The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by mauroluri, 2023-04-03 08:35:17

antologia2012

antologia2012

101 “…Mi hermano Deolindo andaba entonce por Concepción de la Sierra. Había dentrao de cuidadó de una chacra, que queda ante de llegá por el camino de Apóstoles. La Pancracia, su concubina, que é una linda mujé y su gurí, Ermelindo, el má grande, que ahora trabaja de embarcadizo. Todo andaba trabajando juerte y contento. Vivían con lo veinte peso por mé que ganaba Deolindo, pero plantaban mandioca y zapallo y poroto y tenía gallina y huevo; y el patrón andaba contento…” “Pero la Pancracia empezó a ponerse amarilla. Algo le andaba judeando la salú, pero ella no lo decía. Mi hermano hacía como que no veía nada y cada tanto le preguntaba que como andaba, pero ella decía que bien y no se le podía sacá palabra… “La chacra etaba en medio de un monte. Por todo lado la rodeaba lo paraíso y para llegá al rancho solo etá el camino que de noche é tan oscuro como adentro del monte…Deolindo tiene que salí cada tanto por su trabajo y pasa la noche ajuera, y ya venía fijándose que cada vé que él salía por la noche, al llegá por su rancho al otro día, la Pancracia andaba má mala…Al final decidió vigilá inventado salida… “Durante la do o tré primera noche nada vio, pero a la cuarta, una noche oscura que daba miedo, se escondió detrá de la casa, por el tronco de un paraíso grandote…Las sombras lo envolvían y del monte venía toda clase de ruido, que le encogía el ombligo, aunque mi hermano é bien macho. Despué, como a eso de la dó de la madrugada, cuando se estaba por queré dormí, vio algo que se movía adelante Bajada vieja Recordando a Areu Crespo (Fragmento)


102 suyo, que se dirigía al rancho…Deolindo no creía lo que veía…¿Sería que la hembra se la andaba pegando?...Pero no podía sé. Siempre, dende hacía años andaban junto y no era mujé zafada…Se fijó bien; la figura era de un hombre aludo…Mi hermano esperó que quisiera meterse adentro para pescarlo. Pero no entraba, rondaba el rancho… Entonce se decidió…Sacó su cuchillo y pensó en acercarse hasta el árbol má próximo, pero apena se movió aunque no hizo ningún ruido, la figura desapareció y no hubo forma de encontrá ni rastro de la pisada… Otra tré o cuatro noche le pasó igualito. En cuanto se movía tratando de cazá al hombre, desaparecía y no se veía nada má…Y dimpué, cuando llegaba al rancho, encontraba a la Pancracia boqueando, con una angutia que no la dejaba respirá… “Al final, sospechando qué pudiera ser eso, había ido a lo de la médica, que le dijo que ese hombre grandote del sombrero ancho, que ronda a la mujere sola en la noche, era el Pombero. Le dio un payé pa que se disparara, pero no hubo caso y mi hermano tuvo que despedirse de su patrón, pa que no se le muera su mujé…Dende que vino por Posada, nunca má se apareció y la Pancracia anda otra vé gorda y juerte…” (Fragmento del Capítulo IX. “Bajada Vieja”. Ed. SADEM. Posadas. 1986)


103 “… Meu irmão Deolindo andava, naquele intão, por Concepción de la Sierra. Tinha entrado de cuidadó de uma chácara que fica ante de chegá pelo caminho de Apóstoles . A Pancracia, sua concubina, que é uma linda muié e seu guri, Ermelindo, o má velho, que agora trabalha de embarcadouro. Todo andava trabaiando forte e contente. Viviam com os vinte pesos por mês que ganhava Deolindo, mas plantava mandioca e abóbora e feijão e tinha frango e ovos; e o patrão andava contente...” “Mas a Pancracia começou a ficar amarela. Algo lhe estava estragando a saúde, mas ela não dizia nada. Meu irmão fazia de conta que não via nada e de tanto lhe perguntava como andava, mas ela dizia que bem e não se lhe podia tirá nenhuma palavra...”. “A chácara tava no meio de uma mata por todos os lados a rodeava os Paraísos e para chegá ao rancho só tá o caminho que de noite é tão escuro como interior da mata...” Deolindo tem que sai de vez em quando por seu trabaio e passa a noite fora e ao chegar a seu rancho, no dia seguinte, a Pancracia andava má brava... ao final, decidiu sair vigiá inventado saída... “Durante as duas ou três primeiras noites nada viu, mas para a quarta, numa noite escura que dava medo, se escondeu atrás da casa, em um tronco de paraíso grande... as sombras o envolviam e da mata vinha todos os tipos de ruído, que lhe encolhia o umbigo, embora meu irmão é bem macho. Depois, perto das duas da madrugada, quando se tava por queré dormi, viu algo que se movia frente dele, que ia para o rancho...Deolindo não acreditava o que via... Seria que a fêmea se lhe estava colando?...Mas não podia ser. Sempre, desde há anos estavam juntos, e não era muié zafada... olhou bem; a figura era um homem com asas...Meu irmão esperou que quisesse entrar para pegá-lo. Mas não entrava, andava ao redor do rancho...então se decidiu... tirou sua faca e pensou em se aproximar a árvore mais próxima, mas mal se (Trecho do capítulo IX) Baixada velha Recordando a Areu Crespo


104 moveu embora não fizesse nenhum ruído, a figura desapareceu e não houve nenhuma maneira de encontrá-lo ou de rastro de pegada... outra três ou quatro noite aconteceu o mesmo. Em quanto se movia tentando caçar o homem, desaparecia e não se via nada má...E depois, quando chegava ao rancho, encontrava a Pancracia, ofegante, com uma angustia que não a deixava respirá... “No final, suspeitava que pudesse ser isso, tinha ido à médica, que lhe disse que esse homem grandão do chapéu largo que ronda a muié sozinha na noite era o Pombero. Deu-lhe um pajé para que fosse embora, mas não adiantou e meu irmão teve que dizer adeus ao seu patrão, pra que não morra sua muié... veio por Posada, nunca mais apareceu e a Pancracia anda outra vez gorda e forte...”. (Fragmento del Capítulo IX. “Bajada Vieja”. Ed. SADEM. Posadas. 1986)


105 “…Che ryke Deolindo oiko vaekue upéramô Táva Concepción de la Sierra-rupi. Omba’apo akue kokue ñangarekoháraicha, opytáva tape ohóva Apóstoles-pe mboyve. Pancracia, iñirû, kuña neporâva ha imemby karia’y, Ermelindo, tuichavéva, ko’aĝa omba’apóva ygarataháraicha. Mbarete ha vy’a hápe oiko kuri omba’apo. Okarúva arâ hikuái michî rembiapo repýgui oĝuenohêva Deolindo, jepe oñotŷva avei mandi’o, kurapepê ha kumandá, ha oguereko hikuái avei ryguasu ha ryguasu rupi’a; ha ijára oikóva teko rorýpe…” “Pancracia jepe oñepyrû isayju.. Mba’émbo ojehu heko katúpe, jepéma okirirî. Che ryke’y oiko ndoikuaáirôicha mba’eve ha tapiaite oporandúmi ichupe mba’éichapa oî, ha’e ombohovái oî porâha ha uperire ndaikatúi jaipe’a ñe’ê ichugui… “Kokue oî ka’aguy mbytépe. Ógajerére oî yvyra rakâ kuéra ha ñaĝuahê haĝua oî tape añónte pyharekuépe iñipytûmbáva ka’aguy ryepýicha… Deolindo osê va’erâ tapiaite omba’apo haĝuâ ha pyharekuépe noîri, ha ohecha kuaáma ohóvo osêmaramô pyharekue, ojevy je’ýpe Pancracia oî vaive… Upéramô oñemoîta oñangareko osê gua’úpe… “Mokôi térâ mbohapy pyharekue ñepyrû hápe ndohechái mba’eve, irundyhápe jepe, pyhare iñipytûva jakyhyje haĝuâicha, okañy óga kupépe, tuicha yvyrarakâre… Pytû oñuvâ ichupe ha ka’aguýgui ou heta opáichagua tyapu, omoñyñýiva ipuru’â, jeperô kuimba’ete. Uperire, ko’êju aravo mokôime, okepotámaramô, ohecha peteî mba’e omýiva henondépe, ohóva óga gotyo….Deolindo ndoikatúi oguerovia ohechávare… ¿Oiméneiko oja ikuñámere oikóvo?... Ndaupéichane. Yma guive, heta arýma oiko oñondive ha ndaha’éi kuña tie’ŷ… Omaña porâ; kuimba’e ra’ânga ohechávare… Oha’ârô oikesêro óga pypépe oipyhýi haĝuâicha. Ndoikéivarô jepe oiko óga jerére.. Upéramo oĝuenohê ikyse ha ojesareko oñemboja haĝuâicha yvyra’akâ aĝuive oimévare, jepe Yvyapy guejy Ymaguare (Pehêngue) Recordando a Areu Crespo


106 omýi’imínte kirirî háme, ta’ânga ndojekuaávei ha ndaipóri mba’éichapa jejuhúta, ipyrûngue jepe… Ambue mbohapy térâ irundy pyharekue jave ojehu je’y chupe upéicha. Omýiramo ojapyhy haĝuâ kuimba’épe, okañýva ha ndojekuaáveima. Upéi, oĝuahêmaro hógape, ojuhu Pancracia-pe jejurupe’ápe, py’angatáme ha pytuhê asýpe… “ Ipahápe, oimo’âgui upévare, oho pohanohárape, he’íva chupe upe karai tuicha iñakângaóva , ombojeréva kuña añóme, ha’eha Pombéro. Ome’ê paje ichupe oipohano haĝuâ hembirekópe, mba’eve ndojehúi ha che ryke’y oheja kokue járape, ojoko haĝuâ ikuña ñemano. Ou guive Posadas-pe, araka’eve ojehechuka ha Pancracia oiko je’y ikyra ha imbarete..” Pehêngue’i pehêngue porundy hágui. (Fragmento del Capítulo IX. “Bajada Vieja”. Ed. SADEM. Posadas. 1986)


107 La Oma Eduviges vivía a unos dos o tres mil metros de San Vicente, camino a la colonia. Camino de tierra. Era una señora de unos 70 años, delgada y llena de vida, trabajadora como nadie, que habitaba su chacra con un nieto, Ricardo o Ricky, de unos quince años, un rubiecito de flequillo y puro risa. La casa era de madera sobre pilotes. Más allá se levantaba un galponcito también de tablas que sirvió para secar tabaco y que ahora guardaba herramientas y elementos de labranza o para el ordeñe de las pocas vacas que aun le quedaban. La Oma era viuda desde hacía veinte años. Cuidaba sus gallinas, unos chanchos, la pequeña huerta y plantaba mandioca y maíz. Si sobraba algo de su flaca cosecha lo llevaba a a vender a la Feria Franca del pueblo. Al fondo de su casa había árboles frutales. Allí los pomelos, limones y naranjas doblaban hasta el suelo sus ramas cargadas de cítricos. Era una casa humilde y limpia entre ubeñas y timbóes a la que se llegaba a través de unos doscientos metros desde una tranquera doblando un camino vecinal. Tenía luz eléctrica y un motorcito para sacar agua del pozo y llevarla con una manguera aérea a un tanque del cual bajaba el líquido por un caño de pvc a una canilla de la cocina. Antes de atravesar la pared de madera para la bacha de aluminio, afuera, había una canilla para regar el patio o darle agua a las macetas o lavar alguna ropa. De ahí los pollos picoteaban en una palangana rota el lento goteo del grifo. El baño, el excusado, estaba a unos veinticinco metros camino del gallinero; era una casita de tablas de un metro cuadrado con una puerta de arpillera. (Fragmentos) Zapato Martínez contra los Añamembuyses Alberto Szretter


108 El martes 16 de julio por la tarde una moto de poca cilindrada se acercó allí a gran velocidad. -Oma –dijo Ricky mirando al camino- ahí viene una moto arando. Al decir “arando” quiso decir “rápido”. La gente que mora en el campo o en el monte domina los sonidos. Los que habitan en las ciudades poseen el oído destrozado de ruidos de estímulos sonoros, de bocinas, de alarmas y altoparlantes. Aquellos otros, sin embargo acostumbrados a lo natural que es el silencio interrumpido por pájaros, o las hojas de los árboles que se besan cuando las acaricia el viento, o algún mugido lejano, o la misma tarde cuando sus goznes aflojan y crujen un poco hacia la noche, conocen los timbres del tiempo que identifican el lugar donde habitan. Nunca son más de seis y siete tonos. Y son propios de cada chacra. Y son incorporados por el colono. Y el colono a veces silba para romper la monotonía de sus días. O canta desde el tractor para saber que existe, que él existe más allá del esfuerzo de siembra y de cosecha. Ricky tenía razón. Una Zanella 50 dobló a toda velocidad la tranquera torcida y siempre abierta y bajó el sendero que conducía a la casa, descendiendo como si no tuviera freno, a una marcha que parecía iba a seguir de largo. Pero se detuvo de un saque y el motoquero, enclenque, apoyó un pie en el suelo y luego el otro con cierta dificultad, se quitó el casco con muchos problemas por los apósitos y vendas que tenía y que le parchaban la cabeza y saludó. Era Zapato Martínez. -¡Meu Gott! –exclamó la Oma Eduviges, mezclando el portugués con el alemán –qué está pasando. Es que nunca pasaba nada en la chacra, ¡pero el lunes y ahora! ¡Estas visitas! (Capítulo 23, Pág. 108.) Nunca nadie, por más experto que sea, va a desentrañar el modo enigmático en que funcionan los deseos. Qué mecanismos se ponen en marcha adentro, porque debe ser adentro de uno, y con qué pistones colosales, para que un ser humano se levante y vaya en busca de una estrella, de una meta. Quizás sea un mandato para algunos que escapa al común de los mortales. Un pacto tácito sellado con sangre. Una fuerza de titán. La obsesión, la terquedad, de que si uno no va, no empuja, no sigue peleando, desemboca lisa y llanamente en la muerte. Eso, la muerte: tal vez sea la muerte -paradójicamente- la que grita con la voz en cuello en plena vida, por ser parte de ella, que la


109 esencia de ésta es ir para adelante, que no se puede dar marcha atrás. Y a Zapato Martínez la voz, el grito, el alarido, le revolvía los oídos. No es cierto que la muerte de los seres queridos nos despoje de pasado y de porvenir, se hablaba a sí mismo en los cuartos del fondo de su mente. La muerte de su esposa, la muerte de su carrera (truncada), la muerte de su sobrina, lo habían llevado, con alma y todo, por sumatoria de sufrimiento y soledad, al desasosiego por un lado y a la posibilidad de reivindicación por el otro. Estos tres hitos terribles eran lo que lo enfrentaban a su propio rostro y al de los demás. Es decir el Destino. (...) Pero no importan las conclusiones, importa el viaje, el intento, la odisea. Martínez sabía, siempre supo, que las muertes de las dos chicas no fueron por azar, sino que fueron asesinadas, lo que ignoraba era que había sido adoptado, por vaya a saber qué demiurgo, para ser el protagonista de una historia que pretendía cambiar el curso de las aguas. Ahí estaba el nudo del asunto. Y que ese intento necesitaba el tesón de alguien como él que, empecinado, nervioso, herido y limitado por las circunstancias, arremetía igual contra un poder infinitamente más grande. Podríamos deducir, en general, que el tamaño de los hombres no se mide alzando el metro desde sus pies, sino tomando las medidas de su enemigo. Que el esplendor de un luchador se evalúa por las dimensiones de su contrincante. (Capítulo 40. Pág. 189.) GÉNERO POLICIAL Alberto Szretter El “policial” abarca algo más que cuentos y novelas. Se lo encuentra en películas, en series de televisión, en teatro, en historietas, en los noticieros, en las revistas, en los diarios (como sección). Pero ahora vamos a hablar del género policial en literatura. ¿Cuándo nació? ¿En qué circunstancias? El género policial nació hacia la mitad del siglo XIX, por varias circunstancias que favorecieron el surgimiento de este tipo de relato. La Revolución Industrial (con la creación de una clase marginal, subempleada y con tintes delictivos y hambrienta), la explosión demográfica de las ciudades, la decadencia de la nobleza y la aristocracia y el surgimiento de una clase proletaria, etc. Era una época de crisis profunda,


110 esto significa de cambios de valores o de suspensión de los valores hasta ahí imperantes: todo hacía tambalear la seguridad clásica en un mundo sumamente cambiante: la pérdida de justicia (social, económica, individual) y la necesidad de restablecerla; la creación de los cuerpos policiales. Época también de folletines y novelas por entrega, donde había suspenso. Y tiempos de eclosión de la ciencia y la matemática y la Lógica (que se vería en algunos detectives). ¿Quién inauguró el policial? La obra que inauguró el género policial fue Los Crímenes de la calle Morgue, de Edgar Allan Poe en 1841. Acá, en Misiones, tuvimos un seguidor (casi fanático) de este autor: Horacio Quiroga. Quiroga, que no fue un escritor de policiales aunque tenga un cuento, El Triple Robo De Bellamore (1903), se declaraba públicamente un discípulo de Poe. ¿Cuántos tipos de policial hay? A) la novela problema que implica el planteo de un enigma y su resolución por medio de procedimientos lógicos y por supuesto verosímiles. Conan Doyle, Agatha Christie, Borges, George Simenon; son los autores más conocidos de este subgénero. B) El relato de intriga y suspenso donde se enfatiza la situación angustiante a resolver. El tiempo parece apremiar a los personajes; todo es contra reloj en un vértigo emocionante. Son autores ejemplares de este tipo: William Irish, Robert Bloch; Maxwell Anderson. Muchas de estas historias fueron llevadas al cine por el maestro del suspenso Alfred Hitchcock. C) El thriller. Aquí hay relatos de mucha acción y aventuras, no importa tanto resolver los casos que en muchas oportunidades ya se sabe por ejemplo quién es el asesino. Autores: Edgar Wallace, Sax Rohmer y Phillip Dick. D) la novela negra o dura, de mirada crítica sobre lo social, el poder, el dinero. Los argumentos son violentos y la distinción entre buenos y malos no es tan clara. Autores: Dashiell Hammett, Raymond Chandler, Horace Mc Coy. ¿Qué hay del policial en Argentina? A nuestro país le corresponde el honor de haber tenido el primer autor de novelas policiales en español del mundo. Esto se sabe poco o nada. Se llamó Luis V Varela y publicó en 1877 La Huella Del Crimen. En este libro un detective de nombre L´Archiduc, 10 años antes que Sherlock Holmes, usa el método deductivo para resolver casos policiales. Sherlock Holmes aparece por primera vez en Un Estudio En Escarlata, en 1887. Este precedente argentino es de valor pero nadie repara en esto y la fama le quedó al héroe inglés. Después están autores como Eduardo Holmberg, Carlos Olivera, Paul Groussac, Vicente Rosi. Más adelante Roberto Arlt, Borges


111 y Bioy Casares, por separado y juntos, ya que juntos escribieron Seis Problemas Para Don Isidro Parodi (firmaron el libro como Honorio Bustos Domecq), Rodolfo Walsh, Osvaldo Soriano, Marco Denevi, Ricardo Piglia, José Pablo Feinmann. Mempo Giardinelli, etc. ¿Cuándo un relato es policial? Porque haya un asesinato en una historia no quiere decir que estemos frente a un policial. Entonces ¿Dónde está la clave? Yo diría que en el policial hay un crimen alrededor del cual se despliega con trazos de verosimilitud una trama de ficción, de misterio y de acción intensa que intenta atrapar al lector desde el lado oscuro del ser humano. Desde la parte de noche que tenemos, esa violencia innata de la especie. Pero, en la novela policial (o el cuento) el crimen es el hecho central. En estos cuentos y novelas hay un malvado, que opera en el costado sórdido de su condición o de la sociedad y que produce desorden; y es el detective, el policía retirado, el personaje principal, el que restaura el orden. A la irracionalidad del asesino se le contrapone la racionalidad del héroe. Se es víctima del malvado, de sus ardides, de sus planes, de su astucia e inteligencia, de su codicia; hasta se corre el riesgo durante muchas páginas de que triunfe, por eso se lo persigue hasta el final del libro donde se oculta, y allí se le hace frente con las únicas armas de la valentía, la pericia, la luz de un pensamiento superior. Antes de Poe hubo historia de crímenes, etc. pero la importancia fundacional de este autor reside en sostener que los actos del personaje malo, son previsibles, que sus crímenes son consecuencia de su mentalidad constituida en acción perversa, y que por ello precisamente puede uno adelantarse a sus planes y descubrirlo. Lo que hace “policial” a un relato es que plantea de alguna manera la lógica de un delito, y el intento del héroe de desactivar este intríngulis, el enigma, esclareciendo el problema. Aunque debemos ser sinceros y concluir, para redondear, lo que decía Borges: el pretexto policial para contar un hecho delictivo es una excusa intelectual para escribir. Y agregar que, cuando un cuento o novela policiales están bien escritos, son entretenidos y poseen intensidad, son un cuento o una novela a secas. Es decir, son literatura.- (“Zapato Martínez”. Ed. El Autor. Posadas. 2012)


112 A Oma1 Eduviges morava a uns dois ou três mil metros de São Vicente, caminho à colônia. Caminho de terra. Era uma senhora de uns 70 anos, magra e cheia de vida, trabalhadora como ninguém, que habitava sua chácara com um neto, Ricardo ou Ricky, de uns quinze anos, um loirinho de franja e puro riso. A casa era de madeira sobre pilas. Mais para lá se levantava um galpãozinho também de tábuas que serviu para secar tabaco e que agora guardava ferramentas e elementos de lavoura ou para o ordenhe das poucas vacas que ainda tem. A Oma era viúva desde fazia vinte anos. Cuidava suas galinhas, uns porcos, a pequena horta e plantava mandioca e milho. Se sobrava algo de sua magra colheita o levava a vender à Feria Franca do povo. No fundo de sua casa havia árvores frutais. Ali as toronjas, limões e laranjas dobravam até o chão seus galhos carregados de cítricos. Era uma casa humilde e limpa entre uvas e timbós à que se chegava através de uns duzentos metros desde uma tranqueira dobrando um caminho vizinho. Tinha luz elétrica e um motorzinho para tirar água do poço e levá-la com uma mangueira aérea a um tanque do qual baixava o líquido por um cano de plástico a uma pia da cozinha. Antes de atravessar a parede de madeira para a pia de alumínio, fora, havia uma torneira para regar o pátio ou dar-lhe água às vasos ou lavar alguma roupa. De ali os frangos beliscavam em uma bacia estragada o lento gotejamento da torneira. O banheiro, a privada, estava a uns vinte e cinco metros caminho do galinheiro; era uma casinha de tábuas de um metro quadrado com uma porta de aniagem. A terça-feira 16 de julho pela tarde uma moto de pouca cilindrada se aproximou ali a grande velocidade. -Oma – disse Ricky olhando ao caminho- ali vem uma moto rajando. Sapato Martínez contra os Añamembuyses 1 Oma: (do alemão) significa avó. (Fragmentos) Alberto Szretter


113 Ao dizer “rajando” quis dizer “rápido”. As pessoas que moram no campo ou na mata dominam os sons. Os que habitam nas cidades possuem o ouvido destroçado de ruídos de estímulos sonoros, de buzinas, de alarmas e alto-falantes. Aqueles outros, porém, acostumados ao natural que é o silencio interrompido pelos pássaros, ou as folhas das árvores que se beijam quando as acaricia o vento, ou algum mugido distante, ou a mesma tarde quando suas dobradiças afrouxam e rangem um pouco. À noite, conhecem os sons do tempo que identificam o lugar onde habitam. Nunca são mais de seis e sete tons. E são próprios de cada chácara. E são incorporados pelo colono. E o colono às vezes assobia para quebrar a monotonia de seus dias. Ou canta desde o trator para saber que existe, que ele existe além do esforço da semeadura e da colheita. Ricky tinha razão. Uma Zanella 50 dobrou a toda velocidade o portão torcido e sempre aberto e baixou a vereda que chegava a casa, descendendo como se não tivesse freios, a uma marcha que parecia ia seguir reto. Mas se deteve de repente e o motoqueiro, enclenque, apoiou um pé no chão e depois o outro com certa dificuldade, tirou-se o capacete com muitos problemas pelos emplastos e vendas que tinha e que lhe remendavam a cabeça e cumprimentou. Era sapato Martínez. -¡Meu Gott! –exclamou a Oma Eduviges, misturando o português com o alemão – o que está acontecendo? É que nunca passava nada na chácara, mas segunda-feira e agora! Estas visitas! (Capítulo 23, Pág. 108) Nunca ninguém, por mais esperto que seja, vai desentranhar o modo enigmático em que funcionam os desejos. Que mecanismos se põem em funcionamento dentro, porque deve ser dentro de um, e com que pistões colossais, para que um ser humano se levante e vá em busca de uma estrela, de uma meta. Talvez seja um mandato para alguns que foge ao comum dos mortais. Um pacto tácito carimbado com sangue. Uma força de titã. A obsessão, A teimosia, de que se um não vai, não empurra, não segue lutando, desemboca lisa e planamente na morte. Isso, a morte: talvez seja a morte -paradoxalmente- a que grita com a voz no pescoço em plena vida, por ser parte dela, que a essência de esta é ir para adiante, que não se pode dar marcha atrás. E a sapato Martínez a voz, o grito, o alarido, lhe mexia os ouvidos. Não é verdade que a morte dos seres queridos nos despoje do passado e de porvir, se Alberto Szretter


114 falava a si mesmo nos quartos do fundo de sua mente. A morte de sua esposa, a morte de sua carreira (truncada), a morte de sua sobrinha, o haviam levado, com alma e tudo, por somatória de sofrimento e solidão, ao desassossego por um lado já a possibilidade de reivindicação pelo outro. Estes três pontos terríveis eram o que o enfrentavam a seu próprio rosto e ao dos outros. É dizer o Destino. (...) Mas não importam as conclusões, importa a viagem, a tentativa, a odisseia. Martínez sabia, sempre soube que as mortes das duas moças não foram por azar, senão que foram assassinadas, o que ignorava era que havia sido adotado, por vá a saber que demiurgo, para ser o protagonista de uma historia que pretendia mudar o curso das águas. Ali estava o nó do assunto. E que esse intento necessitava o afinco de alguém como ele que, teimoso, nervoso, ferido e limitado pelas circunstâncias, arremetia igual contra um poder infinitamente maior. Poderíamos deduzir, em geral, que o tamanho dos homens não se mede alçando o metro desde seus pés, senão tomando as medidas de seu inimigo. Que o esplendor de um lutador se avalia pelas dimensões de seu adversário. (Capítulo 40. Pág. 189) GÊNERO POLICIAL Alberto Szretter O “policial” abrange algo mais que contos e novelas. Se o encontra em filmes, em series de televisão, em teatro, em historias em quadrinhos, nos noticiários, nas revistas, nos jornais (como seção). Mas agora vamos falar do gênero policial em literatura. Quando nasceu? Em que circunstâncias? O gênero policial nasceu na metade do século XIX, por varias circunstâncias que favoreceram o surgimento de este tipo de relato. A Revolução Industrial (com a criação de uma classe marginal, subempregada, com tintes delitivos, e faminta), a explosão demográfica das cidades, a decadência da nobreza e a aristocracia e o surgimento de uma classe proletária, etc. Era uma época de crise profunda, isto significa de mudança de valores ou de suspensão dos valores até ali imperantes: tudo fazia cambalear a seguridade clássica em um mundo sumamente cambiante: a perda da justiça (social, econômica, individual)


115 e a necessidade de restabelecê-la; a criação dos corpos policias. Época também de folhetins e novelas por entrega, onde havia suspense. E tempos de eclosão da ciência e a matemática e a Lógica (que se veria em alguns detetives). Quem inaugurou o policial? A obra que inaugurou o gênero policial foi Os Crimes da Rua Morgue, de Edgar Allan Poe em 1841. Aqui, em Misiones, tivemos um seguidor (quase fanático) de este autor: Horacio Quiroga. Quiroga, que não foi um escritor de policias embora tenha um conto, O Triple Roubo De Bellamore (1903), se declarava publicamente um discípulo de Poe. Quantos tipos de policial há? A) A novela problema que implica a apresentação de um enigma e sua resolução por meio de procedimentos lógicos e por suposto verossímeis. Conan Doyle, Agatha Christie, Borges, George Simenon; são os autores mais conhecidos de este subgênero. B) O relato de intriga e suspense onde se enfatiza a situação angustiante a resolver. O tempo parece instar às personagens; tudo é contra relógio em uma vertigem emocionante. São autores exemplares de este tipo: William Irish, Robert Bloch; Maxwell Anderson. Muitas de estas historias foram levadas ao cinema pelo mestre do suspense Alfred Hitchcock. C) O thriller. Aqui há relatos de muita ação e aventuras, não importa tanto resolver os casos que em muitas oportunidades já se sabe por exemplo quem é o assassino. Autores: Edgar Wallace, Sax Rohmer e Phillip Dick. D) A novela negra ou dura, de olhar crítico sobre o social, o poder, o dinheiro. Os argumentos são violentos e a distinção entre bons e maus não é tão clara. Autores: Dashiell Hammett, Raymond Chandler, Horace Mc Coy. Que falar do policial na Argentina? A nosso país lhe corresponde o honor de haver tido o primeiro autor de novelas policiais em espanhol do mundo. Isto se sabe pouco ou nada. Chamou-se Luis V. Varela e publicou em 1877 O Rastro Do Crime. Neste livro um detetive de nome L´Archiduc, 10 anos antes que Sherlock Holmes usa o método dedutivo para resolver casos policiais. Sherlock Holmes aparece por primeira vez em Um Estudo Em Escarlata, em 1887. Este precedente argentino é de valor mas ninguém repara em isto e a fama lhe ficou ao herói inglês. Depois estão autores como Eduardo Holmberg, Carlos Olivera, Paul Groussac, Vicente Rosi. Mais adiante Roberto Arlt, Borges e Bioy Casares, por separado e juntos, já que juntos escreveram Seis Problemas Para Seu Isidro Parodi (assinaram o livro como Honório Bustos Domecq), Rodolfo Walsh, Osvaldo Soriano, Marco Denevi, Ricardo


116 Piglia, José Pablo Feinmann, Mempo Giardinelli, etc. Quando um relato é policial? Porque exista um assassinato em uma historia não quer dizer que estejamos frente a um policial. Então onde está a clave? Eu diria que no policial há um crime ao redor do qual se desdobra com traços de verossimilhança uma trama de ficção, de mistério e de ação intensa que tenta apresar ao leitor desde o lado escuro do ser humano. Desde a parte de noite que temos, essa violência inata da espécie. Mas, na novela policial (ou o conto) o crime é o fato central. Em estes contos e novelas há um malvado, que opera no costado sórdido de sua condição ou da sociedade e que produz desordem; e é o detetive, o policial aposentado, a personagem principal, quem restaura a ordem. À irracionalidade do assassino se lhe contrapõe a racionalidade do herói. Se for vítima do malvado, de seus ardis, de seus planes, de sua astucia e inteligência, de sua cobiça; até se corre o risco durante muitas páginas de que triunfe, por isso se o persegue até o final do livro onde se oculta, e ali se lhe faz frente com as únicas armas da valentia, a pericia, a luz de um pensamento superior. Antes de Poe houve historia de crimes, etc., mas a importância fundacional de este autor reside no suster que os atos da personagem mau, são previsíveis, que seus crimes são consequência de sua mentalidade constituída em ação perversa, e que por isto precisamente pode um adiantar-se a seus planos e descobri-lo. O que faz “policial” a um relato é que expõe de alguma maneira a lógica de um delito, e o intento do herói de desativar esta intriga, o enigma, esclarecendo o problema. Embora devamos ser sinceros e concluir, para redondear, o que dizia Borges: o pretexto policial para contar um fato delitivo é uma escusa intelectual para escrever. E acrescentar que, quando um conto ou novela policiais estão bem escritos, são entretidos e possuem intensidade, são um conto ou uma novela a secas. É dizer, são literatura. - (“Zapato Martínez”. Ed. El Autor. Posadas. 2012)


117 Oma (jarýi) Eduviges oiko akue mokôi térâ mbohapy su temira’âha táva San Vicente-pe tape ohóva táva okarehegua. Tape yvýgui. Ha’e peteî kuñakarai pokôi pa ary oguerekóva, ipirúva ha hekove ipyapýva, omba’apóva mavavéicha, oikómi ikokuépe hemiarirôndie, Ricardo térâ Ricky, oguerekóva papo arýrupi. Akârangue sa’yjúva, opukáva manterei. Hóga kuéra yvyrágui ojejapo’akue yvyrarakâ pehêngue ári. Amove oñemopu’â peteî ogaguy guasu oñemokâ hávape petŷ ha ko’âga oñeñongatu hápe ñemitŷ ha ñami mba’éapoha kuéra. Oma imenave’ŷva mokôi pa ary guive. Ijyryguasú kuérare oñangareko, kure kuérare avei, mitŷndy michîva oñoty hápe mandi’o ha avati. Hembýramo mba’e iñemitŷ pirúvagui omoñemu “Feria Franca” ojeheróva, itávape. Hóga korapýpe oîva yvyrarakânguéra ijyváva. Upépe yvyrarakânguera ijyva hetávagui ikarapâmbáva hikuái, oî óga ñemomirîva ha ipotîva, yvyrarakâ apytépe, oñeĝuaheháva tape oúva távagui, ñemokarêva jehasahárupi, mokôi su temira’âhárupi. Oguereko tendyry ha peteî itambojerévape oĝuenohê y ykuágui ohasáva y opu’âvarupi peteî mba’eyru guasú rupi omoĝuahêva y ógapýpe. Korapýpe oî peteî ysyry osêa ñemoakŷ haĝuâ korapy térâ ka’avo kuéra térâ jejohéi haĝuâ ao. Upégui guyra’i kuéra oñapi’û peteî ña’êgui mbegue katúpe otykýva. Jahurenda oî mokôi papópe temira’âha, jehóvo ryguasu kuéra rógape, oga’i yvyrágui ojejapóva, hokêva ao havarágui. Araapy 16 jasypoteîme ka’arukuépe oĝuahê korokôirirîme, ñakuâme. -Oma- he’i Ricky Omaña aja tapére- amo ou peteî mba’eyru yvy mondoro hápe. He’ívo upéicha he’ise pyaépe. Ava oikóva ka’aguy ha ñúreipi oikuaa porâ tyapu kuéra. Oikóva távarupi ijapysa mbyaipa pu’atâre. Sapatu Martínez ñemoî “Añamemby kuéra” rehe (Pehêngue) Alberto Szretter


118 Ambue kuéra katu heko hekópe, ojepokuaa kirirîme guyra’i ñe’êrente oñemopa’ûva, térâ yvyrarakâ omýiramo oñehetû vaicha yvytu mongu’épe, térâ peteî ombureáva mombyrýgui oúva, oikuaa arâ tyapu imba’éicha, oikove hápe mba’éicha. Pokâ umi tyapu. Kokue peteîteî oguereko. Ha ava sapy’a oturuñe’ê omondoro haĝua ipumbyajúva. Térâ opurahéi imba’eryru mondoroha guive oikuaa haĝuâ oikoveha, oikoveha ñemitŷ ha mitŷmono’o ñeha’âgui. Hupireko Ricky. Peteî “Zanella 50” omokarê hape, ikatu haĝuâicha ojejoko, ojejoko’ŷva guáicha. Jepe opyta sapy’a ha itendota, omoî peteî ipy ha upéi ambue hasýpe, yvy ári, oipe’a iñakâo’atâ hasýpe avei, iñakâgui ojejokua hágui ha omomaitei. Ha’éva Sapatu Martínez. -¡ Meu Gott!- he’i sapukáipe Oma Eduviges, portugués ha alemán ñe’ê jehe’ápe- Mba’éiko ojehúva. Araka’eve ojehúva mba’eve kokuépe, ¡Jepe arakôi ha ko’aĝa! ¡Ko’â Mbohupa! (Pehêngue 23, rogue 108) Avave araka’eve, oikuaavéva jepe, oikuaáne mba’éichapa oiko jepota mboguata. Mba’éichapa oñepyrû pype guive, oiméne ha’e upéicha, orepype guive, ha mba’éichapa omongu’e avápe opu’â haĝuâicha osê oheka mbyja, oheka ĝuahê hápe. Oiméne mba’e ojehúva peteîteîmente. Peteî ñe’ê ojoajúva tuguýre oñemo ha’ânga kuatiáva. Mbaretépe ñandegueraháva, ñanemyañáva, ñañorâiro’ŷramô osêva’êra ñemanóme. Upéva, ñemano: ikatúne ha’e ñemano- ñe’êparáicha osapukáiva ahy’o ñe’ê ajúrape hekovetépe, ha’éva imba’e pehê, imba’etéva ñanemyañáva tenonde gotyo, ikatu’ŷva jajevy. Ha Sapatu Martínezpe ñe’ê, Sapukài ha guahu ijapysa ombopy’apeteî. Añete’ŷ mbora’e. maymáva jahayhúva ñemano oipe’aha ojehúvaekue ha ouva’erâme, ojepy’amongeta. Hembireko ñemano, hembiapo syry ha ojaposéva ñemano, ipehêngue ñemano, ogueraháva’ekue ichupe jeikoasýpe ha tyre’ŷme, ha avei, ambue yképe, pyhyjeîpe. Upéva ombo py’a tarováva chupe. Upéva ha’e Tenonderâ. Marave oî imba’eguasu véva jeguatágui, ñeha’âgui, tapére ñaneha’âróvagui. Martínez oikuaa upéva. Ñemano ndaha’éi mba’e po’águinte, ojejuka’akue hikuái, oikuaa’ŷva ha’e oñe temirairôha, ndajaikuaáiva máva haihárare, ha’e haĝuâ apoha tee peteî mombe’upýgui oipotáva omokarê ysyry rape. Upépe oîva imba’eguasu véva. Upe


119 ñeha’â tekotevêmi ñeha’â mbarete ha’éichagua, puatarara mbaretéva, imba’èmbyasýva, jepemaramô oñemoîvaerâ jepuaka’ŷvare tuichavéva renondépe. Ava tuichakue ndañaha’âi temira’âháme, ikatu jajapyhýrô amotorei ha’ângahápe. Oñorairôva oñeha’âva rendy oje ha’âva ombohováivaha tuichakuére. (Pehêngue 40. Rogue 189) Mba’eaty Tahachigua Mba’eaty tahachiguápe oikeve mombe’u ha ñe’ê puku rekove ra’ângágui. Ojejuhu ta’ânga mymýipe, kuatia ñe’ême opavavéicha oîvape; momarandu hápe, kuatia tapia guápe, ha ipehênguépe. Ko’áĝa jepe ñañe’êta mba’eaty “Tahachiguágui” ñe’êporâ mbo’e hápe. Araka’épa heñói? Mba’éichapa?. Ko mba’eaty heñói’akue arapukusârekove paporundymbytépe. Pyvu guasu oiko va’ekue karakatúpe (omoñapysêva ava aty mboriahu ñembyahýikuérape), omomirî’akue imarangatu rekóvape, ha omoapysê mba’apohakuéra atýpe. Heta mba’e oñembojere yvy ape ári. Añete hekope’ŷme oñepyrû Tahachigua rembiapo. Kuatiañe’ê opavavéichagua ojekuaa ha mba’ekuaa ha arandu tuicha okakuaa. Edgar Allan Poe , ary 1841-pe, oñepyrû kóva ko mba’e aty, hérava “Los Crímenes de la calle”. Ko’ápe, Misiones-pe, oî’akue hakykue guatáva hérava Horacio Quiroga, jepérô ha’è ndohaíri “Tahachiguagui”, oje kuaauka hemimbo’éicharamô. Ambue heta oî ohaíva ko mba’eatýpe: Conan Doyle, Agatha Cristie, Borges, George Simenon, William Irisch, Robert Bloch, Maxwell Anderson. Ko’âva mombe’úgui, heta ojegueraha ta’ângamymýipe. Heta mba’égui oñe’ê avei, póguy pu’akágui, pirapirégui, ha ojehe’a mombe’upy pukukuére mba’embyasy, kyhyje, ñorairô, ñemano. Ñane retâ Argentina-pe oî’akue peteî apohára hérava Luis Varela, ary 1877 pe ojekuaauka “La Huella del Crimen”rupi. (Mba’eapovai pypore). Oîva avei ambue kuatiahai apohára: Eduardo Holmberg, Carlos Olivera, Paul Groussac, Vicente Rosi. Upérireve Roberto Arlt, Borges ha Bioy Casares, ha’eñónte ha oñondive, oñondive ohaíva’ekue “Seis Problemas para Don Isidro Parodi “ (ojekuaauka Honorio Bustos Domecq raicha), Rodolfo Walsh, Osvaldo Soriano, Marco Denevi, Ricardo Piglia,


120 José Pablo Feinmann. Mempo Giardinelli, ha ambuekúera. Ko mba’eaty “Tahachiguápe” oî arâ angaipajuka, upe ijerére oñembokakuaa mombe’upy herûnguáva, ojapyhýva kuatia omoñe’êvape. Angaipa jejuka ha’e apopyre mbyte imba’e guasuvéva. Ko’â mombe’upýpe oî peteî iñañáva imba’eapo vaíva, ha oîva avei peteî tekove ohekáva ñemohenda. Ojehechauka mba’éichapa ojapo vai ha mba’éichapa ojejapo porâ arâ, mombe’upy pukukuére hi’ânte vaicha oñemotenondéta imba’eapo vaíva, ha upéi oñemotenonde je’y imba’e porâva. Poe mboyve oî’akue mombe’upy angaipajejukarâ, imba’eguasu véva ko haihaapoháragui ha’e ohechaukaha umi mba’eapo vai ikatu oñe’ê ñemotenonde, osê haguére iñapytu’ûgui. Ojehechaukáva mba’e tapérerupi oguata angaipajuka ha mba’éichapa ikatu ñamohêsakâ. Ipahápe, he’iháicha Borges, Tahachiguágui jehai, ha’e peteî imba’erehénte jehai haĝuâ. Ha mbojo’ápe ja’e arâ, mombe’upy Tahachiguágui ojejapo porâramô, ombovy’a ha ha’e avei ñe’ê porâ mba’eha. (“Zapato Martínez”. Ed. El Autor. Posadas. 2012)


121 Aquella mujer guayreña… Quisiera intentar una historia distinta de la mirada de los hombres, una que venga de las vertientes de la tierra, por una memoria materna, de más allá de mis venas. Allí sentada, en las espaldas de un rancho, una mujer cargaba del pozo, agua mansa y fresca, vertiendo pensamientos hacia una lejanía que tocaba el cielo. El verde amanecía en su sabor a menta y un tiempo de soledad cabía en cada cosa. La mujer desperezaba en sus años, una casi madurez; recogía el largo vestido, intrépidamente, con pies descalzos, recibiendo la comunicación con la siembra cercana; las voces respondían crujientes mensajes y ella se creía sola. Poco a poco fueron haciéndose ciertas, desde el monte, unas sombras lentas y fuertes, con otros colores de ropajes, con paso de caza y mirada alerta; ella fue precavida y se aferró al perro guardián que anunciaba presencias ajenas. Luego, el más erguido, en el caballo más grande, dio el saludo formal, con sonrisa franca, pidiéndole para él y sus hombres, agua, para hacer un descanso y continuar. La mujer entendió que no debía temer cuando bajaron las armas y detuvieron los cuerpos. Les fue permitiendo uno a uno, la calma en sus gargantas, mientras escuchaba susurrantes diálogos en ese castizo que ella no comprendía bien, acostumbrada al guaraní de esos lugares. Dejó de Cuentos breves Nancy Mariela Vendrell


122 averiguar cualquier otro detalle; simplemente se conformó con verlos altivos, a pesar de la fatiga, seguros, sin mucho despliegue. Tiempo después, se fueron incorporando; cada uno volvió a su caballo y aquel al que nombraban “General”, desplegando un largo paño celeste y blanco, convocó a la marcha renovada, y se fue Manuel entre otras caras, un Manuel avanzando por las tierras paraguayas. Sin remedios Tal vez pueda decirse que es un deslinde en la memoria, la búsqueda de un punto en el continuo ovillar de biografías, pero era así de simple: una mujer de frágil contextura, pendiente de un camino, con los ojos en transparencia, lejanos, joven en su juventud contrahecha debilitada por los límites de un aire sin esperanza. Ella iba en la carreta, y a sus espaldas, aquella compañía, todavía hueca, perdonándole la vida. Sentirse esposa solo fue una circunstancia social, quizás, demandada para darle al General, la altura de un gigante y a ella, el espacio de seguirlo. Fue madre, según los preceptos, tal vez, con la obligatoria muestra de fecundidad. Ahora era casi una fantasmagórica imagen yendo. Pedregales, esquinazos, ella, el que guiaba, y detrás roncando en el bamboleo, el sino de su propia partida. El atardecer la fue durmiendo, apaciguando el dolor de su delgado y blanco cuerpo; sueños fatuos, personas se sucedían en marchas a su alrededor; fue ceniza un momento, polvo en aquel camino transcurriendo. Aquietada, apretando el pañuelo como a una última posibilidad de lágrimas, solamente el prometido encuentro con aquel esposo ausente, la sostenía sin más apasionamiento que estar entera en medio de tanto duelo. El sol fue descubriendo después de sombras, indicios de urbanidad, largos días, somnolientos, irrecuperables, quedaron a sus espaldas… Allí al frente, comenzaron a vislumbrarse los alrededores de Buenos Aires, detalles familiares, la íntima seguridad de recorrer rostros esperándola. Fue incorporándose, casi olvidada que detrás, siempre, el


123 cofre de madera, con su boca abierta, le seguía anunciando que faltaba poco. La carreta se detuvo más no su corazón, por primera vez, renaciendo ante la proximidad de los afectos. Aún no distinguía el rostro moreno aguardándola, pero presentía la inmensidad de tenerlo; abandonó el coche, no quiso volverse, no quiso pensar, que todo el trayecto, el ataúd que la acompañaba por si sucedía lo preanunciado, también se detenía con ella; escapó con pasos rápidos, sintiendo la mirada lúgubre persiguiéndola. ¡Remedios! gritó alguien y fue un despertar, sin General, sin hija, ataviada para otra voz llamándola.


124 Aquela mulher guayrenha… Quero tentar uma historia diferente do olhar dos homens, uma que venha das vertentes da terra, por uma memória materna, mais além de minhas veias. Ali sentada, nas costas de um rancho, uma mulher carregava do poço, água mansa e fresca, vertendo pensamentos para uma distância que tocava o céu. O verde amanhecia em seu sabor a hortelã e um tempo de solidão cabia em cada coisa. A mulher espreguiçava em seus anos, uma quase maturidade; recolhia o longo vestido, intrepidamente, com pés descalços, recebendo a comunicação com a semeadura por perto; as vozes respondiam rangentes mensagens e ela se achava sozinha. Pouco a pouco foram fazendo-se certas, desde a mata, umas sombras lentas e fortes, com outras cores de roupagens, com passo de caça. E olhar alerta; ela foi precavida e se aferrou ao cachorro guardião que anunciava presenças alheias. Depois, o mais erguido, no cavalo maior, deu o cumprimento formal, com sorriso franco, pedindo-lhe para ele e seus homens, água, para fazer um descanso e continuar. A mulher entendeu que não devia temer quando baixaram as armas e detiveram os copos. Foi-lhe permitindo um a um, a calma em suas gargantas, enquanto escutava murmurantes diálogos em esse castiço que ela não compreendia bem, acostumada ao guarani desses lugares. Deixou de averiguar qualquer outro detalhe; simplesmente se conformou com vê-los altivos, a pesar da fatiga, seguros, sem muita dispersão. Tempo depois, foram-se incorporando; cada um voltou a seu cavalo e aquele ao que nomeavam “General”, desdobrando um longo pano celeste e branco, convocou à marcha renovada, e se foi Manuel entre outras caras, um Manuel avançando pelas terras paraguaias. Contos breves Nancy Mariela Vendrell


125 Sem Remédios Talvez possa dizer-se que é um deslinde na memória, a procura de um ponto no continuo enovelar de biografias, mas era assim de simples: uma mulher de frágil contextura, pendente de um caminho, com os olhos em transparência, distantes; jovem em sua juventude contrafeita debilitada pelos limites de um ar sem esperança. Ela ia na carreta, e a suas costas, aquela companhia, ainda oca, perdoando-lhe a vida. Sentir-se esposa só foi uma circunstância social, talvez, demandada para dar-lhe ao General, a altura de um gigante e a ela, o espaço de segui-lo. Foi mãe, segundo os preceitos, talvez, com a obrigatória mostra de fecundidade. Agora era quase uma fantasmagórica imagem indo. Pedregais, arestas, ela, o que guiava, e trás roncando no bamboleio, o sino de sua própria partida. O entardecer a foi dormindo, apaziguando a dor de seu magro e branco corpo; sonhos fátuos, pessoas se sucediam em marchas a seu redor; foi cinza um momento, pó em aquele caminho transcorrendo. Aquietada, apertando o lenço como a uma última possibilidade de lágrimas, somente o prometido encontro com aquele esposo ausente, a sustinha sem mais paixão que estar inteira em meio de tanta dor. O sol foi descobrindo depois de sombras, indícios de urbanidade, longos dias, sonolentos, irrecuperáveis, ficaram a suas espaldas… Ali na frente, começaram a vislumbrar-se os redores de Buenos Aires, detalhes familiares, a íntima seguridade de recorrer rostos esperando-a. Foi incorporando-se, quase esquecida que detrás, sempre, o cofre de madeira, com sua boca aberta, seguia-lhe anunciando que faltava pouco. A carreta se deteve mais não seu coração, por primeira vez, renascendo ante a proximidade dos afetos. Ainda não distinguia o rosto moreno esperando-a, mas pressentia a imensidade de tê-lo; abandonou a carruagem, não quis volver-se, não quis pensar, que todo o trajeto, o ataúde que a acompanhava por se acontecia o preanunciado, também se detinha com ela; fugiu com passos rápidos, sentindo o olhar lúgubre perseguindo-a. Remédios! Gritou alguém e foi um despertar, sem General, sem filha, ataviada para outra voz chamando-a.


126 Amo Kuña Guaireña Añeha’âta peteî mombe’upy ojuavýva yvypóra ma’êhágui, peteî oúva yvyape ykuágui, syrehegua mandu’aha rupi, che ruguyryru rirevégui. Upe oguapyhápe, tapŷi kupépe, peteî kuña oĝuenohê y ykuágui, y ho’ŷsâ ha imarangatúva, ohekuavóva py’a ñemongeta, mombyry gotyo, yvágape oĝuahêva. Iko’êva hovy ka’atîhéva ha peteî ára ha’eñóva ija peteîteî mba’e apytépe. Kuña ojepyso hi’ári kuérape, hi’aju haimete, omono’ô isái puku, kyhyje’ŷreha, pynandi, ojapyhýva marandu ñemitŷ iñaĝuívandi; ahy’o ñe’êkuéra ombohováiva marandu opururûva ha ha’e oimo’â ha’eñoha. Mbegue katúpe oñemo’añete ohóvo, ka’aguýgui ta’ânga mbovy, mbegue ha imbaretéva, ijao paráva, iguata jeporekávare. Ha oma’ê porâ ra’ê; ha’e ojepytaso jagua ñangarekoháre omombe’úva ohecháva. Upéi, opu’âvéva, kavaju tuichavéva guive, omomaitei hekopete pukavy hesakâva reheve, ojerure y ichupekuéra ĝuarâ, opytu’umi jave ombojoeheve je’y haĝuâicha hapekuéra. Kuña ndokyhyjéi, ohecha rire omboguejyha imbokakuéra ha ojokora’ê hetekuéra. Oheja peteîteîme py’aguapy ijahy’ópe kuéra, ohendu aja ñemongeta karai ñe’ême, ha’e oikuaa porâ’ŷva, ojepokuaáre ñe’ê Guarani upegua. Ojeheja porandúgui, ohechánte ichupekuéra, ijyvatéva, kane’ô reheve jepe, oñemopu’âva, jepyso heta’ŷre. Upe rire, oñepyrû opu’âmba; ojevy hikuái ikavajúpe ha amóva ojeheróva “General”, oipysohápe peteî ao veve puku hovyasy ha morotîva, ohenói ombojoapy je’y haĝuâicha hape kuéra, ha oho Manuel ambue tova kuéra apytépe, peteî Manuel omotenondéva Paraguái yvy kuéra. Mombe’upy kuéra mbykýva Nancy Mariela Vendrell


127 Pohâ’ŷ kuéra Ikatúne ja’e ha’eha akângatúgui omohesakâ, jehekahápe avareko mombe’upýpe: Ha’éva peteî kuña hetepy jekareíva, tapégui oha’âróva, hesa hesakâme, Omaña mombyrýva, kuñataî pyahu ipyahu hápe, ikangýva omokañy jepégui ijerovia. Ha’e ohóva yvyrajerépe, ha ikupépe, amo oñemoirûva, jepe ikua nandíva, ohañirôva ichupe. Ñeñandu tembirekórô ha’evakue avareko ñembyaty mba’énte, ombohovái akue General jerurépe, oñeme’ê haĝuâ popeno yvate ichupe ha henda omoña haĝuâicha iménape. Ha’éva avei sy, ojejapo arâicha, ohechuka haĝuâicha ikatúha, ko’áĝa ha’e peteî ta’ânga póraicha ohóvo. Ka’aru pytû omonge chupe, ombohasa mive tasy hete piru ha morotîgui; iképe ohecha opavavépe oguatáva ijerére, oiko chugui tanimbu sapy’a, yvyku’i upe tape ohóvare. Mombyta hápe ojopy hápe ao’i ipaha katu tesay’ŷre, ojokóva ichupe, jejuhu oikovarâ iménandi. Kuarahy iñapysêva omohesakâ ta’ângakuéra, tavareko, ára kuéra ipukúva, hopehýiva, ijapyhy jevy’ŷva, opytáma ijatukupépe. Upépe henondépe ojehecháma táva Buenos Aires –jere. Oñembo’y ohóvo, imandu’a’ŷre karameĝua jejuru pe’ápe, omomarandúva chupe, pokâma opyta. Yvyrajere opyta, ipy’a ovy’a heñói je’y vaicha hi’aguîre hayhuhárakuéra. Jepe ndohecha porâi hova hû nungáva oha’âróva ichupe, oñandu oguerekótaha vaicha; oheja mbayrujere, ndo jevyséi, ndojepy’a mongetaséi, upe teongue ryrúndi ohóva hendive, ojehu katúramô oñe ha’arôva ha opytáva hendive; ojehekýi guata pya’épe, oñandu aja upe maña angaataha omuñáva ichupe. ¡Remedios! Osapukái peteî ha ha’e peteî jepáy, General-ŷre, imemby’ŷre, ñembo avo porâmarô ambue ahy’o ñe’ême ohenóiva ichupe.


128


129 Carta a Andresito Guaycurarí Me siento un poco audaz e irrespetuoso señor Guaycurarí –valor y gritollamarlo como todos, Andresito, simple, diminutivo –cariñoso y filial, es verdad, y hasta amorosopero poco apropiado para un hito de clamor y granito, un infinito corazón de machete, valeroso y primordial, indio, lapacho andante, todo una tribu tú, tú solamente, río Uruguay, tierra Uruguay, fragante jazmín del país, barro y miel que fuiste casi Artigas, Artigas, inocente y fiel, una alegría casi triste. Sonetos Recordando a Gustavo García Saraví


130 Belgrano llega a Candelaria Belgrano es un silencio, una plegaria, un caballo cayéndose, un empeño de excesivo tamaño –casi un sueño de puro sueño adentro -.Candelaria es la última mano hospitalaria del país, y allí piensa (o se hace ensueño) en él mismo y su suerte, en un pequeño o grande amor dejado como un paria, un canario, un olvido, en Buenos Aires, la incomprensible gloria y sus desaires, el triunfo, la derrota. Después reza, cruza el río atigrado, y se dirige hacia la soledad. Siente que empieza a ser. Hay alguien o algo que lo elige. Horacio Quiroga II No es difícil pensarlo, revivirlo en yacaré y corzuela, contemplarlo mirándonos adentro –barba, marlo de su cosecha, monte, simple mirlo del bosque –hacernos él y repetirlo cuando prepara un cebo, acompañarlo en su canoa o en el mate, amarlo en mitad de sus odios, presentirlo en cada cosa que haga: una sentencia, un asador, un techo, una inocencia nupcial sin pizca de inocencia, un cuento.


131 Sentirlo y presentirlo en la tortura feliz de ser Quiroga, una locura cuerda y fatal, un largo desaliento. Habla el último indio No sé por qué ni cómo sobrevivo ni cual es la razón que me sostiene, ni de dónde proviene y me mantiene la parte de tristeza que recibo. Tengo la libertad y soy cautivo, el corazón me tiene y no me tiene, vengo desde los dioses y no viene ningún dios a decirme que estoy vivo. Apenas si perduro, si comprendo el triste oficio de seguir latiendo en mitad del silencio y el despojo. Dadme al menos un agua y una arena, una ilusión, una verdad, un ojo. Quiero mirarme adentro de mi pena. (“Misiones”. Publicación del Banco de la Provincia de Misiones. 1980)


132 Carta a Andresito Guaycurarí Sinto-me um pouco audaz e sem respeito Senhor Guaycurarí – valor e gritoChamá-lo como todos, Andresito, Simples, diminutivo – carinhoso. E filial, é verdade, e até amoroso. Mas pouco apropriado para um marco De clamor e granito, um infinito. Coração de facão, corajoso. E primordial, índio, ipê andante, Toda uma tribo tu, tu somente, Rio Uruguai, terra Uruguai, fragrante. Jasmim do país, lama e mel que fostes. Quase Artigas, Artigas, inocente. E fiel, uma alegria quase triste. Belgrano chega a Candelária Belgrano é um silencio uma pregaria, Um cavalo caindo-se, um empenho De excessivo tamanho – quase um sonho De puro sonho dentro - Candelária É a última mão hospitaleira Do país, e ali pensa (ou se faz sonho) Sonetos Recordando a Gustavo García Saraví


133 Nele mesmo e sua sorte, em um pequeno Ou grande amor deixado como um pária, Um canário, um esquecimento, em Buenos Aires, A incompreensível gloria e seus desaires, O triunfo, a derrota. Depois reza, Cruza o rio atigrado, e se dirige. Para a solidão. Sente que começa A ser. Há alguém ou algo que o escolhe. Horacio Quiroga II Não é difícil pensá-lo, revive-lo. Em Jacaré e veados, contemplá-lo Olhando-nos dentro – barba, espiga De sua colheita, mata, simples melro Do bosque – fazer-nos ele e repeti-lo Quando prepara um cevo, acompanhá-lo Em sua canoa ou no mate, amá-lo Em metade de seus ouvidos, pressenti-lo Em cada coisa que faça: uma sentencia, Um assador, um teto, uma inocência Nupcial sem pitada de inocência, um conto. Senti-lo e pressenti-lo na tortura Feliz de ser Quiroga, uma loucura Cordata e fatal, um longo desalento. Fala o último índio Não sei por que nem como sobrevivo Nem qual é a razão que me sustem, Nem de onde provem y me mantém A parte de tristeza que recebo.


134 Tenho a liberdade e sou cativo, O coração me tem e não me tem, Venho desde os deuses e não vem Nenhum deus a dizer-me que estou vivo. Ainda se perduro, se compreendo O triste oficio de seguir batendo A metade do silencio e o despojo. Me da ao menos uma água e uma areia, Una ilusão, uma verdade, um olho. Quero olhar-me dentro da minha pena. (“Misiones”. Publicación del Banco de la Provincia de Misiones. 1980)


135 Kuatia ñe’ê Andresito-pe ĝuarâ Añeñandu michî py’aguasuve ha poyhu’ŷre Karai Guaycurari- py’aguasu ha Sapukáioñehenói opavavéicha, Andresito, kate’ŷ hekópe, kýtomi, hekorayhúva Ha añete hápe, jepe porohayhúva háicha jepe michî yvyja itaha Sapukái pájéme ĝuarâ ijapyra’ŷva iñe’â kyse guasúgui, ha ipy’a guasu. Tenondevegua, Ava, Tajy oguatáva, ndénte peteî te’ýi , nde añoiténte, ysyry Uruguái , yvy Uruguái, hyakuâ vu. Tetâgua yvoty, tuju ha eirete ha’e akue Haimete Artigas, Artigas marâ’ŷ Ha jeroviapy, peteî vy’a haimete ñembyasy. Belgrano oĝuahe Andelaria-pe Belgrano ha’e peteî ñembo’e jerure kirirî, Kavaju ho’áva, ñeha’âme Tuicha’etereíva -haimete kerecha Kerecha hyepýpegua-. Candelaria Ha’e po ipaha oñeme’êva Tetâgua, ha upépe oñakângaeta (terâ okerecha) Sonetos Recordando a Gustavo García Saraví


136 Ijupe ha ipo’ápe, peteî michî Térâ tuicha mborayhu ojehejáva tyre’ŷícha, Guyraju peteî, peteî tesarái, Buenos Aires-pe, Tekopyty’ŷ veragy Ipu’aka, jepytatapykuépe, upéi oñembo’e, Ohasa ysyry jaguarete joguaha, ha Oho tave’ŷgotyo. Oñandu ha’éha. Oî peteî térâ peteî mba’e oiporavo pyréma ichupe. Horacio Quiroga II Nda hasýi ñaimo’â ichupe, ñamoingove Jakarépe, ñama’ê hese Ñande pype ñamañárô-hendyva, avati Ygue omono’o hague, ka’aguy, guyraûmínte Ka’aguýgui- ñañembo ha’éicha ramô ha Ñambojevy ojapo hápe ñandy, ñamoirû Ijygápe térâ ka’a’y’uhápe, jahayhu Iro’yrô’ŷ kuéra apytépe, ñamopy’a ra’â Mba’e tapiaite ojapóvape: peteî ñe’êpaha, Peteî moka’êha, ógahoja, py’apotî Mendarégui marane’ŷ ku’i’ŷva, peteî mombe’u. Ñañandukuaa ha ñenupâ Jepy’apy vy’a ha’égui Quiroga, peteî tarova, Itavy’ŷva ha pane, ipukúva teko kangy. Oñe’ê peteî ava paha Ndaikuaái mba’érepa ha mba’éichapa aikove gueteri Ha mba’e rupíre ajejoko, Mo’ôguipa ou ha chembo jepytaso Ñembyasy pehêngue ajapyhýva.


137 Che sasô ha che ñe’â pyhy, Ñe’â cheguereko ha ndacheguerekói, Aju moñanguéragui ha mavave ndoúi he’i chéve aikoveha. Hasýpe Aiko, ahechakuaáramô Ñangarekua ñembyasýpe che py’a tytýi Kirirî ha ñemoperô mbytépe. Peme’êmína chéve y ha yvy ku’i jepénte, Peteî jeroviauka, peteî añeteha, peteî tesa. Ajehechase che ângaipa ryepýpe. (“Misiones”. Publicación del Banco de la Provincia de Misiones. 1980)


138


139 Araucaria Araucaria codiciada mujer de madera esbelta perfecta mástil en el que iza su bandera la patria vegetal Araucaria reina absoluta de la selva copa de brindis en la que bebe el monte la savia de la tierra Oigo llorar al paisaje cuando la ambición usurpa tu estatura Araucaria erguida oración que sobrevive las tempestades del siglo cáliz silbido parabólica antena abierta al universo Poemas Karoso Zuetta


140 CANTO RODADO del Moconá (*) Un cardumen de cascajos orbita en los remolinos hay murmullos de guijarros en las burbujas del río que se despeña en los saltos tragando todo en su brío Son curuvicas de lava redondeando sus aristas esquirlas de los volcanes quitándose las cenizas traídas desde otra era por el fuego de la vida Moconá rolling stones1 vuelve el río a crecer pedra chata2 no choão suavidad en los pies viaja el ripio cantando hacia Itacaruaré3 Si la vida fuese un río su cauce sería el tiempo si los versos fueren piedras lanzados al mar de un pueblo serían canto rodado las coplas que andan diciendo limándose en las gargantas de quienes cuentan misterios en cantares o relatos que le escucharon al viento y que serão pedregulho lá nas ilhas do silêncio4 Moconá rolling stones uruguá5 mineral musitando secretos al oído de Thay se oye un canto rodado por el río Uruguay (*) Moconá: Trad. guar. : El que todo lo traga Saltos del Moconá, ubicado en el Dto. de San Pedro, Misiones, en el río Uruguay, frontera con el Brasil. 1 Rolling stones: Ing. : Piedra rodando. 2 Pedra chata : Trad. Port. : Piedra chata; no choão: En el sueIo. 3 Ita caru aré: Guar: Piedra gastada por el tiempo. Nombre de un pueblo sobre el Alto Uruguay misionero. 4 Serão pedregulho lá nas ilhas do silêncio. Trad. Portugués: Serán pedregullo en las islas del silencio. 5 Uruguá: Guar.: Caracol de agua.


141 Lunazul del Iguazú Nocturnos con lunas llenas mes de abril en Iguazú despliega el cosmos su escena refleja el río esa luz y las cataratas suicidio del agua tiñendo su espuma de plata y azul Silencio grito salvaje pasarelas de babel húmedo aroma el follaje relente suave en la piel y las cataratas gastando la piedra temblor de la tierra bajo nuestros pies Con lunas llenas azules el paisaje original solita dama entre nubes amatista sideral y las cataratas desnudez del río excitando duendes en la oscuridad Toda la belleza cuánta maravilla asombro y ensueño mundo natural


142 Araucária Araucária Cobiçada mulher de madeira Esbelta Perfeita Mastro no que iça sua bandeira a pátria vegetal. Araucária Rainha absoluta da selva Taça de brindes Na que bebe a mata A seiva da terra Ouço chorar a paisagem Quando a ambição usurpa tua estatura Araucária Erguida oração que sobrevive As tempestades do século Cálice Assobio Parabólica antena Aberta ao universo Poemas Karoso Zuetta


143 SEIXO ROLADO do Moconá (*) Um cardume de cascalhos orbita nos redemoinhos Há murmúrios de seixos nas borbulhas do rio Que se despenha nos saltos tragando tudo em seu brio São curuvicas de lava redondeando suas aristas Esquírolas dos vulcões tirando-se as cinzas Trazidas desde outra era pelo fogo da vida Moconá rolling stones1 volta o rio a crescer Pedra chata no chão, suavidade nos pés. Viaja o rípio cantando para Itacaruaré2 Se a vida fosse um rio seu leito seria o tempo Se os versos fossem pedras lançados ao mar de um povo Seriam seixo rolado as coplas que andam dizendo. Limando-se nas gargantas de quem conta mistérios Em cantares ou relatos que lhe ouviram ao vento E que serão pedregulho lá nas ilhas do silêncio Moconá rolling stones uruguá4 mineral Sussurrando segredos ao ouvido de Thay Ouve-se um canto rodado pelo rio Uruguai (*) Moconá: do guarani: O que tudo o traga 1 Rolling stones: do Inglês: Pedra rodando. 2 Ita caru aré: do Guarani: Pedra gastada pelo tempo. Nome de uma cidade sobre o Alto Uruguai missioneiro. 3 Curuvicas: do guarani: pedaços pequenos 4 Uruguá: do Guarani: Caracol de água.


144 Lua azul do Iguazú Noturnos com luas cheias Mês de abril em Iguazú Desdobra o cosmos sua cena Reflete o rio essa luz E as cachoeiras suicídio da água Tingindo sua espuma de prata e azul Silencio grito selvagem Passarelas de babel Úmido aroma e folhagem Relente suave na pele E as cachoeiras gastando a pedra Tremor da terra baixo nossos pés Com luas cheias azuis A paisagem original Sozinha dama entre nuvens Ametista sideral E as cachoeiras nudez do rio Excitando duendes na escuridão Toda a beleza quanta maravilha Assombro e sonho mundo natural


145 Kuri’y Kuri’y Itaryrýiva Kuña yvyrágui Hete porâva Iporâjepéva Yvyra ñembo’y omyasâihápe Ka’avo retâgui poyvi. Kuri’y Kuña muburuvicha guasu Ka’aguy jára Y’uha he’ŷiha Hoy’úvape ka’aguy Yvýgui ijyvyraysy. Ahendu ñupyso rasê Potaasy oñemomba’e jave Nde yvatekuére Kuri’y Oñemopu’âva ñembo’e oikovéva Amapochy arapukusâ rekove rire Y’uha mba’e Tupâ rehegua Turuñe’ê Yvyra opu’âva Ojepe’áva arapyravêpe . Ñe’ê poty Karoso Zuetta


146 Itakuruvi opoía Moconápe guare Peteî piraatýra itakuruvígui ojere yjepyvúpe Ijayvu ita ku’ikuéra yrakâ akâmambúme Ho’áva ytu kuérape omokôva opamba’e kyre’ŷme. Ha’e tatakua rusu itakury pehêngue’i oñemboapu’áva Itakury ku’i ojehekýiva itanimbu Oguerúva ymaguarégui tata tekovekue. Mocona “Rolling Stones” oñepyrû jey ysyry okakuaa “pedra chata no choâo” pykuérape hu’ûva Oguata ita ku’i purahéipe Itakaruare gotyo. Teko ha’éramô ysyry hupa ha’e arâ ára. Ñe’êpoty ha’é ramô ita ojejapíva y’para retâme Ha’é arâ itaku’i purahei michî oikóva he’i Oñemosŷiva omombe’úva herûngua ahy’ópe Purahéi kuéra tèrâ mombe’upýpe yvytu oñehendu’akuégui Ha “serâo pedregulho lá nas ilhas do silencio” Moconá ita ku’i Urugua itaaty Ñe’ê mbegue “Thay” apysápe Oñehendu purahéi itaku’i jeréicha, Uruguái ysyrýre. Y guasúgui Jasy hovy Heko pyharéva ñasaindy renyhêmba rehe Jasyrundy Yguasúpe Ára omyasâi ha’ânga Ysyry ohesape pe araresa. Ha ytororô ojehekove’o Omongolo hyjúi kuarepotitî ha hovýgui. Kirirî ,Sapukái ka’aguygua “Babel”gui jeguataha


147 He’ô hyakuâ toguekuéra Ysapy vevýi ipirépe Ha ytororô ombyaíva itápe Yvy ryrýi ñande py guýpe. Jasy hovy henyhêmbáva Yvy ra’ânga ypykue Kuñakarai ha’eño araitî apytépe Itapytaû jasyrata. Ha ytororôkuéra ysyry opívo Omo akâ raku póra kuérape pytumbýpe. Opamba’eporâ magma tembiechapy Pynandi ha kerecha yvypavê reko.


148


149 Antonio Kaczorrowski caminó dos kilómetros que separaban al puerto sobre el río Comandaí, de la pequeña capilla del poblado. Hacía solo dos meses que había llegado de Wadowice natal en busca de un futuro mejor. La situación en Polonia era cada vez más difícil, los invasores habían dividido el país dejando a los polacos sin derecho a una nacionalidad. Se temía una guerra a gran escala. Luego de la muerte de su padre, Antonio decidió buscar otros horizontes. Sus hermanos quisieron acompañarlo, pero no consiguieron dinero para el pasaje del vapor. Antonio obtuvo el suyo vendiendo un par de botas, un reloj –regalo de su abuelo- y un par de cabras. Lamentó mucho deshacerse de ellas, pero su hermano mayor, que había quedado al frente de la granja cuando su padre murió, lo alentó: -Véndelas Antonio –le dijo. -No puedo hacer eso, son necesarias aquí –le respondió Antonio. -Véndelas, te digo. Un par de cabras no harán la diferencia, igual cualquier día nos expropiarán todo, así que mejor aprovéchalas tú. Es así que tomó un vapor de carga. El capitán aceptó llevarlo por la mitad del valor del pasaje con la condición de ayudar a los marineros. Su intención era llegar a Argentina, en Polonia se comentaba que el gobierno cedía tierras a los inmigrantes, pero un compatriota que conoció en el barco lo alentó para quedarse en Brasil. Antonio Laura Andrea Kachorroski


150 - Vamos Antonio- Le decía cuando cansados del encierro salían a tomar aire a cubierta contemplando las estrellas. – El sol calienta en abril a pesar de ser otoño. Aquí estaba, en Brasil. Ya habían pasado dos meses, su compañero de viaje se había quedado en Porto Alegre, y él, se aventuró junto a un comerciante que necesitaba un encargado de depósito en un poblado donde los habitantes inmigrantes, en su mayoría, eran polacos. Su trabajo era mal pago, considerando que todo el día debía cargar y descargar las barcazas abarrotadas de productos agrícolas, harina, tabaco y productos extranjeros que llegaban de distintos lugares de la costa oceánica o del país vecino. De todas maneras no tenía otra opción, necesitaba trabajar para ahorrar dinero y así dirigirse a Argentina donde quizás, podría conseguir tierras. En Brasil era casi imposible, el país enfrentaba una revolución entre los conservadores y los republicanos, los últimos luchaban por el fin de la monarquía y la esclavitud. Los conservadores, en su mayoría hacendados, no lo permitían porque se quedarían sin la mano de obra gratuita de la que se habían beneficiado durante cientos años. Cuando faltaban unos metros para llegar a la capilla, Antonio vio al Sacerdote que casualmente era polaco, regando sus rosales. -Buenos días padre Bronislao- Dijo desde lejos agitando su sombrero. -Buenos días Antonio, llegaste temprano hoy- Respondió el sacerdote que apreciaba mucho a este joven, era uno de sus más devotos fieles y en cierta forma lo admiraba por su fe inquebrantable. Jamás claudicó ante el panorama con el que se encontró al llegar. Por el contrario, todo ponía en manos de Dios esperando tiempos mejores. -Ya sabe que me gusta conversar con usted en polaco- Respondió Antonio mientras tomaba la regadera con la que el anciano mojaba sus rosales. -Mi querido Antonio, si su intención es quedarte en este país debes aprender el idioma- le advirtió mientras cedía la regadera al joven. -Padre, por favor deme un respiro, toda la semana escucho en el puerto el portugués, las mujeres me tienen: “Que Antonio de acá, que muchacho de allá” van a terminar por enloquecerme. Antonio apreciaba mucho a estas mujeres del puerto, la mayoría eran de la zona y otras esposas de inmigrantes. Ellas llevaban su producción al puerto para ser comercializadas, mientras sus esposos trabajaban la tierra. Él siempre las ayudaba a cargar y descargar sus canastos y costales porque el


Click to View FlipBook Version