ARTIKOLJURNAL
PISMPBOROSKADAZANDUSUN (SK)
KOONUAN MAHAS2018
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SOMPURUAN
ARTIKOL
JURNAL
PONORIUKAN
ii
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SOMPURUAN ARTIKOL JURNAL PONORIUKAN
@Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan
semula, disimpan untuk pengeluaran atau ditukarkan ke dalam bentuk atau
dengan sebarang alat juga pun, sama ada dengan cara elektronik, gambar
serta rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada penerbit.
eISBN :
Penerbit :
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
89207 Tuaran Sabah
iii
PENAUNG SIDANG EDITOR
DR. HAJAH ROSMAWATI BINTI SOMPURUAN ARTIKOL JURNAL PONORIUKAN
HAMZAH, B.S.K
Pengarah PANEL EDITOR
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
DR. SAIMIN GINSARI
PENASIHAT LINAH BAGU @SITI NURLINA
ABDULLAH
DATIN DR. HAJAH ROSINAH BINTI SINIT @JOHN BIN GITOM
EDININ VICTOR BAGA
Timbalan Pengarah JAMES GEOFFEREY W. MOLIJOH
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent AMIDY MALAGOB
DR. WILFRED DOUSIP
PENGERUSI PEMBACA PRUF
LINAH BAGU @SITI NURLINA CARLEXTUS GODOU
ABDULLAH ELLIS LOISON
JESSIE JOSEPH
Ketua Jabatan Bahasa
Kadazandusun REKA BENTUK MUKA DEPAN & BELAKANG
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
DEBBIE MISHA ANIM
KETUA EDITOR KELLY JIMOND
DR SAIMIN BIN GINSARI
Ketua Jabatan Perancangan,
Penyelidikan dan Inovasi
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
iv
KATA-KATA ALUAN
PENGARAH
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
Assalamualaikum warahmatullahi wabarakatuh,
Salam sejahtera
Salam KENT, Kerana Engkau Nama Terbilang
Tahniah diucapkan kepada Jabatan Bahasa Kadazandusun dengan kerjasama
Jabatan Perancangan, Penyelidikan dan Inovasi kerana berjaya menghasilkan
buku “Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Boros Kadazandusun
Koonuan Mahas 2018” bagi tahun 2022.
Sesungguhnya, penyelidikan dalam pendidikan bertujuan untuk
mengembangkan ilmu pendidikan, menyelesaikan masalah pendidikan dan
menyelidik pembangunan pendidikan negara. Kursus ini juga menjadi satu syarat
dalam pensiswazahan guru agar dianugerahkan sijil Ijazah Sarjana Muda
Pendidikan. Sehubungan dengan penyelidikan yang telah dilaksanakan oleh
guru pelatih khususnya pelajar PISMP Bahasa Kadazandusun Ambilan Jun
2018, maka terhasilah sebuah “Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP
Boros Kadazandusun Koonuan Mahas 2018” sebanyak 18 topik yang
membuktikan bahawa setiap pelajar mampu membuat refleksi mengenai
pembelajaran daripada pengalaman penyelidikan yang dilalui.
Perkongsian ilmu melalui penerbitan artikel jurnal ini semestinya
memberikan impak yang besar terhadap perkembangan ilmu pendidikan dalam
bahasa Kadazandusun. Kita berharap agar artikel jurnal ini mampu memberikan
manfaat kepada semua pelajar, pensyarah, guru-guru dan murid khususnya
masyarakat Kadazan Dusun serta individu yang berminat untuk menjiwai bahasa
ibunda ini. Usaha sebegini perlu diteruskan lagi agar bahasa ibunda yang
menjadi identiti masyarakat Kadazan Dusun tidak hilang dimakan usia.
Akhir kata, saya mengucapkan terima kasih tidak terhingga kepada
semua warga KENT, kepada Penasihat Datin Dr. Hajah Rosinah Binti Edinin,
Timbalan Pengarah Institut Pendidikan Guru Kampus Kent, Ketua Jabatan
Bahasa Kadazandusun, Ketua Jabatan Perancangan, Penyelidikan dan Inovasi
dan sidang editor buku “Sompuruan Artikol Jurnal Penyelidikan”. Tidak lupa
juga kepada semua pelajar Bahasa Kadazandusun Ambilan Jun 2018 yang telah
menyumbang dalam menulis artikel jurnal dalam buku ini.
Sekian dan terima kasih,
DR.HAJAH ROSMAWATI BINTI HAMZAH, B.S.K
v
PRAKATA
KETUA JABATAN BAHASA KADAZANDUSUN
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent.
Assalamualaikum wbt, Kopisanangan
Kounsikahan miampai au ogina kumaa Minamangun tu minanahak do kagarasan
om lisi montok doho om koinsanai lungkitas Boros Kadazandusun, IPGK Kent
montok minanapanai koinsanai 18 tulun mokiikinobos PISMP Boros
Kadazandusun daamot pinopoindalan do ponoriukan gisom nokopongo iso’
sompuruan artikol jurnal ponoriukan montok toun 2022.
Maya ponoriukan di pinoindalan do mokiikinobos ontok kowion no do
ponginabasan diolo, nolodi’ om nakaanu iyolo do koinganan sabaagi songulun i
kiula do mononoriuk montok poposolimbou songulun individu di kitoilaan om
kikabaalan monolibamban do kobolingkaangan di otoguang id gana’ pondidikan.
Maya nogi do ponoriukan, kasarabak nogi o ula koubasanan di momonsol
katapatan id ponoriukan. Otumbayaan oku do koinsanai nopo 18 tulun
mokiikinobos boros Kadazandusun diti nga’ gumino’os om minomonsoi
ponoriukan diolo tumanud prosedur di kotunud.
Sumusuhut, oponsol do polobuson om poilangon o sompuruan artikol
jurnal ponoriukan diti montok mongingggumu om momoruhang do kakamot om
susukuon do mokiikinobos, lungkitas, mongingia’ om tangaanak sikul mooi do
koburu om kotungkus iti boros tina’ tinaru Kadazan Dusun. Suai ko mantad dii,
koilo om kotutunan nogi daa do o tinaru suai di aanangan do minsingilo’ kokomoi
do koubasanan tinaru Kadazan Dusun maya do kolobuson do sompuruan artikol
jurnal ponoriukan diti.
Lansan ku mooi daa do toririmo o mokiikinobos boros Kadazandusun
Koonuan Mahas 2018 diti do popoindalan ponoriukan sundung pia do kalabus
om kosiliu no do mongingia’ tohuri tadau montok papalaab toilaan id gana’
pondidikan om montok monolibamban kobolingkaangan id sikul. Kolimpupuson,
mongunsikou oku kumaa toinsanan puru i minonguhup papalabus do artikol diti
loolobi no kumaa Dr. Hajah Rosmawati Binti Hamzah B.S.K, Luguan IPG Kampus
Kent, Datin Dr Hajah Rosinah Binti Edinin, Timbalan Pengarah IPG Kampus Kent,
Dr. Saimin Ginsari, Ketua Jabatan Perancangan, Penyelidikan dan Inovasi
koinsanai panel editor om individu di nokouhup miampai potilombus toi au montok
momongo do artikol jurnal diti.
Pounsikou,
LINAH BAGU @ SITI NURLINA ABDULLAH
vi
Suang do Buuk
Bil Uhu/ Ngaran Monunuat Bolikan
1 Sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu 1
Tamparuli Sabah 10
Andey Majik / Dr. Saimin Ginsari
2 Boros dominan do tangaanak id Kampung Kerokot Tambunan
Carlextus Godou / Sinit @ John Bin Gitom
3 Boros siriban tulun Dusun id Kampung Rugading Baru , Kota Marudu 19
Debbie Misha Anim / Sinit @ John Bin Gitom
4 Kaadat-adato’ minidu pogun id Kampung Kaingaran Tambunan, Sabah 30
Donal Ronaldi Lasius / James Geoffrey W. Molijoh
5 Boros do molohing kumaa tangaanak id Kampung Togudon Penampang, 41
Sabah 49
Ellis Loison / Dr. Wilfred Dousip 58
6 Sogit pitas id adat pisasawaan tinaru Dusun id Kampung Bundu Tuhan
Ranau, Sabah
Ellydonna Yuki / Amidy Malagob
7 Pionitan motivasi intrinsik om taang koinabasan kabaalan moboros boros
Kadazandusun tangaanak watas Tuaran
Erica Yin Insui / James Geoffrey W. Molijoh
8 Basaan koubasanan sinulamba id watas Kiulu , Tamparuli Sabah 66
Evlina Binti Philimon / Linah Bagu @ Siti Nurlina Binti Abdullah 75
82
9 Kopomogunoon kooturan boros puru sumuang puru id Kampung Kiau
Nuluh, Kota Belud
Esthy Anne Singi/ Linah Bagu @ Siti Nurlina Binti Abdullah
10 Boros Malayu mamarahung kopomolombusan pimato sukod wagu Dusun
id Kampung Tombongon Manggatal
Faveyana Linos / Victor Baga
11 Kopomogunaan boros suai om rahung kopomogunaan boros dii id 90
taatanga’ komolohingan tinaru Kadazandusun kumaa tangaanak 99
Kampung Minonun , Tambunan
Francisca William / Dr. Wilfred Dousip
12 Kopomogunaan eufemisme tinaru Dusun id Kampung Borombon Kiulu
Jennievie Piturus / Victor Baga
vii
Suang do Buuk
Bil Uhu/ Ngaran monunuat Bolikan
13 Boros Kumoiso do sukod wagu Kadazandusun id Kampung Lobong- 107
Lobong Kota Belud, Sabah 116
Jessie Joseph / Sinit @ John Bin Gitom 126
134
14 Rahung boros Malayu kumaa pibarasan tangaanak Dusun id Kampung 142
Malangang Baru Kiulu Tuaran Sabah 151
Kelly Jimond / Victor Baga
Sogit pisasawaan kipionitan piobpinayan tulun Dusun Bundu id
15 Kampung Tomis Mangi Pangi Tamparuli, Sabah
Mardiana Linus / Dr. Saimin Ginsari
Taang toilaan kokomoi adat mogongoi id pisasawaan tulun Dusun
16 Kampung Kuala Kaingaran, Tambunan
Queendra Ambrose / Dr/ Wilfred Dousip
Faktor mangarahung taang koinabasan kabaalan mokinongou om
17 moboros boros Kadazadusun tangaanak id SK Kaiduan , Papar
Shui Hien Puji @ Lodunis / James Geoffrey W. Molijoh
Koroitan om fonem dailek Liwan id watas Tambunan om Ranau ,
18 Sabah
Thecla Vya Binidik / Dr. Saimin Ginsari
viii
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SOGIT MANATAK TIWANON TINARU DUSUN ID KAMPUNG TIBABAR
KIULU TAMPARULI, SABAH
ANDEY MAJIK
DR SAIMIN GINSARI
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPGK KENT TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Pinoindalan o ponoriukan kokomoi sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id
Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah montok mongilo kawo om
kopoindalanan do sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu
Tamparuli, Sabah. Montok monimung do data maya ponoriukan etnografi i
momoguno ponginsamakan kualitatif diti, ginuno o kaida ponorubungan,
pomorindakan dokumen om pongintangan miwoyo. Asil ponoriukan pinopokito
do kiwaa duo kawo sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar
Kiulu Tamparuli, Sabah. Sogit manatak tiwanon nopo di koiso’ nga’ pisasawaan
di kipionitan do raha’. Poomitanan, pisasawaan nopo di kipionitan do raha’ miagal
pinsan kaapat nga’ minog onongon diti sogit manatak tiwanon. Kawo sogit
manatak tiwanon nopo di kumoduo nga’ pisasawaan di miniompinai maya
pisasawaan. Sundung aiso pionitan raha’ o individu di miongoi, sokiro
nokopiongoi no pogulu o molohing diolo miagal do tamanon om tinanon diolo,
miampai potilombus, kopiompinai yolo. Sokiro potilombuson o pisasawaan nga’
oonong no do sogit manatak tiwanon tu aansip o tamanon om tinanon diolo dii
(opiuhupan do monongiwan). Sogit nopo di minog diolo do bayaran kumaa di
aansip nga’ songinan o wogok toi ko’ sabagu’. Montok kopoindalanan do sogit
manatak tiwanon, noilaan do onuan i kusai do timpu sontoun pogulu orikot tadau
pisasawaan diolo montok mambayar do sogit manatak tiwanon kumaa di aansip.
Ontok tadau pihabayaan, pibarasan diolo kokomoi do sogit diti nung asaga’
koinsanai puru do potilombuson iti piangayan. Sokiro asaga’ om ookunan id
toguang do saksi (luguan kampung, momuruan ugama’, goduduo molohing di
kusai om tondu, i aansip, setiausaha om tulun kampung), potilombuson do tadau
pihabayaan di om onuan do i kusai do timpu sontoun pogulu orikot tadau
pisasawaan diolo montok mambayar do sogit manatak tiwanon dii.
Hogot Toponsol: Sogit Manatak Tiwanon, aansip, adat pisasawaan
1
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Kogumuan nopo do tinaru nga’ ointutunan id aspek do koubasanan miagal do
kaadat-adato’. Id tinaru Kadazan Dusun, kaadat-adato’ nopo di ointutunan nga’
adat pisasawaan. Kiwaa mogikaakawo adat pisasawaan id tinaru Dusun.
Tumanud di Minah Sintian (2015), otumbayaan o tinaru Kadazan Dusun do
pisasawaan nopo nga’ obitua’ (sakral). Mantad dii, au pasaga’on do miongoi nung
kiwaa pionitan do raha’. Nung potilombuson nga’ onongon no do sogit.
Kointalangan Kobolingkaangan
Kogumuan nopo tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah nga’
au po songkuro koilo kokomoi do kawo om kopoindalanan do sogit manatak
tiwanon. Kiwaa tulun kampung di miongoi nga’ au nokoilo do iyolo nopo di nga’
miompinai. Soira onongon do sogit manatak tiwanon nga’ rumuba’ nogi iyolo do
tulun di abaal diti sogit montok mongilo susuyan do piompinayan gisom noontok
do sogit manatak tiwanon om nogi kokomoi do kopoindalanan do sogit diti.
Tudu’ Soriuk
i. Mongilo kawo do sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar
Kiulu Tamparuli, Sabah.
ii. Mongilo kopoindalanan sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung
Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah.
Tuhot Soriuk
i. Nunu kawo do sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu
Tamparuli, Sabah?
ii. Poingkuro kopoindalanan do sogit manatak tiwanon tinaru Dusun diti id
Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah?
Ponoriukan Nokopogulu
Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kadazan di Penampang, Sabah,
ponoriukan di Rita Lasimbang (2013) id suang Dewan Bahasa dan Pustaka Kuala
Lumpur (2013). Ponoriukan diti popokito kokomoi do kaadat-adato’ om
pogoduhan tinaru Kadazan id Penampang om kohompit no ngawi o adat
pisasawaan. Montok adat pisasawaan nopo di narait di Rita Lasimbang do id
ponoriukan dau diti nga’ kohompit ngawi no o taang-taang manansawo do tinaru
Kadazan Penampang miagal do monohuku’ (merisik), momuhaboi (pertunangan)
om tadau kataadan toi ko matod (perkahwinan), sogit kotohiban, sogit pitas, sogit
sumbang, sogit kosugku om sogit babo’.
2
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Sumusuhut, ponoriukan di Siti Azizah Binti Idris (2017) kokomoi Adat
Baisan dalam Perkahwinan Masyarakat Dusun Tatana di Kampung Menumpang
Kuala Penyu. Maya ponoriukan diti, noilaan o proses adat pisasawaan tinaru
Dusun Tatana’ kokomoi do adat boisan i narahung do ugama Buddha toi ko
Kristian. Kopoindalanan toi ko proses adat boisan nopo id pisasawaan tinaru
Dusun Tatana’ nga’ miagal do mongoi uwot, mitantu, tadau kumawin, adat baisan
om nogi waya wagu. Nointutunan nogi piipiro sogit i kopohompit do pisasawaan
di kiwaa pinsamakan do piompinayan. Bontuk sogit nopo di poontokon kumaa
pisasawaan di osomok o piompinayan nga’ kohompit no o sogit pitas om piringan.
Tumilombus, Adat Resam dan Pantang Larang Suku Bajau Sama di Kota
Belud dan Pantai Barat Sabah, ponoriukan di Radik Taim (2013) id suang Dewan
Bahasa dan Pustaka Kuala Lumpur (2013). Maya ponoriukan diti, noilaan do
kiwaa kaadat-adato’ soira manansawo miagal do adat pogulu manansawo miagal
do merisik toi ko’ modsuruhan, peserong mendo (monunui / momuhaboi) om
ngatur penogot (sogit / tahakan). Kiwaa nogi pogoduhan do tinaru Bajau id
saalom pisasawaan miagal do amu pasaga’on miongoi nung osomok tomod
piobpinayan miagal do miadi’-adi’ toi ko’ mipinsan di moginsomok po tomod.
Otumbayaan yolo do piangayan nopo dii nga’ roitan do ‘panas’ toi ko’ alasu
(sumbang) om milo onongon do sogit di awagat.
Soerjono Soekanto (1992), Intisari Hukum Keluarga, Bandung, Citra
Aditya Bakti, adat pisasawaan kokomoi sistem Eleutherogami. Pogoduhan nopo
id suang sistem diti nga’ kokomoi pogoduhan i mionit do pikagasan paganakan i
kasait do sakag miagal do pisasawaan di osomok tomod pionitan do raha’. Nosiliu
o pogoduhan toi ko’ adat pisasawaan id sistem Eleutherogami diti id kogumuan
tinaru Indonesia.
Mastinah Buntung, et, al., (2020) kokomoi do Kontradiksi antara Adat dan
Syariat dalam Amalan Perkahwinan Masyarakat Murut Tahol di Daerah
Nabawan, Sabah. Asil ponoriukan pinopokito do kiwaa adat pisasawaan tinaru
Murut Tahol di kiugama do Islam i mananud do syariat miagal do merisik,
manahak tutungkap, berian sampai mati om poligami. Kiwaa nogi adat di
poimbida’ mantad diti syariat miagal do tamong pangayangan (tunang angkat),
pisasawaan miampai pinsan om sogit. Maya asil ponoriukan diti, noilaan do
ponoriukan nopo diti nga’ pointumpu nogi kumaa kawo do adat pisasawaan i okito
id apat bontuk do adat, pakalangan, limpuhu, bului, om tinauh. Suai ko mantad
dii, kiwaa nogi piagalan do ponoriukan diti id aspek do pogoduhan id pisasawaan
pinsan koiso’ gisom kotolu’ om pasaga’on po o pisasawaan diti soira abayaran o
sogit.
Metodologi Ponoriukan
Minomoguno o ponoriukan diti do kawo ponoriukan etnografi i momoguno do
ponginsamakan kualitatif. Kaida’ kualitatif nopo diti nga’ kokomoi do
pongintangan di kiula do deskriptif om lobi’ kuma’a kopomogunaan do
pongorindakan (M. Askari Zakariah, et. al, 2020).
3
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Instrumen Ponoriukan
Kaida nopo di ginuno’ montok monimung do data i kosudong kumaa tuhot soriuk
nga’ kaida’ ponorubungan, pongintangan miwoyo om nogi pomorindakan do
dokumen. Koinsanai nopo kaida ponimungan data dilo nga’ kosudong tomod
montok ponoriukan di kiula do kualitatif.
Asil Ponoriukan
Maya kaida ponimungan data di ginuno, ponorubungan, pongintangan miwoyo
om pomorindakan dokumen, asil ponoriukan nopo di naanu nga’ nakaanu
minonimbar do tuhot soriuk miagal di nakatayad:
i. Kawo sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu
Tamparuli, Sabah.
Noilaan do kiwaa duo kawo sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id
Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah. Sogit manatak tiwanon nopo di koiso’
nga’ pisasawaan di kipionitan do raha’ toi ko’ miompinai. Osiliu o kaantakan diti
soira miniongoi o pinsan kotolu gisom koturu. Rajah id siriba’ popokito do silsilah
pisasawaan di kipionitan do raha’.
Rajah 1: Silsilah Pisasawaan di Kipionitan do Raha’
Kawo sogit manatak tiwanon nopo di kumoduo nga’ pisasawaan di
miniompinai maya pisasawaan. Sundung pia do au miompinai om aiso pionitan
do raha’ o kusai om tondu di miongoi nga’ kopogiompinai iyolo miampai
potilombus sokiro nokopiongoi o tinanon om tamanon diolo ngoduo. Tamanon
om tinanon nopo do goduduo kusai om tondu di miongoi nga’ osiliu no do
molohing om tiwanon diolo ngoduo. Soira kopiongoi yolo ngoduo nga’ aansip no
do i tamanon om tinanon diolo tu tiwanon do diolo i tamanon om tinanon diolo di
om ponokotamanon om ponokotinanon i do kasari o tamanon om tinanon diolo
sondii dii. Soira opiuhupan do monongiwan om manangaman om mononginan i
tamanon om tinanon diolo nga’ minog no do sogit manatak tiwanon montok
mongidu’ do sumbang toi ko’ linasu’ id saalom pisasawaan diolo dii. Rajah id
siriba’ popokito do silsilah pisasawaan di miniompinai maya pisasawaan.
4
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Rajah 2: Silsilah Pisasawaan di Miniompinai maya Pisasawaan
Rajah 3: Silsilah Pisasawaan di Miniompinai maya Pisasawaan
Suai ko mantad dii, noilaan do sogit manatak tiwanon nopo diti nga’
otutunan nogi sabaagi do koonsipan. Roitan do koonsipan toi ko’ aansip tu
goduduo’ kusai om tondu di miniongoi nga’ monongiwan kumaa tiwanon di
miagal. Kiguno o sogit diti montok do popoluau kapamalahawan ngaran do
tiwanon mooi do oidu’ i sumbang om montok nogi mongidu do linasu’ toi ko
kalasu’ sokiro pia do lohowon ngaran toi ko’ boros ponowoli ngaran di tiwanon tu
nougan no do kakamot pomolidang (koonsipan). Kumotohuri, noilaan nogi do
sogit toi ko’ danda’ nopo di koontok di kusai nga’ songinan o wogok toi ko sabagu’
montok patahakon kumaa paganakan dii aansip (tiwanon di kusai).
5
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
ii. Kopoindalanan sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung
Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah.
Maya nogi do pomorindakan data mata’ di naanu mantad kaida ponorubungan,
pongintangan miwoyo om pomorindakan do dokumen, noilaan om nosimbar nogi
o tuhot soriuk kokomoi kopoindalanan do sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id
Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah. Carta koluyungon id siriba’ popokito
do karaaralano’ soira popoindalan do sogit manatak tiwanon id Kampung Tibabar
Kiulu Tamparuli, Sabah.
Pibarasan ontok tadau pihabayaan id Poguluonon o
toguang do saksi (luguan kampung, sambayang
momuruan do ugama, goduduo molohing
di kusai om tondu, setiausaha, piipiro pongopung
tulun kampung) Talik /
pononsunudan
Pibarasan o adat Pibarasan o adat
kampung pisasawaan di
kipionitan do
raha'
tahakan pisaga'an
pihabayaan koinsanai puru
onuan timpu Bayaran pogulu
solinaid sontoun orikot tadau
pisasawaan
montok
mambayar sogit
Carta Koluyungon 1: Kopoindalanan Sogit Manatak Tiwanon Tinaru Dusun
id Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah
Pogibaabarasan Om Pomolingkuman
Maya ponoriukan di pinoindalan, noilaan do kiwaa duo kawo sogit manatak
tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah. Sogit nopo
dii nga’ pisasawaan di kipionitan do raha’ om pisasawaan di miniompinai maya
pisasawaan. Sogit nopo diti nga’ koindalan soira haro pisasawaan di osomok o
piompinayan. Ahal diti sinokodung do ponoriukan nongkopogulu di sinoriuk di
Soerjono Soekanto (1992) kokomoi do sistem Eleutherogami ii au papasaga’ do
pisasawaan di osomok o piompinayan (Soerjono Soekanto, 1992). Sokiro
potilombuson kasari o pisasawaan dii nga’ oonong no do sogit pitas om kohompit
6
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
no ngawi o sogit manatak tiwanon tu pisasawaan nopo dii nga’ kiwaa pinsamakan
do piompinayan toi ko’ kiwaa pionitan do raha’ (Rita Lasimbang, 2013).
Sumusuhut, nokito nogi pisuayan do ponoriukan di nongkopogulu kumaa
asil ponoriukan dii naanu kokomoi do kopoindalanan sogit manatak tiwanon.
kogumuan ponoriukan di nongkopogulu karait kokomoi do taang-taang
manansawo miagal ponoriukan di Rita Lasimbang (2018) kokomoi do Adat
Resam dan Pantang Larang Suku Kadazan di Penampang, Sabah, ponoriukan
di Rita Lasimbang (2013) id suang Dewan Bahasa dan Pustaka Kuala Lumpur
(2013) id nombo noboros do kiwaa tolu taang manansawo di poingimpou do
tinaru Kadazan id Penampang om taang nopo di nga’ monohuku, momuaboi om
matod. Mantad dii, noilaan do ponoriukan nopo diti nga’ poinsuusuai om
poinwaawagu mantad ko’ ponoriukan di nongkopogulu.
Suul
Daamot kopoindalanan do ponoriukan diti, nakatayad nogi piipiro suul i aanu do
poindalanon montok mononoriuk om ponoriukan di sumusuhut kokomoi do sogit
manatak tiwanon diti montok ponginsanangan om ponginlaaban do ponoriukan
diti. Suul nopo dii nga’ ponoriukan sumusuhut montok diti sogit manatak tiwanon
id kampung om watas di suai, ponoriukan kokomoi kinoimbulayon diti sogit
manatak tiwanon, ponoriukan kokomoi ra’an-ra’an diti sogit pitas di kisogit
manatak tiwanon om kumotohuri, suul kokomoi do kawagaton do sogit di minog
do bayaran tumanud do pinsamakan om nogi sinakagon di miniongoi.
Implikasi Ponoriukan
Kopoindalanan nopo do ponoriukan diti nga’ kaanu popotungkus do toilaan
kokomoi diti sogit manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu
Tamparuli, Sabah. Maya koponoriukan do uhu diti nga’ au no do olihuan iti sogit
manatak tiwanon id aspek do kawo om nogi kopoindalanan diti sogit manatak
tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah. Sumusuhut,
sundung aiso pionitan kumaa pondidikan khusus no id pongia’an boros
Kadazandusun o ponoriukan diti nga’, maya kopoindalanan do ponoriukan diti,
koburu no daa do o nutungan om moral tongoulun soira adadangan diti toilaan
kokomoi do sogit manatak tiwanon. Maya asil ponoriukan diti, kopuriman no daa
do iyolo do oponsol tomod susuyan do piompinayan pogulu do miuhang-uhang
om miongoi mooi do aiso koruol do ginawo soira miongoi nga’ amu pasaga’on tu
kipionitan do piompinayan. Suai ko mantad dii, kaanu nogi popotungkus do
koubasanan tinaru Dusun id aspek do kaadat-adato’ saalom adat pisasawaan
mooi do au atalup aakan do timpu. Maya ponoriukan diti, kogumu no daa do o
sukuon kokomoi do sogit-sogit id pisasawaan loolobi no kokomoi diti sogit
manatak tiwanon.
7
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Pomolingkuman
Maya kaida ponimungan data om pomorindakan data di ginuno, nosimbar ngawi
o tuhot soriuk id ponoriukan diti. Montok tuhot soriuk koiso’, “Nunu kawo do sogit
manatak tiwanon tinaru Dusun id Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah?”,
noilaan do kiwaa duo kawo sogit manatak tiwanon. Sogit manatak tiwanon nopo
di koiso’ nga’ pisasawaan di kipionitan do raha’ om koduo, pisasawaan di
miniompinai maya pisasawaan. Mantad dii, minog onuan do songinan wogok toi
ko’ sabagu’ i aansip (opiuhupan do monongiwan) sabaagi do sogit.
Montok tuhot soriuk koduo, “Poingkuro kopoindalanan do sogit manatak
tiwanon tinaru Dusun diti id Kampung Tibabar Kiulu Tamparuli, Sabah?”, noilaan
do onuan i kusai do timpu solinaid sontoun pogulu orikot tadau pisasawaan
montok mambayar do sogit dii kumaa di aansip. Pibarasan iti ontok tadau
pihabayaan gisom ookunan om asaga’an ngawi do puru di nokorikot id tadau
pihabayaan diolo dii. Sumusuhut, potilombuson no do o booboroson kumaa di
minihaboi kokomoi talik om pononsunudan di minog diolo okunon solinaid timpu
sontoun pogulu orikot tadau pisasawaan tumanud kookuan om kasaga’an
koinsanai puru.
8
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Sukuon
Chua Yan Piaw. (2014). Kaedah Penyelidikan (Edisi Ketiga). Selangor: McGraw-Hill
Education (Malaysia) Sdn. Bhd.
Fardy Bunga. (Mac 17, 2019). 'Sogit Pibabasan' Selesai Perselisihan Faham.
https://www.hmetro.com.my/mutakhir/2019/03/434738/sogit-pibabasan-selesai-
perselisihan-faham.
Feaddora Janne Rinus. (2018). Perubahan Pelaksanaan Amalan Adat Sogit Dalam
Masyarakat Dusun Di Kg. Sagindai Lama, Ranau, Sabah.
https://ir.unimas.my/id/eprint/24606/1/perubahan%20pelaksanaan%20amalan%
20adat%20sogit%20dalam%20masyarakat%20dusun%20(24%20pgs).pdf
Kamarul Azmi Jasmi. (2012). Metodologi Pengumpulan Data dalam Penyelidikan
Kualitatitif.
\https://www.researchgate.net/publication/293097563_Metodologi_Pengumpula
n_Data_dalam_Penyelidikan_Kualitatitif
Mastinah Buntung, et, al, (2020). Kontradiksi antara Adat dan Syariat dalam Amalan
Perkahwinan Masyarakat Murut Tahol di Daerah Nabawan, Sabah. Sabah:
Universiti Malaysia Sabah, Kota Kinabalu.
Minah Sintinan. (2015). Perkahwinan Etnik Kadazan Dusun Tradisional Suatu Perjalanan
Adat.
https://www.researchgate.net/publication/282857439_PERKAHWINAN_ETNIK_
KADAZAN_DUSUN_TRADISIONAL_SUATU_PERJALANAN_ADAT
Siti Azizah Binti Idris. (2017). Adat Baisan dalam Perkahwinan Masyarakat Dusun Tatana
di Kampung Menumpang Kuala Penyu. Sabah: Universiti Malaysia Sabah.
Soerjono Soekanto. (1992). Intisari Hukum Keluarga. Bandung: Citra Aditya Bakti.
Suraya Sintang. (2003). Penganutan Agama Islam dan Kristian di Kalangan Masyarakat
Kadazandusun di Sabah. Kota Kinabalu: Universiti Malaysia Sabah Bil 18 (2003)
59-60.
9
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
BOROS DOMINAN DO TANGAANAK ID KAMPUNG KEROKOT,
TAMBUNAN
CARLEXTUS GODOU
SINIT@JOHN BIN GITOM
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPGK KENT TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Ponoriukan nopo diti nga poindalanon montok mongintutun do Boros Dominan di
gunoon do tangaanak Dusun Liwan id Kampung Kerokot, Tambunan, Sabah id
pibarasan diolo tikid tadau. Poindalanon nogi o ponoriukan diti montok mongilo
songkuro rahung do boros di gunoon do tangaanak soira id sikul, miampai
paganakan om nogi tambalut kumaa do Boros Dominan diolo. Instrumen di
gunoon doid ponoriukan nopo diti nga Soal Selidik montok 44 tulun tangaanak id
Kampung Kerokot Tambunan, Sabah. Gatang komilotumboyoon do Alpha
Cronbach montok koinsanai item soal selidik nopo nga 0.767. Naanalisis o data
momoguno do analisis deskriptif. Maya do asil ponoriukan noilaan do Boros
Koiso’ i notorimo nopo do tangaanak nga nosiliu do Boros Dominan di tangaanak
doid pilumaagan tikid tadau. Soginumu 65.9% tangaanak momoguno do Boros
Malayu sabaagi Boros Dominan diolo, 22.7% momoguno Boros Tina sabaagi
Boros Dominan diolo om 11.4% momoguno Boros Inggiris sabaagi Boros
Dominan. Mantad do asil ponoriukan, pomogunaan nopo do Boros Malayu id
sikul, miampai paganakan om miampai tambalut nga id taang di akawas kopio.
Okuri o pomogunaan do Boros Tina id sikul om miampai tambalut. Haro
pomogunaan do Boros Tina id suang do paganakan nga kakal id taang di osiriba
no. Mantad diti, milo dii lingkumon do Boros Dominan nopo do tangaanak id
Kampung Kerokot, Tambunan, Sabah nga Boros Malayu. Pinoposogu o
mononoriuk do poingkawason daa o pomogunaan do Boros Tina soira miampai
paganakan tu Boros Koiso’ no i agayo potensi do kosiliu Boros Dominan di
tangaanak. Nung amu poia’on o Boros Tina diti mantad id walai nga osiriba di o
liwang di tangaanak do minsingilo boros diti tu’ okuri o pomogunaan do Boros
Tina diti id sikul toi ko’ miampai tambalut.
Hogot Toponsol: Boros Koiso’, Boros Dominan, Boros Tina
10
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Oinsanan o tulun id pomogunan nga haro o boros diolo sondii. Boros nopo nga
iso’ sistom simbol lisan i arbitrari i gunoon doid isoiso’ tinimungan mogigion
montok miwara om miromut doid tiso’ om tiso’ tumanud do koubasanan doid
tinimungan diolo dii (Seonjono Dardjowidjojo, 2005). Pogun Malaysia nopo nga
pogun di nointutunan sabaagi pogun di noyanan do mogikaakawo tinaru tagayo
nointutunan sabaagi tinaru Melayu, Cina, India miampai mogigion pribumi id
Sabah om Sarawak i abaagi po wagu do mogikaakawo bansa om etnik (Fong
Peng Chew, 2008). Tantu no do koinsanai nopo tinaru, bansa toi ko’ etnik diti nga
kiboros doid tinimungan diolo sondii i pinotungkus doid iso’ generasi doid iso’
generasi di wagu.
Boyungan tinaru Kadazan Dusun nga iso’ ko mantad do mogisuusuai
tinaru doid pogun Malaysia. Boyungan tinaru Kadazan om Dusun nopo diti nga
abaagi do mogikaakawo po kawagu o sub-etnik di lobi okoro’. Iso nopo sub-etnik
diti nga ointutunan sabaagi Dusun Liwan i ogumu okito pongion doid watas
Tambunan, Ranau om nogi Keningau. Tinaru Dusun Liwan nogi diti nga haro o
boros tina diolo sondii. Montok do ponoriukan diti pinoindalan doid konteks
kinoyonon di lobi okoro id nonggo pinoindalan id Kampung Kerokot, Tambunan.
Ahal nopo diti nga sabap no do tongotulun nopo di poingion hiti nga kogumuan
tinaru Dusun Liwan. Sundung po do kogumuan nopo tulun di poingion hiti nga
mantad tinaru Dusun Liwan nga haro nogi i nakasawo do tulun mantad tinaru suai
miagal ko’ Iban, Cina, Melayu, Tagalog om nogi India. Id suang nopo do
ponoriukan diti nga pofokus boros dominan do tangaanak, nunu rahung mantad
posorili diolo om nogi mongintong ginumu tangaanak tumanud tinimungan boros
dominan diolo.
Kointalangan Kobolingkaangan
Boros sandad toi ko’ tina nopo id Kampung Kerokot, Tambunan diti nga Boros
Liwan. Sundung po do ingkaa nga boros tina nopo diti nga au atantu o taang
koonuan di tangaanak. Haro tangaanak di momoguno do boros tina diti sabaagi
boros koiso’, haro nogi i momoguno do boros tina sabaagi do boros koduo toi ko’
kotolu. Mantad no dilo do mogisusuai dii o boros dominan do tangaanak id
pilumaagan diolo do tikid tadau. Kinaantakan nopo diti nga nawayaan do
mononoriuk soira nakaampayat do mogikaakawo ababayan id kampung di
papakawasa mongintong do pogisusuaian boros di gunoon do tangaanak. Maya
kobolingkangan diti, iloon daa nunu o boros dominan di gunoon do tangaanak id
pilumaagan diolo tikid tadau.
Mantad do data di aanu, intangan o statistik toi ko’ ginumu do tangaanak di
momoguno Boros Tina, Boros Malayu, Boros Inggiris toi ko’ boros-boros suai
sabaagi Boros Dominan diolo doid pilumaagan tikid tadau. Au otingkod o ingkuiri
do mononoriuk montok data di naanu kokomoi nunu boros dominan di tangaanak,
nga potilombuson do mongilo nung songkuro taang do rahung montok boros di
gunoon do tangaanak id sikul, miampai paganakan om nogi tambalut diolo doid
pomogunaan boros dominan diolo. Ii no do, pinoindalan o iso’ ponoriukan id
Kampung Kerokot Tambunan, i kiuhu do Boros Dominan do Tangaanak id
Kampung Kerokot, Tambunan.
11
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Objektif Soriuk
1. Mongilo boros dominan do tangaanak id Kampung Kerokot,
Tambunan id pilumaagan tikid tadau.
2. Mongilo taang rahung do boros i gunoon do tangaanak id sikul,
miampai paganakan, om miampai tambalut doid boros dominan diolo
id pilumaagan tikid tadau.
Tuhot Soriuk
1. Nunu o boros dominan do tangaanak id Kampung Kerokot, Tambunan id
pilumaagan tikid tadau?
2. Songkuro taang do rahung montok boros i gunoon do tangaanak id sikul,
miampai paganakan, om miampai tambalut doid boros dominan diolo id
pilumaagan tikid tadau?
Metodologi Ponoriukan
Ponoriukan di poindalanon nopo diti nga ponoriukan bontuk tinjauan, montok
mongilo nunu kopio o boros di gunoon do tangaanak Dusun Liwan id Kampung
Kerokot Tambunan om nogi piro ginumu tangaanak di moboros tumanud do
tinimungan boros di gunoon diolo. Ponoriukan nogi diti nga montok mongilo
songkuro taang do rahung montok boros di gunoon id sikul, miampai paganakan
om tambalut doid Boros Dominan di tangaanak id pilumaagan diolo tikid tadau.
Tumanud di Chua (2011), ponoriukan kuantitatif nopo nga milo gunoon montok
maganu data tumanud pomusarahan toomod do kinaantakan, kododion toi ko’
fenomena di milo potolinahason miampai ponukuan roromu kokomoi do
fenomena.
Ponoriukan tinjauan nopo nga kibontuk do ponoriukan deskriptif.
Ponoriukan id bontuk deskriptif kitudu’ do popointalang nunu i nadadi (Mokhtar
Ismail, 2011). Ponoriukan deskriptif nopo nga kaanu popotolinahas kaantakan di
tootopot kopio do nadadi id tinimungan di soriukon om manahak
kopomolingkuman di otopot kokomoi kobolingkaangan id tinimungan di soriukon
(Hee & Siti, 2011). Tinjauan nopo nga kitudu’ do monimung data kumaa
responden om kosudong do gunoon id populasi di agayo. Tumanud
pomusarahan di monoonoriuk, kopomogunoon do kaida’ tinjauan nopo nga
kosudong montok do momodimpot objektif do ponoriukan. Papanahon reka
bontuk diti id fasa ponoriukan kuantitatif om potilombuson doid kapamansayan
luputan ponoriukan tumanud do asil do kuantitatif.
Tumanud di Ahmad Rushdi (2010), nung intangan sacara poimbida,
ponoriukan miagal diti nopo nga popionit do duo kawo asas ponoriukan montok
maganu asil ponoriukan di lobi sonong. Kawo asas ponoriukan nopo diti nga
ponoriukan kopustakaan (Literature Review) om nogi ponoriukan lapangan (Field
Research). Koduo-duo kawo asas ponoriukan nopo diti nga noguno nogi do
mononoriuk doid ponoriukan di pinoindalan. Maya no do reka bontuk ponoriukan
diti, do kaanu o mononoriuk monolibamban do kobolingkahangan id suang
ponoriukan diti maya data di aanu doid borang soal selidik i maan rindako om
kaanu nodi monimbar tuhot soriuk miampai mamagampot do tudu ponoriukan di
nakatantu.
12
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Asil Ponoriukan Om Kotolinahason
Objektif Koiso’:
Mongilo boros dominan do tangaanak id Kampung Kerokot, Tambunan id
pilumaagan tikid tadau.
Tuhot Ponoriukan 1:
Nunu o boros dominan do tangaanak id Kampung Kerokot, Tambunan id
pilumaagan tikid tadau?
Boros Dominan Ginumu Piatus
Boros Tina 10 22.7
29 65.9
Boros Malayu 5 11.4
Boros Inggiris 44 100
Ginumu
Jadual 1: Piatus Boros Dominan do Tangaanak Id Kampung Kerokot
Tambunan
Tumanud do jadual 1, haro 3 boros dominan di gunoon do tangaanak id
Kampung Kerokot, Tambunan. Boros dominan di ogumu do gunoon do
tangaanak id Kampung nopo diti nga Boros Malayu. Mantad do 44 tulun
responden, soginumu 29 tulun tangaanak di momoguno do Boros Malayu om
pinosiliu do piatus di bobos akawas ii no tu 65.9% o pomogunaan. Soginumu
22.7% toi ko’ 10 tulun tangaanak momoguno do Boros Tina sabaagi boros
dominan diolo doid pilumaagan tikid tadau. Boros Dominan do 5 tulun tangaanak
nopo nga Boros Inggiris om pinosiliu do 11.4%.
Objektif Koduo:
Mongilo taang do rahung montok boros i gunoon do tangaanak id sikul, miampai
paganakan, om miampai tambalut kumaa boros dominan diolo id pilumaagan tikid
tadau.
Tuhot Ponoriukan 2:
Songkuro taang do rahung montok boros i gunoon do tangaanak id sikul, miampai
paganakan, om miampai tambalut kumaa boros dominan diolo id pilumaagan tikid
tadau?
a) Songkuro taang do rahung montok boros i gunoon do tangaanak id sikul
kumaa do boros dominan diolo id pilumaagan tikid tadau.
Item Kointalangan Min Sisihan Taang
Piawai
1 Momoguno o komuniti sikul do 1.70 .795 Nokirar
Boros Tina soira moboros
miampai doho.
2 Momoguno o komuniti sikul do 4.07 .695 Akawas
Boros Malayu soira moboros
miampai doho.
13
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
3 Momoguno o komuniti sikul do 2.23 .424 Osiriba
Boros Inggiris soira moboros Nokirar
miampai doho.
4 Momoguno o komuniti sikul do 1.50 .928
boros suai __________ soira
moboros miampai doho.
Jadual 2: Boros di gunoon doid Sikul
Tumanud nopo do jadual 2 haro 4 item di nintangan do mononoriuk kokomoi
boros di gunoon do tangaanak id sikul. Mantad kaapat-apat item diti haro iso’ item
di popokito do min di takawas. Item nopo dii nga item 2 miampai 4.07 (sisihan
piawai = 0.695). Aiso o item di popokito min doid taang osuhatan. Iso’ item
popokito do taang osiriba ii no tu item 3 miampai min 2.23 (sisihan piawai =
0.424). Item 1 om 4 nopo nga popokito do min taang nokirar miampai min 1.70
(sisihan piawai = 0.795) om nogi min 1.50 (sisihan piawai = 0.928)
b) Songkuro taang do rahung montok boros i gunoon do tangaanak
miampai paganakan kumaa do boros dominan diolo id pilumaagan tikid
tadau.
Item Kointalangan Min Sisihan Taang
Piawai
1 Momoguno o paganakan ku 2.89 1.166 Osiriba
do Boros Tina soira moboros
miampai doho.
2 Momoguno o paganakan ku 3.52 1.151 Osuhatan
do Boros Malayu soira
moboros miampai doho.
3 Momoguno o paganakan ku 2.05 1.346 Osiriba
do Boros Inggiris soira
moboros miampai doho.
4 Momoguno o paganakan ku 1.18 .390 Nokirar
do boros suai __________
soira moboros miampai doho.
Jadual 3: Boros di gunoon miampai paganakan
Tumanud nopo do jadual 3 haro nogi 4 item di nointangan do mononoriuk
kokomoi boros di gunoon do tangaanak miampai paganakan diolo. Mantad
kaapat-apat item diti haro iso’ item di popokito do min di osuhatan. Item nopo dii
nga item 2 miampai 3.52 (sisihan piawai = 1.151). Duo item popokito do taang
osiriba ii no tu item 1 om 3 miampai min 2.89 (sisihan piawai = 1.166) om nogi
2.05 (sisihan piawai = 1.346). Montok item 4 nopo nga popokito do min taang
nokirar miampai min 1.18 (sisihan piawai = 0.390). Montok aspek paganakan diti,
aiso o item di popokito min taang akawas.
14
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
c) Songkuro taang do rahung montok boros i gunoon do tangaanak
miampai tambalut kumaa do boros dominan diolo id pilumaagan tikid
tadau.
Item Kointalangan Min Sisihan Taang
Piawai
1 Momoguno o tambalut ku do 1.77 1.031 Nokirar
Boros Tina soira moboros
miampai doho.
2 Momoguno o tambalut ku do 4.52 .628 Akawas
Boros Malayu soira moboros
miampai doho.
3 Momoguno o tambalut ku do 1.41 .622 Nokirar
Boros Inggiris soira moboros
miampai doho.
4 Momoguno o tambalut ku do 1.07 .255 Nokirar
boros suai __________ soira
moboros miampai doho.
Jadual 4: Boros di gunoon miampai tambalut
Tumanud nopo do jadual 4 haro 4 item di nointangan do mononoriuk kokomoi
boros di gunoon do tangaanak doid aspek di tohuri no kokomoi boros miampai
tambalut diolo. Mantad kaapat-apat item diti haro duo no taang min di naanu ii no
tu taang akawas om nokirar, aiso o taang osuhatan om osiriba. Iso’ nopo item
mantad kaapat-apat item dii nga popokito do min taang akawas. Item nopo dii
nga item 2 miampai min 4.52 (sisihan piawai = 0.625). Tolu item di suai nopo nga
popokito do min taang nokirar. Item nopo dii nga item 1, 3 om 4 miampai min 1.77
(sisihan piawai = 1.031), min 1.41 (sisihan piawai = 0.622) om nogi min 1.07
(sisihan piawai = 0.255).
Mantad no do katayadan montok koinsanai data diti do, okito dii o
kapansalan tulun posorili okon ko’ paganakan no nga kohompit no komuniti sikul
om tambalut di tangaanak. Ahal nopo diti nga nosokodung do Teori
Behaviourisme id nonggo do koburuon nopo di tangaanak nga tumanud do
posorili diolo. Nung posorili nopo di tangaanak nga momoguno do Boros Tina,
tantu no do Boros Dominan nopo di tangaanak nga Boros Tina. Nung boros di
gunoon nopo do posorili di tangaanak nga Boros Malayu, tantu nogi do Boros
Dominan nopo di tangaanak nga Boros Malayu. Ii no do koinsanai posorili do
tangaanak diti nga kitonggungan tagayo montok papatantu Boros Dominan diolo.
Bagas
Ponoriukan nopo diti nga popoimbulai do piipiro bagas loolobi no kumaa do
tongotulun mogigion id Kampung Kerokot, Tambunan, komuniti sikul, tangaanak
dii sondii om nogi tinaru Kadazan Dusun Murut Rungus (KDMR) toi ko’ tinaru-
tinaru di suai. Maya ponoriukan diti, nakaanu nogi mongukab do pomusarahan
tulun ginumuan loolobi po tulun mogigion id Kampung Kerokot, Tambunan
kokomoi poingkukuro no taang pomogunaan do Boros Tina doid tangaanak
sukod wagu id kampung diti. Mantad do data di naanu diolo diti do okito dii do
osiriba kopio pomogunaan do Boros Tina doid potitikid di tangaanak, mantad diti
15
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
do koingkawas daa di kawagu o sunduan popotonduli om nogi manamong do
Boros Tina doid potitikid mogigion mooi do momoguno yolo do lobi gumu Boros
Tina doid pilumaagan tikid tadau. Mantad diti do au daa di otukaan o kaantakan
di kororosi do tinaru tokou miagal ko’ isu atalup o boros tina miagal di pinoruput
do Borneo Digest ontok 24 Gomot 2016, i kiuhu do Bahasa Dusun Pupus Tahun
2045. Ahal diti nga kopisudong nogi do boros “Atagak Boros, Atagak Tinaru”.
Tumilombus, ponoriukan nogi diti nga kapanahak do bagas kumaa
komuniti sikul, paganakan om nogi tambalut di tangaanak. Ahal nopo diti nga
sabap no do noilaan di mononoriuk o aspek di mangarahung do Boros Dominan
di tangaanak om koinsanai aspek diti nga manahak do rahung di agayo
kopisudong do Teori Behaviourisme di pinointalang kokomoi do rahung posorili
kumaa koburuon di tangaanak. Mantad no diti do nuru daa di o komuniti sikul,
paganakan om tambalut di tangaanak do momoguno Boros Tina di lobi gumu
doid pilumaagan diolo tikid tadau. Ahal nopo diti nga mooi do koingkawas o
kabaalan boros di tangaanak om nogi kotilombus o pomogunaan Boros Tina
kumaa sukod wagu mooi do amu olikupan do boros tinaru do suai.
Bagas di sumusuhut do ponoriukan nopo diti nga doid pongia’an Boros
Kadazandusun id sikul. Nuru daa do potosolon kopio di mongingia’ o
pomogunaan do Boros Kadazandusun mooi do koburu o tangkob boros di
tangaanak om nogi kabaalan wara diolo nga koingkawas. Nuru nogi daa o
mongingia’ popogumu do strategi om teknik pongia’an mooi do lobi ouhan i
tangaanak do minsingilo boros diti do lobi alaab om poinralom. Suai ko ii, data di
naanu nogi diti nga kaanu manahak do pongintangan kumaa do tongotulun doid
kinoyonon suai mooi do manamong Boros Tina diolo mooi do amu kotoguang isu
opunso. Kaanu nogi o ponoriukan diti manahak do iso’ pongintangan nunu i osiliu
do Boros Tina id timpu dumontol nung au gunoon, tamangan om poburuon doid
timpu diti.
Sogu
Mantad do ponoriukan diti, haro o piipiro sogu ponoriukan sumusuhut i milo
padalanon montok popoingkawas do pomogunaan Boros Tina do tangaanak
sukod wagu loolobi po montok tangaanak sukod wagu. Ponoriukan nopo di milo
padalanon nga kokomoi do nunu faktor di mangarahung pomilian do boros doid
pilumaagan do tangaanak tikid tadau. Soira noilaan o boros di tangaanak, milo
nogi intangan nunu o faktor pomilian do boros di tangaanak doid pibarasan diolo
tikid tadau. Sumusuhut nopo nga milo nogi kokomoi do persepsi tinaru Kadazan
Dusun kokomoi do pomogunaan do Boros Tina doid pilumaagan tikid tadau.
Mantad diti do oilaan dii nunu pomuumusorou di tongotulun doid koponontuan
diolo nunu o boros di gunoon diolo kumaa tangaanak sukod wagu. Suai ko ii, milo
nogi poindalanon o ponoriukan kokomoi do taang kabaalan do tangaanak
kokomoi Boros Tina toi ko’ Boros Kadazandusun.
Pomupus
Tumanud asil ponoriukan di nowonsoi okito do nodimpot o objektif ponoriukan di
napalan. Suai ko ii, koinsanai tuhot soriuk nga nosimbar nogi miagal ko’ “Nunu o
boros dominan do tangaanak id Kampung Kerokot, Tambunan id pilumaagan
tikid tadau?” om “Songkuro rahung do boros i gunoon do tangaanak id sikul,
miampai paganakan, om miampai tambalut doid boros dominan do tangaanak id
Kampung Kerokot, Tambunan?”. Tumilombus, miampai pointongkop nakaanu o
16
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
ponoriukan diti manahak koilaan di kiguno om kasanangan kumaa mogigion id
Kampung Kerokot, Tambunan kohompit no komolohingan om tangaanak id
kampung diti kokomoi poingkukuro no o taang pomogunaan do boros tina doid
tangaanak manaku okuri no momoboros toi ko’ ogumu po. Ponoriukan nogi diti
nga kaanu mongukab pomusarahan om nogi popoingkawas do sunduan
manamong do boros tina mooi do amu opunso. Mantad no diti do kaanu daa o
koinsanai tongotulun id kinoyonon diti do mogisokodung montok momoguno om
popoburu do Boros Tina mooi do amu atagak toi ko’ opunso.
17
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Sukuon
Chua Yan Piaw. (2011). Kaedah dan Statistik Penyelidikan: Kaedah Penyelidikan.
Malaysia: McGraw-Hill.
Fong Peng Chew. (2008). Budaya, bahasa, dan sastera dalam masyarakat Malaysia:
Budaya & masyarakat berbilang kaum di Malaysia. Malaysia: Jabatan
Kebudayaan dan Kesenian Negara, Kementerian Perpaduan Kebudayaan,
Kesenian dan Warisan Malaysia.
Hee Jee Mei & Siti Liyana Mohamad Yusuff. (2011). Hubungan Antara Tahap Motivasi
Dengan Pencapaian Akademik Pelajar Pendidikan Jarak Jauh Universiti Sains
Malaysia. Artikel Au Notorbit. Noloyog id: eprint.utm.my.
Mokhtar Ismail. (2011). Kaedah penyelidikan kuantitatif dalam pendidikan. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Noriati A. Rashid, Boon Pong Ying & Sharifah Fakhriah Syed Ahmad. (2017). Murid dan
Pembelajaran. Selangor: Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Seonjono Dardjowidjojo. (2005). Psikolinguistik: Pengantar Pemahaman Bahasa Manusia.
Jakarta: Yayasan Obor Indonesia.
18
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
BOROS SIRIBAN TULUN DUSUN ID KAMPUNG RUGADING
BARU, KOTA MARUDU
DEBBIE MISHA ANIM
SINIT @ JOHN BIN GITOM
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPG KAMPUS KENT
[email protected]
ABSTRAK
Tinaru nopo Kadazan Dusun nga tinaru di momonsol kopomilian do boros om
istila pointantu suang pilumaagan tu nasandadan do woyo mamantang kumaa
tisom-tiso. Ahal diti okito mantad koubasanan tinaru di momoguno boros siriban
doid pilumaagan loolobi no kumaa tulun di nokopomonsoi ahal di misulak mantad
korohian. Mantad dii, nokoindalan o’ ponoriukan diti montok momohuyad
kopomogunaan boros siriban o’ komolohingan id Kampung Rugading Baru id
aspek kawo, rati om fungsi siriban tumanud poginsamakan Kerangka Keraf
(2007). Metodologi ponoriukan di noguno nopo nga deskriptif kualitatif maya
analisisi teks kualitatif do pogintangan, pomorekodan data, om ponorubungan.
Asil ponoriukan pinopokito do soginumu 19 mantad 27 boros siriban
komolohingan Dusun id kinoyonon diti milo do pointalangon momoguno tolu kawo
siriban tumanud poginsamakan Kerangka Keraf (2007), ii no boros ironi toi ko’
siriban misulak fakta, sinisme sabaagi siriban opodos om sarkasme sabaagi do
siriban poinlontog. Asil ponoriukan nogi popokito do siriban di pinolombus
kikorotian di aralom tumanud konteks om koinsanan 19 siriban di nohuyad
kifungsi sabaagi siriban kategori kointalangan, ponuhuan om kookunan montok
popolombus pononsunudan, pogoduhan, pason om ponuhuan. Sogu
poginsanangan do ponoriukan diti nopo nga kopoindalanan ponoriukan di lobi
pointongkop miampai au poinglongkod do nonggo-nonggo poginsamakan mooi
do osoriuk ngawi o’ kawo siriban doungtinaru Kadazan Dusun.
Kunsi Boros: Siriban, Rati, Fungsi, Tulun Kadazan Dusun, Ponginsamakan
Kerangka Keraf
19
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
KOPOINTUTUNAN
Boros umum orotian sabaagi do sistom rolou tuni di gunoon sabaagi do kakamot
piromutan id kinoyonon isoiso tinimungan do tulun. Maya kouhupan do boros,
kopogiromut tongoulun montok popolombus rati om koimaan, mogii’ilang sorita,
pomusarahan om nogi nutungan (Arisnawati, 2020). Suang kopogiromutan tulun,
kowoowoyoon do moboros nogi nga kopokito do koubasanan id isoiso tinaru toi
ko’ tinimungan. Kointalangan diti sinokodung Kridalaksana (1983) suang Linah
Bagu et.al. (2019) tu pinopointalang do boros sabaagi do kakamot di oponsol
suang sistom kopogiromutan do tulun om kipionitan di osomok kumaa
koubasanan do isoiso tinaru.
Id sosial do Tinaru Kadazan Dusun, signifikan kopio o’ kopomogunaan
boros siriban id pilumaagan tu nointalang do adala tulun di momoguno do woyo
boros diti. Siriban nopo diti nga ointutunan sabaagi do iso woyo boros di
kikomoyon do monguntayad tulun di poihisan miampai momoguno boros
poinlisok toi ko’ au ointalang nga osondot kasari o’ korotian di pointopot kumaa
tulun di pinantakan (Andri, 2014). Ii no pogi Rosliah Kiting (2017) nokoboros do
kopomogunaan boros siriban do tinaru Kadazan Dusun suang pilumaagan
kopokito do koubasanan om kolinuudan tinaru kaantakan do moboros tu
momoguno boros di au koporuol do wokon.
Id kaantakan diti, komolohingan Dusun id Kampung Rugading Baru, Kota
Marudu nogi nga nointalang tomod do momoguno siriban id pilumaagan diolo
montok popokito do topurimanan di mogikaakawo miagal ko araatan, aanangan
om nogi au aanangan. Mantad no dii, nowonsoi o’ ponoriukan diti montok
mongilo, mamarati om momohuyad koubasanan tinaru Dusun miampai lobi
aralom kokomoi do woyo boros tinaru Dusun id aspek do boros siriban
momoguno do ponginsamakan Kerangka Keraf tu tumanud do ponginsamakan
diti kawo boros siriban abaagi kumaa tolu. Ii nopo nga ironi, sinisme om
sarkasme.
KOINTALANGAN KOBOLINGKANGAN
Komolohingan tinaru Dusun id Kampung Rugading Baru, Kota Marudu noilaan
do momoguno’ ogumu boros-boros di kiwoyo do boros siriban doid pilumaagan
tikid tadau. Boros siriban oilaan sabaagi do boros di polombuson miampai monirib
om kikorotian di poinlisok. Sundung po do ingkaa nga au dii noilaan poingkuro
kawo ngawi dii tu Keraf (2007), minoboros do boros siriban nopo nga abaagi
kumaa tolu kawo, ii nopo nga boros ironi toi ko’ siriban misulak fakta, sinisme
sabaagi siriban opodos om sarkasme sabaagi do siriban poinlontog. Ii no pogi
tudu koiso ponoriukan diti nopo nga mongilo kawo boros siriban di oguno do
komolohingan id Kampung Rugading Baru, Kota Marudu.
Tikid boros siriban di polombuson nogi diti nga kikorotian di mogisuusuai om
oponsol do ilaan kopio o’ rati mooi do agampot kopio o’ pokomoyon om pounayan
o’ boros di pinolombus doid isoiso pibarasan. Mantad nogi do korotian di aralom
kokomoi do isoiso boros di pinolombus, kaanu nogi monguhup mokiikinongou do
manahak respon toi ko’ tisuli pointopot mantad boros dii (Nur Atikah Ibrahim,
2020). Mantad dii, nokoindalan nogi o’ ponoriukan diti montok mongilo rati boros
siriban komolohingan di ginuno suang pibarasan.
Siriban di pinolombus do sosongulun mogowit do fungsi pointantu. Mulong
pia noroitan di Rosliah Kiting (2017) do tinaru Kadazan Dusun momoguno boros
20
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
siriban sabaagi do kopokitanan woyo olinuud id pibarasan nga au di noilaan o’
fungsi boros diti montok komolohingan id Kampung Rugading Baru. Ii no do
pinoindalan o’ ponoriukan diti montok monguyad fungsi boros siriban di
pinolombus id kinoyonon diti miampai kouhupan do teori pengkategorian lakuan
boros Bach om Harnish (1979) di pinopointalang do fungsi boros tumanud do
apat kategori di poinsuang o’ boros kopointalangan (Constatives), ponuhuan
(Directives), kookunan (Acknowledgements) om pibatasan (Commissives).
OBJEKTIF
1. Mongilo kawo boros siriban di gunoon o’ komolohingan id Kampung
Rugading Baru Kota
Marudu.
2. Mongilo rati boros siriban di ginuno o’ komolohingan id Kampung Rugading
Baru Kota
Marudu.
3. Monguyad fungsi boros siriban di gunoon o’ komolohingan id Kampung
Rugading Baru
Kota Marudu.
TUHOT PONORIUKAN
1. Nunu kawo boros siriban di gunoon o’ komolohingan id Kampung Rugading
Baru Kota
Marudu?
2. Nunu rati boros siriban di ginuno o’ komolohingan id Kampung Rugading
Baru Kota
Marudu?
3. Nunu fungsi boros siriban di gunoon o’ komolohingan id Kampung Rugading
Baru Kota
Marudu?
PONORIUKAN POGULU
Rosliah Kiting (2017) monoriuk kokomoi do koilaan tinaru Kadazan Dusun
momoguno do siriban. Siriban nosiliu do kopokitanan koilaan sandad do tinaru
Kadazan Dusun maya booboroson di kapanahak do ponontudukan kumaa tulun
suai om kakal i po do polombuson maya wara. Ii nopo nga kopolombusan di lobi
kolinuud montok mongolon do boros di araat om booboroson di kaanu poporuol
ginawo do wokon. Mantad ponoriukan diti norotian nogi do siriban sabaagi do
boros ponontudukan di kaanu manahak kopurimanan kumaa kowoowoyoon do
tulun mooi do kosudong do adat om koubasanan.
Karalan-ralano’ do moboros nopo diti kopokito do kointutunan tu boros nopo
nga kipionitan di osomok kumaa koubasanan doid isoiso tinaru. Ahal diti
nokointalang suang ponoriukan di Petronella Apin & Kartini Wahab (2015) di
pinopointalang do faktor koubasanan sosial Tinaru Dusun kaparahung do
booboroson tikid tadau. Ii nopo nga okito mantad koubasanan tinaru di
mamantang kumaa tisom-tiso.
21
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Haro nogi ponoriukan suai di sinoriuk Arisnawati (2020) di moboros do
siriban tinaru Laiyolo id pogun Indonesia di nowonsoi tu nasandadan o’ woyo
momoomogun di au orohian o’ moboros miampai ointalang, poinlongkod do woyo
di ‘misompuru do monginsonong kowoowoyoon’ om ‘mamatang do tulun suai’.
Mantad ponoriukan diti, nohuyad o’ siriban kumaa tolu, ii nopo nga ironi, sinisme
om sarkasme. Siriban di pinolombus kikorotian di lobi osonong om olinuud
mantad ko booboroson di mongulok om pakaamu-amu do wokon.
Sumusuhut ponoriukan Siti Norsyahida Mohd A Rashid (2017), di
pinopointalang do boros siriban poihisan kumaa sosongulun miampai
booboroson di kirindaan om kikorotian di misulak mantad kopolombusan.
Kopomogunaan boros miagal diti id pilumaagan nokointalang do kaanu
paparalom do korotian kumaa tulun di paantakan. Ahal diti miagal nogi do
ponoriukan di Aris-Gilbas (2021), di manahak kopokitanan do boros siriban di
oguno sabaagi do boros kopogiromutan di kitudu do monguntayad miampai tudu
do popointalang wowonsoyon om koyuu’yuon do tulun di kopokito do woyo di
araat om minog do simbanan.
METODOLOGI PONORIUKAN
Ponoriukan nopo diti nga iso bontuk ponoriukan etnolinguistik momoguno kaida
deskriptif kualitatif om analisis teks kualitaif. Kaida analisis teks diti gunoon
montok maganu data ponoriukan mantad kaida pogintangan toi ko’ lapangan
maya asil data mantad pomorekodan data, pogintangan om ponorubungan di
rindakon montok mongintong do boros siriban di nokomoi om koulunan id
Kampung Rugading Baru Kota Marudu.
ASIL SORIUK OM PIBARASAN
a. Boros Siriban Ironi
Siriban ironi polombuson miampai oiinomod, aalus om kopogowit do korotian di
opodos doid karangahan tulun di pinaantakan. Tumanud Kerangka Keraf (2007),
ironi noilaan sabaagi do booboroson di pinolombus misulak mantad korotian di
pointopot. Nuludan 1 kopokito do koinsanan boros siriban komolohingan di
poinsuang doid kawo siriban ironi.
Nuludan 1. Boros Siriban Kawo Ironi Komolohingan id Kampung
Rugading Baru
Kod Boros Siriban Rati Boros Fungsi
Ir1 Asapat ko no iya yo Moniriban woyo Kopointalangan
kumaraja, tu ohuyan tulun di oloyo do (Constatives)
ko no matu di no.
kumaraja. Popolombus kopoilaan om
poninduan kokomoi do
sabab kumaa koulalaho’
do tulun
22
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Ir2 Olumis no di lo Moniriban tanom Ponuhuan (Directives)
tanom nu oi uo’, wokon di amu
oruak. Manahak kointalangan om
osonong matu maan sogu powonsoyon mantad
nu baja-baja’ai om kaantakan di pinolombus
siram-siramai ilo.
Ir3 Oi ondu oborisi no Monuhu do momoug Ponuhuan (Directives)
lapap nu, ongoyo lapap di omurong Manahak pononsunudan di
gia ougai kopio no. kitudu do ponuhuan
Ir4 Yondo’ no bogia Mamarayou tulun di Kookunan
aiso kopio yo, sokiro kiharo-haro miampai (Acknowledgements)
momoli-moli nga sumokodung o’ Boros di tinomod o’
ogumu bolion. wowonsoyon tulun polombuson di kapanahak
pomusarahan kumaa tulun
dii.
di binarasan mooi do
mogintong kawagu o’
kowoowoyoon
Ir5 Aa’ nopo Mamarayou tulun di Kopointalangan
koundorong aparu do mindahu (Constatives)
mindahu kaa, yodi
pama takaul kopio gisom amu Kopoilaan toi ko’
yo koii? koundorong. kopolombusan do
katapatan kumaa isoiso
woyo om kowoyowoyoon
do tulun di aparu.
Ir6 Owoongi kono Momisunud do Ponuhuan (Directives)
osingud ku moi kono mod’su tu outong no Manahak pononsunudan
podsu yo. o’ kosingudan miampai Kapanahakan do
idea di lobi osonong
nadadi do pounayan
montok momonsoi nunu di
pinonuhuan.
Ir7 Aparu ko no di oi Popoilo do akaul tu Kopointalangan
uo’, mogonsok mongonsok takano (Constatives)
nga suhu-suhuon
takano nga Minanahak do kopoilaan
po. kumaa kowoowoyoon tulun
pinsuhuan po dii.
di binarasan.
Mantad boros siriban Ir1, okito o’ kopomogunaan boros ironi, ii nopo nga: “Asapat
ko no iya yo kumaraja, tu ohuyan ko no matu di no”. Boros di pinolombus kiwoyo
do aalus tu amu pinolontog om amu opodos. Kopomogunaan boros asapat doid
boros diti kikorotian do osikap kumaraja, nga korotian do boros di pinolombus
misuai mantad korotian pointopot tu popokito do kowoowoyoon di alaid tu
nohuyan kumaraja. Maya logik kopokito do tulun di nohuyan au nodii osikap do
kumaraja. Ii no pogi korotian pointopot nopo do boros diti nga popointalang o’
23
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
woyo tulun di alaid do popoburu karaja. Poinsuang o’ boros diti doid boros siriban
ironi tu popolisok o’ katapatan toi ko’ fakta do isoiso kaantakan (Siti Norsyahida
Mohd A Rashid, 2017). Id aspek do fungsi, boros siriban diti pinolombus sabaagi
do kopointalangan (Constatives) tu popolombus poninduan kokomoi do sabab
kumaa koulalaho’ do tulun di binarasan toriirimo do kumaraja.
b. Boros Siriban Sinisme
Boros siriban sinisme opodos om kopokito do siriban kumaa kotulidan ginawo
sosongulun di pinolombus miampai tudu di pointantu. Tumanud Kerangka Keraf
(2007), sinisme nopo nga siriban di lobi opodos mantad ko boros siriban ironi.
Nuludan 2. Boros Siriban Kawo Sinisme Komolohingan id Kampung
Rugading Baru
Kod Boros Siriban Rati Boros Fungsi
Sin1 Oi osihat nopo gia yo Mogodu tulun Ponuhuan (Directives)
di kumaraja
hoi, om ngoyon riliko lo toriirimo do Mogodu om momisunud
nuluhon, aa’ i koihum kumaa tulun sumakit di
sumakit binarasan mooi do au
tubat nu ino-ino karaja monoriirimo kumaraja
yo. toriirimo do sumakit
Sin2 Diya hudii no rasam Mogodu modsu Ponuhuan (Directives)
Sin3 tasapou, mongoi kou id bawang
no kopio pinpodsu aantakan Popolombus do
bawang, amu kou moti rumasam tu pogoduhan nonggo tulun
kotutun liud no. lumiud
di minomboros kiwaa
Oiik, it aa’ ko ya yo Mogontok tulun sabab di osudong montok
nokoroorongou isai di noilaan mogodu tulun di binarasan
kopio manakau do hiti mantad o’
ti hoi, tu-oi’ minanakau Kopointalangan
napanakahan oku ho- (Constatives)
yo kantalan nga diya,
aiso oroorongou ku isai Manahak kointalangan
minanakau ti, aiso kokomoi woyo tulun di
toroorongou nu-iya?
kipounayan do
mongutayad.
Sin4 Maan no dokoyu Mogodu moi do Ponuhuan (Directives)
popingtongkuso’ no au mangasou
Popolombus pogoduhan
kaa gangaanak, gisom- kakamot kumaa tangaanak miampai
i do ongoli’id, koirak no wokon tu
orosian o’ kopokito do tisuli kumaa
moti sanganu no kokito araag om nunu di pinowonsoi
yo.
24
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
togodon o’
saganu
Sin5 Modom-kodom ko pia Momisunud Kopointalangan
moi do amu (Constatives)
asadapan mangakan
mintotos Manahak pononsunudan
no mangga nga miampai mangagat tulun di
kouru’uru i moti dugal mangakan tu
kotinong o’ binarasan do mogintong
no. kawagu do
dugalon
reality/katapatan mantad
nunu di pinolombus.
Sin6 Odoh om narasak lo Mogontok tulun Kopointalangan
bawang dii tu amu ko di alaid modsu (Constatives)
moi podsu. tu toriirimo do
Manahak kointalangan om
ogumu kipounayan do momohingi.
pounayan
Sin7 Pintangkus kou no Monuhu do Ponuhuan (Directives)
aratu nopo, pologoson amu
tia-yokoyu mingi-ringi Popolombus do
moi hospital. Kosiri no mintangkus tu pogoduhan kumaa tulun di
tongosingkual. orosian do
osindualan paantakan
Sin1 nopo nga siriban sinisme, ii nopo nga “Oi osihat nopo gia yo hoi, om ngoyon
riliko lo nuluhon, aa’ i koihum tubat nu ino-ino karaja nu yo”. Boros siriban diti
kikorotian di poinlisok mantad nunu di pinoboros. Ii nopo nga pointunud
kointalangan di Agus Heru (2018) tu sinisme sabaagi boros di sinis om komilo
momohundat tulun di binarasan. Siriban diti kikorotian poinlisok mantad
pinonuhuan tu kikomoyon do mogodu om momisunud kumaa tulun sumakit mooi
do au monoriirimo kumaraja aantakan do sumakit. Sundung do ingkaa, boros di
pinolombus misuai mantad rati pointopot. Mantad dii o’ korotian boros diti,
ointalang o’ siriban di kifungsi sabaagi do boros pogoduhan tu kikorotian do
mogodu tulun do popowonsoi isoiso ahal.
c. Boros Siriban Sarkasme
Boros siriban sarkasme kitudu do moginsasana miampai ointalang om
polontongon. Boros diti atangkid mantad prinsip kolinuudan tu pinolombus
miampai katagadan (Agus Heru, 2018). Ii nopo nga poinlobi-lobi tu kohompit do
kopomogunaan hogot miagal ko ‘basug’, ‘mulau’ om suusuai po tu tudu nopo do
boros diti nga monogod o’ wokon (Kerangka Keraf, 2007).
25
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Nuludan 3. Boros Siriban Kawo Sarkasme Komolohingan id Kampung
Rugading Baru
Kod Boros Siriban Rati Boros Fungsi
Sar1 Oi, bang oilalaan’ ku-i Moniriban tulun di Kopointalangan
manakau miampai (Constatives)
tulun di manakau yo,
om aa’ oilaan kopokito do Pinolombus o’
katagadan kopoilaan miampai
kuukurooyon ku kitudu monumporosi
Aiso tulun di tulun di pinaantakan
nopo! mindahu kaantakan
Kopointalangan
Sar2 Aiso no moti do rumasam (Constatives)
kabaabasung
mindahu rumasam Tumongod amu Manahak kointalangan
yo. monongkuayan miampai pinolontog
tumanud nunu di
Sar3 Basug no moti Kopointalangan
pisuhuan nga pinonuhuan. (Constatives)
poingkodou nogi!
Kopokito katagadan Momisunud do
Sar4 Koilo ko-pia miampai mongulit kasalaan wokon
kawagu kasalaan miampai mogorongo
momoguno lo mutu wokon. om nakahali o
ko’ yoho nga aiso kototogod
Otogod tu amu
guno tiolo yo tu-tai korongou. Kopointalangan
pogi nga nara’ag i, (Constatives)
aa’ no bogia koilo Togod tu au
mumboyo Momisunud do
monong-sonong kasalaan wokon
miampai mogorongo
mamakai. nga kopointalang do
katapatan mantad
Sar5 Impiiro toh molohou nunu di binoros
om aa’ i korongou,
Kopointalangan
kouni nogi lo watu ko (Constatives)
yokoyu. Momisunud do
kasalaan wokon
Sar6 Potodon nopo no miampai mogorongo
gakod nu amu no kopointalang do
katapatan mantad
nunu di binoros maya
kopogiagalan di au
okosudong
Kopointalangan
(Constatives)
26
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
kopio kopud moi mongongoi Momisunud do
pongongoi yo kakamot. kasalaan wokon
miampai mogorongo
kopointalang do
katagadan om boros di
au olinuud
Boros Sar2: “Aiso no moti kabaabasung mindahu rumasam yo”, nopo nga boros
siriban sarkasme tu tulun di minomboros mamarahung do emosi tulun di
mokinongou tu siriban sarkasme kiwoyo di au oliinud (Faisal Djafar, 2016). Hogot
“kabaabasug” di nowonsoi mantad boros guas basug kikorotian do woyo tulun di
au koilo gama do aiso toilaan (Kamus Dewan Edisi Kaapat, 2010).
Kopomolombusan siriban diti kikorotian di au osonong tu kaanu momohundat
tulun di mokinongou tu pinolontog tumanud do korotian pointopot. Laang
kopolombusan siriban diti kifungsi nogi sabaagi do kategori boros kointalangan
(Constatives) maya kopoilaan tu pinopolombus do boros di kopokito do mangada
pomusarahan tulun tu au nokosudong o’ pomusarahan di minomboros.
POMOLINGKUMAN, BAGAS OM SOGU
Asil ponoriukan kopokito adala kopomogunaan boros siriban komolohingan
Dusun id Kampung Rugading Baru, Kota Marudu. Mantad ponoriukan, soginumu
19 mantad 27 boros siriban pointunud do kawo boros siriban suang Kerangka
Keraf (2007). Asil nogi kopokito do koinsanan siriban kikorotian di aralom om
pointantu tumanud konteks om boros siriban di noguno kifungsi sabaagi boros
kointalangan, kookunan om ponuhuan montok manahak pononsunudan,
pogoduhan, kopoilaan, kookunan om ponuhuan.
Sogu poginsanangan i milo padalanon ontok timpu dumontol nopo nga
popotilombus ponoriukan maya koinlaaban ponoriukan di aiso rontob toi ko’ amu
poinglongkod do isoiso poginsamakan tu mantad asil okito kiwaa kopomogunaan
boros siriban kirooromu do minggaso (humor) suang pilumagaan doid Boros
Dusun. Mantad dii, osonong tomod daa osoriuk o’ kawo boros siriban diti
Oponsol o’ ponoriukan diti tu nakaanu manahak koinlaaban do toilaan
kumaa mokiikinobos om tinaru sondii loolobi no sukodwagu kokomoi korotian do
koubasanan boros tinaru Dusun id aspek woyo boros. Suai ko ii, ponoriukan diti
nosiliu nogi do korohungan sukuon montok impohon stilistik Boros
Kadazandusun doid aspek woyo boros om nosiliu do sukuon di kaanu
popoingkawas kualiti pogia’an linguistik Boros Kadazandusun.
27
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SUKUON
Ajat Rukajat. (2018). Pendekatan Penelitian Kualitatif. Yogyakarta: Deepublish.
Andri, A. S. (2015). Teori Pembelajaran Bahasa: Suatu Catatan Singkat. Yogyakarta:
Penerbit Garudhawaca.
Kamus Dewan . (2010). Edisi Keempat. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka .
Keraf, G. (2007). Diksi dan gaya bahasa. Jakarta: PT Gramedia Pustaka.
Lee Keok Cheong, Z. A. (2018). Penyelidikan Dalam Pendidikan (Siri Pendidikan Guru).
Selangor: Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Linah Bagu et.al. (2019). Koburuon Boros Kadazandusun Komoiboros om Kodolinan. Kota
Kinabalu: Institut Pendidikan Guru Kampus Kent.
Jasmi K. A. (2012). Metodologi Pengumpulan Data dalam Penyelidikan Kualitatitif. Faculty
of Islamic Civilization, Universiti Teknologi Malaysia (pp. 1-18).
https://www.researchgate.net/publication/293097563_Metodologi_Pengumpula
n_Data_dalam_Penyelidikan_Kualitatitif.
Agus Heru. (2018). Gaya Bahasa Sindiran Ironi, Sinisme Dan Sarkasme Dalam Berita
Utama Harian Kompas. Jurnal Pembelajaran Bahasa dan Sastra, 20-40.
Ahmad Rijali. (2018). Analisis Data Kualitatif. Jurnal Ilmu Dakwah, 81–95.
Ang Kean Hua. (2016). Pengenalan Rangkakerja Metodologi dalam Kajian Penyelidikan:
Satu Kajian Literatur. Malaysian Journal of Social Sciences and
Humanities(MJSSH), 17 -24.
Aris-Gilbas, S. (2021). Filipino Satire: Expression of Needs from Early Philippine Novels
to Contemporary Works. American Journal of Humanities and Social Sciences
Research (AJHSSR), 280-290.
Arisnawati, N. (2020). Gaya Bahasa Sindirian Sebagai Bentuk Komunikasi Tidak
Langsung Dalam Bahasa Laiyolo. Jurnal Ilmu Kebahasaan dan Kesastraan, 137.
Faisal Djafar. (2016). Sindiran Dalam Bahasa Gorontalo. Jurusan Bahasa dan Sastra
Indonesia, 20-59.
Fatimah Subet & Nor Hashimah Jalaluddin. (2014). Mengalami dan menghayati makna
kemiskinan Melalui Bahasa. Jurnal Bahasa, 28-40.
Hamzah, A. J. (2015). Penggunaan Lakuan Pertuturan dalam Mesyuarat. Jurnal Linguistik
Vol. 19 (1), 48-57.
Inayah F Man, E. A.-R. (2021). Penggunaan Kata Sarakasme Dalam Berkomunikasi Di
Kalangan Mahasiswa. Program Studi Ilmu Komunikasi, 1-6.
Jusmawati. (2019). Gaya Bahasa Sindiran Guru Terhadap Siswa Dalam Proses
Pembelajaran Bahasa Indonesia Di Kelas Viii Uptd Spf Smpn 4 Lilirilau.
Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonesia Fakultas, 5-11.
Lisah Chong . (2017). Penelitian Teknik Menyemak Data Dalam Perlaksanaan
Penyelidikan Tindakan . Jurnal Penyelidikan Tindakan IPG KBL , 36-45.
28
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Nur Atikah Ibrahim, M. Y. (2020). Sindiran dalam Media Sosial: Perspektif Lakuan Bahasa.
Jurnal Komunikasi:Malaysian Journal of Communication, 269-288.
Petronella Apin & Kartini Wahab. (2015). Tabu Bahasa Dalam Masyarakat Dusun Di
Daerah Ranau, Sabah. Jurnal Melayu, 225.
Rosliah Kiting. (2017). Local Wisdom In Siriban And The Impact On The Kadazandusun
Society Formation. International Review of Humanities Studies, 158.
Siti Norsyahida Mohd A Rashid, N. A. (2017). Jenis Bahasa Sindiran dalam Ujaran Vlog.
International Journal of Language Education and Applied Linguistics (IJLEAL),
17-29.
Steve Campbell, M. G. (2020). Purposive sampling: complex or simple? Research case
examples. Journal of Research in Nursing, 652-661.
Zaitul Fadhil, Y. J. (2016). Metode Penelitian Kualitatif Analsisi Teks. Penelitian
Komunikasi, 10-14.
Zanariah Ibrahim, M. Y. (2017). Analisis Lakuan Bahasa Direktif Guru Pelatih Dalam
Komunikasi Di Bilik Darjah. Jurnal Melayu, 175-176.
29
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
KAADAT-ADATO’ MINIDU POGUN ID KAMPUNG KAINGARAN
TAMBUNAN, SABAH.
DONAL RONALDI LASIUS
JAMES GEOFFREY W. MOLIJOH
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPGK KENT TUARAN
[email protected]
Abstrak
Ponoriukan kes i poinpokus do pongorindakan deskriptif nopo diti nga kokomoi
kaadat-adato minidu pogun. Ponoriukan nopo diti nga pinoindalan tumanud do
kinosimbanon kaadat-adato minidu pogun id Kampung Kaingaran Tambunan.
Kaadat-adato minidu pogun nopo nga oponsol sabaagi iso laang montok
popokito do kapantangan kumaa paganakan di notongkiadan. Tudu nopo
ponoriukan diti nga montok mongilo kinosimbanon om kinatagakan do adat
minidu pogun om nogi mongilo faktor i nakarahung do kinosimbanon adat minidu
pogun di laid om baabaino id Kampung Kaingaran, Tambunan. Ponoriukan nopo
diti nga iso ponoriukan kes tu’ nokito haro kinosimbanon om kinatagakan do adat
minidu pogun id Kampung Kaingaran, Tambunan. Ponoriukan nopo diti nga kiula
kualitatif. Data ponoriukan nopo diti nga tinimung momoguno do kaida
ponorubungan, pomurindakan dokumen om pongintangan. Maya do asil
ponoriukan di naanu, nokito do haro piipiro adat minidu pogun di nokosimban om
natagak. Adat nopo di nokopokito kinosimbanon nga miagal ko’ adat id ula
pamalabangan di rata, adat montok popoilo do tulun kokompungan do haro
kaantakan minidu pogun om laang panambayangan. Adat nopo di natagak nga
miagal ko’ adat papaakan do rusod om adat papataid do sogit. Montok nopo asil
ponoriukan montok tudu ponoriukan kumoduo nga nokito do faktor nopo di
nakarahung do kinosimbanon adat minidu pogun id Kampung Kaingaran,
Tambunan nga id aspek kinoingkokoton koposion do tongotulun id kampung,
faktor kinosimbanon do kotumbayaan, faktor kinoingkokoton do teknologi om
faktor releven. Tumilombus, mantad do kinosimbanon om kinatagakan om faktor
di nakarahung do kinosimbanon om kinatagakan, nuru da do potimporonon o
adat-adat di noubasanan tu ii nopo nga sabaagi popokito do kapantangan kumaa
paganakan di notongkiadan. Adat id aspek pogoduhan nopo nga nuru kopio
tonudon tu ii no o kooturan di nakatantu no mantad di laid om au milo simbanan
toi ko’ yadaan. Sundung do ingkaa, haro o adat di koontok do simbanan miagal
ko’ adat panambayangan tu iti nopo nga tumanud do kotumbayaan id timpu diti.
Ii nopo nga kokomoi ritual i releven tumanud kotumbayaan. Alansan do kaanu o
ponoriukan diti popoilang do toilaan om kosimbanon pomusarahan kumaa
tongotulun do oponsol au tagakon o kaadat-adato minidu pogun sabaagi iso
laang popokito pamantangan kumaa paganakan di notongkiadan om popokito
woyo dati sabaagi tulun tinaru Kadazan Dusun.
Boros Toponsol: Kaadat-adato, kualitatif, koubasanan, kotumbayaan,
pogoduhan, kapantangan, tinaru Kadazan Dusun.
30
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Tinaru Kadazan Dusun nopo nga nointutunan sabaagi tinaru di momonsol do
kaadat-adato. Tumanud di Jacqueline Pugh-Kitingan (2012), tinaru
kadazandusun nopo nga ngaran tagayo montok tolu rumpun tagayo do boros. Ii
nopo nga Rumpun Boros Dusunik i kiwaa 13 boros i mogisuusuai o dialek,
Rumpun Boros Murutik i kiwaa 12 boros om Rumpun Boros Paitanik i kiwaa 4
boros. Ii poogi do sundung do iso rumpun nga ogumu o koubasanan di misuai tu
nokoiyon o tikid tinimungan toi ko’ rumpun diti id mogisuusuai o kinoyonon id
pogun Borneo. Sabaagi poomitanan koubasanan id aspek taakanon, ralan
morobuat, pamamakaian do garung, kaadat-adato om suusuai po. Tumanud
kawagu di Jacqueline Pugh-Kitingan (2012), tinaru Kadazan Dusun nopo diti nga
kiwaa ogumu o adat id suang koposion diolo. Tikid nopo adat dii nga haro o
kooturan-kooturan, pogoduhan om wowonsoyon di nuru tonudon moi do
kapapanahan nopo do kaadat-adato dii nga osoosonong om au osiliu o
kaantakan di araat.
Iso nopo adat di pantangon do tinaru Kadazan Dusun nga soira haro
minidu pogun. Au milo siwalon o kaantakan diti tu’ koinsanai o tulun nga
kolimpupus id kapatayon. Tumanud di Lathief Rousydiy (1987), kolimpupuson
nopo do koposion nga iso kaantakan di otoguangan do oinsanan o tulun miampai
au mintong do umul, kolidasan tinan om kinoingkokoton. Mantad dii, soira haro
minidu pogun nga pokitonon o koluhuyan ginawo montok isai-isai i notongkiadan
loolobi no paganakan. Dadi, kaadat-adato nopo id mamantang do tulun di minidu
pogun nga iso koubasanan di au milo tagakon. Tumanud di Muhammand Khairul
Hafiz et al., (2019), adat nopo nga iso noubasanan di kasasari do gunoon toi ko’
adat di noubasanan mantad guulu po gisom do notorimo om nowonsoi o adat dii
id taatanga do kotulunan id isoiso kinoyonon. Kopogisuusuaian nopo do unsur
kaadat-adato di nga popokito do ii no o kopointutunan toi ko’ identiti do isoiso
boyungan. Oinsanan ii nosiliu sabap no do noubasanan di notungkusan gisom
nosiliu ii do iso adat (Muhammad Khairul Hafiz et al., 2019).
Sundung do haro nodii o adat di kosimbanan id timpu baabaino tu
nokotorimo do ogumu o rahung nga kakal i do haro o adat di au po notongkiadan
om kakal i do pantangon. Haro o adat di pinotindohoi om kakal do gunoon gisom
baino tu opurimanan diolo do adat nopo dii nga koontok om au misulak do
ponontuduk id kotumbayaan di norotimo id timpu baabaino. Tumanud di Johnson
Tee (2020), kaadat-adato nopo nga okon ko poinfokus no do kotumbayaan om
kooturan nga poinfokus nogi do ahal mamantang do koubasanan tikid tulun.
Sabaagi poomitanan, sundung do haro no kotumbayaan tinan tokou nga okon ko
kirati do simbanan o adat di alaid no gunoon tokou loolobi no id aspek
mamantang soira haro tulun di midu pogun. Ii no o rasional do potimporonon o
adat sundung do kosimban o pomogunan tu katanud do kinoingkokoton
komodenan.
Ogumu o adat di kakal do gunoon soira haro midu pogun id isoiso
kinoyonon dii. Adat nopo di ginuno gisom baino nga miagal ko karalan-ralano
soira haro midu pogun, pogoduhan, nunu koimaan di milo om au milo. Tikid
kinoyonon, tikid watas nga misuai o karalan-ralano soira haro minidu pogun id
31
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
isoiso kinoyonon. (Phelan, 1983 id Saidatul Nornis Hj. Mahali & Budi Anto Mohd
Tamring, 2011).
Kapatayadan Kobolingkaangan
Haro tulun di oborulung soira kotimung do piipiro maklumat mantad tinaru
Kadazan Dusun i mantad di kinoyonon toi ko’ watas di misuai. Dadi, pointalangon
o kaadat-adato midu pogun id Kampung Kaingaran Tambunan montok popokito
adat minidu pogun tu haro kopogisuayan do adat diti id kinoyonon suai sundung
do iso o tinaru. Ponoriukan nopo diti nga mongilo i mononoriuk do poingkuro o
kaadat-adato minidu pogun di guugulu om baabaino id Kampung Kaingaran
Tambunan. Mongilo i mononoriuk do nunu o nokosimban id adat ontok haro
minidu pogun. Sundung do nakawaya i mononoriuk do piipiro o kinaantakan
ontok haro o minidu pogun nga au noilaan poingkuro o adat ontok haro minidu
pogun do lobi poinralom. Au noilaan nung haro nokosimban toi ko’ kakal i do
ingkaa mantad di laid po.
Mantad di pogulu po do katanud om kokito i mononoriuk do kaadat-adato
minidu pogun id kinoyonon dii. Sundung do ingkaa, aiso po o angkab di
mononoriuk do minsingilo do poinralom kokomoi kaadat-adato di nuru tonudon
solinaid timpu mamantang ontok haro minidu pogun. Kopuriman i mononoriuk do
haro kosimbanon om haro pisuayan id tikid kinaantakan di midu pogun id
kinoyonon dau. Sabaagi poomitanan, haro i alaid do lisokon o tinan. Haro nogi i
arah-arahon o kapamalasakan do tinan. Ii no o au oilaan di mononoriuk do hiti.
Suai ko ii, moi kasari i mononoriuk rumikot soira haro o midu pogun id kinoyonon
dau nga au isio katanud do koinsanai o koimaan-koimaan di nuru maan gisom do
aawi i timpu mamantang. Au songkuro atalang i mononoriuk kokomoi adat
kooturan, poguduhan om koimaan.
Suai ko ii, faktor koinganan di okuri nga iso faktor okuri koilaan kokomoi
kaadat-adato minidu pogun diti. Dadi, au nokito o adat di laid. Oponsol no tomod
do moi sungod di komolohingan montok mongilo do poinralom kokomoi adat
minidu pogun di laid loolobi no id Kampung Kaingaran Tambunan. Haro nogi
boros-boros di norongou maya pogibabarasan tikid tadau miampai tangatambalut
om komolohingan nga apagon popokito do koimaganan montok dii tu au
nakadalin id bontuk ponuatan i lobi osorisid om akawas o komilotumboyoon do
kointalangan-kointalangan. Maya do kopoosilan do ponoriukan diti, alansan do
kointalang om okito kopio o ula momolisok do tinan, kooturan-kooturan di nuru
tonudon om bagas om rasional mantad di kooturan dii.
Mantad diti do oponsol poosilon o ponoriukan diti sabaagi kointalangan,
kasarahan om pongintangan kumaa tongotulun di au koilo loolobi no tulun labus
om sukod wagu i kolihu nodii do adat sondii. Iti nopo nga timpu di koontok kopio
do padalanon o ponoriukan tu moginkukuri nodi o komolohingan di nokopogulu
sabaagi responden montok maganu data toi ko’ tuhot id ponoriukan. Tumanud di
Saidatul Nornis Hj. Mahali & Budi Anto Mohd Tamring. (2011), haro o adat di
natagak om nokosimban diti tu katanud do kinoingkokoton pomogunan nga au
32
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
monongkoilo o komulakan. Sundung do ingkaa, oilaan ii maya kopoosilan
ponoriukan diti.
Objektif Ponoriukan
1. Mongilo do adat minidu pogun di nokosimban om natagak id Kampung
Kaingaran, Tambunan.
2. Mongilo faktor i nakarahung do kinosimbanon adat minidu pogun id Kampung
Kaingaran, Tambunan.
Tuhot Soriuk
1. Nunu o adat minidu pogun i nokosimban om natagak id Kampung Kaingaran,
Tambunan?
2. Nunu o faktor i nakarahung do kinosimbanon adat minidu pogun id Kampung
Kaingaran, Tambunan?
Metodologi Ponoriukan
Id suang do metadologi ponoriukan nopo nga popointalang kokomoi do reka
bontuk ponoriukan. Suai ko mantad diri, popokito nogi do poingkukuro woyo
koponimungan data om nogi momorindak data. Mantad diri, metadologi nopo nga
milo boroson sabaagi do iso waya di osorisid maya karalano’ om kaida montok
popokito ahal di milo tumboyoon do tulun.
Kiwaa mogisuusuai kaida’ montok monimung koilaan di onuon doid
ponoriukan. Ponoriukan nopo diti nga iso ponoriukan kes. Sabap nopo
nokosilihon do ahal diti nga sabap do haro iso kes id nonggo haro nokosimbanon
do adat minidu pogun di pogulu om baabaino id kinoyonon ponoriukan.
Ponginsamakan nopo do ponoriukan diti nga maya kualitatif id nonggo
minomoguno i mononoriuk do instrumen ponorubungan sabaagi main-instrumen.
Instrumen suai nopo nga miagal ko instrumen pongintangan om pomurindakan
dokumen. Tumanud di Lee Keok Cheong et, al, (2018), ponoriukan kualitatif nopo
nga ponginsamakan di asaru do pioniton do kontruktivis sosial i popohontol do
woyo realiti di winonsoi maya sosial. Ponoriukan nopo maya reka bontuk diti nga
kakomoi ahal momorekod, momonsoi analisis om mogihum rati di poinralom
kokomoi suang di soriukon.
Ponoriukan nopo diti nga popohompit do mogiigion id Kampung
Kaingaran, Tambunan Sabah. Montok do papatantu do responden id
koponimungan data, momoguno o ponoriukan diti do persampelan kitudu.
Tumanud di Chua Yua Piaw (2011), maya do persampelan diti pilion o piipiro
responden di kiwoyo pointantu om haro piagalan i kosudong do kinaantakan om
tudu ponoriukan. Mantad diti sampel nopo di noguno id ponoriukan diti nga
soginumu 3 responden. Responden nopo nga id tinimungan umul 45 toun gisom
65 toun. Tudu nopo nokopomilian do responden id tinimungan umul diti nga,
saasabap no do ogumu o koinganan diolo kokomoi adat minidu pogun. Haro nogi
piipiro komolohingan suai mantad do kategori umul dilo di onuon sabaagi do
33
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
informan montok do kosokodungan om kogonopon do data di haro pionitan do
tudu ponoriukan.
Proses mongurindako nopo data id ponoriukan diti nga tumanud do
proses pomurindakan data kualitatif di Miles om Huberman (1992). Rajah nopo
dii nga okito id siriba.
Asil Om Pogibaabarasan
Maya do ponorubungan, naanu o data do haro piipiro kaadat-adato minidu pogun
di nokosimban om natagak id Kampung Kaingaran, Tambunan. Okito ii maya
Jadual id siriba.
Item Data Mantad Responden
Nunu ngawi o adat di R1 - Adat papataid do sogit. Adat di natagak nodii.
nokosimban toi ko’ - Nokosimban o lungun di rata.
natagak dii?
- Nokosimban o pamalabangan.
- Nokosimban o laang sumambayang toi ko’ laang
popoibok di rata.
R2 Adat soira popoilo do tulun kampung do haro
kaantakan midu pogun.
- Haro 2 kinosimbanon do laang pamalabangan di
rata. Momoguno siliu om lungun
- Laang panambayangan di nokosimban.
R3 - Adat papaakan do rusod di natagak
- Adat popoibok do rusod.
- Laang momolobong di nokosimban.
Jadual 1: Kaadat-adato minidu pogun i nokosimban om natagak
34
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Item Data Mantad Responden
Faktor di minogowit R1 - Faktor kinoingkokoton do koposion.
do kinosimbanon do - Faktor kotumbayaan di nokosimban
adat minidu pogun id
Kampung Kaingaran R2 - Faktor kinoingkokoton do teknologi. Tagung
Tambunan. sabaagi kakamot miromut di nalanan do telepon
kandai id timpu diti.
- Faktor kotumbayaan.
R3 - Faktor kotumbayaan.
- Faktor releven. Faktor releven nopo nga okito id
aspek agama om kotumbayaan, aspek woyo
koposion om aspek rahung teknologi.
Jadual 2: Faktor kinosimbanon do adat minidu pogun id Kampung Kaingaran
Tambunan.
PONORUBUNGAN PONGINTANGAN
Rajah 2 : Tringulasi Data Notimung
POMORINDAKAN
DOKUMEN
Mantad do pomorindakan data di naanu maya ponorubungan,
pongintangan om pomorindakan dokumen, okito do kaadat-adato minidu pogun
id Kampung Kaingaran, Tambunan nopo nga haro nokosimban om haro nogi i
natagak. Kinosimbanon om kinatagakan nopo diti nga mantad rahung do piipiro
faktor.
Kumoiso nopo nga kokomoi adat ontok haro minidu pogun di nokosimban
om natagak id Kampung Kaingaran Tambunan. Maya do ponorubungan,
koinsanai o responden nga nokoboros do adat nopo di nokosimban nga adat
popoibok do rusod. Nokosimban iti mantad di laid id nonggo di laid nopo nga
padalanon o adat diti miampai puruanon di bobolian tumanud do kotumbayaan
dau. Id timpu diti, padalanon o adat diti tumanud do kotumbayaan agama, ii nopo
nga agama Kristian. Nosokodung nogi iti maya do Utusan Borneo Online (2020),
35
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
id nonggo adat sumambayang ontok pamalabangan nopo id timpu diti nga
tumanud do kotumbayaan i poinlongkod do agama.
Suai ko ii, adat popoilo ontok haro minidu pogun nga nokosimban nogi.
Nokosimban iti id timpu diti id nonggo, momoguno nodii do koumatan miagal ko
telepon kandai. Maya do pongintangan di mononoriuk, koinsanai nopo tulun id
Kampung Kaingaran id timpu diti nga haro nodii o telepon kandai. Suai ko ii,
nokokito nogi i mononoriuk do ‘kopoilaan suang walai’ toi ko’ kopoilaan do haro
minidu pogun maya aplikasi whatsapp id tinimungan Whatsapp do kampung
sabaagi bukti nokosimbanon do laang kopoilaan ontok haro minidu pogun.
Adat nopo di natagak nga adat papaakan do rusod. Di laid nopo nga nuru
paakanon i rusod ontok koturu tadau toi ko’ ontok tadau monumpoli tu’
otumbayaan yolo gumuli i rusod do mongoi akan tu’ iri no o tadau tohuri di rusod
id pomogunan pogulu i mundaliu id pomogunan suai. Noboros nogi iti maya
Utusan Borneo Online (2020), do nuru potounda’on o taakanon di rusod solinaid
turu tadau. Sundung do ingkaa, aiso nodii o adat diti id timpu diti. Adat nopo
kawagu di natagak nga adat papataid do sogit. Maya nopo ponorubungan nga
haro o adat papataid do sogit kalapas do tadau koturu. Ii nopo nga wonsoyon do
paganakan di notongkiadan. Iti nopo nga moi do monguhup o sunduan di minidu
pogun do popoinsonong tanom-tanom id kampung. Id timpu diti, natagak nodii ii.
Aiso nodii i momonsoi do adat papataid do sogit.
Tumilombus nopo nga kokomoi faktor di nakarahung do kinosimbanon
do adat ontok haro minidu pogun id Kampung Kaingaran, Tambunan. Faktor
kinosimbanon di kumoiso nopo nga faktor kinosimbanon do kotumbayaan.
Kotumbayaan di laid nopo nga kotumbayaan tradisional id nonggo ritual nopo
ontok haro minidu pogun nga puruanon di bobolian. Soira do nokotorimo o
tongotulun do kotumbayaan id bontuk agama, laang sumambayang nopo dii nga
nokosimban tu katanud do tituduk di agama. Faktor kumoduo nopo i
minamarahung do kinosimbanan do adat nga faktor kinoingkokoton do teknologi.
Adat nopo di nokosimban maya rahung teknologi nga adat popoilo, id nonggo id
laid nopo nga momoguno tagung montok popoilo tulun kampung. Id timpu diti,
momoguno nodii do telepon kandai montok popotongkop do maklumat toi ko’
popoilo do haro minidu pogun. Faktor kinoingkokoton do koposion nga iso nogi
faktor di nakarahung do kinatagakan adat. Iti nga okito nogi maya pongintangan
di mononoriuk id nonggo ogumu nodii o tulun id Kampung Kaingaran di
poinkaraja om poingion id labus watas. Ii poogi do au no yolo katanud om kokito
do adat soira haro minidu pogun id kampung.
Id kolimpupuson, koinsanai nopo adat di nokosimban om natagak dilo
nga minumangtagak id bontuk Sinkretisme. Sinkretisme nopo nga iso woyo
sumimban di mogot-logot saasabap do iso koundolihon koubasanan tu’ au milo ii
do insan-insan do kosimban. (Halina Sendera Mohd.Yakin, 2017).
36
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Pomolingkuman, Sogu Om Implikasi
Maya ponoriukan diti, okito o pomolingkuman ponoriukan do haro adat minidu
pogun id Kampung Kaingaran di nokosimban om natagak. Ii nopo nga narahung
do piipiro faktor. Okito ii maya jadual id siriba.
Num Adat minidu pogun di Faktor nakarahung do
nokosimban om natagak kinosimbanan
Nokosimban Natagak
1 Adat Faktor kotumbayaan.
popoibok do
rusod
2 Adat popoilo/ Faktor kinoingkokoton do teknologi
momisunud
3 Adat papataid Faktor kinoingkokoton do koposion.
do sogit
4 Adat papaakan Faktor releven om faktor
do rusod kotumbayaan.
Jadual 3 : Adat di nokosimban om natagak om faktor i nakarahung do
kinosimbanon.
Maya do ponoriukan kawagu diti, haro piipiro suul. Kumoiso nopo nga
ponoriukan tumilombus kokomoi uhu diti nga id bontuk ponoriukan tindakan. Milo
do poosilon o ponoriukan montok monoriuk poingkuro laang moi do au atagak o
kaadat-adato ontok haro minidu pogun. Suul kumoduo nopo nga, milo do
poosilon iso ponoriukan etnografi id nonggo iloon o kapaapanahan soira haro
minidu pogun. Milo do intangan poingkuro o karalan-ralano do koinsanai adat
ontok haro minidu pogun mantad adat popoilo gisom adat moginakan hatus
tadau. Milo nogi poosilon o ponoriukan id kinoyonon toi ko’ watas suai. Maya do
kopoosilan ponoriukan id watas suai, okito o piadangan do adat tinaru Dusun
tumanud kinoyonon. Sabap nopo nga, tikid watas id pogun Sabah haro o
mogisuusuai o etnik loolobi no kumaa etnik do Kadazan Dusun.
Kopoindalanon nopo ponoriukan diti nga manahak do piipiro implikasi i
naanu mantad asil ponoriukan. Implikasi ponoriukan diti okon nopo kumaa gana
pondidikan nga kumaa kounalan suai. Implikasi nopo dii nga kumaa Boogian di
momonsoi kurikulum Boros Kadazandusun Boogian nopo diti nga kitonggungan
do papaasil om mamalan do kurikulum id Boros Kadazanduusn. Maya kopoosilan
do ponoriukan diti, haro piipiro roromu di okito do oponsol intangan id boogian
diti. Kaanu kawagu manahak do implikasi ponoriukan diti kumaa mongingia Boros
Kadazandusun, kumaa gana toilaan toi ko’pondidikan om kumaa tulun ginumuan.
37
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Pomolingkuman
Maya do ponoriukan diti, nakaanu ii popokito do haro kinosimbanon om
kinatagakan do kaadat-adato’ ontok haro minidu pogun di laid om baabaino. Iti
no kopio i apangkal do tonggungan montok toinsanan moi do kaanu iso laang
poingkuro do manampasi kawagu adat di natagak om poingkuro moi do adat
nopo di nokosimban nga au misulak do adat di laid. Kopoosilan do ponoriukan
diti nga kaanu nogi mongukab do pomusarahan tulun do nuru toi ko’ amu do
kosimban o isoiso adat dii. Nunu i oponsol nga kada tagako o koubasanan tinaru
tu ii no o identiti dati sabaagi tulun tinaru Kadazan Dusun.
38
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Toud Sukuon
Buuk
Azwar, S. (2003). Metode Penelitian. Yogyakarta: Pustaka pelajar.
Azizi Ahmad. (2010). Pentaksiran Pembelajaran. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Claire Jacobson dan Brooke G. Schoepf. (1963). Lévi-Strauss, Claude.Antropologi
Struktur. Basic Books, Inc.
Chua Yau Piaw. (2011). Kaedah Penyelidikan (Edisi Ko-2). Kuala Lumpur: McGraw Hill
Malaysia.
Jacqueline Pugh-Kitingan. (2012). Kadazandusun. Kuala Lumpur: Institut Terjemahan &
Buku Malaysia.
Kementerian Pendidikan Malaysia. (2018). Buku Panduan Penyelidikan Kes. Pusat
Pembangunan Institut Pendidikan Guru Malaysia.
Lee Keok Cheong et, al,. (2018). Siri Pendidikan Guru. Penyelidikan Dalam Pendidikan.
Oxford Fajar.
Lexy J. Moleong. (2002). Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT. Remaja
Rosdakarya
Mokhtar Ismail. (1995). Penilaian Bilik Darjah. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Kementerian Pendidikan Malaysia.
Miles, B. Mathew dan Michael Huberman. (1992). Analisis Data Kualitatif Buku Sumber
Tentang Metode-metode Baru. Jakarta: UIP.
Mohd Majid Konting. (1990). Kaedah Penyelidikan Pendidikan. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
Newman, PR om Newman, B.M, (2007). Theories of Human Development. Mahwah, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates.
Pusat Pembangunan Akademik Institut Pendidikan Guru Malaysia. (2018). Buku
Panduan Penyelidikan Kajian Kes. Institut Pendidikan Guru Malaysia.
Roger D. Wimmer & Joseph R. Dominick. (2000). Mass Media Research: An Introduction,
(6thEd.). Belmont, CA: Wadsworth Publishing Company.
Saidatul Nornis Hj. Mahali & Budi Anto Mohd Tamring. (2011). Pluraliti Dalam Kearifan
Local di Sabah. Kota Kinabalu. Univeriti Malaysia Sabah.
Siti Uzairiah Mohd Tobi. (2018). Kajian Kualitatif dan Analisis Temu Bual. Kuala Lumpur:
Aras Publisher.
Slavin, R. E. (2000). Educational psychology: Theory and practice (6th ed.). Boston: Allyn
& Bacon.
Steven Low Phak Sheng et, al. (2012). Hubungan Etnik. Universiti Putra Malaysia,
Serdang Selangor.
Artikol
A. Syihabuddin. HS. (2013). Tradisi Upacar Kematian Pada Masyarakat Nahdhiyyin Dalam
Tinjauan Agama dan Adat. PT. Victory Offset Prima.
39
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Halina Sendera Mohd. Yakin. (2013). Semiotik Dalam Adat Kematian Bajau, Sabah.
Jabatan Antropologi dan Sosiologi, Fakulti Sastera dan Sains Sosial. Universiti
Malaya.
Halina Sendera Mohd.Yakin. (2017). Pengaruh Budaya Tradisi dan Islam dalam Evolusi
Adat dan Ritual Kematian Komuniti Bajau. Pusat Penataran Ilmu dan
Bahasa.Universiti Malaysia Sabah.
Nordiana Binti Mosum & Mohd. Yuszaidy Bin Mohd. Yusoff. (2017). Adat dan Kepercayaan
Dalam Ritual Kematian Masyarakat Bajau. Fakulti Sains Sosial dan
Kemanusiaan Universiti Kebangsaan Malaysia.
Intonit
Johnson Tee. (2020). Adat Resam Pengkebumian Kaum Kadazan Dusun Tambunan.
Linoyong id https://www.utusanborneo.com.my/2020/02/27/adat-
resampengkebumian kaum-kadazan-dusun-tambunan ontok 22 Gomot 2022.
Mushlihin, S.Pd.I,. M.Pd.I (2012). Pengertian Pendidikan Moderen. Linoyog id
https://www.referensimakalah.com/2012/11/pengertian-pendidikan modern.
html?m=1 ontok 24 Gomot 2022.
Zarina Selamat. (2015). Kesahan dan Kebolehpercayaan. Linoyog id
https://www.slideshare.net/ZarinaSelamat/kesahan-dan-kebolehpercayana
ontok 22 Gumas 2020.
40
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
BOROS DO MOLOHING KUMAA TANGAANAK ID KAMPUNG TOGUDON
PENAMPANG, SABAH
ELLIS LOISON
DR. WILFRED DOUSIP
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPGK KENT TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Ponoriukan nopo diti nga’ ponoriukan tinjauan i pinoindalan id Kampung Togudon
Penampang, Sabah. Dadi, pinoindalan o ponoriukan diti montok no do
mongintutun kopogisuusuaian boros dominan di gunoon do molohing sabaagi
boros gunoon kumaa tangaanak id walai om mongintutun faktor-faktor di
mamarahung tikid kopomogunaan boros dii. Soginumu 85 paganakan di pinili’
sabaagi responden om kopomilian responden maya kituduan hinonggo do iyolo
dii kiwaa paganakan, haro tanak om mantad tinaru Kadazandusun. Ponimungan
data id ponoriukan diti nopo nga’ momoguno analisis dokumen, borang soal
selidik om kaida ruba wara. Laang manganalisis data nopo nga’ tumanud tatacara
analisis data ponoriukan mirolot momoguno analisis deskriptif. Aasil ponoriukan
pinopokito do mantad nopo do 85 responden, 63 tulun momoguno do boros
Kadazandusun, 21 tulun momoguno do boros Malayu, songulun momoguno do
boros Inggilis sabaagi boros gunoon kumaa tangaanak. Faktor-faktor di
mamarahung do molohing momoguno Boros Kadazandusun sabaagi boros
gunoon mantad nopo do 63 responden dii, akawas kosokodungan faktor
“nasandadan do moboros diti boros” hinonggo do soginumu 95.2%. Tumilombus,
montok responden di minomili boros suai ko mantad Boros Kadazandusun
hinonggo do 22 responden dii, akawas o kosokodungan faktor “pisaasawaan
mirolot” hinonggo do soginumu 54.5%. Bagas nopo dii do ponoriukan diti nga’
kaanu manahak toilaan kokomoi do kopogisuusuaian boros dominan di gunoon
do molohing sabaagi boros gunoon kumaa tangaanak om faktor-faktor di
mamarahung do molohing momoguno boros gunoon di kumaa tangaanak id
Kampung Togudon Penampang, Sabah.
Boros Impohon: Kopogisuusuaian boros, boros gunoon, faktor mamarahung
41
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Boros nopo nga’ kiguno montok popoimbulai toi ko’ mamadadi isoiso’ piromutan
id sorili do tinimungan toi tulun ginumuan. Boros nogi nga’ kiguno sabaagi do
manahak om maganu toilaan, mogio’olos do tua pomusarahan om nunu nopo ii
nuru do haro piromutan. Id Sabah nopo nga’ kogumuan mantad tinaru
Kadazandusun, dadi boros dominan nopo dando di gunoon nga’ Boros
Kadazandusun (BKD). Sundung po tu do boros sukuan peribumi Sabah nopo
nga’ ginuno miampai poinlaab om sinandadan nga’ mundali nodii iti soira do
nadadi o Boros Malayu sabaagi do boros piromutan id sikul-sikul vernakular,
hinonggo do isiso’ no toud pondidikan i manahak liwang kumaa tangaanak
peribumi Sabah maganu pondidikan formal (Dayu Sansalu 2008). Kagu nopo
nga’, ontok nopo dii di toun 2005, nokosuang o BKD diti sabaagi iso’ boros di
mumang no punso tumanud di pinalabus do UNESCO. Mantad diti do pinoindalan
o ponoriukan diti montok mongilo kopogisuusuaian boros dominan di gunoon do
molohing sabaagi boros gunoon kumaa tangaanak id walai om nogi mongilo
faktor-faktor di mamarahung do molohing momoguno tikid boros dii id Kampung
Togudon Penampang Sabah.
Kointalangan Kobolingkahangan
Pogun tokou nopo nga’ minumang buru’ tumanud do timpu. Dadi ingkaa nogi iti
boros. Soira do imuaian tokou nga’ Boros Kadazandusun nopo diti nga’
kumurikuri nodii o mobooboros sundung po tu do tinaru nopo diti nga’ ogumu po
ko mantad tinaru suai i poingion do hiti id pogun Sabah nga’ maid laid ogumu
nodii o molohing di moboros do boros suai ko mantad Boros Kadazandusun
kumaa tangaanak loolobi no do Boros Malayu tu boros nopo gia diti nga’ nadadi
do boros kabansaan i gunoon doid nunu nopo abaabayan om urusan rasmi. Iso’
isu di okito do hiti nopo dii nga’ boros suai monumporonok diti Boros
Kadazandusun. Id Kampung Togudon Penampang nopo nga’ kiwaa i orongouku
do momoguno do Boros Kadazandusun nga’ somonu do momoguno do Boros
Malayu. Dadi mantad no diti do mongilo daa kopogisuusuaian boros dominan di
gunoon do molohing sabaagi boros gunoon kumaa tangaanak id walai id
Kampung Togudon Penampang om nunu kopio faktor-faktor di mamarahung do
molohing momoguno boros dii id pibarasan tikid tadau kumaa tangaanak.
Tudu Ponoriukan
i. Mongilo kopogisuusuaian boros dominan di gunoon do molohing
sabaagi boros gunoon kumaa tangaanak id Kampung Togudon
Penampang, Sabah.
ii. Mongilo faktor-faktor di mamarahung do molohing momoguno boros
gunoon dii id pibarasan tikid tadau kumaa tangaanak id Kampung
Togudon Penampang, Sabah.
42