การอนุรักษ์และใช้ประโยชน์ไม้วงศ์ยาง

บานหนองตะเคียน อยูในตําบลหนองกุลาเม่ือกอนท่ีหมูบานนี้มีหนองน้ํา ท่ีกลางหนองน้ํามี
ตนตะเคียนขนาดใหญขั้นอยู ชาวบานจึงเรียกช่ือหมูบานวา บานหนองตะเคียน ปจจุบันตนตะเคียน
ใหญถูกไฟไหมลมลง

บานคลองตะเคียน อยูในตําบลวังยาง บริเวณหมูบานนี้เคยเปนปาดงดิบ มีสัตวปาอาศัย
อยูมากมาย มีแมน้ําลําคลอง ที่ริมคลองมีตนตะเคียนตนใหญมาก ชาวบานจึงต้ังชื่อหมูบานวา คลอง
ตะเคียน

บานเการัง อยูในตําบลบางระกํา บริเวณหมูบานมีตนยางใหญตนหนึ่งแตกกิ่งกานสาขาได
9 กิ่ง แตละก่ิงมีผึ้งหลวงมาทํารังจํานวน 9 รัง จึงต้ังชื่อหมูบานวาบานเการัง และตนยางใหญนั้นถูก
ตัดไปเมื่อ พ.ศ. 2490 โดยเจาของโรงเลื่อยบางระกําที่ไดสัมปทานปา

บานหนองกระบาก อยูในตําบลคันโชงหมูบานนี้เดิมข้ึนอยูกับอําเภอพรหมพิราม เหตุท่ีได
ชื่อวา หนองกระบาก เนื่องจากมีตนกระบากขึ้นอยูท่ัวไป และมีแหลงน้ําธรรมชาติอุดมสมบรูณ

บานดงกระบาก อยูในตําบลทอแท อําเภอวัดโบสถ จังหวัดพิษณุโลก สมัยกอนหมูบานนี้
เปนปาดงดิบ มีตนไมใหญท่ีสุดคือ ตนกระบาก มีขนาดเทาสองคนโอบ จึงต้ังชื่อหมูบานวา บานดง
กระบาก

บานดงพลวง อยูในตําบลวังพิกุล สมัยกอนยังไมมีบานเรือนผูคนมากนัก หมูบานนี้มีตน
พลวงข้ึนเปนจํานวนมาก จึงเรียกช่ือวา บานดงพลวง

บานโนนพะยอม อยูในตําบลบานดง หมูบานน้ีเดิมมีช่ือวา บานปาพะยอม เพราะบริเวณ
น้ีเปนปาหนาทึบ มีตนพะยอมใหญอยูตนหนึ่ง หลังจากต้ังเปนหมูบาน จึงใหช่ือวาบานโนนพะยอม

บานบางพะยอม อยูในตําบลหัวรอ หมูบานพะยอม เปนหมูบานเกาแกมีอายุหลายรอยป
ต้ังอยูริมแมนํ้านาน บริเวณหมูบานเปนปาเต็มไปดวยตนพะยอมใหญๆ มากมาย และมีวัดช่ือวัดบาง
พะยอมต้ังอยูกลางหมูบาน ปจจุบันมีตนพะยอมเหลืออยูนอยมาก

3) คุณคาดานประโยชนใชสอย (Use Values)

ประโยชนของไมวงศยางมีมากมายแตกตางกันไปตามสภาพแวดลอมและวัฒนธรรมของ
ชุมชนที่อาศัยอยู ตั้งแตกอสรางบานเรือน เรือในลุมนํ้าตางๆ ทําจากไมตะเคียนอันแสดงออกถึง
วัฒนธรรมไทยเปนเอกลักษณของชาติ ไมหมอนรถไฟทําจากไมเต็ง และใชทําสะพาน นอกจากน้ียัง
เปนแหลงใหอาหาร เชน เห็ดตางๆ ใหยารักษาโรค ใหน้ํามันยาง ขี้ชันจากตนไมวงศยางเปนสมุนไพร

100 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

และไตใหแสงสวางในยามค่ําคืน ซึ่งจะกลาวรายละเอียดในบทตอไป

สําหรับมูลคาจากการใชประโยชนของไมยางและผลิตผลจากไมยางในชวงป 2532 - 2541
ทําใหเห็นแนวโนมไดวา ทั้งไมยางที่อนุญาตใหตัดฟน น้ํามันยาง และชัน ท่ีทําออกจากปามีแนวโนม
ลดลงมาเร่ือยๆ โดยเฉพาะน้ํามันยาง และชัน ท่ีไมพบขอมูลการนําออกจากปาต้ังแต 2534 ถึง 2541
สวนปริมาณไมยางลดลงอยางเห็นไดชันในป 2533 จาก 35,343 ลูกบาศกเมตร เหลือเพียง 3,664
ลูกบาศกเมตร ในป 2534 ท้ังนี้เน่ืองจากมีมาตรการปดปาของรัฐบาลในสมัยนั้น จึงสงผลตอปริมาณ
ไมยางที่อนุญาตใหตัดฟน (ตารางที่ 4.1)

ตารางที่ 4.1 ปริมาณและมูลคาไมยางที่อนุญาตใหตัดฟน นํ้ามันยาง และชัน ท่ีทําออกจากปา

ĕöš÷ćÜ îĚćĞ öĆî÷ćÜ ßîĆ

ó.ý. ðøĉöćêø öúĎ ÙćŠ ÝćĞ îüîìęĊñúĉê öúĎ ÙćŠ ÝĞćîüîìĊñę úêĉ öĎúÙćŠ
(úï.đöêø) (1,000 ïćì)
(úĉêø) (1,000 ïćì) (Ö.Ö.) (1,000 ïćì)
2532 148,082 444,246 31500 126
2533 35,343 109,563 413,628 10,341 6,000 24
2534 3,664 12,824
2535 3,844 14,223 292,605 7,315 --
2536 2,804 12,618 --
2537 5,103 22,964 254,566 7,128 --
2538 3,093 15,465 --
2539 2,603 14,317 43,560 1,307 --
2540 5,264 23,688 --
2541 3,320 14,940 56,449 2,258 --
--
ท่ีมา: ศูนยสารสนเทศ. มปป. 14,228 711

2,807 140

2,558 179

--

--

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 101

102 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ภูมิปญญากับการใชประโยชน
ไมวงศยาง

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 103

ภูมิปญญากับการใชประโยชนไมวงศยาง

ไมวงศยางในประเทศไทยพบไดท่ัวไปในปาเต็งรัง ปาดิบช้ืน ปาดิบแลง และปาอื่นๆ ซ่ึงปา
เหลาน้ีมักมีชุมชนอาศัยอยู ไมวงศยางจึงเขามามีความสัมพันธกับวิถีชีวิตของชาวบาน เกิดเปนการ
พึ่งพาอาศัยผลิตผลที่เกิดจากไมวงศยางหลากหลายชนิด และจากผลผลิตที่เกิดขึ้นจากปาไมวงศยาง
มีความสําคัญตอการดํารงชีวิตประจําวัน และการใชสอยในครัวเรือนนับแตอดีตจนถึงปจจุบัน จน
กลายเปนภูมิปญญาและวัฒนธรรมของชุมชน ซ่ึงสามารถแยกการใชประโยชนได ดังนี้

1. ผลผลิตที่ไดจากไมวงศยาง

ไมวงศยางเปนไมท่ีคนไทยสามารถนํามาใชประโยชนไดหลายสวน ซ่ึงเปนผลท่ีเกิดจากการ
เรียนรู สั่งสมประสบการณ และปรับปรุงเปลี่ยนแปลงใหเขากับสภาพแวดลอมเรื่อยมานับแตสมัย
โบราณ สามารถจําแนกออกเปนสวนตางๆ ของไมวงศยางท่ีมีการใชประโยชนได ดังน้ี

1) เนื้อไม

คนไทยมีความนิยมใชเนื้อไมวงศยางกันมาแตอดีต ดังเห็นวาในพระราชบัญญัติป พ.ศ.
2484 ไดใหความสําคัญของไมยางระดับเดียวกับไมสัก เชนในมาตรา 7 พระราชบัญญัติปาไมป พ.ศ.
2484 ไดกําหนดใหไมยางท่ัวไปในราชอาณาจักรเปนไมหวงหามประเภท ก. นอกจากนี้การกําหนด
ตําแหนงปาไมจังหวัดในอดีต เรียกวา “ปาไมและยางจังหวัด” ไมวงศยางแตละชนิด มีจุดเดนทาง
วัฒนธรรมที่แตกตางกันออกไป พอสรุปในสวนที่สําคัญในการใชประโยชนเน้ือไม (วนิดา, 2542 ก)
ดังน้ี

ไมสกุลยาง มีความสําคัญในการกอสรางท่ีใหความคงทน สามารถแปรรูปเปนไมแปรรูป
หนาใหญ ยาว ไมคดงอ ทําไมอัดคุณภาพดี ในอดีตกอนประกาศปดปา ป พ.ศ. 2532 ไดมีการตัด
ออกจากปากวา 1 ลานลูกบาศกเมตรตอป ซึ่งคิดเปนปริมาณเกือบรอยละ 50 ของปริมาตรไมกระยา
เลยท่ีทําออกจากปาแตละป

ไมสกุลกระบาก เปนไมเน้ือแข็ง ใชทําไมแบบคอนกรีตไดเปนอยางดีทั้งในอดีตและปจจุบัน

ไมสกุลเค่ียม มีมากทางใต ใชขุดทําเรือ สําหรับเน้ือไมท่ีใชประโยชนกันมานาน คือ ใช
สําหรับแชในนํ้าตาลสดจากตนตาล เพื่อปองกันการบูดเสียของนํ้าตาลสด ในอดีตใชตัดเปนช้ินใสใน
กระบอกนํ้าตาลสดที่รองจากตน เพราะเน้ือไมมีลักษณะพิเศษคือ รสขม

104 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ไมสกุลตะเคียน มีวัฒนธรรมการใชประโยชนมายาวนาน เนื้อไมมีคุณภาพดี ตากแดดตาก
ฝนไดดี จึงนิยมใชทําวงกบประตูหนาตาง ท่ีมีความสําคัญและมีชื่อเสียง ในสมัยโบราณใชสําหรับการ
ขุดทําเรือแขงในแมนํ้าจากไมทอนเดียว เนื่องจากมีความทนทาน และเวลาลมเรือไมจมน้ํา ทนตอ
การทําลายของเพรียงไดดี และยังใชประกอบทําสวนตางๆ ของเรือสมุทร เรือหาปลา เปนตน ไม
ตะเคียนในความเช่ือของคนในชนบทและในเมืองวาเปนไมศักด์ิสิทธิ์ มีนางตะเคียนประจําตนไม ซึ่ง
ผูกราบไหวบูชาจะมีลาภ

ไมรัง ในชนบทนํามาทําเปนหลังคาบาน ทนทาน ทําใหผูอยูเย็นสบายไมรอนอบอาวเหมือน
หลังคาสังกะสี

2) ใบ

ใบยางเหียง ยางพลวง โดยเฉพาะใบพลวงเปนใบไมวงศยางท่ีใชประโยชนกันมากท่ีสุดต้ังแต
อดีตมา เนื่องจากใบใหญและมีความทนทาน ชาวบานใชหอขาวเหนียว หอขนม หรืออาหาร อื่นๆ
และใชเย็บทําฝาหรือมุงหลังคาบานกันแดดและฝน ทําฝาบาน หรือเย็บทําหมวกใสระหวางดํานา
หรือเล้ียงสัตว เม่ือสมัยมากกวา 10 กวาปที่ผานมา นิยมใชใบยางพลวงหอปลาทูน่ึงกันมาก ปจจุบัน
แทบไมปรากฏใหเห็น (สํานักงานหอพรรณไม, 2552) นอกจากนี้ใบเหียง หรือใบพลวง ยังนํามาใช
หอทําขี้ใต ดังภาพที่ 5.1

3) ดอก

ดอกพะยอมใชปกแจกันตามบานและตามงานวัด และตนจันทนกะพอ ใชเปนไมประดับ
เนื่องจากเปนไมวงศยางชนิดเดียวที่มีตนเล็ก สวยงาม และมีกล่ินหอม เปนท่ีนิยมและหายาก

4) เปลือก

เปลือกพะยอม และสักน้ํา ใสในของหมักดองเพื่อใชกันบูด ในอดีตกระบวนการผลิตนํ้าตาล
มะพราวมีการใชเปลือกและรากของไมพะยอม ไมเคี่ยม และตะเคียนทอง ซึ่งมีคุณสมบัติเปนสารกัน
บูด และยังสามารถนําไปใสเครื่องหมักดองและการฟอกหนัง หากมีเศษไมนําไปสับเปนช้ินแลวไปตาก
แดดใหแหงสนิทกอนนําไปใช (ภาพท่ี 5.2) แตปจจุบันทั้งไมพะยอม และตะเคียนทองเริ่มขาดแคลน
หายากข้ึนและมีราคาแพง (ระวี, 2542)

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 105

ภาพท่ี 5.1 ลักษณะการใชใบพลวงหอขี้ใต

ภาพที่ 5.2 การสับเปลือกและเน้ือไมเพื่อนําไปใชประโยชน

5) ชันและยางไม

ชันและยางไมเปนของปาชนิดหน่ึงมีลักษณะเปนสารเหลวๆ (Liquid) ท่ีไหลออกมาจากสวน
ตางๆ ของตนไม เชน เปลือกไมหรือเน้ือไม (ภาพท่ี 5.3) ชันและยางไมเกิดจาก “นํ้ามันหอมระเหย”
(Volatile oil หรือ essential oil) ซ่ึงมีกลิ่นและรสเฉพาะตัวไดระเหยออกไปแลวเมื่อกระทบกับ
อากาศ สารเหลวที่เปนยางนี้คอยๆ แข็งเปนกอนหรือเปนแทง (Solid) เรียกวา “ชัน” (Hard resin)
ภาคอีสานเรียกวา “ขี้ซี” หากสารเหลวที่ไหลออกมายังคงมีลักษณะเปนของเหลวขน (Liquid) อยู
ของเหลวขนน้ีเรียกวา “ยาง” หรือ “ครึ่งชันครึ่งยาง” (Oleoresin)

106 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ภาพที่ 5.3 ยางไมท่ีไดจากการเผาตนยาง

ปาเต็งรังสวนใหญเปนพืชในตระกูลยาง มีแมลงที่เปนศัตรูพืชของปาไมมาก โดยเฉพาะแมลง
ดวงในอันดับโคลีออพเทอรา (Order: Coleoptera) ไดแกพวกดวงและแมลงปกแข็ง (Beetles)
ดวงเหลาน้ีจะเจาะไชจากบริเวณเปลือกไมที่แตกเขาไปกินเน้ือไมในบริเวณแกนของกิ่งไมหรือลําตน
ทําใหเกิดรอยแผลเปนรูยาวลึกเขาไปตามเสนทางที่ดวงเจาะเขาไป ตนไมตองหล่ังนํ้ายาง ออกมา
เพ่ือรักษาแผลและหุมเน้ือเย่ือท่ีถูกทําลายไป ทําใหดวงไมสามารถกินเน้ือไมเดิมตอไปไดอีก นํ้ายาง
เหลวนี้เม่ือกระทบกับอากาศจะเหนียวขนและแข็งทันทีกลายเปนชันข้ีซี นํ้ายางเหลวรุนตอไปหล่ัง
ไหลออกมาพอกนํ้ายางแข็งเพ่ิมมากข้ึนทําใหเกิดเปนแทงแหลมยาวยอยยื่นออกมาจากก่ิงหรือลําตน
สวนเกินไมสามารถเกาะบนแทงไดจะตกลงมาสูพ้ืนปาเปนคราบสีเหลือง (งานศึกษาและพัฒนาปา
ไม, มปป.) มีชันและยางไมหลายชนิดท่ีเก็บไดจากไมวงศยาง โดยนํามาใชในชีวิตประจําวัน และมี
คาทางเศรษฐกิจ (วนิดา, 2542 ก)

การเก็บชันจากไมวงศยางไดแก ชันเต็ง ชันรัง ชันเค่ียม ชันพะยอม ชันพนอง ชันเคี่ยม
คะนอง ชันสยาขาว ชันสยาดง ชันตะเคียน ชันตะเคียนชันตาแมว ซ่ึงผูเก็บหาชันมักเปนคนชรา ผู
หญิง และเด็ก ที่ไมไดออกไปทํานาหรือเปนผูวางงาน โดยเริ่มเก็บเม่ือลมหนาวเริ่มโชยมา วิธีเก็บโดย
ใชไมตีลงจากตน หรือเด็กๆ ไดใชหนังสต๊ิกยิงตกลงมา โดยจะไมเก็บชันที่ตกอยูโคนตนเนื่องจากปน
เปอนทําใหราคาตํ่า วันหน่ึงเก็บได 2 – 10 กิโลกรัม เก็บสะสมไว จะมีพอคาคนกลางมารับซื้อใน
บาน สําหรับชันและยางไมอาจใชวิธีเจาะจากตนหรือเก็บตามรอยแตก แตสวนมากมีการเผาโคนตน
ทําใหตนไมตายได วิธีการเก็บหาและใชประโยชนของชันในไมวงศยาง มีดังตอไปน้ี (ตารางที่ 5.1)

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 107

ชันตะเคียนทอง

การเก็บหา โดยการเก็บหาจากการเจาะลําตน หรือรอยแตกตามเปลือก มีปริมาณไมมาก
การใชประโยชน ชัน ใชผสมน้ํามันทาไม ยาแนวเรือ หรือทําน้ํามันชักเงา ปรุงเปนผงยา
รักษาบาดแผล

ชันกระบาก

การเก็บหา เก็บตามรอยแตก หรือเผา
การใชประโยชน ใชผสมน้ํามันทาไม นํ้ามันชักเงาอยางดี ใชยาเรือ ยาแนวไม ใชแทนชัน
ตะเคียนตาแมว

ชันเต็ง

การเก็บหา ชันเต็งมีลักษณะเปนของแข็งสีเหลืองออนพบตามรอยแตกของเปลือกสามารถ
เก็บหาไดตลอดป ถาอยูตํ่าใชมือเก็บ ถาอยูสูงอาจใชไมเข่ียลงมา หรือเด็กๆ ใชหนังสติ๊กยิงตกลงมา

การใชประโยชน ชันใชผสมน้ํามันยางทาไมและยาเรือ ยาแนวไม และใชยาภาชนะท่ีทําดวย
ไมไผ

108 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ตารางที่ 5.1 ชันและยางที่ไดจากไมในวงศยางและการนํามาใชประโยชน

ÖúčŠö óßČ ìĔĊę Āßš Ćî/÷ćÜ ÖćøĔßðš øąē÷ßîŤ
ßîĆ
(Hard resin) ßîéĉ ßĂČę üĉì÷ćýćÿêøŤ
ßĆîêąđÙĊ÷îìĂÜ
Hopea odorata Roxb. îĞĚćöĆîßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ
ßîĆ ÖøąïćÖ ÿöčîĕóø
ßîĆ đÙĊę÷ö
Anisoptera costata Korth. îĞćĚ öîĆ ßÖĆ đÜć ÷ćđøĂČ

Cotylelobium lanceolatum Craib îĞĚćöĆîßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ

ÿöîč ĕóø

ßĆîêąđÙĊ÷îßĆîêćĒöü Balanocarpus heimii King îĞĚćöĆîßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ
ñÿöÿĊ ÿćøđÙúČĂï

ßĆîđêÜĘ Shorea obtusa Wall. ex Blume îćĚĞ öĆîßÖĆ đÜć ÷ćđøČĂ
ßĆîóą÷Ăö
ßĆîóîĂÜ Shorea roxburghii G. Don îćĞĚ öĆîßÖĆ đÜć ÷ćđøČĂ
ßîĆ đÙ÷ęĊ öÙąîĂÜ
Shorea hypochra Hance îćĚĞ öîĆ ßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ

Shorea henryana Pierre ex Laness. îĞĚćöĆîßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ
ÿöîč ĕóø

ßĆîøĆÜ Shorea siamensis Miq. îćĚĞ öîĆ ßÖĆ đÜć ÷ćđøČĂ
ßîĆ ÿ÷ć×ćü
ßĆîÿ÷ćđĀúČĂÜ Shorea leprosula Miq. îćĚĞ öîĆ ßÖĆ đÜć ÷ćđøČĂ
ßîĆ ÿ÷ćĒéÜ
îĚĞćöĆî÷ćÜîć Shorea curtisii Dyer ex King îćĞĚ öĆîßĆÖđÜć ÷ćđøĂČ

îćĚĞ öîĆ ÷ćÜđĀ÷Ċ Ü Shorea leprosula Miq. îĞćĚ öĆîßÖĆ đÜć ÷ćđøĂČ
îćĚĞ öîĆ ÷ćÜÖøćé
÷ćÜ îćĚĞ öĆî÷ćÜóúüÜ Dipterocarpus alatus Roxb. ex G. Don. îĞĚćöĆîßĆÖđÜć ×ĚĊĕêš îĞĚć÷ć
(Oleoresin) îĞćĚ öĆî÷ćÜđÿĊ÷î ðŜĂÜÖîĆ øĆÖþćĕöš

Dipterocarpus obtusifolius Teijsm. ex Miq. îĚćĞ öîĆ ßĆÖđÜć ÷ćđøĂČ

Dipterocarpus intricatus Dyer îĚćĞ öĆîßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ

Dipterocarpus tuberculatus Roxb. îĞĚćöîĆ ßĆÖđÜć ÷ćđøĂČ

Dipterocarpus gracilis Blume îĞĚćöĆîßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ
ÿöîč ĕóø

îĞĚćöîĆ ÷ćÜðć÷ Dipterocarpus costatus C.F.GGaaeerrttnn.. îĞĚćöĆîßĆÖđÜć ÷ćđøČĂ

ÿöîč ĕóø

ę ที่มา: วนิดา, 2542 ก

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 109

ชันตะเคียนชันตาแมว

การเก็บหา การเจาะเก็บชันตะเคียนชันตาแมว มีวิธีการแตกตางกวาการเจาะเผาน้ํามันยาง
การเจาะหลุมโดยใชขวานสับเปลือกและกระพี้เขาไปในเนื้อไมเล็กนอยเพ่ือเปดทางเดินของทอชันใน
เน้ือไมใหไหลออก ทําการเจาะหลุมโดยใชหวายโอบรอบลําตนและตัวคนเจาะขยับเสนหวงหวายปน
ขึ้นทีละนอยจนกระท่ังถึงคาคบ เจาะหลุมเปนระยะพรอมกับเก็บกอนชันในหลุมที่เจาะไวกอนแลว
หลุมชันที่เจาะไวในสองวันแรกเริ่มมียางเหนียวๆ สีขาวไหลซึมออกมาจากเนื้อไม และเพ่ิมขึ้นเปน
ลําดับ เมื่อถูกอากาศน้ํายางจะคอยจับตัวรวมกลุมและแข็งข้ึนทีละนอย และแข็งตัวอุดทอชันท่ีเคย
ไหลซึมออกมา ทําใหน้ํายางไหลซึมออกมาไมไดอีกตอไป ในระยะน้ีเรียกวาชันแกจัดสามารถเก็บ
ได ขณะที่เก็บชันแกออกจากหลุม ผูเจาะตองขุดพื้นหลุมเพ่ือเปนทางเปดทอชันใหไหลสําหรับการ
เก็บในคราวตอไป ซึ่งเรียกวาการแตงหลุมชัน ท้ังนี้ตองเก็บเศษผงเล็กๆ นอยๆ ในหลุมออกใหหมด
ราคาชันอยูที่การทําเนื้อชันใหสะอาดปราศจากเศษผง ชันแกมีลักษณะเนื้อแข็ง เปราะ สีเหลืองออน
โปรงแสง ระยะเวลาที่เก็บชัน ใชเวลาต้ังแต 1 - 4 เดือน มีลักษณะของชันท่ีเก็บแตละเดือนดังน้ี

ชันที่เก็บในระยะ 1 เดือน ชันออนยังไมแข็ง มีเปลือกไมติดมาก หยอนคุณภาพ ไมสะอาด
ขายไดราคาต่ํา ปริมาณไดนอย

ชันท่ีเก็บในระยะ 2 เดือน เก็บไดมากกวาชันท่ีเก็บระยะ 1 เดือน และแข็งกวา แตคุณภาพ
ยังไมดี

ชันท่ีเก็บในระยะ 3 เดือน ดีท้ังปริมาณและคุณภาพ
ชันที่เก็บในระยะ 4 เดือน คุณภาพดีมาก แตปริมาณของชันไดนอยกวาชัน 3 เดือน เพราะ
ท้ิงไวนานโดยมิไดเก็บ ทําใหหลุมชันเกรอะกรัง ชันจึงออกไดนอยกวา ชันจะเร่ิมออกสม่ําเสมอดี ตอง
เจาะไวพนกําหนด 2 ป ข้ึนไป

ชันพะยอม

การเก็บหา ชันพะยอมสามารถเก็บหาไดตามตนท่ีมีรอยแตกราวและมีโพรง สามารถเก็บ
หาไดตลอดป และจะเปลี่ยนเปนของแข็งเมื่อถูกอากาศ

การใชประโยชน ชันพะยอมใชผสมน้ํามันทาไม ยาแนวเรือ เปลือกรสฝาดใชเปนยาสมาน
ลําไส แกทองเดิน และใหน้ําฝาดมีสารไพโรแกลลอน (Pyrogallon) และ สารเคทคอล (Catechol)
สําหรับดอก ใชผสมแกไขและยาหอมแกลม บํารุงหัวใจ

110 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ชันพนอง

การเก็บหา เก็บตามรอยแผลตามเปลือกของตนไม
การใชประโยชน ชันพะยอมใชผสมทํานํ้ามันทาไม นํ้ามันชักเงา ยาเรือ และเปนสวนผสม
ของน้ํายาเคลือบเงา (Nitrocellulose lacquers)

ชันเค่ียมคะนอง

การเก็บหา เก็บตามรอยแผลตามเปลือกของตนไม
การใชประโยชน ชันเคี่ยมคะนองใชผสมน้ํามันทาไม ผสมนํ้ามันรักษาบาดแผล

ชันรัง

การเกบ็ หา ชนั รงั มลี กั ษณะเปน ของแขง็ สนี า้ํ ตาลใส พบตามรอยแตกของเปลอื กไม สามารถ
เก็บหาไดตลอดป การเก็บเชนเดียวกับชันเต็ง

การใชประโยชน ชันรังใชผสมนํ้ามันยางทาไม ยาเรือ ยาแนวไม และภาชนะท่ีทําดวยไมไผ

ชันสยาขาว

การเก็บหา ชันสยามีความสําคัญคอยขางนอย วิธีการเก็บหาสวนมากเก็บหาไดตามตนไม
ที่มีรอยแตกราว และมีโพรง สามารถเก็บหาไดตลอดป

การใชประโยชน ชันสยาขาวใชยาแนวเรือ และผสมกับน้ํามันทาไม

ชันสยาเหลือง

การเก็บหา ชันสยาสามารถเก็บหาไดตามตนไมที่มีรอยแตกราว และมีโพรง สามารถเก็บ
หาไดตลอดป

การใชประโยชน ชันสยาเหลืองใชยาแนวเรือ และผสมนํ้ามันทาไม

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 111

ชันสยาแดง

การเก็บหา เก็บตามรอยแตกของเปลือกไม

การใชประโยชน ชันสยาแดงมีประโยชนใชยาแนวเรือ และผสมน้ํามันทาไม ใชในการ
กอสรางภายในรม เชน ทํากระดานพื้น ฝา รอด ตง ประตู หนาตาง และเพดาน ทําเครื่องเรือน หีบ
ใสของ ไมบาง ไมอัด ลักษณะดีกวาไมสยาขาว

นํ้ามันยางนา

การเก็บหา โดยการเจาะลําตนแบบพื้นเมืองเปนหลุมจากตนท่ีมีขนาดความโตไมนอยกวา
150 เซนติเมตร โดยวัดรอบลําตนตรงท่ีสูงจากพื้นดินข้ึนไป 130 เซนติเมตร โดยกําหนดจํานวนหลุม
ตามขนาดของลําตนคือ ตนไมขนาดโตต้ังแต 150 - 250 เซนติเมตร เจาะไดไมเกิน 1 หลุม ตนไม
ขนาดโตเกิน 250 - 350 เซนติเมตร เจาะไดไมเกิน 2 หลุม และตนไมขนาดโตเกิน 300 เซนติเมตร
เจาะไดไมเกิน 3 หลุม โดยหามเผาหรือกระทําอื่นใด ท่ีอาจทําใหตนไมเปนอันตราย แตละหลุมมี
ขนาดเสนผาศูนยกลางไมเกิน 30 เซนติเมตร ลึกไมเกิน 20 เซนติเมตร และหางกันไมนอยกวา 50
เซนติเมตร โดยเจาะเปนแองหรือแนวลาดเอียงลงดานลางเพ่ือใหกนของหลุมเปนท่ีเก็บน้ํามันท่ีไหล
ซึมออกมา น้ํามันที่ไดใสในภาชนะท่ีทําดวยไมหรือสังกะสี หรือกระบอก ไมไผ การเจาะยางเริ่มจาก
ตนฤดูฝนในเดือนพฤษภาคมถึงปลายเดือนตุลาคม น้ํามันยางท่ีไดตอฤดู ประมาณ 6 - 10 กิโลกรัม
ตอตน โดยมากพบการเผาโคนตนเพ่ือเอานํ้ามันยาง (ภาพที่ 5.4) ซึ่งเปนอันตรายตอตนไม ทําให
ยืนตนตายหรือหักโคน

การใชประโยชน ทางการแพทยแผนโบราณใชน้ํามันยางนาหามหนอง สมานแผล แกโรค
เร้ือน หนองใน โรงผิวหนัง กลอมเสมหะในลําคอ ใชผสมกับเม็ดกุยชาย ค่ัวแลวบดใหเขากันใชสําลีจุม
อุดฟนฆาโรคได ใชละลายในแอลกอฮอลไวรับประทานขับปสสาวะไดรักษาแผลทางเดินของปสสาวะ
ในโรคของสตรี แกโรคกระเพาะปสสาวะ ใบใชตมกับเกลืออม แกปวดฟน ฟนโยกคลอน

นํ้ามันยางนาใชทาไม ผสมชันอ่ืนๆ อุดยาแนวเรือ แนวรอยตอไมไดสนิทดี ใชยาตะกราท่ีทํา
ดวยไมไผใชบรรจุน้ําได ใชผสมกับนํ้ามันทาฝาเรือน ตูโตะ เคร่ืองเรือนใหขึ้นเงา ผสมข้ีเลื่อย เศษไม
ใบไมทําไตจุดไฟ ใชเดินเคร่ืองยนตแทนน้ํามันขี้โล น้ํามันยางใชในการรักษาเน้ือไมและไมไผ และใช
ทารมในการหัตถกรรม ทารมเพ่ือปองกันน้ํา สวนท่ีเหลือที่เปนชันก็นํามากล่ันนํ้ามันชนิดระเหยงาย
(Volatile oil) ใชในอุตสาหกรรมทําสี น้ํามันชักเงา หมึกพิมพ และน้ํามันเช้ือเพลิง

112 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ภาพท่ี 5.4 การเจาะและเผาตนไมเพื่อเอายาง

น้ํามันยางเหียง

การเก็บหา โดยการเจาะใหเปนหลุมจากลําตนเหมือนกับการเจาะเอาน้ํามันยางแตยังไมมี
กฎกระทรวงเปนขอบังคับเหมือนการเจาะนํ้ามันยาง ทําการเจาะประมาณ 5 - 7 วัน จึงทําการเก็บ
เอานํ้ามันครั้งหน่ึง เพื่อใหนํ้ามันเหียงไหลดี อาจใชความรอนกระตุนโดยการเผาที่หลุมเล็กนอยแต
ไมนานเกินไปมิฉะน้ันตนไมเปนอันตรายได

การใชประโยชน นํ้ามันยางเหียงที่ไดจากการเจาะจากตนใหเปนหลุมแลวตักเอาไป ใชผสม
เปน นาํ้ มนั ทาไม ยาเรอื ยาแนวไม ทาเครอื่ งจกั สาน ทาํ ไต ใชเ ดนิ เครอื่ งยนตแ ทนนาํ้ มนั ขโี้ ล และผสมยา

น้ํามันยางกราด

การเก็บหา โดยการเจาะจากลําตนใหเปนหลุมเชนเดียวกับการเจาะน้ํามันยาง

การใชประโยชน นํ้ามันยางกราดท่ีไดจากการเจาะตนกราด ใชผสมทําชันยาไม ยาเรือ นํ้ามัน
ทาไม ทําไต ทาเครื่องจักสาน มีลักษณะเหมือนกับน้ํามันยางแตขนและเหนียวกวา จึงใชแทนกันได
นอกจากนั้นในทางการแพทยใชนํ้ามันใสแผล โรคเรื้อน และรักษาหนองใน

นํ้ามันยางพลวง

การเก็บหา เก็บน้ํามันโดยการเจาะลําตนเปนหลุมเขาไปในเน้ือไม มีลักษณะเปนแองแตละ

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 113

หลุมมีขนาดเสนผาศูนยกลาง 4 น้ิว ลึก 3 น้ิว เพราะถาโตกวาน้ีจะเปนอันตรายตอตนไมได ทิ้งไว
1 วัน จะมียางซึ่งมีลักษณะเปนน้ํามันเหลวๆ ขังอยูในแองหลุม ทําการตักเก็บไดทุกวัน ประมาณ
7 - 10 วัน ไดน้ํายางรวมต้ังแต 0.5 - 2.5 ลิตร ในขนาดตนท่ีมีเสนผาศูนยกลางระดับอก 150 - 200
เซนติเมตร

การใชประโยชน ผสมกับชัน ยาแนวไม โดยนําชัน เชน ชันกระบาก เต็ง หรือ รัง มาบดให
ละเอียดแลวผสมกับนํ้ามันพลวงไดสวนผสมที่มียางเหนียวใชยาแนวไม ยาแนวเรือ อุดรอยร่ัวตาม
รอยตอของไม ซึ่งเกาะติดทนทานดีมาก หรืออาจทําไตจุดไฟหรือเปนเช้ือไฟเวลากอไฟโดยนําเศษ
ขี้กบ ขี้เล่ือย หรือไมผุ ทําใหเปนชิ้นเล็กๆ นํามาผสมคลุกเคลากับนํ้ามันยางพลวง หอเปนแทงขนาด
เสนผาศูนยกลาง 4 - 5 เซนติเมตร ยาว 20 - 30 เซนติเมตร

น้ํามันยางเสียน

การเก็บหา ไดจากตนเสียน โดยการเจาะจากลําตนทําใหเปนหลุมแลวตักเอาน้ํามันเชน
เดียวกับการเจาะน้ํามันยาง

การใชประโยชน ใชผสมชันทาไม ยาแนวเรือ ทําเครื่องจักสาน ทําไต ใชเดินเครื่องยนตแทน
น้ํามันข้ีโล ในทางการแพทยใชทํานํ้ามันใสแผล แกโรคเร้ือน รับประทานแกหนองใน

นํ้ามันยางปาย

การเก็บหา ไดจากการเจาะตนยางปายใหเปนหลุม แลวตักเอาน้ํามัน
การใชประโยชน น้ํามันที่ไดใชประโยชนเชนเดียวกับนํ้ามันยางเสียน

6) การใชประโยชนดานยาสมุนไพรของไมวงศยาง

การใชประโยชนดานสมุนไพรเพื่อรักษาโรค นับเปนภูมิปญญาของคนในสมัยกอนที่ตอง
อาศัยประสบการณเรียนรูและปรับตัวใหอยูรอดภายใตสภาพแวดลอมท่ีอาศัยอยู รวมทั้งมีการ
ถายทอดใหกับคนรุนตอไป ไมวงศยางหลายชนิดมีสรรพคุณในการรักษาโรคหลายชนิด โดยสามารถ
ใชประโยชนจากสวนตางๆ (พันธศักด์ิ, 2542) ดังนี้

114 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ÿøøóÙčè êĞćøïĆ ÷ć

ĒÖúš ÜĒéÜ đðúĂČ ÖêšîêąđÙ÷Ċ îìĂÜ

ëŠć÷ĀĆüøĉéÿĊéüÜìüćøĔĀšòĂś îćĞĚ öĆî÷ćÜîćéïĉ

×ĆïđúĂČ é êĆéúĎÖ (ìĞćĔĀđš ðŨîĀöîĆ ) ĔïĒúą÷ćÜ×ĂÜêšî÷ćÜîćĀøČĂ÷ćÜđĀĊ÷Ü

ĒÖðš üéךà Ĕßđš ðúČĂÖêšî÷ćÜîć ìć ëĎ îüé

ĒÖšêĆïĂÖĆ đÿï ïćĞ øčÜøŠćÜÖć÷ ôĂÖēúĀêĉ Ĕßđš ðúĂČ Öêîš ÷ćÜîćêšöéęČö

ĒÖìš Ăš ÜøŠüÜ îĚĞćêšî÷ćÜđĀĊ÷Ü ÷ćÜóúüÜ ßĆîđÙĊę÷ö đðúČĂÖêšî

÷ćÜđĀ÷Ċ Ü ĀøČĂóą÷Ăöêöš éöČę

ìšĂÜđéîĉ ßîĆ óą÷Ăö

ĒÖšïéĉ öĎÖđúĂČ é đðúČĂÖêšîêąđÙ÷Ċ îìĂÜ đêÜĘ

ÿöćîĒñú ìćĞ îćĞĚ öĆîĔÿŠĒñú úšćÜĒñú îĚĞćöĆî÷ćÜðć÷ ÷ćÜÖúŠĂÜ ÷ćÜđÿĊ÷î ÷ćÜđĀĊ÷Ü ÷ćÜ

Öøćé ÷ćÜîć ĕ׊đ×Ċ÷ü êąđÙĊ÷îĀĉî ĒÖŠîêąđÙĊ÷î

Āĉî đðúČĂÖêšî đêĘÜêćîĊ đÙĊę÷ö ĕ׊đ×Ċ÷ü óą÷Ăö

êąđÙĊ÷îĀĉî êąđÙĊ÷îìĂÜ ßĆîêąđÙĊ÷îìĂÜ đÙęĊ÷ö

đÙęĊ÷öÙąîĂÜ

ĒÖĂš ĆÖđÿï Āćš öđúČĂé đîĂČĚ ĕöš ĒúąđðúĂČ ÖêšîêąđÙĊ÷îìĂÜ

÷ćëŠć÷ó÷ćíĉ îĚĞćöîĆ ÷ćÜéïĉ ßĆîđêÜĘ ñÿöĂćĀćø

ñęČîÙîĆ đîęĂČ ÜÝćÖÖćøĒóš đðúČĂÖêîš đêÜĘ

ĒÖēš øÙñĉüĀîĆÜ îćĞĚ öĆî÷ćÜîć

ĒÖēš øÙđøĂĚČ î îćĚĞ öîĆ ÷ćÜîć ÷ćÜðć÷ ÷ćÜÖúŠĂÜ ÷ćÜđÿ÷Ċ î
÷ćÜÖøćé

Āćš öĀîĂÜ îĚćĞ öîĆ ÷ćÜîć

ÖúŠĂöđÿöĀąĔîúćĞ ÙĂ îćĞĚ öîĆ ÷ćÜîć

ĂčéôîŦ ĒÖšôŦîñč îĚćĞ öîĆ ÷ćÜîćïéñÿöđöéĘ Ö÷čŠ ßćŠ ÷

ñÿö÷ćøĆÖþćđúČĂéúö ĒÖÖš þ÷Ć ĒÖŠîêąđÙ÷Ċ îĀĉî êąđÙĊ÷îìøć÷ đÙęĊ÷öÙąîĂÜ

ĕ׊đ×÷Ċ ü

ĒÖšðüéôîŦ ðüéđĀÜČĂÖ ôŦîē÷ÖÙúĂî Ĕï÷ćÜîćĀøČĂ÷ćÜđĀ÷Ċ Ü êšöÖĆïđÖúĂČ ĒúšüĂö

đðúĂČ ÖđÙ÷ęĊ öÙąîĂÜÖĆïĕ׊đ×Ċ÷ü êąđÙĊ÷îìĂÜ

êąđÙĊ÷îĀĉî êąđÙ÷Ċ îìøć÷ ĂöÖïĆ đÖúČĂ

×ïĆ ðŦÿÿćüą îĞĚćöîĆ ÷ćÜîćúąúć÷ĔîĒĂúÖĂăĂúŤ ĂĆêøćÿŠüî 1:2

ĒÖšēøÙÖøąđóćąðŦÿÿćüąĂĆÖđÿï ìćÜđéĉî îćĚĞ öĆî÷ćÜ ÷ćÜđĀĊ÷Ü

ðŦÿÿćüą×ĂÜÿêøĒĊ Öšöéč Öêĉ øąéĎ×ćü

ĒÖšĕך ĒÖšÿĆîîĉïćê ĒÖšđÿöĀąĒúąēúĀĉê ĒÖîŠ ÝĆîìîÖŤ ąóĂš

×ïĆ úö ĒÖüš Üĉ đü÷Ċ î

ðøÜč ÷ćĒÖúš ö ïćĞ øčÜĀüĆ ĔÝ úéĕך éĂÖóą÷Ăö

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 115

2. ผลผลิตที่ไดจากปาไมวงศยาง

ผลผลิตที่ไดจากปาไมวงศยางท่ีเดนชัดมาจากปาเต็งรัง ซ่ึงปาชนิดน้ีมีการกระจายในเขมร
ลาว ไทย พมา เทาน้ัน สํานักงานหอพรรณไม (2552) ไดรายงานความหลากหลายของสังคมพืช
ปาเต็งรังในเขตรักษาพันธุสัตวปาแมน้ําภาชี ซ่ึงเปนปาเต็งรังรอยตอระหวางภาคกลางกับภาคใต มี
พรรณไมบางชนิดพบไดทั่วไปในปาเต็งรังภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ แตบางชนิดพบ
ไดเฉพาะในพ้ืนท่ีนี้เทานั้น พรรณไมปาเต็งรังที่ผลัดใบมี 5 ชนิด ไดแก ยางกราด เหียง พลวง เต็ง
และรัง ปกติไมพบไมไผในปาชนิดน้ี ยกเวนหญาเพ็ก - โจด ปาชนิดน้ีทนตอการตัดฟน ใหไมใชสอย
เชน ฟน ใบตองตึง และอาหาร เชน ผักหวาน เห็ดชนิดตางๆ (สมศักด์ิ, มปป.) ความหลากหลายของ
ผลผลิตท่ีไดจากปาไมวงศยาง ไดแก

1) เห็ดตางๆ

เห็ดหลายชนิดที่พบในปาท่ีมีไมวงศยาง โดยเฉพาะในปาเต็งรังเปนท่ีนิยมรับประทาน พบ
ไดมากในชวงฤดูฝน ตัวอยางเชน เห็ดไขหาน (Amanita vaginata (Bull.) Lam.) เห็ดระโงกเหลือง
(A. caesarea (Scop.) Pers.) เห็ดระโงกขาว (A. princeps Corner & Bas) เห็ดลม (Lentinus
polychrous Lév.) เห็ดเพ็ก (Lentinus strigosusv (Schwien.) Fr.) เห็ดตับเตา (Boletus
edulis Bull. ex Fr.) เห็ดมันปูใหญ (Cantharellus cibarius Fr.) เห็ดนํ้าหมาก (Russula sp.)
เห็ดแดง (Russula rosea Pers.) เห็ดหลมขาว (Russula delica Fr.) เห็ดโคน ซ่ึงมีหลายชนิด
(Termitomyces spp.) เห็ดตีนแรด (Macrocybe crassa (Berk.) Pegler & Lodge) เห็ดเผาะ
(Astraeus hygrometricus (Pers.) Morgan) โดยเห็ดเผาะ มักพบมากใตตนไมในวงศยาง เชน
พะยอม เหียง พลวง ในปหน่ึงๆ เห็ดเผาะทํารายไดใหชาวบานนับเปนเงินจํานวนไมนอย เชน บริเวณ
ปาเต็งรังในภาคเหนือ บานยางครก อําเภออมกอย จังหวัดเชียงใหม และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ
ในชวงตนฤดูฝนมีชาวบานจากหมูบานตางๆ เหมารถไปเก็บเห็ดเผาะในบริเวณปาเต็งรัง วันละหลาย
คันรถ นับวาเปนแหลงหารายไดที่ดี

2) พืชอาหาร

พืชในปาเต็งรังหลายชนิดใชเปนอาหาร ซ่ึงหมุนเวียนกันออกตามฤดูกาล ไดแก ผักรับ
ประทานสด เชน ใบออนและดอกของติ้ว (Cratoxylum formosum (Jack) Dyer sp. formosum)
ใบออนเสม็ด (Syzygium gratum (Wight) S. N. Mitra) ดอกและใบออนของกระโดน (Careya
sphaerica Roxb.) ใบออนเปราะหอม (Kaempferia galanga L.) ดอกยางเหียง (Dipterocarpus

116 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

obtusifolius Teijsm. ex Miq.) ใชจิ้มเกลือรับประทานสด สวนผัก ลวกหรือรับประทานสุก เชน
ผักหวาน (Melientha suavis Pierre) ใบออนชะมวง (Garcinia cowa Roxb.) ดอกขางคร่ัง
(Dunbaria bella Prain) ชอดอกออนกระเจียวขาว (Curcuma parviflora Wall.)
ชอดอกออนกระเจียวโคก (Curcuma singularis Gagnep.) ใบออน ดอกและผลออนอีนูน (Adenia
viridiflora Craib) ใบออนกระทกรก (Olax psittacorum (Willd.) Vahl) ใบออนพฤกษ (Albizia
lebbeck (L.) Benth.) ใบออนกระทงลาย (Celastrus paniculatus Willd.) ดอกพะยอม (Shorea
roxburghii G. Don) ใชยําหรือชุบแปงทอด เปนตน

3) ผลไมและเมล็ด

ผลและเมล็ดของพืชในปาเต็งรังหลายชนิดรับประทานได ยกตัวอยางเชน ผลสุกของหวา
ชนิดตางๆ (Syzygium spp.) ผลสุกและกลีบเลี้ยงที่หุมผลของสานใหญ (Dillenia obovata
(Blume) Hoogland) เมล็ดแกของไมแดง (Xylia xylocarpa (Roxb.) Taub. var. kerrii (Craib
& Hutch.) I. C. Nielsen) ใชรับประทานสด ผลและเน้ือในเมล็ดของมะกอกเลื่อมหรือกอกกัน
(Canarium subulatum Guillaumin) เน้ือหุมเมล็ดของผลตะครอสุก (Schleichera oleosa
(Lour.) Oken) เมล็ดกระบก (Irvingia malayana Oliv. ex A. W. Benn.) ผลสุกและเมล็ดของ
มะพอก (Parinari anamense Hance) ผลของสมอไทย (Terminalia chebula Retz.) ผล
มะขามปอม (Phyllanthus emblica L.) แปงจากเมล็ดของปรง (Cycas siamensis Miq.)
รับประทานได ผลสุกจะแตกออก เมล็ดซ่ึงมีสีมวงรับประทานได ผลสุกของมังเครชาง (Melastoma
sanguineum Sims) ผลแกจะแตกออก เมล็ดซึ่งมีสีมวงรับประทานได ผลสุกของพลับพลา
(Microcos tomentosa Sm.) เนื้อในผลสุกของคํามอกหลวง (Gardenia sootepensis Hutch.)
เมล็ดแกมะคาแต (Sindora siamensis Teijsm. ex Miq.) ใชเผาหรือคั่วรับประทานได ในบาง
ทองที่นอกจากใชรับประทานแลว ยังใชเมล็ดมะคาแตในการละเลน เรียกวา เลนโบก โดยอุปกรณ
มีกระดงฟาดขาว กะลามะพราว และเมล็ดมะคาแต โดยเอาเมล็ดมะคาแตผาครึ่งใสลงในกะลา
มะพราว เขยาแลวคว่ําลงบนกระดง แทงเปนเลขคูหรือค่ี พบการเลนการพนันแบบนี้มากทางแถบ
อีสานใต

4) พืชหัวตางๆ

พืชหัวตางๆ ในปาเต็งรังท่ีใชเปนอาหารสวนใหญพบในชวงตนฤดูฝน เน่ืองจากในหนาแลง
ตนหรือเครือเถาของพืชพวกน้ีซึ่งอยูเหนือพื้นดินมีลักษณะเหี่ยวแหง สังเกตไดยาก คงเหลือไวแต
หัวใตดินในชวงตนฤดูฝน ตนและใบออนของพืชพวกนี้ไดเจริญข้ึนมาใหม เปนท่ีสังเกตไดงาย ซ่ึงสวน
ใหญชาวบานจะออกขุดพืชหัวในชวงน้ี พืชหัวตางๆ ที่พบในปาเต็งรัง เชน มันขม้ิน หรือวานพระฉิม

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 117

(Dioscorea bulbifera L.) มันดง มันนกหรือมันหนู (Dioscorea glabra L.) มันเสา (Dioscorea
alata L.) มันเทียนหรือมันออน (Dioscorea daunaea Prain & Burkill) แหวประดู หรือคอน
กอง (Eriosema chinense Vogel) มีหัวขนาดเล็ก กลิ่นและรสคลายมันแกว สําหรับมันชนิดตางๆ
ชาวบานสามารถบอกชนิดไดจากการดูลักษณะตนออนท่ีแตกออกมาในชวงตนฤดูฝน

5) อาหารจากสัตว

ในปาเต็งรัง พบสัตวหลายชนิด เชน นก กระตาย สัตวเล้ือยคลาน และแมลงตางๆ ชาวบาน
ในอําเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม มีการเก็บผึ้งจากตนยาง โดยท่ีชาวบานไดตอกกระได ไวบน
ตนไม เชนตนยางบางครั้งเรียกวาตนผึ้ง เม่ือมีผูพบผ้ึงจะไปแจงผูชํานาญไปเก็บรังผึ้งโดยการใชข้ีใต
ซึ่งทําดวยใบไมสดและหญาแหง วิธีน้ีใชกับผ้ึงหลวงหรือผึ้งโพรง ถาเปนผึ้งม้ิมใชควันรมจากบุหรี่แทน
การเก็บผ้ึงจะเก็บระหวางเดือนเมษายน - มิถุนายน ท่ีเรียกกันวาน้ําผึ้งเดือน 5 คือเปนน้ําผ้ึงใหม มี
รสและกลิ่นหอมหวานอรอย ชาวบานไดรูจักการเก็บผึ้งมาเปนเวลานับรอยปและไดถายทอดวิธีการ
เก็บหามาจนปจจุบัน

นอกจากน้ันยังพบแมลงคร่ังอยูบนตนรัง ชาวบานเก็บมาใชในชีวิตประจําวัน เชนการอัด
ดามมีด หากจัดการอยางเปนระบบ สามารถเปนรายไดเสริมใหกับครัวเรือนและยังนําเงินตราเขา
ประเทศ สวนแหลงอาหารโปรตีนสําหรับชาวบานอีกอยางหน่ึงคือ หอยซึ่งอาศัยอยูในโพรงตนไมของ
ไมวงศยาง ชาวบานเก็บหอยเพ่ือการยังชีพหรือนําไปขายในตลาดทองถิ่น (วนิดา, 2542ข) นอกจากนี้
ชาวบานยางครก จังหวัดเชียงใหมไดเก็บ อ่ึง และปู จากปาเต็งรัง

6) ยารักษาโรค

พืชในปาเต็งรังหลายชนิดมีสรรพคุณเปนยาสมุนไพร ทั้งที่ใชโดยตรงหรือตองผสมกับ
สมุนไพรชนิดอ่ืน เชน เหมือดคน (Aporosa villosa (Wall. ex Lindl.) Baill.) เปลือกตนปรุงเปน
ยาขับลมในลําไสและขับระดู รากหรือแกนฝนน้ํากินแกไข มะขามปอม (Phyllanthus emblica
L.) ใชรากตมนํ้ากินเปนยาลดไข ผลสดหรือแหงกินขับเสมหะทําใหชุมคอ น้ําค้ันผลสดแกทองเสีย
ขับปสสาวะ ปรง (Cycas siamensis Miq.) ยางท่ีไดจากการเจาะตนใชทาแผล ดูดหนอง ดับพิษ
และแกอาการอักเสบ กูด เก๊ียะ (Pteridium aquilinum (L.) Kuhn) หนอออนกินได เปนยาฝาด
สมาน รากตมนํ้ากินเปนยาขับปสสาวะ ชวยการหมุนเวียนของระบบโลหิต มันขม้ิน (Dioscorea
bulbifera L.) หัวตมสุกกินแกลําไสอักเสบ แกบิด ริดสีดวงทวาร ห่ันเปนแผนบางๆ ปดแผล แก
อักเสบ ปลาไหลเผือก (Eurycoma longifolia Jack) รากเปนยาแกไข เปราะหอม (Kaempferia

118 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

galanga L.) เหงา เปนยาขับลม แกทองเฟอ โมกหลวง (Holarrhena pubescens (Buch.-Ham.)
Wall. ex G. Don) เปลือกแกบิด พะยอม (S. roxburghii G. Don) เปลือกตมเปนยาฝาดสมาน
แผล แกทองเดิน และลําไสอักเสบ กระโดน (Careya sphaerica Roxb.) เปลือกตมสมานแผล
แกเคล็ดเมื่อย ดอกบํารุงกําลังหลังคลอดบุตร พังคี (Croton crassifolius Geiseler) รากใชผสม
สมุนไพรชนิดอ่ืนตมน้ํากินแกไข หญาหนูตนหรือโกกําแลน (Dianella ensifolia (L.) DC.) ใชทั้งตน
ผสมสมุนไพรอื่นตมน้ําด่ืมรักษามะเร็ง ยางเหียง (D. obtusifolius Teijsm. ex Miq.) เปลือกตนตม
นํ้าดื่มแกทองเสีย น้ํามันยางสมานแผล แกหนอง ยางกราด (D. intricatus Dyer) นํ้ามันยางใชใส
แผล ยางพลวง (D. tuberculatus Roxb.) รากตมนํ้ากินแกตับอักเสบ เต็ง (S. obtusa Wall. ex
Blume) เปลือกตนฝนกับน้ําปูนใสกินเปนยาฝาดสมาน ปอเตาไห (Enkleia siamensis Nervling)
แกนแกประดง แกคันตามผิวหนัง ปอข้ีตุน (Helicteres angustifolia L.) รากผสมสมุนไพรอื่น ตม
น้ําด่ืมแกประดง มะพอก (Parinari anamense Hance) เปลือกตนประคบแกช้ําใน แกปวดบวม
หมีเหม็น (Litsea glutinosa (Lour.) C. B. Rob.) ใบและเมล็ดตําพอกฝแกปวด เปลือกตนแกบิด
แกคัน แกปวดมดลูก กะตังใบ (Leea indica (Burm. f.) Merr.) รากแกไขขับเหงื่อ ครั่นเนื้อครั่น
ตัวปวดเมื่อยตามรางกาย ประดู (Pterocarpus macrocarpus Kurz) แกนบํารุงโลหิต แกกษัย
มะคาแต (S. siamensis Teijsm. ex Miq.) เปลือกตนแกซาง มหากาน (Linostoma dacandrum
(Roxb.) Wall. ex Meisn.) ตนฝนน้ําเพียงเล็กนอยกินเปนยาถาย แดง (X. xylocarpa (Roxb.)
Taub. var. kerrii (Craib & Hutch.) I. C. Neilsen) ดอกเขายาแกไข บํารุงหัวใจ ไซหิน (Tadehagi
godefroyanum (Kuntze) Ohashi) รากตมนํ้าดื่มแกอาเจียน มีเลือดออกทางปากและทวารหนัก
มะกอกเลื่อม (Canarium subulatum Guillaumin) ยางทาแก คัน ผลแกไข ขับเสมหะ ราชาวดี
ปา (Buddleja asiatica Lour.) แกโรคผิวหนัง เปนยาทําแทง จุกโรหินีหรือเถาพุงปลา (Dischidia
major (Vahl) Merr.) ใบแกทองเดิน รากเค้ียวกับพลูแกไอ เกล็ดมังกรหรือไมเบี้ย (Dischidia
nummularia R. Br.) ตนแกอักเสบ ปอดบวม ใบลดไข ตําพอก พวกโรคพุพอง มะเคว็ดหรือหนาม
เค็ด (Catunaregam tomentosa (Blume ex DC.) Tirveng.) ผลแกใชตีกับน้ําเปนฟองใชสระ
ผม คํามอกหลวง (G. sootepensis Hutch.) ใชในลักษณะเดียวกัน คือ เมล็ดจากผลแกตมนํ้าผสม
เปนยาสระผม

พืชบางชนิดเปนพิษและบางอยางใชเปนยาพิษ เชน รักใหญ (Gluta usitata (Wall.)
Ding Hou) ยางเปนพิษตอผิวหนัง ทําใหคัน แสลงใจ (Strychnos nux-vomica L.) เมล็ดใช
เปนยาเบื่อหนูและสุนัข ขี้หนอน (Scleropyrum wallichianum (Wight & Arn.) Arn.) พบได
บางในปาเต็งรังบางแหง ดอกและใบออนถารับประทานมากอาจเปนอันตรายถึงตายได

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 119

7) เช้ือเพลิง

ฟนและถานซ่ึงใชในการหุงตม ชาวชนบทไดอาศัยเก็บเศษไม กิ่งไมแหง จากปาเต็งรัง
มาทําฟน ในอดีตใชไมที่ลมขอนนอนไพรมาเผาถานหรือใชน้ํามันยางจากตนยางเหียง ยางกราด
ผสมเศษไมทําไต เพ่ือใหความสวางในยามค่ําคืน ปจจุบันเช้ือเพลิงเหลาน้ีหายากขึ้นทุกวัน ตนไม
ในปาเต็งรังหลายชนิดที่มีคุณสมบัติใชเปนฟนและถานไดดี เชน เต็ง รัง กระบก โดยเฉพาะถาน
จากไมกระบกนับวาเปนถานที่มีคุณภาพสูง ในปาเต็งรังบางแหงมีไมสนข้ึนปะปนอยู เชน ไมสน
สองใบ (Pinus merkusii Jungh. & de Vriese) ซึ่งเนื้อไมใชเปนเช้ือไฟอยางดี ในจังหวัดนาน มี
วางขายในทองตลาด โดยมัดเปนมัดๆ ปจจุบันไมสนสองใบในปาเต็งรังเหลือนอยลงมาก เพราะมี
การลักลอบตัดฟนเพ่ือนํามาขายอยางตอเน่ือง มากกวา 50 ป มาแลว ชาวบานยังมีความจําเปน
ในการใชฟนและถานเพื่อประกอบอาหารบางอยาง เชน การเผา ยาง ยังมีอยูมาก แตทัศนคติท่ี
ชอบใชฟนหรือถานน้ันยากที่จะเปลี่ยน

8) สีและฝาดฟอกหนัง

ดอกดินแดง (Aeginetia indica L.) ดอกสดหรือแหงคั้นนํ้าให สีมวงใชในการผสมแตง
สีอาหาร เหมือดคน (A. villosa (Wall. ex Lindl.) Baill.) เปลือกมียางแดงใชเปนสียอม มังเคร
ชาง (Melastoma sanguineum Sims) รากผสมกับวัสดุอ่ืนยอมผาให สีแดงใบผสมวัสดุอ่ืนให
สีมวงแดง ผลใชยอมผาใหสีดํา มะขามแป (Archidendron clypearia (Jack) I. C. Nielsen)
เปลือกใชฟอกหนังและเครื่องมือจับปลา มะขามปอม (Phyllanthus emblica L.) ผลออนและ
เปลือกก่ิงใชฟอกหนังใหสีน้ําตาลแดง ผลใชทําสียอมผม เหมือดหอม (Symplocos racemosa
Roxb.) และเหมือดหลวง (S. cochinchinensis (Lour.) S. Moore spp. laurina (Retz.)
Noot.) ใบใชยอมผาใหสีเหลือง ครามปา (Indigofera sootepensis Craib) ใชยอมผาใหสีคราม
หวาตางๆ (Syzygium spp.) เปลือกใชยอมผาใหสีน้ําตาลดํา เปลือกมีแทนนิน (Tannin) ใชฟอก
แหจับปลา นอกจากน้ีพลอง (Memecylon spp.) ใชในการยอมผาเชนกัน การใชสีธรรมชาติ
จากพืชเในการยอมผาน้ัน สีที่ออกมาแตละครั้ง มีความจางเขม ไมเทากัน แลวแตปริมาณและ
สวนผสม พรอมท้ังตัวสารท่ีทําใหติดสียอม (Mordant) ที่ใชในแตละคร้ัง

9) อาหารสัตว

ชาวชนบทไดอาศัยปาเต็งรังเปนแหลงเลี้ยงสัตว เชน โค กระบือ โดยเฉพาะในฤดูฝน
พื้นที่เล้ียงสัตวมีนอย เพราะตองใชในการทํานาหรือปลูกพืชเกษตรอื่น อาหารท่ีสัตวไดจากปา

120 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

เชน หญา ใบไม ผลไม เมล็ดไม ผลไมในปาเต็งรังบางชนิด เชน กระบก (I. malayana Oliv.
ex A. W. Benn.) โค กระบือ ชอบกินมาก โดยกลืนทั้งเมล็ดและถายมูลไวนอกคอกเลี้ยงสัตวใน
ชวงกลางคืน ชาวชนบทใชวิธีเก็บเมล็ดกระบกจากคอกสัตวมาผาเอาเน้ือในรับประทาน โดยท่ีไม
ตองเขาไปเก็บในปา นับเปนประโยชนอีกทางหน่ึง

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 121

122 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

การอนุรักษไมวงศยาง

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 123

การอนุรักษไมวงศยาง

ทรัพยากรธรรมชาติมีความสําคัญตอการดํารงชีวิตของมนุษย และระบบเศรษฐกิจ รวมท้ัง
เปนแหลงขององคความรู และจรรโลงจิตใจ แสดงถึงความเจริญงอกงามทางวัฒนธรรมของประเทศ
แตในปจจุบันโลกกําลังประสบกับภาวะจากการเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดลอมอยางมาก ซ่ึงสงผล
กระทบอยางยิ่งตอฐานทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยูในระบบนิเวศของพื้นที่ตางๆ ในศตวรรษท่ี 20 พบ
วา โลกมีการสูญเสียทรัพยากรธรรมชาติเพ่ิมขึ้นอยางมาก เชน อัตราการสูญพันธุของพืชและสัตวเร็ว
ข้ึน พ้ืนที่ปาไมเหลือนอยลง พื้นท่ีทุงหญาถูกเปล่ียนสภาพไปเปนพื้นที่การเกษตร สวนทางกับความ
ตองการใชประโยชนของมนุษยท่ีมากข้ึนท้ังในเชิงปริมาณและความรวดเร็วในการบริโภค ซ่ึงมีสาเหตุ
หลักอันเน่ืองมาจากสาเหตุดังน้ี (สุกาญจน, 2550)

การเพิ่มขึ้นของจํานวนประชากร เริ่มตนตั้งแตการปฏิวัติทางการเกษตรและอุตสาหกรรม
สงผลทําใหพืชบางชนิดถูกทําลาย เกิดสารพิษตกคางในระบบนิเวศ และการปลดปลอยกาซเรือน
กระจกสูบรรยากาศเพ่ิมสูงข้ึนเปนประวัติการณของโลก

การขยายตัวทางเศรษฐกิจ การมุงเนนความเจริญทางเศรษฐกิจทําใหมีความตองการใช
ทรัพยากรธรรมชาติเกินความจําเปนในการดํารงชีวิตและขาดการเอาใจใสตอผลกระทบในระยะยาว
เชน การถางปาเพื่อนําพ้ืนท่ีมาทําการเพาะปลูกขนาดใหญ และการตัดไมเพ่ือทําการคาของผูลงทุน
รายใหญ ทําใหสัตวปาและพื้นท่ีปาลดลง สงผลใหเกิดภัยทางธรรมชาติและภาวะเรือนกระจกท่ีเพ่ิม
และรุนแรงมากขึ้น

ความเจริญกาวหนาทางวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี ทําใหเกิดเครื่องมือท่ีมีความสะดวก
และมีประสิทธิภาพสูงขึ้นกวาในอดีต ขณะท่ีไมสามารถควบคุมการกระทําของมนุษยได จึงทําให
อัตราการทําลายปามีประสิทธิภาพและรวดเร็วย่ิงขึ้น สงผลตอการสูญเสียความหลากหลายทาง
ชีวภาพมากข้ึน

คานิยม ประชากรขาดความรูและมีคานิยมที่ไมถูกตอง ทําใหทรัพยากรธรรมชาติจํานวน
ไมนอยถูกทําลายไปเพราะรูเทาไมถึงการณ

การประชาสัมพันธ การประชาสัมพันธเปนสิ่งจําเปนในการสรางความตระหนักถึงความ
สําคัญและการมีสวนรวมในการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ และยังชวยเตือนภัยท่ีจะเกิดขึ้นกับมนุษย
และส่ิงแวดลอม หากการประชาสัมพันธสามารถดําเนินการไดอยางมีประสิทธิภาพ พรอมทั้งไดรับ
ความรวมมือจากประชาชนเปนอยางดี ชวยใหสามารถลดผลกระทบที่เกิดขึ้นและลดการทําลายลาง
ทรัพยากรธรรมชาติลงไดมาก

124 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

1. แนวคิดในการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ

หลักการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติจะทําใหทราบถึงความสําคัญของการอนุรักษไดอยาง
บูรณาการ และสามารถนําไปใชปฏิบัติในชีวิตประจําวันได แตการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ
ประสบความสําเร็จไดหรือไมน้ัน ตองอาศัยความรวมมือจากหลายฝาย ไดแก ภาครัฐ ภาคเอกชน
ที่สําคัญประชาชนตองใหความรวมมือเปนอยางดี โดยทุกภาคสวนตองรวมมือกันดําเนินการอนุรักษ
ทรัพยากรธรรมชาติ โดยมีแนวทาง ดังน้ี

1) การจัดต้ังสมาคมหรือชมรมเพ่ือการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ

2) การออกกฎหมายควบคุมโดยรัฐบาล

3) การใหความรูแกประชาชน เพ่ือใหเขาใจถึงความสําคัญ ผลกระทบ และแนวทางการ
ใชทรัพยากรธรรมชาติอยางถูกวิธี

4) การจัดตั้งหนวยงานที่รับผิดชอบเกี่ยวกับทรัพยากรธรรมชาติ

หลักการของการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติแบบย่ังยืน ควรยึดหลักการอนุรักษวิทยา ดังน้ี
(สุกาญจน, 2550)

หลักการถนอม เชน การเก็บรักษาทรัพยากรธรรมชาติไวนาน

หลักการบูรณะฟนฟูและปรับปรุง เชน การบูรณะซอมแซมทรัพยากรธรรมชาติใหมีสภาพ
เดิมหลังจากใชทรัพยากรธรรมชาติน้ันแลว

หลักการนํามาใชใหม เชน การนําทรัพยากรธรรมชาติไปหลอมใหมเพื่อนํากลับมาใชอีก
ครั้งหนึ่ง

หลักการเพ่ิมประสิทธิภาพในการใชงาน เชน การปองกันใหมีอายุการใชงานนานข้ึน ซ่ึง
จะชวยลดปริมาณการใชทรัพยากรธรรมชาติ

หลักการใชสิ่งอ่ืนทดแทน เชน การใชไมจากสวนปา

หลักการสํารวจแหลงทรัพยากรธรรมชาติเพิ่มข้ึน เชน การคนหาแหลงพลังงานอื่น นอก
เหนือจากที่ใชอยูในปจจุบัน

หลักการประดิษฐของเทียมขึ้นมาใช เชน การคิดประดิษฐอัญมณีเทียมมาทดแทนของแท

หลักการประหยัด เชน การใชทรัพยากรปาไมเทาที่จําเปนและถูกวิธีการตามหลักการ
อนุรักษวิทยา

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 125

2. แนวทางการอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมไมปา

การอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมไมปาคือ กิจกรรมท่ีเก่ียวของโดยตรงกับการรักษาแหลง
พันธุกรรม (Gene pools) เพ่ือปองกันไมใหเกิดการสูญเสีย genes, gene complexes, genotypes
และการสูญพันธุของพืชไมปา (Zobel and Talbert, 1984) โดยวัตถุประสงคของการอนุรักษ
ทรัพยากรพันธุกรรม คือ (วิเชียร, 2550)

1) เพื่อเก็บรักษาพันธุพืชท่ีกําลังจะสูญพันธุ แตอาจมีความสําคัญทางเศรษฐกิจในอนาคตไว

2) เพ่ือเก็บรักษาประชากรพืชที่มีคุณลักษณะพิเศษ สําหรับการปรับปรุงพัฒนาพันธุพืชไว
เชน มีความตานทานตอโรคและแมลง หรือทนความแหงแลงไดดี

3) เพ่ือเก็บรักษาพันธุพืชไวใชเปนประชากรสําหรับการคัดเลือกพันธุตอไป

4) เพื่อเก็บรักษาประชากรพืชที่เปน marginal population ท่ีอาจมีความสําคัญในอนาคต
ไว เพราะมีลักษณะท่ีคอนขางเดน (Nearly distinct) อยู

5) เพ่ือเก็บรักษาพันธุพืชไวสําหรับเปนแหลงงานวิจัยทางพันธุศาสตรในอนาคต

6) เพื่อใชเปนแหลงผลิตเมล็ดกอนการพัฒนาปรับปรุงพันธุ

7) เพ่ือเปนหลักประกันวาการสูญเสียลักษณะทางพันธุ (Genetic loss) จากการคัดเลือก
ผสมพันธุ (Selective breeding) ไมเกิดข้ึนเพราะไดทําการรักษาพันธุเดิมไวแลว

การอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมไมปามีบทบาทสําคัญย่ิงในการพัฒนาทรัพยากรปาไมให
คงคุณคาอยางสมบูรณตลอดไป ซ่ึงหากสามารถดําเนินการไดอยางถูกตองตามหลักวิชาการและ
ครบถวนตอเนื่อง ตลอดจนมีการดูแลรักษาอยางดีจะทําใหสามารถตอบสนองความตองการทั้งทาง
ตรงและทางออมได ซ่ึงใหคุณคาในดานการอนุรักษ สรางสมดุลธรรมชาติ แกไขปญหาสิ่งแวดลอม
และภัยธรรมชาติตางๆ ท่ีเกิดข้ึนอยางรุนแรงมากข้ึนในปจจุบัน และยังใหคุณคาท่ีสําคัญทางดาน
เศรษฐกิจ สังคม ความอยูดี มีสุขของประชาชน ลวนเปนผลจากธรรมชาติที่สมบูรณและสมดุล รวม
ท้ังมีแหลงรายไดท่ีใหผลตอบแทนท่ีคุมคา

การอนุรักษพันธุไมปาจึงจําเปนอยางย่ิงท่ีตองมีหลักวิชาในการดําเนินการโดยอาศัยวิชาการ
ดานตางๆ นํามาประยุกตใชใหมีความสอดคลองและตอเน่ือง เพื่อใหเกิดประโยชนสูงสุดและย่ังยืน
คงไวซึ่งความหลากหลายทางชีวภาพในธรรมชาติ และยังสามารถจัดสรางขึ้นเพ่ือขยายผลใหเกิด

126 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ความหลากหลายมากขึ้น นอกจากนั้นแลวยังสามารถพัฒนาไปสูการใชประโยชนอยางยั่งยืนทั้งใน
ดานการอนุรักษและเศรษฐกิจ

เมื่อการอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมไมปาดําเนินการอยางถูกตอง จริงจัง และตอเนื่อง
สามารถชวยลดปญหาการสูญหายทางพันธุกรรม การลดลงของความหลากหลายทางชีวภาพ ตลอด
จนชวยบรรเทาปญหาระหวางประชาชนกับการบริหารงานราชการในการแยงชิงเพื่อการใชประโยชน
หรือหากสามารถดําเนินการไดอยางสมบูรณดีแลว จะเกิดการแขงขันการใชประโยชนที่เอ้ืออํานวย
ตอกัน เปนการสงเสริมใหพันธุไมปาในธรรมชาติไมถูกรบกวน และชวยเพ่ิมปริมาณใหมากข้ึน ไมมี
การสูญเสียพันธุไมในธรรมชาติ หรือหมดไปในอนาคตอยางแนนอน (วิเชียร, 2550)

วิธีการอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมพืช

ความกาวหนาทางวิชาการทําใหสามารถทําการอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมพืชไดหลายวิธี
โดยทั่วไป มีดังน้ี

(1) การเก็บรักษาในธนาคารพันธุพืช (Gene bank)
(2) การเก็บรักษาในสภาพปาหรือในถิ่น (In situ)
(3) การเก็บในแปลงรวบรวมพันธุนอกถิ่น (Ex situ)
(4) การรวบรวมไวในหลอดแกว (Iin vitro)
สําหรับในกิจกรรมปาไมนิยมดําเนินการสองรูปแบบคือ การเก็บรักษาในสภาพปาหรือ
ในถิ่น (In situ conservation) และการเก็บรักษาในรูปแปลงรวบรวมพันธุนอกถิ่น (Ex situ
conservation) (วิเชียร, 2550)
1) การอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมไมปาในสภาพปาหรือในถิ่น (In situ forest
genetic resources conservation)
การอนุรักษในสภาพปาหรือในถิ่นเปนท่ีนิยมกันมากในวงการปาไม เพราะเปนเพียงเขาไป
หมายแนวเขต และปองกันกลุมไมที่ตองการใหพนจากการสูญเสียไปจากการกระทําของมนุษย
เทานั้น การกระทําเชนนี้มีผลดีอยางย่ิงในการรักษาสภาพทางนิเวศปาไมไวดวย แนวความคิดใน
การอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมในสภาพปาไมไดหมายความวา เมื่อหมายแนวเขตแลว จะปลอย

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 127

ไวตามสภาพธรรมชาติ โดยไมตองกระทําการใดๆ ทั้งน้ีเพราะวัตถุประสงคหลักคือ ตองการอนุรักษ
ความเปนพันธุปา (Wild strain) ของพืชน้ันๆ ไว แตโดยความจริงแลวพืชมีพลวัต (Dynamic) เสมอ
คือ มีความเปลี่ยนแปลงอยูตลอดเวลา ลักษณะทางพันธุจะเปลี่ยนไปตามภาวะการทดแทนของพืช
(Stage of succession) พันธุพืชท่ีปองกันไวในสภาพปาโดยไมมีการจัดการใดๆ จึงเปล่ียนไปตาม
กาลเวลา ดังน้ัน การอนุรักษในแนวทางนี้จึงตองมีการจัดการอยูบาง ทั้งนี้เพื่ออนุรักษสวนผสมทาง
พันธุ (Genetic composition) ที่ตองการไวใหไดการจัดการแปลงอนุรักษในสภาพปาอีกอยางหน่ึง
คือ ตองระมัดระวังเรื่องการปลูกพืชชนิดเดียวกันจากตางถ่ินไวในที่ขางเคียง เพราะทําใหเกิดการผสม
พันธุกัน ทําใหลักษณะพันธุท่ีตองการอนุรักษไวเปล่ียนแปลงไปได ดังน้ันจึงไมควรอยางยิ่งในการที่
นําพืชชนิดเดียวกันมาปลูกไวบริเวณใกลเคียงกับแปลงอนุรักษ ในสภาพปาสําหรับในวงการปาไมแลว
อุทยานแหงชาติ วนอุทยาน เขตรักษาพันธุสัตวปา เขตหามลาสัตวปา สวนพฤกษศาสตร และสวน
รุกขชาติ ซ่ึงมีพันธุไมปาหลายชนิดข้ึนอยู มีกฎหมายเฉพาะควบคุมจึงถือเปนการอนุรักษทรัพยากร
พันธุกรรมไมปาในสภาพปา หรือในถิ่น ไดเปนอยางดี

2) การอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมไมปาแบบนอกถิ่น (Ex situ forest genetic
resources conservation)

การจัดสรางแหลงอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมพืช เปนแนวทางหนึ่งที่รักษาพันธุพืชท่ีมี
ประโยชนไว ใหมีการใชประโยชนอยางยั่งยืนและมีประสิทธิภาพ ทั้งนี้ตองรักษาคุณภาพรวมทั้ง
ประโยชนของพืชน้ันๆ ใหคงสภาพเดิม หรือใกลเคียงกับท่ีเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติใหมากที่สุด โดย
การเก็บวัสดุพันธุกรรม (Genetic materials) ไมวาจะเปนเมล็ด (Seed) หรือสวนอ่ืนๆ ท่ีใชเปนเช้ือ
พันธุ (Germplasms) มาไวในแหลงท่ีปลอดภัย เพ่ือเปนหลักประกันการสูญเสียและสูญพันธุไปใน
อนาคต ดังนั้น การสรางแหลงอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมพืชแบบนอกถิ่น จึงเปนเรื่องสําคัญ และ
จําเปนสําหรับประเทศไทยที่มีการนําผลิตผลปาไมมาใช เพื่อเปนสินคาสําหรับการดํารงชีพอยูจํานวน
มาก

การดําเนินการจัดสรางแหลงอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมพืชแบบนอกถิ่น จึงเปนการ
รวบรวมพันธุพืชท่ีตองการใชประโยชนในอนาคต หรือการรวบรวมพันธุพืชที่ตองการอนุรักษพันธุมา
ไวในแหลงที่ปลอดภัย ปองกันมิใหมีการสูญพันธุหรือเสี่ยงตอการสูญพันธุ ท้ังนี้การอาจเก็บในรูปของ
พืชยืนตน (Plant) เมล็ด (Seed) เนื้อเย่ือ (Tissue) หรือในรูปวัสดุพันธุกรรมอื่นๆ (Other genetic
materials) ที่สามารถถายทอดสายพันธุหรือขยายพันธุตอไปได ดังนั้น การนําสายพันธุจากตนแม
มาเก็บรักษาไวอาจนํามาโดยการขยายพันธุแบบอาศัยเพศ (Sexual reproduction) เชน การเพาะ

128 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

เมล็ด (Seed germination method) และแบบไมอาศัยเพศ (Asexual reproduction) เชน การ
ปกชํา (Cutting) ติดตา ตอกิ่ง (Budding & grafting) จากแมไม และการเพาะเล้ียงเนื้อเยื่อ (Tissue
culture) เปนตน ไมวาการรวบรวมสายพันธุกรรมในรูปแบบใด ผูรวบรวมควรตั้งวัตถุประสงคของ
การรวบรวมและการนําไปใชประโยชนใหชัดเจน

โดยปกติการเก็บรวบรวมพันธุพืชในรูปของการอนุรักษแบบนอกถ่ินโดยเฉพาะพืชไมปา ตอง
คํานึงถึงความหลากหลายทางดานพันธุกรรม (Genetic diversity) ของพืชแตละชนิดดวย โดยจะ
ตองมีการเก็บรวบรวมวัสดุพันธุกรรมจากหลายๆ สายพันธุเพ่ือใหมีฐานพันธุกรรม (Genetic base)
ของพืชชนิดน้ันๆ ใหกวาง เพื่อประโยชนในการปรับปรุงพันธุหรือการใชประโยชนในอนาคต หากพืช
ชนิดใดมีฐานพันธุกรรมแคบ (Narrow genetic base) อาจกอใหเกิดความเส่ียงตอการลมสลายของ
พืชชนิดน้ันๆ ในดานของลักษณะเดนบางประการท่ีจะดํารงอยูในธรรมชาติตอไป ซ่ึงจะสงผลตอการ
ดอยประสิทธิภาพในการใชประโยชน

ดังน้ัน การจัดสรางแหลงอนุรักษทรัพยากรพันธุกรรมพืชแบบนอกถ่ินจึงเปนการอนุรักษ
พันธุพืชท่ีเนนเรื่องพืชไมปา (Forest vegetations) ทั้งพืชยืนตนและพืชลมลุกท่ีเปนสวนประกอบ
ของพรรณพฤกษชาติ (Forestic composition) ในปา มุงเก็บรักษาชนิดพันธุใหมีความหลากหลาย
(Species diversity) ไปพรอมๆ กัน ซ่ึงตองมีแหลงรองรับการดําเนินงานที่กวางขวางเหมาะสม
ตามสภาพธรรมชาติ และมีการจัดเก็บเปนหมวดหมูตามลักษณะที่สามารถนําออกไปใชประโยชน
ไดสะดวก รวดเร็ว และเพียงพอตอความตองการใชประโยชน

3. การอนุรักษไมวงศยางโดยการควบคุมดวยกฎหมาย

ไมวงศยางเปนไมที่มีความสัมพันธและมีการใชประโยชนมากมาย ซึ่งในอดีตที่ผานมาถูก
ตัดฟนออกเปนจํานวนมาก ทําใหไมวงศยางในสภาพธรรมชาติเหลือนอยลง แนวทางการอนุรักษ
อยางหน่ึงคือ การออกกฎหมายเพ่ือบังคับ ควบคุมการใชประโยชน เพ่ือสงวนไวใหกับคนรุนตอไป

ในสวนของกฎหมายท่ีเกี่ยวของกับการควบคุมการใชประโยชนและการอนุรักษไมวงศยาง
มีสาระสําคัญพอสรุปได ดังน้ี

ตามพระราชบัญญัติปาไม พุทธศักราช 2484 คําวา

“ปา” หมายความวา ที่ดินท่ียังมิไดมีบุคคลไดมาตามกฎหมายที่ดิน

“ไม” หมายความวา ไมสักและไมอื่นทุกชนิดที่เปนตน เปนกอเปนเถา รวมตลอดถึงไมที่
นําเขามาในราชอาณาจักร ไมไผทุกชนิด ปาลม หวาย ตลอดจนราก ปุม ตอ เศษ ปลาย และกิ่งของ

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 129

ส่ิงน้ัน ๆ ไมวาจะถูกตัด ถอน เลื่อย ผา ถาก ขุด หรือกระทําโดยประการอ่ืนใด

“แปรรูป” หมายความวา การกระทําอยางใดอยางหน่ึงแกไมดังนี้คือ

ก. เลื่อย ผา ถาก ขุด หรือกระทําดวยประการอ่ืนใดแกไมใหเปลี่ยนรูปหรือขนาดไปจาก
เดิม นอกจากการลอกเปลือกหรือตบแตงอันจําเปนแกการชักลาก

ข. เผา อบ บด หรือกระทําดวยประการอื่นใดแกไม ใหเปลี่ยนแปรสภาพไปจากเดิม เพื่อ
ถือเอาวัตถุธาตุหรือผลพลอยไดจากไมน้ัน

“ไมแปรรูป” หมายความวา ไมท่ีไดแปรรูปแลว และหมายความรวมถึงไมท่ีอยูในสภาพ
พรางวาเปนส่ิงปลูกสราง หรืออยูในสภาพเปนสิ่งปลูกสรางอันไมชอบดวยลักษณะสิ่งปลูกสราง
ทั่วๆ ไปหรือที่ผิดปกติวิสัย หรืออยูในสภาพเปนเครื่องใชที่ไมชอบดวยลักษณะของเคร่ืองใชท่ีใชเปน
ปกติในทองที่น้ันหรือท่ีผิดปกติวิสัย

ไมที่อยูในสภาพเปนสิ่งปลูกสรางหรืออยูในสภาพเปนเคร่ืองใช ท้ังนี้ตลอดเวลาท่ีอยูในสภาพ
เชนนั้น รวมทั้งไมท่ีเคยอยูในสภาพดังกลาว และผูครอบครองพิสูจนไดวาไดเคยมีสภาพเชนนั้นมา
แลวไมนอยกวาสองปสําหรับไมอ่ืนที่มิใชไมสัก และหาปสําหรับไมสัก มิใหถือวาเปนไมแปรรูป

“ทําไม” หมายความวา ตัด ฟน กาน โคน ลิด เล่ือย ผาถาก ทอน ขุด ชักลากไมในปา หรือ
นําไมออกจากปาดวยประการใดๆ และหมายความรวมถึงการกระทําดังกลาวกับไมสักหรือไมยางที่
ขึ้นอยูในที่ดินที่มิใชปา หรือการนําไมสักหรือไมยางออกจากท่ีดินที่ไมน้ันๆ ขึ้นอยูดวย

“ไมไหลลอย” หมายความวา ไมตน ไมซุง ไมทอน ไมเสาไมเข็ม ไมหลัก ไมเหล่ียม ไม
กระดาน ซ่ึงเปนไมหวงหามท่ีไดไหลลอยโดยปราศจากการควบคุม

“ของปา” หมายความวา บรรดาของที่เกิดหรือมีข้ึนในปาตามธรรมชาติ คือ

ก. ไม รวมท้ังสวนตางๆ ของไม ถานไม น้ํามันไม ยางไมตลอดจนส่ิงอื่นๆ ที่
เกิดจากไม

ข. พืชตางๆ ตลอดจนส่ิงอื่นๆ ที่เกิดจากพืชน้ัน
ค. รังนก ครั่ง รวงผึ้ง น้ําผึ้ง ขี้ผึ้ง และมูลคางคาว
ง. หินท่ีไมใชแรตามกฎหมายวาดวยแร และหมายความรวมถึงถานไมท่ีบุคคล

ทําข้ึนดวย

นอกจากนี้กฎหมายปาไมยังไดมีการกําหนดไมหวงหามตามกฎหมายโดยแบงเปน

130 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ไมหวงหามประเภท ก. เปนไมหวงหามซึ่งการตัดฟน ทําไม จะตองไดรับอนุญาต
จากพนักงานเจาหนาท่ี หรือไดรับสัมปทานตามพระราชบัญญัติปาไม พุทธศักราช 2484 ไมหวงหาม
ประเภท ก. มีอยูหลายชนิด เชน ไมสัก ไมยาง มะคาโมง ประดู ชิงชัน เต็ง รัง เหียง พลวง ฯลฯ

ไมหวงหามประเภท ข. เปนไมท่ีหายากหรือไมท่ีควรสงวนไว จะไมมีการอนุญาต
ใหทําออกเวนแตรฐั มนตรวี าการกระทรวงเกษตรและสหกรณจะไดอนุญาตเปน กรณพี เิ ศษ ไมหวงหาม
ประเภท ข. มีอยูนอยชนิดกวาไมหวงหามประเภท ก. เชน กระเบา กํายาน จันทรหอม จันทรขาว
ตีนเปดแดง รัง ตูมกา ฯลฯ

ไมสักและไมยางในราชอาณาจักรไมวาจะขึ้นอยูในปา หรือขึ้นอยูในท่ีดินกรรมสิทธิ์หรือ
สิทธิครอบครอง เชน ทด่ี นิ ทมี่ โี ฉนดทดี่ นิ หรอื หนงั สอื รบั รองการทาํ ประโยชน เปน ไมห วงหา มประเภท ก.
ทั้งส้ิน สวนไมชนิดอ่ืนในปาจะเปนไมหวงหามประเภทใดหรือไมน้ันสามารถดูไดจากบัญชีไมหวงหาม
ทายพระราชกฤษฎีกากําหนดไมหวงหาม พ.ศ. 2530 วามีช่ือไมชนิดนั้นอยูในบัญชีก็เปนไมหวงหาม
หรืออาจสอบถามไดจากเจาหนาท่ีปาไมแหงทองท่ีท่ีอยูก็ได วาไมชนิดใดเปนไมหวงหามหรือไมเพียง
ใด

ไมวงศยางตามบัญชีทายพระราชกฤษฎีกากําหนดไมหวงหาม พ.ศ. 2530 ที่ไดถูกจัดเปน
ไมประเภท ก. ไมหวงหามธรรมดา มีจํานวน 19 ชนิด ดังน้ี

(1) กระบาก บาก ตะบาก ปก ชามวง ปงู (Anisoptera spp.)

(2) กระบากดํา มะรันตีสะตา (Shorea spp.)

(3) กาลอ (Shorea faguetiana Heim)

(4) เค่ียม (Cotylelobium melanoxylon Pierre syn. C. lanceolatum Craib)

(5) เคี่ยมคะนอง (Shorea henryana Pierre syn. S. sericeiflora Fisch. & Hutch.)
(6) ชัน ชันตก เต็งดง เต็งตานี ฮาว ยางหมอก (Shorea thorelii Pierre)
(7) ชันพู ตะเคียน เคียน แคน ตะเคียนทอง ตะเคียนใหญ ตะเคียนจง ตะเคียนไพร
(8) ตะเคียนขน ตะเคียนเขา หงอนไกหลังขาว หลังขาว กระบกกรัง ตะเคียนหิน เหลาเตา
อีแรต ตะเคียนราก (Hopea spp.)
(9) ตะเคียนชันตาแมว ตะเคียนชัน (Balanocarpus heimii King)

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 131

(10) ตะเคียนทราย ซวย คันหอก ตะเคียนหอก ตะเคียนสามพอน (Shorea gratissima
Dyer & S. laevis Ridl.)

(11) เต็ง แงะ จิก รัง ฮัง เปา (Shorea obtusa Wall. & S. siamensis Miq. syn.
Pentacme suavis A. DC.)

(12) พนอง เช่ือม (Shorea hypochra Hance)

(13) พลวง ตึง กุง เหียง กราด สะแบง ชาด (Dipterocarpus spp.)

(14) พะยอม ยอม ขะยอม พะยอมดง (Shorea spp.)

(15) พันจํา สะเดาปก สักนํ้า สักทะเล จันทนกะพอ ซี ดําดาง (Vatica spp.)

(16) ยูง อีโต (Dipterocarpus spp.)

(17) รายา สะระยา สยาแดง (Shorea curtisii Dyer)

(18) สยาขาว สยาเหลือง สยา มารันตี เมอรันตี (Shorea leprosula Miq. & S. parvifolia
Dyer)

(19) แอก (Shorea glauca King)

ในปจจุบันทางราชการมีนโยบายอนุญาตใหทําไมสักและไมยางในท่ีดินที่มีโฉนดที่ดินหรือ
หนังสือรับรองการทําประโยชนไดเฉพาะเพ่ือการใชสอยสวนตัว หรือเพ่ือการกุศลสาธารณประโยชน
ตามขอกําหนด ฉบับท่ี 17 พ.ศ.2530 ออกตามความในพระราชบัญญัติปาไม พุทธศักราช 2484
เทานั้น ไมมีนโยบายใหทําออกเพ่ือการคา โดยไดกําหนดแนวทางปฏิบัติใหมีการตรวจสอบออก
หนังสือรับรองโดยเฉพาะกรณีที่นําเคลื่อนยายไปใชประโยชน เพ่ือการใชสอยสวนตัวหรือเพ่ือการ
กุศลสาธารณประโยชนเทาน้ัน สวนการนําเคลื่อนยายไปเพ่ือการคาจะไมตรวจสอบออกหนังสือ
รับรองให เพราะที่ดินท่ีมีโฉนดที่ดินและหนังสือรับรองการทําประโยชนโดยชอบดวยกฎหมายยอมมี
ไมอยูนอยไม เพียงพอเพ่ือการคาไดอยูแลว และการตรวจสอบออกหนังสือรับรองใหเฉพาะไมทอน
เทาน้ัน สวนไมแปรรูปไมตรวจสอบออกหนังสือรับรองให เพราะยากแกการควบคุมและจะเปนชอง
ทางใหมีการทุจริตเกิดข้ึนได

ในสวนเจาของที่ดินท่ีมีหลักฐานแสดงกรรมสิทธิ์ หรือสิทธิครอบครองในที่ดินโดยชอบ
ดวยกฎหมายจะตัดไมในท่ีดินของตนเองไดทุกชนิดโดยไมตองขออนุญาต ยกเวน ไมสัก ไมยาง
เพียง 2 ชนิด เทาน้ันที่ตองขออนุญาตจากพนักงานเจาหนาที่กอน เพราะตามพระราชบัญญัติ

132 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ปาไม พุทธศักราช 2484 ไมสัก ไมยาง ไมวาข้ึนอยูท่ีใดจัดเปนไมหวงหามประเภท ก. สวนไมชนิด
อ่ืนที่มีช่ืออยูในบัญชีไมหวงหามจะเปนไมหวงหามเฉพาะไมท่ีขึ้นอยูในปาเทาน้ัน ถาข้ึนอยูในที่ดินท่ี
บุคคลมีกรรมสิทธิ์ หรือสิทธิครอบครองโดยชอบดวยกฎหมายยอมไมเปนไมหวงหาม การตัดฟนไม
(ท่ีมิใชไมสัก ไมยาง) ในท่ีดินของตนเองจึงไมตองขออนุญาตจากพนักงานเจาหนาท่ีแตอยางใด

“ของปา” ตามพระราชบัญญัติปาไมพุทธศักราช 2484 น้ันจะตองประกอบดวยขอเท็จจริง
2 ประการ คือ

(1) ตองเปนของท่ีเกิดหรือมีขึ้นในปา

(2) ตองเปนของที่เกิดหรือมีข้ึนตามธรรมชาติ ยกเวนถานไมไมวาจะเปนถานที่บุคคลทํา
ขึ้น หรือเกิดข้ึนเองตามธรรมชาติก็จะเปนของปาท้ังส้ิน แตจะตองประกอบดวยขอเท็จจริงตาม (1)
ดวย คือจะตองเกิดหรือมีขึ้นในปา

สวนของปาชนิดใดจะเปนของปาหวงหามหรือไม เพียงใด ตองดูบัญชีของปาหวงหามทาย
พระราชกฤษฎีกากําหนดของปาหวงหาม พ.ศ. 2530 วามีของปาชนิดใดบางท่ีไดกําหนดเปนของปา
หวงหาม หรืออาจสอบถามไดจากเจาหนาที่ปาไมแหงทองท่ีวา ของปาชนิดใดบางที่เปนของปาหวง
หาม

ของปาหวงหามตามพระราชกฤษฎีกากําหนดของปาหวงหาม พ.ศ.2530 ในสวนที่เกี่ยวกับ
ไมวงศยางท่ีกําหนดในบัญชีทายพระราชกฤษฎีกากําหนดของปาหวงหาม พ.ศ. 2530 ไดแก ชันทุก
ชนิด ถานไมทุกชนิด นํ้ามันยาง และเปลือกไมและของไมตอไปนี้

1) ตะเคียนทอง ตะเคียนใหญ เคียน แคน (Hopea spp.)

2) เค่ียม (Cotylelobium melanoxylon Pierre syn. C. lanceolatum Craib)

3) พะยอม ยอม ขะยอม พะยอมดง (Shorea spp.)

การเก็บหาของปาหวงหาม การคาหรือมีไวในครอบครอง เพ่ือการคาซ่ึงของปาหวงหาม
ทุกจํานวน ตองไดรับอนุญาตจากเจาหนาที่กอน

การมีของปาหวงหามไวในครอบครอง เพ่ือใชสอยในครัวเรือนแหงตน ถามีไมเกินปริมาณที่
รัฐมนตรีประกาศกําหนดก็ไมตองขอรับอนุญาตจากพนักงานเจาหนาที่แตอยางใด เชน มีกลวยไมปา
ทุกชนิดไมเกิน 20 ตน ช้ินไมกฤษณาไมเกินครึ่งกิโลกรัม นํ้ามันยางไมเกิน 20 ลิตร ใบลาน ไมเกิน
100 ใบ เปลอื กบง เปลอื กอบเชย ยางรกั ยางสน หวายทกุ ชนดิ ไมเ กนิ 10 กโิ ลกรมั และถา นไมท กุ ชนดิ
ไมเกิน 130 กิโลกรัม ฯลฯ

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 133

4. การอนุรักษไมวงศยางโดยการคุมครองพื้นท่ี

การคุมครองไมวงศยางท่ีอยูในพ้ืนที่ปาของประเทศไทย โดยสวนใหญอาศัยการออก
กฏหมายท่ีเก่ียวของกับการบังคับใชเพ่ือรักษาระบบนิเวศดั้งเดิม เพื่อประกาศพ้ืนที่เหลาน้ันเปนเขต
หวงหาม ไมใหผูใดเขาไปแสวงหาประโยชนอ่ืนใดจากปาได ไมวาจะเปนการตัดไม ชักลากไมออกไป
ทําประโยชน และการเก็บหาของปา ซึ่งเปนการปองกันการถูกทําลาย และลดความเส่ียงตอการสูญ
พันธุของไมวงศยาง รวมท้ังการจัดตั้งสวนรวบรวมพันธุไมเพื่อการศึกษาและการอนุรักษ การคุมครอง
พ้ืนที่ปาของประเทศไทยไดดําเนินการในหลายรูปแบบ ดังนี้

ปาสงวนแหงชาติ (National reserved forest)

การกําหนดพื้นท่ีปาใหเปนปาสงวนแหงชาติ กระทําไดโดยออกเปนกฏกระทรวงมี
แผนท่ีแสดงแนวเขตปาท่ีกําหนดเปนปาสงวนแหงชาติแนบทายกฎกระทรวงและประกาศใน
ราชกิจจานุเบกษาใหประชาชนท่ัวไปไดทราบ วิธีที่จะทราบวาพ้ืนที่ปาน้ันเปนปาสงวนแหงชาติ
หรือไม โดยสอบถามจากเจาหนาท่ีปาไมประจําอําเภอทองที่ หรือจังหวัดหรือปาไมเขตทองที่และ
ใหสังเกตดูหลักเขต ปายหรือเคร่ืองหมายอื่น ซึ่งเจาหนาท่ีไดจัดทําแสดงแนวเขตปาสงวนแหงชาติ
ไว จะทราบวาพ้ืนท่ีน้ันเปนปาสงวนแหงชาติหรือไม ภายในเขตปาสงวนแหงชาติกฎหมายหามมิให
บุคคลใดยึดถือครอบครองทําประโยชนหรืออยูอาศัย กอสราง แผวถาง เผาปา ทําไม เก็บหาของปา
หรือกระทําดวยประการใดๆ อันเปนการเส่ือมเสียแกสภาพปาสงวนแหงชาติ เวนแตไดรับอนุญาต
ตามบทบัญญัติแหงพระราชบัญญัติปาสงวนแหงชาติ พ.ศ. 2507 หรือเปนการทําไมหวงหามหรือ
เก็บหาของปาหวงหามตามกฎหมายวาดวยปาไม

อุทยานแหงชาติ (National park)

อุทยานแหงชาติ คือ บริเวณที่ดินที่มีสภาพธรรมชาติเปนที่นาสนใจ ซ่ึงรัฐบาลเห็นสมควร
กําหนดใหเปนอุทยานแหงชาติ เพ่ือใหคงอยูในสภาพธรรมชาติเดิม เพื่อสงวนไวใหเปนประโยชน
แกการศึกษาและร่ืนรมยของประชาชน การกําหนดอุทยานแหงชาติ กระทําไดโดยประกาศพระ
ราชกฤษฎีกา ซ่ึงมีแผนท่ีแสดงแนวเขตบริเวณท่ีกําหนดอุทยานแหงชาติแนบทายพระราชกฤษฎีกา
นั้นดวย และท่ีดินท่ีจะกําหนดใหเปนอุทยานแหงชาติ ตองเปนท่ีดินที่มิไดอยูในกรรมสิทธ์ิหรือครอบ
ครองโดยชอบดวยกฎหมายของบุคคลซึ่งมิใชทบวงการเมือง ภายในเขตอุทยานแหงชาติ กฎหมาย
บัญญัติหามไวหลายประการ เชน หามมิใหบุคคลใดยึดถือครอบครองที่ดินรวมตลอดถึง กอสราง
แผวถางหรือเผาปา เก็บหานําออกไปทําดวยประการใดๆ ใหเปนอันตรายหรือทําใหเสื่อมสภาพ ซ่ึง

134 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ไม ยางไม น้ํามันยาง นํ้ามันสน กลวยไม น้ําผ้ึง ครั่ง ถานไม เปลือกไม มูลคางคาว แร หรือทรัพยากร
ธรรมชาติอื่นๆ นําสัตวออกไปหรือทําดวยประการใดๆ ใหเปนอันตรายแกสัตว ทําดวยประการใดๆ
ใหเปนอันตรายหรือทําใหเสื่อมสภาพแก ดิน หิน กรวด หรือทราย เก็บหรือทําดวยประการใดๆ ให
เปนอันตรายแก ดอกไม ใบไม หรือผลไม นําหรือปลอยปศุสัตวเขาไปปดประกาศ โฆษณา หรือ
ขีดเขียนในท่ีตางๆ ยิงปน ทําใหเกิดระเบิดซึ่งวัตถุระเบิดหรือจุดดอกไมเพลิง

เขตรักษาพันธุสัตวปา (Wildlife sanctuary)

เขตรักษาพันธุสัตวปา คือ บริเวณที่ดินซ่ึงคณะรัฐมนตรีเห็นสมควรกําหนดใหเปนท่ีอยู
อาศัยของสัตวปาโดยปลอดภัย เพ่ือรักษาไวซึ่งพันธุสัตวปา การกําหนดเขตรักษาพันธุสัตวปากระทํา
ไดโดยประกาศพระราชกฤษฎีกา และมีแผนท่ีแสดงแนวเขตบริเวณที่กําหนดเขตรักษาพันธุสัตวปา
แนบทายพระราชกฤษฎีกาน้ันดวย ท่ีดินท่ีจะกําหนดใหเปนเขตรักษาพันธุสัตวปา ตองเปนท่ีดิน
ท่ีมิไดอยูในกรรมสิทธิ์หรือสิทธิครอบครองตามประมวลกฎหมายที่ดินของบุคคลใด ซ่ึงมิใชทบวง
การเมือง ในบริเวณท่ีดินท่ีมีพระราชกฤษฎีกาประกาศในเขตรักษาพันธุสัตวปาแลว

เขตหามลาสัตวปา (Non-hunting areas)

เขตหามลาสัตวปา คือ บริเวณสถานที่ท่ีใชในราชการ หรือใชเพ่ือสาธารณประโยชนหรือ
ประชาชนใชประโยชนรวมกัน ซ่ึงรัฐมนตรีวาการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม โดย
ความเห็นชอบของคณะกรรมการสงวนและคุมครองสัตวปาแหงชาติ ไดประกาศกําหนดใหเปน
เขตหามลาสัตวปาชนิดหรือประเภทใด การประกาศกําหนดเขตหามลาสัตวปากระทําโดยประกาศ
กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดลอม ซึ่งมีบัญชีรายชื่อสัตวปา ชนิดหรือประเภทที่หามลา
เก็บ หรือทําอันตรายแกรังนกของสัตวปา ซ่ึงหามมิใหลานั้น และมีแผนที่แสดงเขตหามลาสัตวปา
แนบทายประกาศดังกลาว

วนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร และสวนรุกขชาติ ในปจจุบันยังไมมีกฏหมายบัญญัติให จัด
ต้ังหรือคุมครองไวโดยเฉพาะ เหมือนอยางเชน อุทยานแหงชาติที่มีพระราชบัญญัติอุทยานแหงชาติ
พ.ศ. 2504 บัญญัติใหจัดตั้งขึ้น โดยประกาศพระราชกฤษฎีกาและมีบทบัญญัติคุมครองอุทยานแหง
ชาติไวโดยเฉพาะ การจัดต้ังวนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร และสวนรุกขชาติในปจจุบันจึงเปนการ
จัดต้ังขึ้นในทางวิชาการ ไดรับความคุมครองตามพระราชบัญญัติปาไม พุทธศักราช 2484 และพระ
ราชบัญญัติปาสงวนแหงชาติ พ.ศ. 2507 ซ่ึงเปนกฎหมายท่ีเกี่ยวกับการปาไมโดยท่ัวๆ ไป เชน การ
เขาไปยึดถือครอบครองท่ีดิน กอสราง แผวถาง เผาปา หรือตัดโคนตนไมในเขตวนอุทยาน สวน

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 135

พฤกษศาสตร และสวนรุกขชาติ มีความผิดตามพระราชบัญญัติปาไม พุทธศักราช 2484 หรือพระราช
บัญญัติปาสงวนแหงชาติ พ.ศ. 2507 แลวแตกรณี วนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร และสวนรุกขชาติ มี
ความหมายในทางวิชาการ ดังน้ี

วนอุทยาน (Forest park) เปนพ้ืนที่ท่ีมีทิวทัศนธรรมชาติสวยงาม เชน น้ําตก หาดทราย
ทําการปรับปรุงตกแตงสถานที่เหลาน้ีใหเหมาะสมเปนสถานท่ีพักผอนหยอนใจของประชาชน อํานวย
ความสะดวก จัดใหมีถนนและทางเดินเทา ตลอดจนโตะ มาน่ัง รับประทานอาหารเปนสถานที่ ซ่ึง
ไมอยูหางไกลจากที่ชุมชนมากนัก สะดวกแกการไปมาและเท่ียวพักผอน

สวนพฤกษศาสตร (Botanical garden) เปนสวนท่ีสรางขึ้นเพื่อรวบรวมพันธุไมทุกชนิด
ไวเปนสถานท่ีสําหรับการศึกษาทางพฤกษศาสตรโดยเฉพาะ แตก็ใชเปนสถานท่ีพักผอนหยอนใจได
ดวย ในสวนพฤกษศาสตรจะมีการปลูกพันธุไมในประเทศ และพันธุไมตางประเทศไวโดยแยกเปน
หมวดหมู และเปนตระกูลตามลําดับของชนิดไมนั้นๆ เพ่ือคนท่ีสนใจหรือตองการศึกษาหาความรู
ในทางพฤกษศาสตรจะไดทราบวาพันธุไมชนิดใดอยูในตระกูลใดและชนิดพันธุใด

สวนรุกขชาติ (Arboretum) เปนสวนเล็กๆ มีเน้ือที่นอยกวาสวนพฤกษศาสตร สรางข้ึน
เพื่อปลูกรวบรวมพันธุไมตางๆ ไว โดยเฉพาะไมยืนตนที่มีคาในทางเศรษฐกิจและไมดอก ซ่ึงมีอยูใน
ทองถิ่นแตมิไดปลูกเปนหมวดหมูเหมือนอยางในสวนพฤกษศาสตร หากแตมีชื่อพันธุไมติดไววา
เปนไมอะไร มีการทําถนนและทางเดินสําหรับเขาชมจุดมุงหมาย เพ่ือการพักผอนหยอนใจโดย
เฉพาะ และพรอมกันน้ัน เพ่ือใหผูเขาไปพักผอนหรือเชาชมไดรับความรูเกี่ยวกับพันธุไมในสวน
รุกขชาติไปดวย

5. การสงเสริมการปลูกไมวงศยาง

ปาไมของประเทศไทยถูกทําลายลงอยางรวดเร็วตามขนาดของประชากรท่ีเพิ่มข้ึน ผนวก
กับพลังผลักดันทางเศรษฐกิจระบบทุนนิยมเสรีท่ีมุงคาขาย โดยใชปาเปนตัวสําคัญเชิงพาณิชย การ
เชนน้ีกอใหเกิดภาวะแหงแลง เน่ืองจากตนนํ้าลําธารถูกทําลาย ฝนไมตกตองตามฤดูกาล เมื่อยาม
นํ้าหลากเกิดน้ําทวมฉับพลันและมีการพังทลายของดินอยางรุนแรง จนเปนปญหาตอการประกอบ
อาชีพทางการเกษตร กลายเปนทุกขรอนของแผนดิน พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ ทรงตระหนัก
ถึงปญหาดังกลาวยิ่งนัก โดยเฉพาะเร่ืองปาไมเปนส่ิงที่พระองคทรงหวงใยเปนอยางมาก

ในระยะตนรัชกาลพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ ไดเสด็จพระราชดําเนินแปรพระราชฐาน

136 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ไปประทับ ณ พระราชวังไกลกังวล อําเภอหัวหิน จังหวัดประจวบคีรีชันธเปนประจําแทบทุกป โดย
ในระยะแรกจะเสด็จฯ ดวยรถไฟพระที่น่ัง ตอมาเมื่อมีการปรับปรุงเสนทางคมนาคมดีขึ้น จึงเสด็จฯ
โดยรถยนตพระที่นั่ง ประมาณป พ.ศ. 2503 - 2504 ขณะเสด็จพระราชดําเนินผานจังหวัดนครปฐม
ราชบุรี และเพชรบุรี เม่ือรถยนตพระท่ีนั่งผานอําเภอทายาง จังหวัดเพชรบุรีน้ัน มีตนยางขนาดใหญ
ปลูกเรียงรายท้ังสองขางทาง จึงไดมีพระราชดําริใหสงวนบริเวณปายางน้ีไวใหเปนสวนสาธารณะ แต
ในขณะนั้นไมอาจดําเนินการไดเนื่องจากตองจายเงินคาทดแทนในอัตราท่ีสูง เพราะมีราษฎรมาทําไร
ทําสวนในบริเวณนั้นจํานวนมาก

พระบาทสมเดจ็ พระเจาอยูหัวฯ ไดทรงเริม่ ทดลองปลกู ตนยางดวยพระองคเ อง โดยทรงเพาะ
เมล็ดยางในกระถางในพระตําหนักเปยมสุข พระราชวังไกลกังวล และไดทรงปลูกตนยางในแปลงปา
ไมทดลองในบริเวณแปลงทดลองปลูกตนยางนาพรอมขาราชบริพาร เมื่อวันท่ี 28 กรกฎาคม พ.ศ.
2504 จํานวน 1,250 ตน ตอมาทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหนําพันธุไมตางๆ ทั่วประเทศมาปลูก
ในบริเวณพระตําหนักสวนจิตรลดาในลักษณะปาไมสาธิต นอกจากนี้ยังไดสรางพระตําหนักเรือนตน
ในบริเวณปาไมสาธิต เพ่ือทรงศึกษาธรรมชาติวิทยาของปาไมดวยพระองคเองอยางใกลชิดในป พ.ศ.
2508 (มูลนิธิชัยพัฒนา, มปป.)

ในป พ.ศ. 2505 พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ ไดเสด็จพระราชดําเนินเปนการสวน
พระองค บริเวณปลูกปายางนาในตําหนักสวนจิตรลดา ทอดพระเนตรการปฏิบัติงานของนิสิตคณะ
วนศาสตร และมีกระแสรับสั่งนิสิตและอาจารยระหวางปฏิบัติงานในขณะนั้นเปนเวลานานนับช่ัวโมง
พระราชดํารัสตอนหน่ึงเกี่ยวกับการปลูกปายางนา ก็เพ่ือชวยใหคนในเมืองรูจักปาไม เปนแหลงศึกษา
พรรณไมของนิสิตและเยาวชน โดยไมตองเดินทางไปไกลในปาท่ีการคมนาคมคอนขางยากลําบาก
และใหปลูกปายางนาแบบผสมดวยพรรณไมปาพื้นเมืองและไมเศรษฐกิจหลากชนิดคละกับไมยาง
นา อันเปนรูปแบบหน่ึงของวนเกษตร พระองคยังไดพระราชทานแนวทางการปฏิบัติ โดยการปลูก
ไมโตเร็วบํารุงดินและใหรมเงากลาไมปาและไมเศรษฐกิจเสียกอนในระยะแรก หรือปลูกไมโตเร็วเปน
ไมพ่ีเลี้ยงของกลาไมยางนั้นเอง (สมาคมศิษยเกาวนศาสตร และคณะ, 2555) ในปจจุบันการปลูกไม
ยางนาและพรรณไมอื่นๆ ยังคงมีการดําเนินการอยางตอเน่ือง

1) การปลูกปา 3 อยางไดประโยชน 4 อยาง

พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ ทรงแนะนําการปลูกปาในเชิงผสมผสาน ท้ังดานเกษตร
วนศาสตรและเศรษฐกิจสังคมไวเปนมรรควิธีปลูกปาแบบลักษณะเบ็ดเสร็จ คือ การปลูกปา 3 อยาง

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 137

ไดประโยชน 4 อยาง เปนการรูจักใชทรัพยากรธรรมชาติใหเกิดประโยชนแกปวงชนมากท่ีสุดยาวนาน
ท่ีสุดและท่ัวถึงกัน โดยพรรณไมในวงศยางไดรับการสงเสริมใหปลูกในวัตถุประสงคนี้

ลักษณะท่ัวไปของปา 3 อยาง

พระราชดําริปลูกปา 3 อยางนั้น มีพระราชดํารัส ความวา “...ปาไมท่ีจะปลูกน้ัน สมควรท่ี
จะปลูกแบบปาใชไมหน่ึง ปาสําหรับใชผลหนึ่ง ปาสําหรับใชเปนฟนอยางหนึ่ง อันน้ีแยกออกไปเปน
กวางๆ ใหญๆ การท่ีจะปลูกตนไมสําหรับไดประโยชนดังนี้ ในคําวิเคราะหของกรมปาไมรูสึกจะไมใช
ปาไม แตในความหมายของการชวยเหลือเพ่ือตนน้ําลําธารนั้น ปาไมเชนน้ีจะเปนสวนผลไมก็ตาม
หรือเปนสวนไมฟนก็ตามนั่นแหละเปนปาไมที่ถูกตอง เพราะทําหนาท่ีเปนปา คือ เปนตนไมและทํา
หนาท่ีเปนทรัพยากรในดานสําหรับใหผลท่ีมาเปนประโยชนแกประชาชนได...”

ประโยชนท่ีไดรับ

ในการปลูกปา 3 อยางน้ัน พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ
พระราชทานพระราชาธิบายถึงประโยชนในการปลูกปาตามพระราชดําริวา

“...การปลูกปา 3 อยาง แตใหประโยชน 4 อยาง ซ่ึงไดไมผล ไมสรางบาน และไมฟน
น้ัน สามารถใหประโยชนไดถึง 4 อยาง คือ นอกจากประโยชนในตัวเองตามช่ือแลว ยังสามารถให
ประโยชนอันท่ี 4 ซ่ึงเปนขอสําคัญ คือ สามารถชวยอนุรักษดินและตนนํ้าลําธารดวย...”

และไดมีพระราชดํารัสเพ่ิมเติมวา

“...การปลูกปาถาจะใหราษฎรไดประโยชนใหเขาอยูได ใหใชวิธีปลูกไม 3 อยาง แตมี
ประโยชน 4 อยาง คือ ไมใชสอย ไมกินได ไมเศรษฐกิจ โดยรองรับการชลประทาน ปลูกรับซับน้ํา
และปลูกอุดชวงไหลตามรองหวย โดยรับน้ําฝนอยางเดียว ประโยชนอยางที่ 4 ไดระบบอนุรักษดิน
และนํ้า...”

พระราชดําริเพื่อนุรักษและฟนฟูปาไมดําเนินการในหลายสวนราชการ ท้ังกรมปาไมและ
ศูนยศึกษาการพัฒนาอันเนื่องมาจากพระราชดําริทุกแหง คือ การปลูกปาใชสอย โดยดําเนินการ
ปลูกพันธุไมโตเร็วสําหรับตัดก่ิงมาทําฟนเผาถาน ตลอดจนไมสําหรับใชในการกอสรางและหัตถกรรม
สวนใหญไดมีการปลูกพันธุไมโตเร็วเปนสวนปา เชน ยูคาลิปตัส ข้ีเหล็ก ประดู แค และสะเดา เปนตน
(มูลนิธิชัยพัฒนา, มปป.)

ประเภทไม 3 อยางที่เหมาะสมแกการใชปลูก พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ ทรงเนนใหใช

138 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

พันธุไมท่ีมีอยูแลวในทองถิ่น เพราะเปนไมท่ีสามารถเจริญเติบโตไดดี มีลักษณะที่เหมาะสมกับสภาพ
พ้ืนที่อยูแลว ไมเปนการเส่ียงตอภาวะการรอดตายและการเจริญเติบโต และเปนท่ีรูจักของราษฎร
ในทองถ่ินอยางดี พ้ืนท่ีที่เหมาะสมแกการปลูกไมปาดังกลาว ควรเปนพ้ืนท่ีท่ีมีสภาพเสื่อมโทรม
หรือเปนบริเวณปาเพ่ือการพึ่งพิงของราษฎรที่อยูบริเวณใกลๆ หมูบาน วิธีการปลูกใหปลูกเสริมใน
ลักษณะธรรมชาติ โดยไมจับตนไมเขาแถว ซึ่งการปลูกเสริมตามลักษณะธรรมชาตินี้ เม่ือตนไมโต
ขึ้นก็จะมีสภาพเปนปาตามธรรมชาติ โดยจะไมมีลักษณะเปนสวนปาท่ีมีตนไมเรียงเปนแถว

ไม 3 อยาง

ลักษณะไม 3 อยาง เปนชนิดไมที่มีความสัมพันธเกื้อกูลกับวิถีชีวิตของชุมชน คือ

(1) ไมใชสอยและเศรษฐกิจ เปนชนิดไมท่ีชุมชนนําไปใชในการปลูกสรางบานเรือน โรงเรือน
เคร่ืองเรือน คอกสัตว เครื่องมือการเกษตร เชน เกวียน คันไถ ดามจอบ เสียม และมีด รวมทั้งไมที่
สามารถนํามาทําเปนเคร่ืองจักรสาน กระบุง ตะกรา เพ่ือนําไปใชในครัวเรือน และเมื่อมีพัฒนาการ
ทางฝมือสามารถจัดทําเปนอุตสาหกรรมครัวเรือน นําไปจําหนายเปนรายไดของชุมชน ซ่ึงเรียกวา
เปนไมเศรษฐกิจของชุมชน ไดแก มะขามปา สารภี ซอ ไผหก ไผไร ไผบง ไผซาง มะแฟน สัก ประดู
กาสามปก จําป จําปา ตุม ทะโล หม่ี ยมหอม กฤษณา นางพญาเสือโครง ไก คูณ ยางกราด กระถิน
เกดดํา มะหาด ไมเติม มะหา มะกอกเกล้ือน งิ้ว ตีนเปด ยมหอม มะขม มะแขน สมอไทย ตะครอ
เส้ียว บุนนาค ปบ ตะแบก ตอง คอแลน รัง เต็ง แดง พลวง พะยอม ตะเคียน ฮักหลวง เปนตน

(2) ไมฟนเชื้อเพลิงของชุมชน ชุมชนในชนบทตองใชไมฟน เพ่ือการหุงตมปรุงอาหาร สราง
ความอบอุนในฤดูหนาว สุมควายตามคอก ไลยุง เหลือบ ร้ิน ไร รวมทั้งไมฟนในการน่ึง และการอบ
ถนอมอาหาร ผลไมบางชนิด ไมฟนมีความจําเปนท่ีสําคัญ หากไมมีการจัดการท่ีดีไมธรรมชาติท่ีมีอยู
จะไมเพียงพอในการใชประโยชน ความอัตคัดขาดแคลนจะเกิดขึ้น ดังนั้นจะตองมีการวางแผนการ
ปลูกไมโตเร็วขึ้นทดแทนกจะทําใหชุมชนมีไมฟนใชไดอยางเพียงพอ ไดแก ไมหาด สะเดา เปลาเลือด
มะกอกเกลื้อน ไมเตาหลวง กระทอน ข้ีเหล็ก ตีนเปด ยมหอม ลําไยปา มะขม ดงดํา มะแขวน
สมอไทย ตะครอ ตนเส้ียว บุนนาค ตะแบก คอแลน แดง เต็ง รัง พลวง ต้ิว หวา มะขามปอม แค ผัก
เฮือด เม่ียง มะมวงปา มะแฟน กาสามปก มันปลา นางพญาเสือโครง มะมือ ลําไย รกฟา ล้ินจี่ เปนตน

(3) ไมอาหารหรือไมกินได ชุมชนดั้งเดิมเก็บหาอาหารจากแหลงธรรมชาติ ท้ังการลา
สัตวปาเปนอาหาร รวมท้ังพืชสมุนไพร อดีตแหลงทรัพยากรธรรมชาติที่สมบูรณจึงเปนแหลงอาหาร
เสริมสรางพลานามัย การปลูกไมที่สามารถใหหนอ ใบ ดอก ผล ใชเปนอาหารไดจะทําใหชุมชนมี
อาหารและสมุนไพรในธรรมชาติเสริมสรางสุขภาพใหมีกินมีใชอยางไมขาดแคลน ไดแก มะหาด

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 139

ฮอสะพายควาย เปลาเลือด บุก กลอย งิ้ว กระทอน ขี้เหล็ก มะขม มะแขน สมอไทย ตะครอ เสี้ยว
คอแลน ผักหวานปา มะไฟ มะขามปอม มะเด่ือ มะปนดง เพกา แค สะเดา เม่ียง มะมวงปา มะแฟน
มะเมา หวาย ดอกตาง กระถิน กอเดือย หวา กลวย ลําไย มะกอกเกลื้อน มะระขี้นก ประคําดีควาย
ตะครอ กระบก ผักปูยา มะเฟอง แคหางคาง ขนุน มะปราง มะหลอด คอแลน มะเมา สมปอย
เปนตน

ประโยชน 4 ประการ

ไม 3 อยาง เม่ือปลูกไปแลวจะกอใหเกิดประโยชน 4 ประการ คือ

(1) ในปจจุบันปาไมลดลงเปนจํานวนมาก ไมสามารถตอบสนองความตองการของประชาชน
ไดอยางทั่วถึงและเพียงพอ ดังนั้น เม่ือมีการปลูกไมที่มีความเหมาะสมและมีคุณสมบัติที่ดี เพื่อการ
ใชสอยและสามารถนํามาใชเสริมสรางอาชีพได โดยมีการวางแผนอยางมีสวนรวมและดูแลรักษาก็
จะทําใหชุมชนมีไมไวใชสอยอยางไมขาดแคลน และจะไมสรางผลกระทบตอทรัพยากรธรรมชาติ
ที่มีอยูและหากมีการปลูกในปริมาณท่ีมากพอ ชุมชนก็สามารถนํามาเสริมสรางอาชีพเสริมไดทําให
ชุมชนมีรายไดเสริมใหมีความอยูดีกินดีข้ึน

(2) ไมฟนเปนวัสดุเช้ือเพลิงพื้นฐานของชุมชน หากชุมชนไมมีไมฟนไวสนับสนุนกิจกรรม
ครัวเรือน ชุมชนจะตองเดือดรอนและส้ินเปลืองเงินทอง เพ่ือการจัดหาแกสหุงตม หรือจะตองเสีย
คาใชจายเพื่อการจัดหาวัสดุเชื้อเพลิงประเภทอื่นๆ

(3) พืชอาหารและสมุนไพรรวมทั้งสัตว แมลง ท่ีชุมชนสามารถเก็บหาไดจากธรรมชาติจะ
เปนอาหารที่มีคุณคาปลอดสารพิษ อันเปนประโยชนตอสุขภาพอนามัยของคนในชุมชนเปนการ
ประหยัดคาใชจาย อีกทั้งถามีปริมาณเกินกวาที่ตองการแลวยังสามารถใชเปนสินคาเสริมสรางรายได
อีกทางหนึ่งดวย

(4) เม่ือมีการปลูกไมเจริญเติบโตเปนพื้นที่ขยายมากเพ่ิมข้ึน และมีการปลูกเสริมคุณคา
ปาดวยพันธุตางๆ ทําใหเกิดความหลากหลายและเปนการอนุรักษดินและน้ํา รวมท้ังกอใหเกิดการ
อนุรักษพื้นที่ตนน้ําลําธาร (คณิต, 2546)

2) การฟนฟูปาแบบผสมผสานเพื่อการอนุรักษ

การปลูกปาฟนฟู (Forest restoration) เปนวิธีการท่ีชวยลดระยะเวลาและข้ันตอนการ

140 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ปรับเปลี่ยนปจจัยแวดลอมตางๆ เพื่อใหมีความเหมาะสมตอการสืบตอพันธุของไมดั้งเดิม นอกเหนือ
จากมาตรการและแผนการดําเนินงานท่ีชัดเจนแลว แนวทางการปลูกปาฟนฟูท่ีสําคัญคือ การปลูกปา
แบบผสมผสานระหวางการใชพืชเบิกนํา (Pioneer species) หรือไมโตเร็ว (Fast growing species)
รวมกับพันธุพืชด้ังเดิมของพ้ืนที่ โดยหลักการคือ ในระยะแรกเริ่มปลูกพืชเบิกนําที่เหมาะสมตอพ้ืนท่ี
และระยะท่ีสองเร่ิมลงมือดําเนินการ เมื่อปจจัยแวดลอมมีความเหมาะสมจึงเริ่มลงมือปลูกไมดั้งเดิม
เสริมเขาไป ซ่ึงการทําเชนนี้ ชวยใหอัตราการรอดตายของไมด้ังเดิมเพ่ิมมากข้ึน สงผลใหปาฟนฟูนั้น
มีโครงสรางและองคประกอบของชนิดพรรณพืชสมบูรณมากข้ึน และสามารถเจริญทดแทนกลับคืน
สูปาธรรมชาติดั้งเดิมไดอยางรวดเร็ว

พรรณพืชเบิกนําถือวาเปนพืชกลุมแรกที่เปนตัวชวยชักนําไมดั้งเดิมใหกลับเขามาเจริญ
ทดแทนตามธรรมชาติ เนื่องจากพืชเบิกนําสวนใหญมีความตองการทางนิเวศวิทยา (Ecological
niche) ท่ีเหมาะสมตอพ้ืนที่ปาถูกทําลายและปาเส่ือมโทรม เชน เปนพันธุพืชท่ีมีความตองการ
แสงสวางในการต้ังตัวสูง (Light demanding species) สามารถเจริญเติบโตไดอยางรวดเร็วและ
สวนใหญเปนกลุมไมเนื้อออน และเปนกลุมพืชที่มีชวงอายุส้ันจึงมักปรากฏเปนหมูไมที่มีช้ันอายุ
เดียวในพื้นที่ พรรณพืชเบิกนําพบไดตั่งแตกลุมพืชลมลุก เชน สาบเสือ หญาคา และหญาพง เปนตน
หรือไมพุม และไมตนขนาดใหญแตกตางกันไปในแตละพื้นที่ตามชวงการจํากัดทางนิเวศวิทยา
(Ecological amplitude) ดังน้ัน การคัดเลือกชนิดพืชเบิกนําจึงตองคํานึงถึงพ้ืนที่ปลูกปาฟนฟู วา
มีความเหมาะสมตอชนิดพันธุไมเบิกนําเพียงใด

ไมเบิกนําท่ีควรนํามาปลูกในพ้ืนที่สูงและมีความชื้นในดินมาก เชน บริเวณปาตนนํ้าลํา
ธารทางภาคเหนือน้ัน ไดแก ทะโล ลําพูปา กอแปน กระทุมนํ้า ขนุนปา มะมือ อบเชย สอยดาว
เตาหลวง พังแหรใหญ ปลายสาน ทองหลางปา และกางหลวง เปนตน เมื่อปลูกพรรณพืชเหลาน้ีอายุ
ไดประมาณ 2 - 3 ป พ้ืนท่ีปาฟนฟูเร่ิมมีรมเงาเพิ่มมากข้ึน ลําดับถัดมาใหปลูกไมดั้งเดิมที่มีความทน
รมสูง (Shade tolerance) เขาไป เชน กอเดือย กอใบแหลม จําปาปา กํายาน ยางนา และ
กําลังเสือโครง เปนตน สวนในพ้ืนท่ีที่มีความแหงแลงสูง พันธุไมเบิกนําท่ีควรปลูกคือ ซอ เปลาหลวง
ทองหลางปา งิ้ว สําโรง กางหลวง มะกอกปา พะยอมและกลวยปา เปนตน สวนไมดั้งเดิมท่ีปลูก
ตามภายหลังไดแก สัก ประดู มะคาโมง แดง ชิงชัน และพะยูง เปนตน สําหรับพ้ืนท่ีทางภาคใตและ
ภาคตะวันออก ในพื้นที่ราบระดับต่ําและมี ความชื้นสูง ไมเบิกนําที่ควรปลูก คือ เตาหลวง กุมน้ํา
กระทุมน้ํา สมพง และลําพูปา เปนตน จากน้ันจึงปลูกไมดั้งเดิมของพื้นท่ี โดยเฉพาะไมวงศยาง เชน
ยางปาย เคี่ยม ตะเคียนทอง และไขเขียว เปนตน

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 141

ภายหลังจากท่ีทําการปลูกปาฟนฟูดวยวิธีการผสมผสานระหวางไมเบิกนําและไมด้ังเดิม
จะทําใหพื้นท่ีปาเสื่อมโทรมดังกลาวกลับมามีโครงสรางและองคประกอบชนิดพรรณพืชท่ีคอนขาง
ซับซอนยิ่งข้ึน มีระบบเรือนรากที่แผซอนทับกันมากขึ้นทั้งในกลุมพืชที่มีรากต้ืนและลึกซึ่งเปน
โครงสรางท่ีเหมาะสมในการชวยยึดเหน่ียวดิน ชวยปองกันการกัดกรอนของดิน ทําใหไมเกิดการ
เลื่อนถลมของดิน (Landslide) จนสงผลกระทบตอชุมชนโดยรอบดังท่ีเกิดข้ึนในปจจุบัน นอกจาก
นี้เศษซากพืชท่ีรวงหลนบนพื้นปายังชวยเพ่ิมความอุดมสมบูรณของดินทําใหดินรวนซุยข้ึนกอใหเกิด
นํ้าซึมผานผิวดินมากขึ้น และไหลซึมลงดินอยางชาๆ เทากับเปนการเพ่ิมน้ําสูแหลงน้ําในชวงฤดูแลง
ไดดวย จึงถือไดวานอกจากการสงเสริมการปลูกปาฟนฟูทําใหไดพื้นท่ีปาท่ีสมบูรณกลับมาแลว ปา
ฟนฟูดังกลาวยังชวยอนุรักษดินและน้ําท่ีไดผลมากข้ึน และเม่ือพิจารณาถึงการนําไมเบิกนําที่มีอายุ
ส้ันดังกลาว มาใชประโยชน ดานเนื้อไมยังคงเหลือไมดั้งเดิมท่ีมีอายุขัยยาวนานกวาหลงเหลืออยู
ในพ้ืนท่ีและเปนแมพันธุโปรยเมล็ดลงสูพื้นลางปา สงผลใหการเจริญสืบตอพันธุของไมดั้งเดิมเกิด
ไดดีมากย่ิงข้ึนและยังไดนําไมเบิกนําดังกลาวมาใชประโยชนเพื่อเปนไมอาหารและพลังงานอีกดวย

การพิจารณานําพืชโตเร็วท่ีเปนไมตางถ่ิน (Alien species) เขามาปลูกปาเพื่อการฟนฟู
นั้นตองคํานึงพฤติกรรมดวยวา เปนชนิดพันธุตางถิ่นรุกราน (Invasive alien species) หรือไม
เพราะหากเปนพืชตางถิ่นรุกรานแลว การฟนฟูปาเพื่อการอนุรักษและคืนสภาพปาด้ังเดิมใหกับพื้นท่ี
นอกจากจะไมประสบความสําเร็จแลวยังสงผลยับยั้งการสืบตอพันธุของไมด้ังเดิมในปาธรรมชาติ
อีกดวย เชน การเลือกปลูกกระถินยักษ แมวาจะเปนพืชโตเร็วท่ีชวยในการอนุรักษดินและนํ้าที่ดี แต
จัดเปนพืชตางถ่ินรุกรานท่ีศักยภาพสูงมากในการรุกเขาไปยึดครองและตั้งตัวในพ้ืนท่ีปาถูกทําลายจน
ยากตอการจัดการเพ่ือฟนฟูสูสภาพปาด้ังเดิมของพื้นท่ีได (ดอกรัก, มปป.)

3) ตัวอยางการสงเสริมการปลูกไมวงศยาง

(1) โครงการเฉลิมพระเกียรติ 84 พรรษา มหาราชา

ดวยในป พ.ศ. 2554 เปนปมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 7 รอบ 84 พรรษา พระบาท
สมเด็จพระเจาอยูหัวฯ กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช ไดรวมกับหนวยงานทั้งภาครัฐ ภาค
เอกชน และประชาชน ดําเนินการปลูกไมยางนาในทุกจังหวัดทั่วประเทศ จัดทํา “โครงการนอมเกลา
สดุดี 84 พรรษา รวมปลูกยางนา ถวายองคราชัน” เพ่ือเปนแปลงสาธิตในการอนุรักษไมยางนา อัน
เปนการสืบสานปณิธานของพระองค รวมท้ังเปนการปลูกจิตสํานึกใหประชาชนไดเห็นถึงความสําคัญ
ของการอนุรักษและฟนฟูทรัพยากรปาไม เพิ่มพื้นที่สีเขียว และลดภาวะโลกรอน รวมกับรณรงคให
มีการปลูกตนไมในใจคน กอใหเกิดความหวงแหนทรัพยากรปาไมพ้ืนท่ีดําเนินการ ไดแก พ้ืนที่ใน
เขตชุมชนหรือใกลเคียง บริเวณปาสงวนแหงชาติ ปาตามพระราชบัญญัติปาไม พ.ศ. 2484 หรือ

142 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

พื้นที่ของหนวยงานราชการ ท่ีสาธารณประโยชน ศาสนสถาน โรงเรียน และปาชุมชนในทุกจังหวัด
ทั่วประเทศ จํานวน 84 แปลง เนื้อท่ีรวม 205 ไร โดยกําหนดระยะปลูก 4 x 4 เมตร ใชกลาไมท่ีมี
ความสูงไมต่ํากวา 50 เซนติเมตร จากศูนยเพาะชํากลาไมและสถานีเพาะชํากลาไมท่ัวประเทศ รวม
ท้ังส้ิน 20,500 กลา พรอมทั้งจัดทําปายโครงการและเสาหลักเขตแปลงปลูก ทั้งนี้แปลงปลูกยางนาใน
กรุงเทพมหานคร ไดดําเนินโครงการ ณ กรมทหารราบท่ี 11 รักษาพระองค เขตบางเขน กรุงเทพฯ
โดยรวมปลูกพรอมกันทั่วประเทศ เมื่อวันที่ 10 สิงหาคม 2554 โดยปลัดกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติ
และส่ิงแวดลอม เปนประธาน พรอมดวยอธิบดีกรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช อธิบดีกรม
ปาไม ผูบังคับการกรมทหารราบท่ี 11 รักษาพระองค ขาราชการ นักเรียน และนักศึกษา เขารวม
งาน (สํานักสงเสริมการปลูกปา, 2555) นอกจากน้ีกรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช ยังได
รวมกับกรมปาไมปลูกไมยางในสวนกลาง บริเวณพื้นที่ของท้ังสองหนวยงาน เมื่อวันท่ี 10 สิงหาคม
2554 (ภาพที่ 6.1)

ภาพท่ี 6.1 ตนยางนาที่ปลูกในพ้ืนท่ีกรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา
และพันธุพืช และกรมปาไม

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 143

(2) การอนุรักษตนยางนาสองขางทางถนนสายเชียงใหม – ลําพูน

เมื่อป พ.ศ. 1837 พญามังรายทรงสถาปนาเวียงกุมกามใหเปนเมืองหลวงของอาณาจักร
ลานนา แตเนื่องจากเวียงกุมกามเกิดปญหานํ้าทวมเปนประจํา จึงยายมาอยูท่ีเวียงเชียงใหม ซ่ึงทําเล
ที่ตั้งเหมาะสมกวา ในอดีตการคมนาคมระหวางเชียงใหม เวียงกุมกาม เวียงหริภุญไชยและอาณาจักร
อ่ืนๆ ใชแมน้ําปงเปนหลัก ตอมาเกิดนํ้าทวมใหญ แมนํ้าปงเปลี่ยนรองนํ้าจากเดิมไหลผานดานทิศ
ตะวันออกของเวียงกุมกาม มาเปนดานทิศตะวันตก รองน้ําเดิมถูกตะกอนทับถมจนตื้นเขิน เหลือ
เปนเพียงรองนํ้าขนาดเล็ก ชาวบานเรียกรองนํ้าน้ีวาปงหาง ตอมามีการต้ังบานเรือนตามแนวปงหาง
มากข้ึนเกิดเปนชุมชนหลายแหง ชุมชนแตละแหงมีการติดตอไปมาหาสูเปนประจํา จึงเกิดเปนทาง
สัญจรระหวางชุมชนและพัฒนาเร่ือยมาเปนเสนทางคมนาคมท่ีสําคัญระหวางเชียงใหมกับลําพูน และ
มีการปรับปรุงและซอมแซมตลอดมา ในป พ.ศ. 2438 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา
เจาอยูหัว มีการปรับปรุงและขยายเสนทางสายนี้ใหกวางข้ึน จนเกวียนสามารถสัญจรได และในป
พ.ศ. 2449 (ร.ศ. 124) ไดปรับปรุงเสนทางสายนี้อีกครั้ง ซึ่งการปรับปรุงคร้ังน้ีทําใหเสนทางสายนี้
มีสภาพดีขึ้น มีความกวางกวา 3 วา เทากันตลอดทั้งเสน เปนท่ีมาของถนนสายเชียงใหม - ลําพูน
สืบมาจนถึงปจจุบัน

ตนยางนาสองขางทางถนนสายเชียงใหม – ลําพูน คาดวาปลูกเม่ือประมาณป พ.ศ. 2445
โดยปลูกตนยางในเขตเชียงใหมและปลูกตนข้ีเหล็กในเขตลําพูน มีการกําหนดกฎระเบียบ ในการดูแล
รักษาอยางเครงครัด ถาตนยางนาปลูกตรงกับหนาบานใคร ใหเจาของบานผูนั้นเอาใจใสทําร้ัวลอม
รอบ เพ่ือกันวัวควายเขามาเหยียบย่ํา และใหหมั่นรดน้ํา พรวนดิน ดายหญา ใสปุย สําหรับตนยางนา
ท่ีไมตรงกับหนาบานผูใดจะมอบหมายใหหมูบานท่ีอยูใกลเคียงรับผิดชอบ โดยใหหัวหนาหมูบานนํา
ลูกบานมาชวยกันดูแลรักษา ดวยเหตุน้ีตนยางนาจึงเจริญเติบโตไดดีและสวยงามมาจนถึงกระท่ังทุก
วันนี้

ตนยางนาสองขางถนนสายเชียงใหม - ลําพูน มีคุณคาและความสําคัญอยางย่ิงโดยเฉพาะ
ทางประวัติศาสตร ซ่ึงอยูคูเมืองเชียงใหมมารอยปแลว มีเรื่องราวที่เกี่ยวของมากมาย มีความเปน
เอกลักษณที่โดดเดน นอกจากน้ีตนยางนาริมถนนสายเชียงใหม - ลําพูนยังใหความรมเย็น ปรับ
สภาพภูมิอากาศไมใหรอนและหนาวเกินไป ชวยทําใหภูมิทัศนสวยงาม เปนจุดดึงดูดนักทองเที่ยว
ใหเยี่ยมชมชวยสงเสริมการทองเท่ียว เปนแหลงพันธุกรรมไมยางนาสําหรับใชขยายพันธุ ปรับปรุง
พันธุหรือใชในการศึกษาวิจัย (เทศบาลตําบลยางเนิ้ง, 2548ก)

จากการสํารวจตนยางนาสองขางทางถนนสายเชียงใหม-ลําพูน ที่มีอายุประมาณ 101 ป
ในป พ.ศ. 2539 มีจํานวน 1,107 ตน (Pooma, 1996) ปจจุบันเหลือ 1,028 ตน ตายแลว 8 ตน

144 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ตนยางนาท่ีเหลืออยู บางตนอยูในสภาพทรุดโทรม ตนที่ตายแลวจะตองถูกตัดทิ้ง บางตนลําตนหรือ
กิ่งเปนโพรงผุ หรือเปนแผลขนาดใหญ สาเหตุเกิดจากการกระทําของมนุษย เชน การบดอัดผิวถนน
การเทซีเมนตลอมรอบโคนตนและพื้นท่ีโดยรอบ ขับข่ียานพาหนะเขาชนหรือกระแทก การท้ิงขยะ
สารเคมี และส่ิงของตางๆ แลวเผา บริเวณโคนตน การติดปายโฆษณาหรือท่ีเปนอันตรายอยางยิ่ง
คือ การจงใจทําใหตนยางนาตายโดยใสสารพิษบริเวณโคนตนใหรากดูดซับเขาไป สําหรับสาเหตุที่
เกิดจากธรรมชาติ ไดแก การถูกลมพายุพัดทําใหโคนลมหรือก่ิงหัก ถูกเชื้อราและแมลงเขาไปทําลาย
ทําใหเนื้อไมผุและเกิดเปนโพรง

ปจจุบันเมืองขยายตัวข้ึน ประชาชนที่อาศัยอยูบริเวณใกลเคียงและผูที่ใชเสนทางสัญจร
ไปมาไดรับผลกระทบ เชน ก่ิงหักหรือลําตนลมทับบานเรือน รานคา หรือยานพาหนะ ตนยางนา
บดบังพ้ืนที่หนาราน กีดขวางการขนถายสินคา หรือบดบังทัศนวิสัยแกผูขับขี่ยานพาหนะ ซ่ึงไมมี
หนวยงานใดรับผิดชอบตอความเสียหายท่ีเกิดข้ึน บางคนตองการใหตัดตนยางนาท่ีอยูหนาบานของ
ตนเองออกไป แตไมไดรับความเห็นชอบจากหนวยงานราชการ คนเหลาน้ันจึงทําใหตนยางนาตาย
วิธีหนึ่งท่ีใชคือใสสารพิษบริเวณโคนตนหลังจากตนยางนาตาย ทางราชการจึงตัดออกไป ซ่ึงปญหา
และความขัดแยงเหลาน้ีทวีความรุนแรงมากข้ึนเรื่อยๆ เพราะการขยายตัวของชุมชนเมือง รานคา
และจํานวนยานพาหนะท่ีเพ่ิมมากข้ึน หากไมมีการแกไขโดยเรงดวนแลว ตนยางนาประวัติศาสตร
อายุรอยป ซ่ึงยืนตนตระหงานมาตั้งแตป พ.ศ. 2445 กอนบานเรือน และรานคาหลายๆ แหงนับ
สิบป อาจถูกทําลายไปจนหมด

ท่ีผานมามีหนวยราชการ องคกรบริหารสวนทองถิ่น องคกรเอกชน ประชาชน นักเรียน
และนักศึกษา พยายามชวยกันปกปอง ดูแลรักษา ตนยางนาเหลาน้ีมาโดยตลอด แตมีอุปสรรคสําคัญ
นานับประการ เชน ขอจํากัดดานงบประมาณ กําลังคน ขอจํากัดดานระเบียบ กฎหมาย และขาด
ความรวมมือจากประชาชนท่ีอยูในบริเวณดังกลาว หนวยงานหน่ึงท่ีไดริเร่ิมดําเนินโครงการอนุรักษ
ตนยางนาสองขางถนนสายน้ีอยางเปนระบบคือ สํานักงานนโยบายและแผนส่ิงแวดลอม โดยมอบ
หมายใหสมาคมนักผังเมืองแหงประเทศไทย ทําการศึกษา สํารวจ กําหนดแนวทางการอนุรักษและ
ปรับปรุงสภาพแวดลอม ถนนสายเชียงใหม - ลําพูนขึ้น เม่ือประมาณ ป พ.ศ. 2541 ซึ่งการศึกษา
ดังกลาวไดนําเสนอขอมูลพื้นฐานเกี่ยวกับตนยางนาบนถนนสายน้ีและปจจัยแวดลอม สํารวจและ
วิเคราะหสภาพปญหาท่ีเกี่ยวของ กําหนดวิสัยทัศนและเปาหมายของการอนุรักษ ตลอดจนกําหนด
แผนการปฏิบัติการและโครงการตางๆ ท้ังทางดานการใชประโยชนที่ดิน การคมนาคมขนสง การ
สาธารณูปโภค ดานเศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรม ดานมาตรการและกฎหมาย ซ่ึงการศึกษาครั้ง
น้ีไดทําการศึกษาครอบคลุมทุกดานและมีคุณคารอนํามาสูการปฏิบัติใหเกิดผลที่ชัดเจน ตนยางนา
ยังคงทรุดโทรมและตายลงเร่ือยมา หากปลอยไวเชนนี้ตอไป อีกไมนานตนยางนาอายุรอยปเหลานี้

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 145

คงหมดไปจากถนนสายเชียงใหม – ลําพูนแนนอน

กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดลอม
ไดตระหนักถึงปญหาเหลานี้ จึงจัดทําโครงการอนุรักษตนยางนาสองขางทางถนนสายเชียงใหม -
ลําพูนข้ึน เพ่ือสนองพระราชดําริของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ และสมเด็จพระเทพรัตนราช
สุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ท่ีใหอนุรักษตนยางนาไว และปลูกทดแทนตนที่ตายไป เพื่อใหตนยางนา
เปนสัญลักษณของถนนสายน้ี เพื่อความภาคภูมิใจ ของประชาชนชาวเชียงใหม - ลําพูน เปนสมบัติ
ของชาติและเพ่ือเปนโครงการนํารองในการอนุรักษตนยางนาริมถนนสายเชียงใหม - ลําพูน ให
ประชาชนและหนอยงานตางๆ เห็นคุณคาและความสําคัญของตนยางนาเหลาน้ี แลวรวมมือกัน
ปกปอง ดูแล และรักษา โดยอาศัยแนวทางการศึกษาและแผนปฏิบัติการของสมาคมนักผังเมือง
แหงประเทศไทย การดําเนินการโครงการครั้งน้ีประกอบไปดวย การตกแตงบริเวณรอบโคนตน โดย
ทําความสะอาดและปลูกพืชคลุมดิน ตัดแตงกิ่งท่ีเปนอันตรายและแหงตาย กําจัดพืชพวกกาฝาก
และตนไทร เคลื่อนยายสิ่งของตางๆ ท่ีอยูรอบโคนตน บํารุงรักษาตนยางนาท่ีมีสภาพทรุดโทรมให
พื้นท่ีคืนสูสภาพสมบูรณแลการประชาสัมพันธใหประชาชนและหนวยงานตางๆ ไดรับทราบถึงความ
สําคัญของตนยางนาเหลาน้ี ตลอดจนเสนอแนวทาง เพื่อกําหนดมาตรการในการอนุรักษ เชน หาม
รถบรรทุกหนักวิ่งผาน และลดการบดอัดผิวถนน จัดการระบบสาธารณูโภคใหม โดยเดินระบบไฟฟา
และโทรศัพทใตดิน ออกระเบียบกฎหมายควบคุมการใชที่ดิน เปนตน โดยคาดวาจะไดรับความ
รวมมือจากประชาชนและหนวยงานตางๆ ในจังหวัดเชียงใหมและลําพูนในการดําเนินโครงการคร้ัง
น้ี เพ่ือสืบทอดการอนุรักษตนยางนาตอไป (เทศบาลตําบลยางเน้ิง, 2548)

3) การปลูกปาเพื่อปองกันอุทกภัย

เมื่อป พ.ศ. 2554 ประเทศไทยประสบกับเหตุการณมหาอุทกภัยในพ้ืนที่ภาคเหนือและภาค
กลาง ซึ่งเปนพื้นที่ลุมนํ้าเจาพระยาใหญ อันประกอบดวยลุมน้ําปง วัง ยม นาน ปาสัก สะแกกรัง
ทาจีน และเจาพระยา เหตุการณดังกลางสงผลเสียหายอยางรุนแรงตอทุกภาคสวนของประเทศ ซ่ึง
มีสาเหตุหลักมาจากปริมาณน้ําฝนท่ีตกมากกวาปกติประมาณรอยละ 40 ในพื้นที่ลุมน้ํา รัฐบาลจึง
เล็งเห็นถึงความสําคัญตอการแกปญหาอุทกภัยท่ีนับวันจะรุนแรงและบอยคร้ังมากขึ้น มีความจําเปน
เรงดวนท่ีจะตองกําหนดมาตรการบริหารจัดการนํ้าท้ังระบบอยางบูรณาการ โดยในสวนของตนน้ํา
จําเปนตองสงเสริมการดูแลพ้ืนท่ีตนนํ้าดวยการปลูกฟนฟูปาใหกลับมาทําหนาที่ดูดซับนํ้าฝนและ
ปองกันการพังทลายของดินอยางมีประสิทธิภาพ

พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ ทรงมีพระราชดําริเม่ือวันที่ 24 กุมภาพันธ 2555 เก่ียวกับ
การตัดไมทําลายปาและแนวทางการปลูกปาฟนฟูพื้นท่ีตนนํ้า มีสาระสําคัญวา “การปลูกปาควรจะ
ปลูกไมเน้ือออนและไมเนื้อแข็งผสมผสานกันไปโดยเฉพาะทางภาคเหนือ สําหรับไมเนื้อออนข้ึนเร็ว

146 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ใชงานและขายไดสวนหนึ่ง ท้ังยังปกปองไมเน้ือแข็งโตชา การปลูกไมผสมผสานดวยกันหลายชนิด
เพ่ือปองกันการทําลายและปองกันการตัดไมชนิดที่มีราคาแพง”

กรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช เปนหนวยงานหลักท่ีมีภารกิจดูแลและฟนฟูปา
ตนน้ําท้ังหมดของประเทศ ไดรับมอบหมายใหจัดทําโครงการใหสอดคลองกับแผนบริหารจัดการน้ํา
ของรัฐบาล พรอมท้ังนอมนําแนวพระราชดําริของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ มาเปนแนวทาง
ปฏิบัติใหสัมฤทธ์ิผลตอการฟนฟูระบบนิเวศตนน้ําในพื้นที่ลุมนํ้าหลัก ทั้ง 8 ลุมน้ํา จึงไดจัดทําคูมือ
ในการเลือกชนิดพรรณไมท่ีเหมาะสมสําหรับการปลูกปาเพื่อปองกันอุทกภัยในพื้นท่ีลุมน้ําท้ัง 8 แหง
เพ่ือใชเปนขอมูลประกอบการตัดสินใจใหกับเจาหนาที่รัฐ เอกชน และประชาชน ในการคัดเลือกชนิด
พรรณไมที่เหมาะสมตอการปลูกปาตอไป

การดําเนินการคัดเลือกชนิดพรรณไมท่ีเหมาะสมตอการปลูกปาเพื่อปองกันอุทกภัย เพ่ือ
ใหการปลูกฟนฟูปากลับคืนสูสภาพใกลเคียงกับปาธรรมชาติท่ีสมบูรณอยางรวดเร็ว มีหลักเกณฑ
ในการคัดเลือก (สํานักงานหอพรรณไม, 2555) ดังน้ี

1) ไมโตเร็วหรือไมเบิกนํา หมายถึง พรรณไมที่ตองการแสงในการเจริญเติบโตมาก มีการ
เติบโตท้ังความสูงและขนาดอยางรวดเร็ว ผลิดอกออกผลในระยะเวลาสั้นและมีจํานวนมาก เขายึด
ครองพ้ืนที่ปาเส่ือมโทรมไดเร็วกวาพรรณไมชนิดอื่นๆ โดยสวนใหญไมโตเร็วท่ีมีอายุส้ัน (20 ป) มัก
เปนไมเน้ือออน สวนไมโตเร็วอายุปานกลางถึงอายุยืน (20 - 100 ป) อาจเปนไมเน้ือออนท่ีมีหรือ
ไมมีแกนไม ไมโตเร็วอายุส้ันมีระบบรากแผกวางใกลชั้นหนาดินและไมแข็งแรง แลวจะลมตายเอง
ไมโตเร็วจะสรางใบและท้ิงใบอยางรวดเร็ว กลายเปนซากพืชคลุมดินสรางความชุมชื้นและเพ่ิมธาตุ
อาหาร การปลูกไมโตเร็วสามารถควบคุมวัชพืชไดดี

2) ไมโตชา หมายถึง พรรณไมที่มีการเจริญเติบโตในอัตราท่ีนอยหรือนอยมาก ทั้งดาน
ความสูงและขนาด บางชนิดในชวงท่ีเปนตนกลาตองอาศัยรมเงาหรือความชื้นจากไมเบิกนํา เมื่อไม
เบิกนําลมตายแลวจึงไดรับแสงเต็มท่ี ทําใหมีการเจริญเติบโตอยางรวดเร็ว ปกติไมโตชาจะมีเนื้อไมที่
แข็ง หากเปนชนิดท่ีตนสูงใหญและมีอายุยืนจะมีระบบรากที่แข็งแรง ลึก และแผกวาง สามารถเกาะ
ยึดหนาดินและดินช้ันลางไดดี ไมโตชามักพบในปาธรรมชาติดั้งเดิม ปาที่ถูกทําลายอยางตอเนื่องมา
หลายป จนแทบไมมีไมโตชาหลงเหลืออยู หรืออยูไกลจากแหลงแมไม จําเปนตองปลูกไมโตชาผสม
เพอื่ เรง ใหส ามารถฟน ฟกู ลบั มาสมบรู ณด งั เดมิ เปน การยน ระยะเวลาของการทดแทนสงั คมพชื ใหเ รว็ ขนึ้

3) ไมทองถ่ินหรือไมพื้นเมือง หมายถึง พรรณไมท่ีมีถิ่นกําเนิดหรือมีถ่ินอาศัยตามธรรมชาติ
อยูในประเทศไทยการเลือกไมทองถิ่นท่ีข้ึนใกลพ้ืนท่ีปลูกปาจะเปนการยืนยันไดวาสามารถข้ึน
และเจริญเติบโตไดดี เน่ืองจากอยูในระบบนิเวศเดียวกัน และยังเปนการอนุรักษพันธุกรรมของไม
พื้นเมือง

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 147

4) ไมปาท่ีสามารถใชประโยชนไดอยางเอนกประสงค เชน เน้ือไมใชสอย สมุนไพร สียอม
พืชกินได เปนตน การปลูกปาเปนการเพิ่มมูลคาทางเศรษฐกิจใหกับชุมชนใกลเคียง ท่ีสามารถเขามา
ใชประโยชนได และยังเปนการสรางการมีสวนรวมในการดูแลและเกิดความหวงแหนตอปาที่กําลัง
กลับมาสมบูรณดังเดิม

5) ไมปาที่สัตวปาสามารถเขามาใชประโยชนได ไมวาจะเปนท่ีอยูอาศัย ทํารัง แหลง
อาหาร ที่หลบภัย เนื่องจากสัตวปาเปนองคประกอบหน่ึงของระบบนิเวศที่สมบูรณ รวมถึงมนุษยที่
มีวิวัฒนาการรวมกันมาดวยการพ่ึงพาอาศัยกันและกัน

6) ไมปาที่เมล็ดหางาย ขึ้นกระจายอยูทั่วไปตามธรรมชาติ สามารถหาแมไมและเก็บเมล็ด
ไดสะดวก หรือเปนชนิดพันธุท่ีนิยมปลูกฟนฟูปาไดผลดี ซึ่งมีขอมูลการปลูกขยายพันธุและยืนยันผล
สําเร็จไดจริง

ผลสาํ เรจ็ ในการฟน ฟรู ะบนเิ วศปา ไม สงิ่ สาํ คญั อนั ดบั แรกคอื การเลอื กชนดิ พรรณไมท เ่ี หมาะสม
กับพ้ืนท่ีปลูก โดยจะตองศึกษาสภาพระบบนิเวศดั้งเดิมและความอุดมสมบูรณของพ้ืนที่วามีความ
เสื่อมโทรม มีไมปาด้ังเดิมหลงเหลืออยูเพียงใด เพื่ออาจใชเปนแหลงเก็บเมล็ดไมตอไปได เพราะ
พรรณไมเหลานั้นจะเจริญเติบโตและปรับปรุงสภาพปาใหดีขึ้นเหมือนปาดั้งเดิม ตองใชเวลาอยาง
นอยไมตํ่ากวา 20 ป สิ่งสําคัญคือจะตองเอาใจใสดูแลทุกขั้นตอนตั้งแตการเตรียมกลา การปลูก และ
การดูแล ซ่ึงตองใชความอดทนและผลสําเร็จในระยะยาว

สําหรับพรรณไมวงศยางท่ีไดรับการแนะนําใหปลูกฟนฟูปาตนน้ําลําธารเพ่ือปองกันอุทกภัย
ในพ้ืนท่ีลุมนํ้า แบงเปน 2 กลุม คือ ไมโตเร็ว และไมโตชา ซึ่งมีลักษณะสําคัญท่ีควรคํานึงถึงในการ
ปลูกปาฟนฟูธรรมชาติของพรรณไมวงศยางแตละชนิด ดังนี้

ไมวงศยางโตเร็ว

กระบาก (Anisoptera costata Korth.) ขึ้นในปาดิบแลง ปาผลัดใบผสมในระดับสูง และ
ปาดิบช้ืน กระจายทุกภาคของประเทศ บางครั้งพบเปนกลุมหนาแนน โดยเฉพาะทางภาคตะวันออก
เฉียงเหนือตอนบน จนถึงระดับความสูงประมาณ 1,000 เมตร ผลแก ชวงเดือนเมษายน - พฤษภาคม
การสืบพันธุตามธรรมชาติคอนขางตํ่า เนื่องจากถูกทําลายโดยแมลง หรือผลมักรวงกอนแก การ
ขยายพันธุโดยการเพาะเมล็ด เมล็ดควรเปนเมล็ดท่ีเก็บใหมๆ จากตน ควรตรวจดูความสมบูรณ
ไมถูกแมลงเจาะทําลาย หามนําไปตากแดด เมล็ดมีอายุสั้น ไมควรเก็บไวนานเกิน 3 วัน นําเมล็ดแช
น้ํา 6 - 8 ชั่วโมง จะชวยเพ่ิมอัตราการงอกได กระบากเปนไมคอนขางโตเร็ว กลาไมตองการรมเงา

148 การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง

ไมหนุมชอบแสงและเจริญเติบโตอยางรวดเร็วเหมาะสําหรับการปลูกฟนฟูสภาพปาดิบแลงทั้งใน
ระดับต่ําและระดับสูง เปนไมใหญท่ีใหความชุมชื้นรมร่ืนแกปาไดดี ระบบรากลึกแข็งแรง สามารถ
ปลูกผสมผสานกับไมโตชาหลายชนิดของปาดิบแลง เชน จําปปา ยมหอม กฤษณา และไมใน
วงศยาง เชน ยางปาย ยางแดง พันจํา ตะเคียนหิน และกระบากดํา

ตะเคียนทอง (Hopea odorata Roxb.) ขึ้นกระจายในปาดิบแลง ปาดิบชื้น ปาบุง -
ปาทาม ตามริมลําธารปาผสมผลัดใบ และที่ราบลุมใกลแมน้ําทั่วประเทศ ระดับความสูงไมเกิน 600
เมตร ไมพบข้ึนเปนกลุมหนาแนนเปนบริเวณกวาง ออกดอกเดือนกุมภาพันธ - มีนาคมหรือตนเดือน
เมษายน ผลแกเดือนพฤษภาคม - กรกฎาคม จนไปถึงเดือนพฤศจิกายน สวนมากออกดอกติดผลใน
รอบ 2 - 3 ป การขยายพันธุโดยการเพาะเมล็ด ปกชํา เมล็ดที่รวงใหมๆ หรือแกบนตนมีอัตราการ
งอกสูง เมล็ดเก็บไวที่อุณหภูมิประมาณ 15 องศาเซลเซียส ไดไมเกิน 2 สัปดาห ควรเด็ดปกทิ้งกอน
นําไปเพาะ แชน้ําไว 8 - 12 ช่ัวโมง เมล็ดงอกใชเวลา 1 - 4 สัปดาห การปลูกโดยเปลือกรากมีอัตรา
การรอดตายสูง แตตองตัดแตงรากกอน ตะเคียนทองเปนไมเน้ือแข็ง เจริญเติบโตคอนขางรวดเร็ว
คลายยางนา ชวงเปนกลาไมชอบแสง ชอบขึ้นใกลชายน้ําและมีระบบรากแข็งแรงหนาแนนกวา
ยางนา ทนตอน้ําทวมขังเปนเวลานานมากกวา 1 เดือน เหมาะตอการปลูกเพ่ือรักษาตล่ิง หรือปลูก
ในพื้นท่ีลุมน้ําทวมถึง สําหรับในพื้นท่ีริมหวยในเขตตนนํ้า พบตนตะเคียนทองข้ึนอยูบางเล็กนอย แต
สวนใหญแลวไมใชพ้ืนที่เหมาะสมท่ีปลูกไดผลดี

ยางนา (Dipterocarpus alatus Roxb. ex G. Don) ข้ึนในปาดิบแลงทั่วประเทศ ยกเวน
ภาคใตตอนลาง ระดับความสูงประมาณ 500 เมตร ออกดอกประมาณปลายเดือนธันวาคม ติดผล
เดือนมีนาคม - พฤษภาคม ติดผลแทบทุกป การสืบพันธุตามธรรมชาติคอนขางตํ่า เมล็ดถูกแมลง
เจาะทําลายไดงาย การขยายพันธุโดยการเพาะเมล็ด แตมีปญหาเร่ืองคุณภาพของเมล็ดท่ีถูกแมลง
เจาะทําลายไดงาย อายุส้ัน เมล็ดที่เก็บบนตนมีอัตราการงอกสูง เมล็ดใชเวลางอก 7 - 30 วัน กอน
เพาะเมล็ดควรเด็ดปกทิ้ง หามผ่ึงแดด ใหเพาะในกระบะทราย การขยายพันธุโดยวิธีสับรากมีอัตรา
การรอดตายสูงกวารอยละ 50 ยางนาเปนไมคอนขางโตเร็ว ตองการแสงมาก ขึ้นไดดีตามพ้ืนที่
ชายน้ําที่มีดินลึกกวา 1 เมตร หรือสันดอนชายแมนํ้าที่มีนํ้าทวมปกติไมเกิน 1 เดือน ตนกลาที่อายุ
เกิน 1 ป ทนตอน้ําทวมขังไดนานกวา 1 เดือน เหมาะสําหรับการฟนฟูปาในพ้ืนท่ีราบน้ําทวมถึง และ
ปลูกผสมผสานกับไมปาดิบแลง โดยเฉพาะไมวงศยางดวยกัน อยางไรก็ตามยางนาไมขึ้นชิดริมตลิ่ง
มากนักเหมือนตะเคียนทอง เน่ืองจากระบบรากไมแข็งแรง นอกจากนี้ยางแดง (D. turbinatus) มี
คุณสมบัติคลายยางนา แตข้ึนในท่ีลาดชันไดดีกวา สวนยางปาย (D. costatus) เหมาะสําหรับพื้นที่
ระดับความสูงมากกวา 500 เมตร และตามสันเขา

การอนุรักษและใชประโยชนไมวงศยาง 149