Ayşegül GÖZEL - 198 - İnan, Abdülkadir (1961). Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Tercemeleri Üzerine Bir İnceleme. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara. İz, Fahir (1936-37). “Uygurca Kur’an Tercemesi”. İstanbul Üniversitesi Türkoloji disiplini V’inci semestre travail'ı. Türkiyat Araştırma Enstitüsü. İstanbul. Suat, Ünlü (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’ân Tercümesi. (TİEM 73 235 v/3-450 r/7), (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin), Ankara. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ural, Ekrem (2023). Okıgu En Eski Kur’ân Tercümesi. I. Giriş-Metin-Dizin. Editör: Ceval Kaya. İstanbul: Kutlu Yayınevi.
- 199 - Keskin, Berker (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 831 s., ISBN 978-975-17-5271-0 Arzu ARICAN* Geçmişten günümüze bir arada yaşamanın bir gereği olarak bireyler arasındaki ilişkileri düzenlemek için gerek sözlü gerek yazılı kurallar oluşturulmuştur. Özellikle avcı ve toplayıcı kültürden tarım kültürüne geçilmesi ile özel mülkiyet kavramı ortaya çıkmış, bireyler haklarını koruma ihtiyacı hissetmiştir. Uygurların büyük çoğunluğu da Manihaizm ve Budizm gibi inançları benimseyerek yarı göçebe hayat tarzından yerleşik yaşama geçmiş ve yeni bir medeniyet dairesine girmişlerdir. Uygurlar, yaşadıkları coğrafya, iletişim kurdukları topluluklar ve içinde bulundukları sosyo-kültürel yapının etkisiyle bireyler arasındaki sosyal, ekonomik ve ticari faaliyetleri düzenlemek için çeşitli belgeler hazırlamışlardır. Bu tanıtmaya konu olan ve Berker Keskin tarafından hazırlanan Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri adlı çalışma da bireyler arasındaki ilişkileri düzenlemek için yazılan hukukî içeriğe sahip belgeleri ve bu belgelerin incelemesini içermektedir. Keskin, çalışmanın Eski Uygurlara ait erişilebilir durumdaki hukuk belgelerinin ya da hukukî içeriğe sahip tüm belgelerin bir araya getirilerek toplu bir yayın yapma ihtiyacından ortaya çıktığını belirtmiştir. Yazar, bu doğrultuda Almanya, Rusya, Japonya, Finlandiya, Türkiye, İngiltere ve Çin’de muhafaza edilen ve ulaşılabilir durumdaki bütün belgeleri transkripsiyonlamış, Türkiye Türkçesine aktarmış ve belgelerin dizinini hazırlamıştır. Çalışmada toplam 538 metni inceleyen Keskin, daha önce yayımlanmış belgelerin yanı sıra hiç incelenmemiş 31 belgeye de yer vermiştir. Daha önce yayımlanmış belgeler üzerinde de yeni okuma önerilerinde bulunan yazar, transkripsiyonuna yer verilip Türkiye Türkçesine aktarılmayan metinleri Türkiye Türkçesine aktarmıştır. Eski Uygurca denince akla daha çok Manihaizm, Budizm * Dr. e-posta: [email protected] / ORCID ID: 0000-0002-6144-6298. Türk Kültürü: YIL / YEAR 2023, CİLT / VOLUME 17, SAYI / ISSUE 2, S / P. 199-203. Kitap İncelemesi / Book Review Makale Geliş Tarihi: 30.07.2023- Makale Kabul Tarihi: 03.10.2023
Arzu ARICAN - 200 - ekseninde yazılan metinler gelmekle birlikte “din dışı belge”, “sivil belge” gibi çeşitli adlandırmalar yapılan ve Keskin tarafından “hukuk belgeleri” biçiminde adlandırılan metinler önemli bir yer tutmaktadır. Bu belgeler bizlere dönemin toplumsal hayatı ve ekonomik yapısı hakkında bilgiler vermektedir. Söz konusu çalışma, Ön Söz (s. 7-8), Kısaltmalar (s. 9-26), Giriş (s. 27-32), Eski Uygur Tarihine Genel Bir Bakış (s. 33-36), Eski Uygur Hukuk Sistemi (s. 37-85), Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri Çalışmalarının Tarihi (s. 87-94), Uyum Tablosu (Konkordanz) (s. 95-114), Transkripsiyon (s. 115-376), Türkiye Türkçesine Aktarım (s. 377-493), Dizin (s. 495-802), Kaynaklar (s. 803-819), Ek (s. 821-831) başlıklarından oluşmaktadır. Eserin Ön Söz bölümünde, çalışmanın amaç ve yönteminden bahsedilmiş ardından çalışma boyunca destek veren araştırmacılara, kurumlara ve aile üyelerine teşekkür edilmiştir. Ardından Kısaltmalar bölümünde eserde kullanılan kısaltma ve işaretlere yer verilmiştir. Yazar, çalışmanın Giriş bölümünde hukuk belgelerinin önemine, dil özelliklerine, söz varlığına ve hukuk belgeleri için araştırmacılar tarafından kullanılan çeşitli adlandırmalara yer vermiş ve niçin hukuk belgeleri adlandırmasını kullandığını açıklamıştır. Keskin’e göre hukuk belgeleri vasıtasıyla devrin edebi olmayan dilini öğrenmek mümkündür. Çünkü bu belgeleri oluşturan kişiler çevirmen ya da sanatkâr değil toplumu oluşturan sade bireylerdir. Bu nedenle metinlerin dili de açık, net ve kısa ifadelerden oluşmaktadır. Ayrıca hukuk belgelerinin sözvarlığı hukuk terimleri ve bazı mal veya eşya isimleri dışında genellikle Türkçedir. Birçok terime Türkçe karşılık bulunmasının yanı sıra bazı ölçü birimleri, İpek Yolu üzerinde bulunan ve Uygurların sürekli etkileşimde bulunduğu Çince ve Soğdcadan alınmıştır (s.27- 28). Giriş bölümünde ayrıca çalışma yönteminden ve elde ettiği verilerden söz eden yazar, kendisi tarafından ilk kez incelenen metinlerin yanı sıra SimoneChristiane Raschmann tarafından kısmen transkripsiyonlanan metinlerin içerik ve belge numarasına göre listesini vermiştir. (s.27-32). Keskin, çalışmanın, Eski Uygur Tarihine Genel Bir Bakış başlıklı bölümünde Uygurların tarihi ve kültürü hakkında bilgi vererek hukuk belgelerinin oluşturulmasına zemin hazırlayan siyasi, sosyal ve kültürel koşullardan bahsetmiştir (33-36). Yazar, Eski Uygurca Hukuk Sistemi başlıklı bölümde Uygur hukuk sistemini belgeler vasıtasıyla açıklamayı amaç edinmiştir. Keskin’e göre Uygurlar, yüksek bir medeniyete sahip olmuşlar ve yarı göçebe hayat tarzının yanı sıra şehir kültürünün Türk milleti arasında yayılmasına öncülük etmişlerdir. Uygurlar arasında şehirleşmenin artması, ticari faaliyetlerin yanı sıra tarımsal faaliyetlerin de yürütülmesi özel mülkiyet kavramının oluşmasına neden olmuştur. Tüm bunların bir neticesi olarak mülklerin aidiyetini belirleme ihtiyacı hukuk belgelerinin oluşturulmasına zemin hazırlamıştır (s. 37-38). Uygurlara ait hukuk belgelerinin daha çok özel hukuka ait olduğunu belirten Keskin, şu açıklamayı yapmıştır:
Keskin, Berker (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 831 s., ISBN 978-975-17-5271-0 - 201 - “Eski Uygur hukuk belgeleri, içerik itibarıyla daha çok özel hukukun konusudur. Mevcut belgeler, genellikle bireylerin ya da grupların kendi aralarında yaptıkları anlaşmalara dayanır. Bu anlaşmalar; yalnızca ticarete dayalı bir şekilde alım-satım, kiralama, borçlanma hakkında olmayıp miras, evlatlık alıp verme, azat etme gibi konulara da sahiptir. Bu bakımdan belgeler aile hukuku, eşya hukuku, borçlar hukuku ve miras hukukunu ilgilendirmektedir. Özellikle vakıf ve vakıflarla ilgili belgeler, belli açılardan kamu hukukuyla ilişkilendirilebilir.” (s. 38). Keskin, daha sonra hukuk belgelerini konularına göre; Satış Belgeleri, Kira Belgeleri, Takas Belgeleri, Borç Belgeleri, Rehin Belgeleri, Sosyal Hayatla İlgili Belgeler, Vakıf Belgeleri, Buyruklar ve Yönetmelikler, Dilekçeler, Raporlar, Makbuzlar olmak üzere 11 başlıkta ele almıştır. Sosyal Hayatla İlgili Belgeler kendi içerisinde Evlat Edinme Belgeleri, Azat Etme Belgeleri, Vasiyetnameler olarak üç alt başlıkta incelenmiştir. Yazar, her bir belgenin konusuna ilişkin açıklamalar yaparak belgelerde kullanılan kalıp ifadelere ve bu ifadelerin hukuki terim olarak karşılığına yer vermiştir. Yazar, belgelerin genel düzenine ilişkin diğer araştırmacıların ve kendisinin oluşturduğu tabloyu eklemiştir (s. 37-71). Keskin’e göre hukuk belgeleri belirli bir düzen gözetilerek yazılmıştır. Eski Uygurca Hukuk Belgelerinde Ortak Unsurlar başlığı altında belgelerde yer alan ortak unsurlara yer vermiştir. Bazı belgelerde içerik farkı olmakla birlikte temelde aşağıdaki başlıklardan oluştuğunu belirtmiştir (s. 72). 1. Tarihlendirme 2. Esas Konu a. Tarafların adı b. Sözleşmenin sebebi 3. Açıklamalar ve ek bilgiler 4. Tanıklıklar Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgelerinin İçeriği başlığında, belgelerin dönemin ihtiyaçları doğrultusunda her konuda hazırlandığına değinen Keskin, hukuk belgelerinin belirli bir alanla sınırlandırılamayacağını ve resmî hâle getirilmek istenen her alışverişin, her beyanın hukuki biçimde düzenlendiğini belirtmiştir. Ardından Reşit Rahmeti Arat, Larry V. Clark, Özkan İzgi, SimoneChristiane Raschmann gibi araştırmacıların tasnifine yer vermiş ve belgelerin içeriklerine göre kendi tasnifini oluşturmuştur. Keskin’in tasnifi şu şekildedir: I. Ticari Belgeler (Ti) a) Satış Belgeleri (Sa) 1. Arazi Satış Belgeleri (ArSa) 2. Bağ Satış Belgeleri (BaSa) 3. Köle Satış Belgeleri (KöSa) 4. Çocuk Satış Belgeleri (ÇoSa) 5. Ev Satış Belgeleri (EvSa)
Arzu ARICAN - 202 - 6. Eksik / Niteliği Belirsiz Satış Belgeleri (B.sizSa) b) Kira Belgeleri (Ki) 1. Arazi Kira Belgeleri (ArKi) 2. Bağ Kira Belgeleri (BaKi) 3. Hayvan Kira Belgeleri (HaKi) 4. Eksik / Niteliği Belirsiz Kira Belgeleri (B.sizKi) c) Takas Belgeleri (Ta) 1. Arazi Takas Belgeleri (ArTa) ç) Borç Belgeleri (Borç) d) Rehin Belgeleri (Rehin) II. Sosyal Hayat ile İlgili Belgeler (So) a) Evlat Edinme Belgeleri (EvlEd) b) Azat Etme Belgeleri (AzEt) c) Vasiyetnameler (Vas) III. Vakıf Belgeleri (Vak) IV. Buyruklar ve Yönetmelikler (BuYön) V. Dilekçeler (Dilek) VI. Raporlar (Ra) VII. Makbuzlar (Mak) VIII. Çeşitli Belgeler (Çeş) IX. Eksik / Niteliği Belirsiz / Karmaşık Belgeler (Kar) X. Kısa İfadeler (Kısİf) (Keskin 2022: 85) Eski Uygurca metinlerin çoğunluğu dinî içeriğe sahip metinlerden oluşmakla birlikte Uygurların yaşamı, kültürü hakkında önemli bilgiler sunan din dışı metinlerin literatür için ayrı bir yeri bulunduğunu belirten Keskin, çalışmasının Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri Çalışmalarının Tarihi bölümünde konuyla ilgili daha önce yapılan araştırmalara yer vermiştir. Yazar, bu bölümde literatürde yer alan çalışmaları ve bu çalışmaların içeriklerini değerlendirmiştir. Bu eserlerden bazıları şunlardır: Arat (1964), Eski Türk Hukuk Vesikaları; L. Clark (1975), Introduction to the Uyghur Civil Documents os East Turkestan (13th-14th cc.); N. Yamada (1993), Sammlung uigurischer Kontrakte; Özyetgin (2004), Eski Türk Vergi Terimleri (s. 87-94). Keskin, Uyum Tablosu (Konkordanz) bölümünde çalışmada kullandığı belgelerin içerik, belge ve katalog numaralarının bulunduğu tabloya yer vermiştir (s. 95-114). Yazar, Transkriksiyon bölümünde metinleri, oluşturduğu tasnife göre sıralamıştır. Transkripsiyon yapılırken daha önce yayımlanan belgeler gösterilmiş ve bu yayımlardan farklı okuyuşlar dipnotlar vasıtasıyla gösterilmiştir. Dipnotlarda bazı sözcüklere ve kavramlara ilişkin açıklamalar dikkat çekmektedir (s. 115-376). Transkripsiyon bölümünden sonra Türkiye Türkçesine Aktarım bölümü gelmektedir. Bu bölümde beleler Transkripsiyon bölümündeki içerik ve sıralama gözetilerek Türkiye Türkçesine aktarılmıştır (s. 377-493).
Keskin, Berker (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 831 s., ISBN 978-975-17-5271-0 - 203 - Çalışmanın Dizin bölümünde belgelerde geçen sözcükler anlamları ve yer aldıkları belgelerin kısaltmaları ile alfabetik sıra gözetilerek verilmiştir. Ayrıca yabancı kökenli sözcükler kaynak dillerdeki yazılışlarıyla birlikte gösterilmiştir (s. 495-802). Dizin bölümü hukuk belgelerinin söz varlığını içeren bir sözlük niteliği taşımaktadır. Bu yönüyle okuyucuya sözcük ve kavramlara kolaylıkla ulaşma olanağı tanımaktadır. Dizin bölümünden sonra çalışmada yararlanılan eserler Kaynaklar başlığı altında sıralanmıştır (s. 803-819). Yazarın kullandığı kaynakların çokluğu ve niteliği çalışmanın titizlikle yürütüldüğünü göstermektedir. Çalışmanın Ekler bölümünde arsa satış belgesi, arazi kira belgeleri, borç, vasiyetnameler, makbuzlar, buyruklar ve yönetmelikler gibi bazı belgelerin tıpkıbasım örneklerine yer verilmiştir. Keskin’in çalışması, kendisinin de belirttiği gibi Eski Uygurca hukuk belgelerini toplu bir şekilde sunması ve konuyu derinlemesine incelemesi bakımından önemlidir. Çalışma, Eski Uygurca alanında çalışan araştırmacılar için kaynak niteliği taşımasının yanı sıra tarihî, sosyolojik veriler sunması bakımından diğer bilim dalları için de faydalı bilgiler içermektedir. Berker Keskin’i çalışmasından dolayı kutlarız.