหเปนฝอยละเอยี ด ผสมกับชะมดเชด็

ใสลงบนใบพลู หรือชอนเงิน นําไปลนไฟเทยี น จนชะมดละลายนานพอสมควร หอมดีแลว จงึ กรองเอา

นาํ้ ชะมดเช็ดไปใชป รุงยา
4. การทาํ ยารสรอนแรงใหฤ ทธิ์ออ นลง ตัวยาที่มฤี ทธิ์รอนแรง เชน หสั คุณท้ัง 2 เปลาทงั้ 2

รากตองแตก ถา นาํ มาปรงุ ยาในปริมาณมาก อาจเปน อันตรายแกค นไขได ควรทําใหฤทธ์อิ อ นลงเสียกอน

โดยสบั ยาใหเปน ช้ินเล็ก ๆ คลกุ เคลาสุราใหช ุม ใสก ระทะตั้งไฟคัว่ ใหแ หง แลวจึงใชป รงุ ยา

การเตรียมตวั ยาพรอ มใชต ามศาสตรก ารแพทยแผนจนี

การเตรียมตัวยาพรอมใช เปน ศาสตรแขนงหนึง่ ในศาสตรก ารแพทยแผนจนี ซ่ึงสามารถอธบิ าย

และประเมินผลในเชิงวทิ ยาศาสตรเพ่อื ใหเกิดเปนระบบ มีความสมบูรณ สะดวกตอการศึกษาและสามารถ

ประยุกตใชไดจรงิ สมุนไพรทผี่ านประบวนการเตรียมโดยวธิ พี เิ ศษ จะเกิดการเปลีย่ นแปลงทง้ั ทางกายภาพ

และทางเคมี และผลของการเปลย่ี นแปลงดงั กลา วทาํ ใหเกิดผลการรกั ษาตามตองการได เชน การเตรยี ม

ตัวยาพรอ มใชจ ะชว ยลดพษิ ของยา ชว ยเพ่มิ ประสิทธภิ าพของยา ชว ยใหฤทธขิ์ องยาสม่าํ เสมอและออกฤทธ์ิ

ตามตอ งการ ชว ยใหส ะดวกใช และชวยในการเก็บรักษาตวั ยา รวมท้งั ชวยขจัดสง่ิ แปลกปลอมทไี่ มใ ชสวน

ที่ใชท าํ ยาและขจดั กล่นิ อนั ไมพงึ ประสงค การเตรียมตวั ยาพรอ มใชข องสมนุ ไพรแตละชนิดมวี ตั ถุประสงคที่

ชดั เจนโดยมที ฤษฎีการแพทยแผนจีนชวยชน้ี ํา และตอ งอาศัยศาสตรท ่ีเก่ียวของอนื่ ๆ มาสนับสนนุ ไดแ ก

เคมี เภสัชวทิ ยา ชีวโมเลกลุ พันธวุ ิศวกรรม ภูมคิ มุ กันวทิ ยา สถติ ิ ฯลฯ
เภสชั ตํารับของจนี (Pharmacopoeia of the People’s Republic of China) ไดก าํ หนดมาตรฐาน

การเตรยี มตัวยาพรอ มใช โดยกาํ หนดคาํ นิยามของวิธีการเตรยี มตา ง ๆ ทเี่ ปน มาตรฐานระดบั ชาติ ดังนี้
1. การทาํ ความสะอาด5
สมุนไพรท่ไี ดคดั แยกเอาสวนที่ไมตองการออก (เชน ตวั ยาบางชนิดใชเฉพาะเนือ้ ผล สวนผิว

Page 48

38 กรมพัฒนาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

ไมใ ช บางชนดิ ใชเ ฉพาะราก ไมใชกาน) และนํามาทําความสะอาดแลว เรยี กวา วตั ถดุ บิ สมุนไพรทส่ี ะอาด
ซ่ึงจะนาํ ไปหน่ั แปรรูปโดยวิธพี เิ ศษ จาํ หนาย หรือใชป รงุ ยา

การทําความสะอาดสมนุ ไพรทําไดโดย การคดั เลอื ก การฝดหรอื รอน การลา ง การห่ัน การ
แช ปด ดวยแปรง การถู การบด ฯลฯ ตามมาตรฐานคุณภาพท่ีกาํ หนด

2. การห่นั 5-9
นอกจากกาํ หนดไวว า หัน่ สมุนไพรสดหรือแหงแลว โดยทัว่ ไปกอ นการห่ันสมนุ ไพร จะตองนํา

สมุนไพรไปแชน้าํ สกั ครู ลา งน้าํ ใหละอาด ใสภ าชนะปดฝาไวเพอ่ื ใหออ นนุมและทําใหห่นั ไดงา ย แตป ริมาณ
นํ้าและระยะเวลาทใ่ี ชใ นการแชมคี วามสําคัญมาก เพราะหากใชป รมิ าณนํ้ามากหรือแชนานเกนิ ไปจะทาํ ให
ตัวยาสูญเสยี ฤทธ์ิ และหากห่นั ชน้ิ ใหญห รอื หนาเกนิ ไปเวลาตม จะทาํ ใหตัวยาไมล ะลายออกมาหรอื ละลาย
ออกไมหมด สมนุ ไพรท่หี นั่ แลว ควรรบี ทําใหแหง

การห่นั สมนุ ไพรอาจหัน่ เปน แวน เปนทอน เปน ชน้ิ หรือซอยเปนช้นิ เล็ก ๆ โดยท่ัวไปเภสชั
ตาํ รับของจีนไดก าํ หนดขนาดและความหนาของวตั ถดุ ิบสมนุ ไพรไวด ังน้ี

2.1 การหน่ั เปนแวน แวนบางมากจะมีความหนานอ ยกวา 0.5 มลิ ลิเมตร แวนบางจะมี
ความหนาประมาณ 1-2 มิลลเิ มตร และแวนหนาจะมีความหนาประมาณ 2-4 มลิ ลิเมตร

2.2 การห่นั เปน ทอน เปนขอ หรอื เปน ปลอง ความยาวประมาณ 10-15 มิลลิเมตร
2.3 การห่นั เปน ช้ิน รูปส่เี หลยี่ ม ตา ง ๆ ขนาดความยาวประมาณ 8-12 มิลลเิ มตร
2.4 การห่ันหรือซอยเปน ชน้ิ เลก็ ๆ สาํ หรบั สมุนไพรประเภทเปลือก ขนาดความกวา งประมาณ
2-3 มลิ ลิเมตร และสมุนไพรประเภทใบ ขนาดความกวางประมาณ 5-10 มิลลิเมตร
นอกเหนอื จากวิธีห่ันดังกลา วแลว สมนุ ไพรบางชนดิ อาจใชว ธิ ีบด หรอื ตํา หรือทุบ เปนตน
3. การทาํ ใหแ หง2,6-9
การเตรียมวตั ถดุ ิบสมุนไพรแหงนั้นควรรักษาปรมิ าณความชนื้ ของสมุนไพรใหต่าํ สุด เพอ่ื ลด
การทาํ ลายจากเชอ้ื รา และลดการเจริญของเชอ้ื จลุ ินทรียอ น่ื ๆ ขอมลู เกี่ยวกบั ปรมิ าณความชนื้ ที่เหมาะสม
ของวัตถดุ ิบสมุนไพรแตล ะชนดิ อาจหาไดจ ากเภสัชตาํ รบั หรอื จากมอโนกราฟทีเ่ ปนทางการอ่นื ๆ
พชื สมนุ ไพรสามารถทาํ ใหแ หงไดห ลายวิธี ไดแก การผึ่งในทร่ี ม ทีอ่ ากาศถา ยเทดี (มีรม เงาบัง
ไมใหไ ดร ับแสงอาทิตยโดยตรง) วางเปน ช้ันบาง ๆ บนแผงตากในหอ งหรอื ในอาคารทก่ี รมุ ุงลวด ตาก
แดดโดยตรงหากเหมาะสม ทาํ ใหแ หง ในเตาอบ หอ งอบ หรือโดยเครอื่ งอบแหง พลังแสงอาทิตย ใชค วาม
รอนจากไฟทางออ ม การอบ การทําใหแหง ดวยความเย็น ถา เปน ไปได ใหควบคมุ อณุ หภูมิและความชืน้

Page 49

คูมือการใชสมุนไพรไทย-จีน 39

เพื่อหลีกเล่ียงการสลายตัวของสารเคมีท่ีเปนสารออกฤทธิ์ วิธีการและอุณหภูมิท่ีใชในการทาํ แหงอาจมี

ผลกระทบอยางมากตอ คณุ ภาพของวัตถดุ ิบสมุนไพรได เชน การตากในทร่ี ม จะเปนวิธที ด่ี กี วา เพอ่ื รักษา

หรอื ลดการจางของสขี องใบและดอกใหน อยทีส่ ดุ และควรใชอ ณุ หภมู ิต่ําในกรณที วี่ ัตถดุ บิ สมุนไพรมีสาร

ที่ระเหยได ควรมีการบนั ทึกสภาวะท่ใี ชใ นการทาํ ใหแ หง ดว ย

ในกรณีของการผง่ึ ใหแ หง ไวใ นท่ีโลง ควรแผว ัตถดุ ิบสมุนไพรเปนชน้ั บาง ๆ บนแผงตาก

และหมั่นคนหรือกลบั บอ ย ๆ เพอ่ื ใหอ ากาศถา ยเททัว่ ถงึ แผงตากควรจะอยูห า งจากพน้ื มากพอ และควร

พยายามใหวัตถดุ ิบสมุนไพรแหงอยางสมํ่าเสมอเพอ่ื หลกี เลย่ี งการเกดิ เช้ือรา ไมควรตากวัตถดุ บิ สมนุ ไพร

บนพืน้ โดยตรง ถา เปน พืน้ ปูนซีเมนตหรอื คอนกรตี ควรวางวตั ถุดบิ สมุนไพรบนผืนผา ใบหรอื ผาชนดิ อื่นที่

เหมาะสม สถานทท่ี าํ ใหว ตั ถุดบิ แหง ตอ งไมใ หแ มลง หนู นก สตั วรังควานอ่นื ๆ หรอื สัตวเ ลี้ยงเขาถงึ ได

สําหรบั การทําใหแหงภายในอาคาร ควรกาํ หนดระยะเวลาการทําใหแหง อณุ หภูมิ ความชื้น และสภาวะ
อ่ืน ๆ โดยคํานึงถึงสวนของพืชทใ่ี ชเ ปน ยา (ราก ใบ ลาํ ตน เปลอื ก ดอก ฯลฯ) และสารธรรมชาติทร่ี ะเหย

งาย เชน น้าํ มันหอมระเหย เปนหลัก

4. 5-9

การแปรรปู โดยวธิ เี ฉพาะ

กระบวนการแปรรปู เฉพาะของสมนุ ไพร โดยท่ัวไปจะใชไฟเขามาเกีย่ วขอ ง และเปนวิธีท่ใี ช

กันมาก ไมว าจะผัดหรอื สะตุ แมดูจะงาย แตหากระดับไฟ (ไฟออน ไฟแรง) ทีใ่ ชไ มเหมาะสม (ผัดใหมี
กลิน่ หอม หรอื ผัดใหเกรยี ม) จะสง ผลตอ การรกั ษาได เชน ขา ว (กหู ยา) ขาวบารเ ลย (มา ยหยา) หากจะ

กระตุน การทาํ งานของมา ม ชวยใหฤทธเิ์ จริญอาหารดขี น้ึ จะตองนาํ ไปผัดกอ นใช หรอื ไปจู หากใชด บิ จะ

มีสรรพคุณบาํ รุงช่ี เสริมมา ม แตฤ ทธิค์ อนขางแรง เม่อื รับประทานแลวจะทําใหทองอืดได จงึ ตองนํามาผดั

ใหเกรียมกอนใช นอกจากจะชว ยบํารุงชแี่ ละเสรมิ มา มแลว ยังไมทําใหเกดิ อาการทองอืดได สาํ หรับตัวยา

ประเภทเมลด็ หรือผลเลก็ ๆ ตอ งนํามาผดั กอนใช เพอื่ ใหมกี ลน่ิ หอมและเมือ่ นํามาตมจะทําใหสารสําคัญ

ออกมางาย ตวั ยาที่เปน ยาเย็นเมอ่ื นํามาผดั จะทําใหฤทธิ์ของยาไมแ รงเกินไป เปนตน
การแพทยแ ผนจนี ไดก ําหนดกระบวนการแปรรปู เฉพาะของสมุนไพร5-9 ดังน้ี

4.1 การผดั (stir-baking) แบง เปน 2 ประเภท คอื การผัดธรรมดา และการผดั โดยใชร ําขาวสาลี
(ก) การผดั ธรรมดา หมายถงึ การนาํ วัตถดุ บิ สมุนไพรท่ีสะอาดใสในภาชนะที่เหมาะสม ผดั โดย

ใชร ะดบั ไฟออน ๆ จนกระท่ังไดต รงตามขอ กาํ หนด นําออกจากเตา แลวตง้ั ทง้ิ ไวใ หเ ยน็ หากตองการผัด

จนกระทัง่ ไหมเกรียมใหผดั โดยใชระดับไฟแรง ผัดจนกระทั่งผิวนอกเปนสีนํ้าตาลและรอยแตกเปนสเี ขม

นําออกจากเตา แลว ต้งั ทงิ้ ไวใ หเยน็ สําหรับสมนุ ไพรทตี่ ดิ ไฟในระหวา งการผดั อาจพรมนา้ํ เลก็ นอ ย แลว

Page 50

40 กรมพฒั นาการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก

ผดั จนกระทง่ั ตวั ยาแหง
(ข) การผัดโดยใชรําขาวสาลี หมายถงึ การนาํ รําขาวสาลใี สล งในภาชนะที่เหมาะสม แลวให

ความรอ นจนกระทัง่ มีควนั ออกมา เติมวตั ถดุ ิบสมนุ ไพรทสี่ ะอาดลงไป คนอยา งรวดเร็วจนกระท่ังผวิ ของ
ตัวยาเปนสเี หลอื งเขม นําออกจากเตา แลว รอนเอาราํ ขาวสาลีออก โดยท่วั ไปใชร าํ ขา วสาลี 10 กโิ ลกรมั ตอ
สมุนไพร 100 กโิ ลกรัม

4.2 การค่วั (scalding) หมายถงึ การนาํ ทรายท่ีสะอาดหรือเปลือกหอยท่ีบดเปนผงใสใ นภาชนะที่
เหมาะสม แลว ใหค วามรอ นท่อี ุณหภูมิสงู เติมวตั ถดุ ิบสมนุ ไพรทส่ี ะอาดลงไป คนอยางสมํ่าเสมอ จนกระทัง่
ตัวยากรอบ เอาออกจากเตา รอนเอาทรายออก ตั้งท้ิงไวใหเ ย็น

4.3 การสะตุ (calcining) แบง เปน 2 ประเภท คอื การสะตแุ บบเปด และการสะตแุ ลว จมุ ใน
ของเหลวทก่ี าํ หนด

(ก) การสะตุแบบเปด หมายถงึ การนําวัตถดุ บิ สมนุ ไพรทสี่ ะอาดมาทุบใหแตกเปนชน้ิ เลก็ ๆ
แลว นาํ ไปวางบนเปลวไฟท่ไี มมีควนั หรือใสใ นภาชนะที่เหมาะสม สะตุจนกระทงั่ ตัวยากรอบ เปราะ หรือ
รอ นแดง จากนน้ั นาํ ออกจากเตา ตงั้ ทง้ิ ไวใ หเ ยน็ แลว บดเปน ผงละเอยี ด สําหรับตวั ยาประเภทเกลอื อนนิ ทรีย
ทม่ี นี ํา้ ผลกึ ไมจาํ เปน ตองสะตจุ นรอนแดง แตใ หน าํ้ ผลกึ ระเหยออกอยางสมบรู ณ

(ข) การสะตุแลว จมุ ในของเหลวทก่ี าํ หนด หมายถงึ การนาํ วตั ถดุ บิ สมนุ ไพรทีส่ ะอาดมาสะตุ
จนกระทั่งตัวยารอนแดง แลวนาํ ไปจุมลงไปในของเหลวที่กําหนดเพื่อลดอุณหภูมิจนกระท่ังตัวยากรอบ
เปราะ (ทาํ ซ้ําถา จาํ เปน ) นําตวั ยาไปทาํ ใหแ หง บดเปน ผงละเอียด

4.4 การเผาใหเ ปน ถาน (carbonizing) หมายถึงการเผาสมุนไพร (ระวังอยา ใหเปนขเี้ ถา) โดย
รักษาคุณภาพของตวั ยาไว หากเปนการเผาโดยวธิ ผี ดั ใหใสว ตั ถดุ ิบสมุนไพรที่สะอาดลงในภาชนะที่รอ น
แลว ผดั โดยใชระดบั ไฟแรง จนกระทง่ั ผวิ นอกของตวั ยามสี เี ขม และเนอ้ื ในเปลยี่ นเปนสเี หลอื งเขม พรมน้ํา
เลก็ นอย เอาออกจากเตา แลว นาํ ไปตากแหง หากเปน การเผาโดยวธิ ีสะตุ ใหใสว ตั ถดุ บิ สมุนไพรท่ีสะอาด
ลงในภาชนะสาํ หรบั สะตุที่มีฝาปดมดิ ชิด อบตัวยาใหท่ัว ตง้ั ทง้ิ ไวใ หเย็น แลว เอาตวั ยาออกมาใช

4.5 การนงึ่ (steaming) หมายถึงการนาํ วัตถดุ ิบสมนุ ไพรทสี่ ะอาดมาคลกุ เคลา กับสารปรุงแตง
ท่เี ปนของเหลวใหเขากัน นําไปใสในภาชนะนึ่งท่ีมีฝาปดมิดชิด น่ึงจนกระท่ังสารปรุงแตงท่ีเปนของเหลว
แทรกซมึ เขา ในเนอ้ื ตัวยา แลวนาํ ไปตากแหง

4.6 การตม (boiling) หมายถงึ การนําวัตถดุ ิบสมุนไพรทีส่ ะอาดมาตมกบั นํ้าหรือสารปรุงแตงท่ีเปน
ของเหลว จนกระทัง่ นาํ้ หรอื สารปรุงแตงแทรกซมึ เขาเนอื้ ในตัวยา แลวนาํ ไปตากแหง