Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Asil Om Pogibaabarasan
Tuhot Soriuk 1
Nunu boros gunoon do molohing soira mogibooboros kumaa tangaanak id Kg.
Minonun?
Graf 1 : Boros gunoon do molohing soira mogibooboros kumaa tangaanak id
Kg. Minonun
Boros Cina Boros Kadazandusun
11% Boros Malayu
Boros Cina
Boros Malayu
22% Boros
Kadazandusun
67%
Mantad graf id sawat okito do haro tolu boros di gunoon id Kampung Minonun.
Sundung po ingkaa, Boros Kadazandusun diti kakal po boros di apangkal do
gunoon id kinoyonon diti. Boros suai di ogumu oguno id kinoyonon diti nopo nga’
Boros Malayu om asil diti nosokodung mantad ponoriukan di Noor Aina Dani om
Syeril Patrisia Kining (2016), hinonggo kopomogunaan Boros Malayu Sabah id
pogun do Sabah nga’ kakal po id taang di lobi akawas. Potilombus nopo nga’
haro nogi kopomogunaan Boros Cina montok piipiro paganakan id Kampung
Minonun. Boros nopo diti nga’ lobi oguno id paganakan di kiharo pisasawaan do
mirolot.
Tuhot Soriuk 2
Nunu rahung molohing momoguno boros suai ko’ mantad Boros Kadazandusun
kumaa tangaanak id Kg. Minonun?
Jadual 1 : Ginumu, piatus om min rahung molohing momoguno boros suai.
KEKERAPAN (N)
BIL ITEM
STS TS KS S SS MIN
93
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
1 Insaru i moloolohing 0 0 0 14 30 4.72
momoguno boros (0%) (0%) (0%) (31.8%) (68.2)
suai ko’ Boros
Kadazandusun
kumaa tangaanak
diolo.
2 Turugan timpu 00 0 12 32 4.72
kopogowit (0%) (0%) (0%) (27.3%) (72.7%)
koundolihon boros
tina’ kumaa boros
kumoduo tangaanak
id Kampung
Minonun.
3 Pisasawaan di 00 0 15 29 4.65
(34%) (66%)
mirolot kopogowit (0%) (0%) (0%)
pomogunoon Boros
Malayu toi ko’ Boros
Cina di molohing
kumaa tangaanak
moi do lobi karati i
tangaanak do
barasan.
4 Molohing aiso goos 0 0 30 14 0 3.31
(0%)
do papasarabak (0%) (0%) (68%) (32%)
Boros
Kadazandusun
kumaa tangaanak
diolo.
5 Tangaanak aiso 00 0 4 40 4.90
sunduan do
mintingubas do (0%) (0%) (0%) (10%) (90%)
mimboros
momoguno Boros
Kadazandusun id
pilumaagan tikid
tadau.
Mantad jadual id kawas, okito do haro apat rahung miampai interprestasi
di akawas om iso’ rahung miampai interprestasi di osuhatan. Rahung nopo
molohing momoguno boros suai ko’ Boros kadazandusun di kumoiso nga’
mantad no do insaru i molohing momoguno boros suai ko’ Boros Kadazandusun
kumaa tangaanak diolo id pogibaabarasan. Ahal diti okito id foom tuhot soriuk do
haro Boros Malayu om Boros Cina dii oguno id pogibaabarasan miampai
94
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
paganakan id kinoyonon diti. Rahung nopo diti nga’ nosokodung mantad
ponoriukan di Noor Aina Dani & Syeril Patrisia Kining (2016) hinonggo insaru
nopo molohing momoguno boros dii nga’ katanud i tangaanak do momoguno do
boros dii. Teori nopo di monokodung do rahung diti nga’ mantad teori
pambalajalan sosial Albert Bandura hinonggo do koonuan di tangaanak toi ko’
sukod wagu do toilaan nopo nga’ maya no do nunu i nokito om norongou mantad
posorili miagal do soira mogibooboros yolo miampai tambalut toi ko’ tulun
ginumuan.
Rahung nopo molohing momoguno boros suai ko’ Boros Kadazandusun
di kumoduo nga’ kohompit no ngawi turugan timpu kopogowit koundolihon boros
tina’ kumaa boros kumoduo tangaanak id Kampung Minonun. Rahung diti
nosokodung do ponoriukan di Noor Aina Dani & Syeril Patrisia Kining (2016),
hinonggo haro rahung mantad turugan timpu di kaanu mamarahung koonuan
boros tina’ kumaa boros koduo di tangaanak. Teori nopo di monokodung do
rahung diti nga’ mantad teori koundolihon boros tumanud Chaer (2009) tu’ nunu
nopo boros di norongou diolo id posorili nga’ iri no boros di gunoon diolo.
Rahung nopo molohing momoguno boros suai ko’ Boros Kadazandusun
di kotolu nga’ maya no do pisasawaan di mirolot kopogowit pomogunoon Boros
Malayu toi ko Boros Cina di molohing kumaa tangaanak moi do lobi karati i
tangaanak do barasan. Rahung diti nosokodung id ponoriukan di Nevashiny
Karuppiah om Rosazman Hussin (2021), hinonggo koubasanan nopo nga’
momoguno yolo do boros di osinang do rotion miagal ko’ boros koubasanan diolo
id suang paganakan ii nopo nga’ Boros Cina. Dadi rahung nopo do koonuon
boros nga’ mantad no do pisasawaan molohing di mirolot. Teori nopo di
monokodung do rahung diti nga’ teori Interaksionalis Mark Halliday hinonggo
koonuan tangaanak do minsingilo do isoiso boros maya do sokodung mantad
tulun posorili miagal ko’ molohing diolo.
Rahung nopo molohing momoguno boros suai ko’ Boros kadazandusun
di kaapat nga’ molohing di aiso goos do papasarabak boros kadazandusun
kumaa tangaanak diolo. Maya nopo jadual nga’ rahung nopo diti nga’ okuri nopili
do tulun id Kampung Minonun. Mantad dii, goos nopo molohing id suang do
papasarabak Boros Kadazandusun kumaa tangaanak nga’ amu mamarahung
pomogunoon boros suai ko’ Boros Kadazandusun id taatanga komolohingan
Kampung Minonun.
Rahung nopo molohing momoguno boros suai ko’ Boros Kadazandusun
di kolimo nga’ tangaanak di aiso sunduan do mintingubas do mimboros
momoguno Boros Kadazandusun id pilumaagan tikid tadau. Rahung diti
nosokodung mantad ponoriukan di Norazmie Mohd Yusof (2019), hinonggo
Boros Malayu diti nga’ kaanu mamarahung koonuan Boros Kadazandusun di
tangaanak tu’ okito nopo nga’ kogumuan tangaanak lobi momoguno boros suai
miagal ko’ Boros Malayu tu’ asanangan yolo momoguno do boros dii. Dadi aiso
dii o sunduan diolo do mintingubas do momoguno Boros Kadazandusun tu’
noubas do boros suai. Teori nopo di monokodung do rahung diti nga’ teori
mentalis Chomsky hinonggo koonuan nopo boros di poinsandad tangaanak nga’
kaanu mamarahung kumaa kopomogunaan boros di gunoon tangaanak id
95
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
pibarasan monikid tadau. Dadi soira aanu i tangaanak do boros suai miagal ko’
Boros Malayu nga’ aiso dii o sunduan diolo do minluda do Boros Kadazandusun.
Pomolingkuman, Sogu Om Bagas
Pomolingkuman
Ponoriukan nopo diti nga’ popointalang kokomoi do boros di gunoon id Kampung
Minonun. Boros nopo di gunoon nga’ sabaagi boros di apangkal om nogi insaru
gunoon soira mogibooboros kumaa paganakan toi ko’ tulun id Kampung
Minonun. Suai ko ii ponoriukan nogi diti nga’ kohompit no do mongilo rahung do
kopomogunoon boros suai ko’ Boros Kadazandusun di gunoon komolohingan
kumaa tangaanak diolo. Rahung nogi diti nga’ kohompit no ngawi do rahung
mantad paganakan, mantad posorili om susuai po. Oponsol do mongilo rahung
do kopomogunoon boros suai dii moi do koilo i mononoriuk do poposogu woyo
papasarabak om nogi popotindohoi diti kopomogunaan Boros Kadazandusun id
Kampung Minonun.
Sogu
Mantad do ponoriukan diti, haro piipiro sogu montok do ponoriukan sumusuhut,
montok koimaganan Boros Kadazandusun id Kampung Minonun om nogi montok
tulun ginumuan. Sogu nopo montok mononoriuk sumusuhut nga’ kokomoi do
kopomogunoon saiz populasi. Ogumu koluhuyon di okito soira momoguno skop
ponoriukan di okoro. Dadi, montok nopo ponoriukan dumontol nga’ alansan do
momoguno saiz populasi di lobi tagayo om popohompit tolu kinoyonon di misuai
om mioros moi do’ agayo sampel do ponoriukan om ogumu responden di milo
gunoon. Kinoyonon nopo dii nga Kampung Tiang, Kampung Dopou om nogi
Kampung Tonop.
Sogu nopo di potilombus nga’, montok no do koimaganan Boros
Kadazandusun id Kampung Minonun. Alansan daa do soira haro kopoindalanan
ponoriukan miagal diti nga’ kopuriman o tulun id kinoyonon diti do kapansalan
kopomogunoon boros diti id pilumaagan monikid tadau. Soira nopo haro sunduan
di tongomolohing do mimboros momoguno do’ Boros Kadazandusun nga’
katanud i tangaanak diolo do mintingubas momoguno boros dii.
Sogu nopo di kotohuri nga’ maya do ponoriukan diti om haro
dokumentasi kokomoi do rahung boros suai’ di kaanu mangasou Boros
Kadazandusun kumaa tulun tinaru Kadazan Dusun. Maya hilo, alansan daa do,
kopuriman o tulun ginumuan do manamong Boros Kadazandusun diti moi do au
atagak id pogun do Sabah tu’ atagak nopo boros om atagak o tinaru.
96
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Bagas
Ponoriukan nopo diti nga’ kapanahak do ogumu bagas tosonong kumaa
toinsanan tulun loolobi po montok do tulun tinaru Kadazan Dusun. Bagas di
kumoiso nopo nga’ bagas montok do mononoriuk sondii. Id kopoindalanan do
ponoriukan diti nga’ nakawaya i mononoriuk do ogumu ponginaman di olumis om
kirati sabaagi songulun mokikinobos id IPG. Poginaman nopo dii nga oguno id
kopotilombusan do ponginabasan di lobi akawas.
Potilombus, montok komolohingan id Kampung Minonun. Soira
nokoindalan o ponoriukan diti nga’ kiwaa kootuson di kaanu mongukab
pomusarahan do komolohingan id Kampung Minonun kokomoi kapansalan do
Boros Kadazandusun diti montok sukod wagu id kinoyonon diti. I komolohingan
nogi nga’ kiharo angkab om goos montok manahak sokodung kumaa tangaanak
diolo do mintingubas do mimboros Boros Kadazandusun id pibarasan monikid
tadau.
Sumusuhut nopo nga’ montok mogiigion id Kampung Minonun. Maya no
do ponoriukan diti, kaanu yolo do kopoilaan kokomoi boros di apangkal do
gunoon om nogi piipiro boros suai di gunoon do tongotulun id Kampung Minonun.
Suai ko ii, nokoilo nogi yolo do rahung kopomogunaan do boros suai dii. Mantad
dilo, nakaanu yolo do topurimanan kokomoi do kapansalan Boros Kadazandusun
id kinoyonon sondii. Mantad dii, haro dii o’ angkab diolo do popotilombus do
Boros Kadazandusun diti moi do au opunso.
Bagas di kotohuri, montok ponoriukan do timpu dumontol. Mantad no do
kopoosilan do ponoriukan diti, milo dodion do sukuon montok mononoriuk
dumontol om alansan do kaanu kopoilaan di oponsol om oguno montok koposilan
ponoriukan dii sabab nga’ ponoriukan nopo diti nga’ kokomoi do boros om haro
pionitan do koundolihon boros tina’ kumaa boros koduo do sukod wagu om
kopiagal nogi do ponoriukan id suang om labus pogun. Suai ko ii, rahung dii
naanu mantad ponoriukan diti milo dodion sabaagi ponukuan kumaa
monoonoriuk di monoriuk kokomoi boros id suang do Pogun Sabah tu’
ponoriukan diti lobi montok isoiso’ kinoyonon id suang do Pogun Sabah.
97
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Sukuon
Chaer, Abdul. (2009). Psikolinguistik Kajian Teoretik. Jakarta : Rineka Cipta
Krejie V. R & Morgan, W. D. (1970), Determining sample size for research
activities. Educational and Physchological measurement thesis, 30, 607-
610.
Noor Aina Dani & Syeril Patrisia Kining(2016), Impak Dialek Melayu Sabah ke
atas Bahasa Ibunda Generasi Muda Etnik Kadazandusun. Jurnal of
Malay World and Civilisation 4(2), 45-55.
Mohd Norazmie Yusof (2019), Pengaruh Bahasa Melayu Dalam Bahasa Dusun
Brunei. Jurnal Bahasa, 19(1) 96-116.
Nevashiny Karuppiah, Rosazman Hussin. (2021). Perkhawinan Komuniti Sino-
Kadazan di Kota Kinabalu, Sabah ; Memahami Cabaran Identiti,
Pelbagai adat dan Hubungan Harmoni dalam Keluarga. Jurnal of Borneo
Social Transformation Studies 7(1)86-103.
Sabitha Marican (2005), Kaedah Penyelidikan Sains Sosial. Petaling Jaya,
Selangor: Pearson Prentice Hall.
Zamri Mahmod & Noor Syazwani Roni(2013), Tahap kemahiran generic pelajar
dalam pembelajaran kesusasteraan Melayu. Jurnal Teknologi,
54(10),17-21.
98
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
KOPOMOGUNAAN EUFEMISME TINARU DUSUN ID KAMPUNG
BOROMBON, KIULU.
JENNIEVIE PITURUS
VICTOR BAGA
JABATAN BAHASA KADAZANDUSUN IPG KAMPUS KENT, TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Kopomogunaan eufemisme id taatanga tinaru Dusun baabaino nopo nga muri-
kuri no di. Pinadalan o ponoriukan diti montok mongilo kawo boros eufemisme di
gunoon do tinaru Dusun id Kampung Borombon Kiulu om mongilo paktor
kopomogunaan do boros dilo. Ponoriukan nopo diti nga iso ponoriukan etnografi
i momoguno do metodologi kualitatif. Instrumen koponimungan data nopo di
ginuno nga ponorubungan, pongintangan, om ponoriukan perpustakaan. Montok
momorindak do data ponoriukan, ginuno o transkripsi ponorubungan, sanarai
semak pongintangan om triangulasi data. Popointalang o asil ponoriukan do haro
hopod kawo eufemisme i gunoon do tinaru Dusun id Kampung Borombon, Kiulu
kokomoi do boogian tinan, ahal doungtondu, seks, katagadan, korosian,
karaatan, toruol, kapatayon, momorujuk Kinorohingan om kinosusuon do tanak.
Gunoon o boros eufemisme montok mongolon boros di tabu toi ko’ koihit. Paktor
kopomogunaan eufemisme do tinaru Dusun id Kampung Borombon, Kiulu nopo
diti nga montok mantamong kolinuudan boros, mongilag karaatan, mamantang
ahal di osoding om mionit koubasan om kotumbayaan tinimungan Dusun.
Alansan daa do kaanu o ponoriukan diti popoilo tinimungan Dusun kokomoi boros
eufemisme om koukab do pomusarahan diolo momoguno do boros diti id
pilumaagan lisan lolobi no kopio kumaa sukod wagu.
Kunsi Boros: Eufemisme, Tinaru Dusun, Paktor Kopomogunaan
99
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
1.0 KOPOINTUTUNAN
Boros nopo nga iso kakamot pilumaagan potilombus toi ko au potilombus i
gunoon id koposion tikid tadau. Sabaagi tulun, au tokou kopogidu mantad
kopomogunaan do eufemisme montok mongilag om monginkuri kobolingkangan
i otoguang tokou (Halmari, 2011). Winonsoi o ponoriukan diti montok mongilo
kopomogunaan boros eufemisme tinaru Dusun id Kampung Borombon, Kiulu.
Tumanud do Kamus Dwibahasa Oxford Fajar (2014), boros eufemisme nopo nga
kirati do boros poinlisok toi ko’ boros kiasan.
2.0 KOINTALANGAN KOBOLINGKANGAN
Kopomogunaan eufemisme tinaru Dusun nopo nga okon ko iso ahal di wagu.
Amu opurimanan do ogumu o boros eufemisme di polombuson do tulun Kadazan
om Dusun id koposion tikid tadau montok momorujuk iso-iso ahal miampai amu
polombuson kopio mamarait gama do pounayan pointantu. Sundung po do
ingkaa, ogumu o sukod wagu babaino diti amu nodii koilo kokomoi boros
eufemisme. Mantad no diti, winonsoi o ponoriukan diti montok popoimbulai
topurimanan do tulun ginumuan lolobi no tinaru tokou sondii kokomoi
kopomogunaan boros eufemisme id koposion.
3.0 OBJEKTIF PONORIUKAN
1. Mongilo kawo boros eufemisme di gunoon do tinaru Dusun id Kampung
Borombon Kiulu.
2. Mongilo paktor kopomogunaan boros eufemisme tinaru Dusun id Kampung
Borombon Kiulu.
4.0 TUHOT SORIUK
1. Nunu kawo boros eufemisme di gunoon do tinaru Dusun id Kampung
Borombon Kiulu?
2. Nunu paktor kopomogunaan boros eufemisme tinaru Dusun id Kampung
Borombon Kiulu?
5.0 METODOLOGI PONORIUKAN
Ponoriukan nopo diti nga iso ponoriukan etnografi i minomoguno kaida
ponorubungan, pongintangan om ponoriukan perpustakaan montok monimung
do data ponoriukan. Minomoguno nogi do metodologi kualitatif om huyadan
deskriptif montok poposolimbou asil ponoriukan.
6.0 ASIL OM POGIBAABARASAN
6.1 ANALISIS KAWO BOROS EUFEMISME I GUNOON DO TINARU DUSUN
ID KAMPUNG BOROMBON, KIULU.
Tumanud do ponoriukan i nokoindalan id Kampung Borombon Kiulu, okito do
haro piipiro kawo boros eufemisme i gunoon do tinaru Dusun id pibarasan wara
diolo. Okito o kawo om kotolinahasan kokomoi boros eufemisme dilo maya
nuludan id siriba.
Nuludan 6.1: Kawo Boros Eufemisme
Kawo Boros Eufemisme
Boogian Tinan Sinorualan/Suok/Piransangan/Pioit-oit
Guang
Ahal doungtondu Nohinaan/Norikatan
100
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Seks Oidu’an
Kisuang
Katagadan
Kusayon
Karaatan Bonduon
Toruol Bonsilayon
Garalad
Kapatayon Toburus/Tinoho’
Tabasan tukad
Korosian Mogkuo-kuo
Nosuang
Tayam Aa’ norungadan
Turol Topodos/Turol Topodi
Suang-suang Minidu Pogun/Tuminongkiad/Noidu Ginawo
Rodto
Ababayan Tiagak/ii dau ti kuo
minghombo Lisokon
Mananom Kosotia’an
Todu
Parai
Tagung diaki
Momorujuk Kinorohingan Tikanas
Tulun Takawas
Kinosusuon do tanak Mondou
Tulun Tokoro
Mokikodut-kodut i daa ndo haro no osolowot
dokoyu
Koburol no lo parai
Kanou moi pongimponu
Bosukon/Buhod
Libabou/Sorumbou
Kinopuunan
Minomorun
Rarantas
Rumondon
Korintod
Tiolus
Tirongob
6.2 ANALISIS PAKTOR KOPOMOGUNAAN BOROS EUFEMISME TINARU
DUSUN ID KAMPUNG BOROMBON, KIULU.
Tumanud do asil ponoriukan di naanu, haro piipiro paktor kopomogunaan boros
eufemisme tinaru Dusun id Kampung Borombon Kiulu. Haro apat tema di naanu
montok popotolinahas do paktor diti. Tema nopo dii nga mantamong kolinuudan
boros, mongilag karaatan, mamantang ahal di osoding om mionit do adat om
kotumbayaan tinimungan Dusun.
101
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Mantamong Kolinuudan Boros
Okito iti maya piipiro kopomogunaan do boros eufemisme soira mimboros kumaa
tulun suai om soira haro katagadan. Sundung pia do otogod nga kakal i do
momoguno boros di olinuud soira mimboros. Sabaagi poomitanan, boros
eufemisme miagal do “garalad” gunoon mongolon boros “batu api” om “aa
norungadan” montok mongolon boros “mulau” gunoon montok popolombus
topurimanan mooi do amu osinduol ginawo di barasan. Osokodung iti do
ponoriukan di Muhammad Zaid et.al (2018), kopomogunaan nopo do boros
eufemisme nga montok mantamong topurimanan di mokiikinongou id kaantakan
otogod toi ko’ mongkoringau. Amu do tinimungan Dusun polopukon o boros di
kosinduol do ginawo soira moboros kokomoi ahal di kotingayam mooi do amu
otingayaman i barasan dii.
Momoguno nogi o tinimungan Dusun do boros eufemisme sabaagi
pongolon do boros koubasan di amu osonong karangahan soira roiton. Popokito
iti do tinimungan Dusun nopo nga akawas kopio o kolinuudan boros. Sosongulun
di momoguno boros di olinuud om alamaya soira moboros nopo nga ointutunan
sabaagi do tulun di akawas o kolinuudan boros om sosongulun i momoguno
boros di okobor om amu olinuud nopo nga ointutunan sabaagi songulun di araat.
(Zaitul Azma, Ahmad Fuad & Nur Hafizudin, 2011).
Mongilag Karaatan
Mongilag do karaatan nga iso nogi paktor kopomogunaan do boros eufemisme
tinaru Dusun id Kampung Borombon Kiulu. Momoguno o tinimungan Dusun do
boros eufemisme montok mongilag adadi o kaantakan di araat. Sabaagi
poomitanan, momoguno do boros eufemisme “tinoho” om “toburus” montok
mongolon boros koubasan i kaanu moninong do kosotia’an di nokopogulu do
sangod mooi do amu osukai i taru. Okito do kopomogunaan do boros eufemisme
diti papadadi do boros koubasan kumaa bontuk boros di olinuud mooi do oilag i
karaatan. Tumanud di Albar Yudyantoro om Atiqa Sabardila (2013), kitudu o
boros eufemisme montok mongilag bagas di koundorosi.
Suai ko iri, kopomogunaan do boros eufemisme montok mongilag do
karaatan diti nga oguno sabap no ponontudukan mantad molohing di pogulu.
Momoguno o tulun Dusun do boros eufemisme id koposion diolo tu tinudukan do
molohing. Sabaagi poomitanan boros “tulun tokoro” om “tulun tagayo” gunoon
montok mongolon do boros “siwot dalan” om “tompulolo’oi” i kobunsakit om
mangasau do tulun. Gunoon o boros eufemisme mooi do amu tumanud do muli i
sunduan di taraat. Popokito iti do momoguno o tinimungan Dusun do eufemisme
montok mantamong kotoronongon do koposion. Osokodung iti di Wijana (2008)
id suang do ponoriukan di Amelia Yuli (2016), gunoon o eufemisme sabaagi iso
kakamot mamagampot kotoronongon om koumoligan.
Mamantang Ahal di Osoding
Id tinimungan Dusun, oguno o boros eufemisme montok mamantang ahal di
osoding lolobi no kopio kokomoi kapatayon. Kapatayon nopo nga iso kaantakan
di awayaan oinsanan do tulun hiti id pomogunan. Kaantakan kapatayon nopo nga
iso kaantakan di olunggui om minog do pantangon. Mantad di, kitudu o boros
eufemisme montok mamantang koduduo di tuminongkiad dii. Sabaagi
poomitanan, kopomogunaan boros eufemisme kokomoi kapatayon miagal do
102
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
“minidu pogun” mongolon boros “napatai”, “rodto” montok mongolon boros “rata”
om “tiagak” sabaagi boros pomolohou montok mamantang di noiduan ginawo om
paganakan dau. Popokito iti do obipantang o tinimungan Dusun tu amu
polopukon do poboros ahal di kaanu moninduol ginawo tulun. Osokodung iti do
ponoriukan di Hamidah Wahab et.al, (2016) kopomogunaan do eufemisme id
domain kapatayon nopo nga poinsarabak id koubasanan iso-iso tinaru tu ahal
nopo diti nga iso ahal di osoding.
Suai ko iri, ahal kapatayon nopo nga kaanu popoimbulai mogisuusuai
komi om topurimanan kumaa di mokinongou tumanud ralan kopomolombusan
om kopomogunaan boros di poposunud. Mantad dii, momoguno o tinimungan
Dusun do eufemisme kokomoi kapatayon mooi do amu kotigowo om amu modosi
i sunudan. Tumanud di Hontong, Lasut, & Rambing (2022), amu posondoton
moboros o boros kokomoi kapatayon tu iri nopo nga ahal di tabu om kopogowit
do korosian om amu olinuud nung poboroson maya potilombus. Dadi, maya
kopomogunaan do eufemisme, kaanu ii do monginkuri korosian kumaa di
sunudan toi ko’ i korongou. Maya kopomogunaan do eufemisme, kaanu ii
papagaan topurimanan natagakan do sondihon kumaa paganakan poinsomok di
notongkiadan.
Mionit Koubasan om Kotumbayaan Tinimungan Dusun
Kopomogunaan do eufemisme tinaru Dusun nopo nga haro nogi pionitan kumaa
koubasanan om kotumbayaan tinimungan Dusun. Id koposion do tulun Dusun,
ogumu o koubasan om okito iri id piipiro aspek miagal ko antakan mananom do
parai, sumuang do puru, kinosusuon do tanak, om momorujuk do Kinorohingan.
Sabaagi poomitanan, koubasanan sumuang puru. Momoguno o tinimungan
Dusun do eufemisme “mokikodut-kodut i daa ndo haro no osolowot dokoyu”
montok mongolon do boros koubasan “onuan oku no dupot haro no aanu
dokoyu”. Otumbayaan o tulun Dusun do poboroson nopo boros koubasan dilo
nga kaanu monulang do kaantakan di osonong. Popokito iti do momonsol o
tinimungan Dusun do adat om kotumbayaan tu kakal po tumanud ponontudukan
molohing di pogulu po (Apin & Kartini Wahab, 2015).
Tinimungan Dusun nopo nga kikotumbayaan animisme. Tumanud di
Mariasusai Dhavamony (2011), id suang di Khairulnazrin, Abdul Zaman, om
Saifullah Mamat (2019), animisme nopo nga kotumbayaan kumaa sunduan di
kikuasa. Sunduan nopo diti nga kotimpuun mantad sunduan di Bobos Kikuasa
kumaa sunduan do suang-suang. Sunduan nopo dilo nga kaanu mogowit
karaatan kumaa tulun ginumuan nung amu atanud o kooturan toi ko’ adat di
pinatatap. Miagal nogi id tinimungan tulun Dusun tu otumbayaan yolo do haro o
sunduan di osonong i mongumolig diolo. Mantad dii, momoguno yolo piipiro boros
eufemisme i gunoon montok momorujuk do sunduan dii. Gunoon do tinimungan
Dusun boros eufemisme “Kinopuunan” om “Minomorun” montok popokito do
kapantangan kumaa Minamangun tu momoguno boros eufemisme montok
momorujuk do i kikuasa.
Koubasan om kotumbayaan kokomoi kinosusuon tanak nga haro nogi id
tinimungan Dusun. Tumanud di Naddin Shaiddin, Radin Taim, Majumah
Raymond, Lasimbang Rita & Aidah Lokin (2014), haro o kaadat-adato om
pogoduhan id aspek kosusuon do tanak tu ii nopo nga iso kaantakan di oponsol
id koposion tinaru Kadazan. Ingkaa nogi id tinimungan do Dusun tu haro o
kooturan om pogoduhan di minog do tonudon. Mantad dii, okito o kopomogunaan
103
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
do boros eufemisme id tinimungan Dusun kokomoi kinosusuon do tanak. Sabaagi
poomitanan, boros eufemisme miagal do “rumondon” gunoon montok mongolon
boros “mamantang”, “korintod” mongolon boros “amu po milo kumibit” om “tiolus”
gunoon montok mongolon boros koubasan “mokibayar”. Gunoon diolo o boros
diti montok mantamong do ginawo di sunudan. Kopionit iti do tudu
kopomogunaan boros eufemisme i okito id ponoriukan di Puspitasari, Sumarwati,
om Suryanto (2019), impohon paktor kopomogunaan do eufemisme nopo nga
kiula positif mooi do amu kosinduol do ginawo tulun suai.
7.0 POMOLINGKUMAN
Maya do ponoriukan di pinoindalan, owonsoi o piipiro pomolingkuman. Boros
eufemisme nopo di gunoon do tinaru Dusun id Kampung Borombon Kiulu nga
soginumu do hopod kawo. Ii nopo nga id kawo:
i. Boogian tinan
ii. Ahal doungtondu
iii. Seks
iv. Katagadan
v. Karaatan
vi. Toruol
vii. Kapatayon
viii. Korosian (Tayam, Suang-Suang, Ababayan Minghombo, Mananom
Parai)
ix. Momorujuk Kinorohingan
x. Kinosusuon do tanak
Maya ponoriukan di pinoindalan nogi, noilaan nogi haro apat paktor
kopomogunaan do boros eufemisme kumaa tinaru Dusun. Ii nopo nga montok:
i. Mantamong do kolinuudan boros
ii. Mongilag do karaatan
iii. Mamantang ahal di osoding
iv. Mionit do koubasanan om kotumbayaan tinimungan Dusun
8.0 SOGU
Haro piipiro sogu montok ponoriukan dumontol. Sogu nopo di kumoiso nga
momonsoi ponoriukan eufemisme id kinoyonon suai. Posoguon o kapamansayan
ponoriukan di lobi alaab kokomoi do boros eufemisme diti. Suai ko ilo, posoguon
nogi do monorisid tikid kawo eufemisme montok koonuan asil di lobi aralom om
osorisid. Sumusuhut, milo nogi do momonsoi ponoriukan kokomoi boros tabu tu
kopionit kopio do boros eufemisme. Posoguon nogi momonsoi ponoriukan
kokomoi taang koilaan sukod wagu kumaa boros eufemisme. Sogu di
kotohurionon no, momonsoi ponoriukan kokomoi kopomogunaan eufemisme id
buuk om media massa. Posoguon ponoriukan id konteks dilo montok
momoruhang om monginlaab kopomogompian do data boros eufemisme id
konteks di mogisuusuai.
104
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
9.0 BAGAS
Ponoriukan nopo di nokoindalan diti nga kapanahak piipiro bagas tosonong
kumaa tinimungan Dusun. Kumoiso, kapanahak do bagas tosonong kumaa
tinimungan Dusun id Kampung Borombon, Kiulu sondii. Mantad do ponoriukan di
nowonsoi diti, kaanu iti popoimbulai do topurimanan kumaa sukod wagu id
kampung diti montok popotilombus boros tinungkusan do komolohingan. Maya
do asil ponoriukan di naanu diti, kaanu iti monguhup do koponguludan kurikulum
Boros Kadazandusun. Ponoriukan kokomoi eufemisme nopo diti nga haro
kopionitan kumaa kolinuudan boros. Mantad dii, kaanu daa o ponoriukan diti
manahak do pomusarahan kumaa di mongungulud kurikulum do poposuang
roromu diti sabaagi iso konsep di balajalan do tangaanak id sikul. Suai ko ilo,
oruhangan o susukuon id Boros Kadazandusun. Asil ponoriukan di naanu kaanu
monguhup mokiikinobos momoruhang toilaan om sukuon kokomoi boros
eufemisme loolobi no mokiikinobos id taang takawas. Mantad nogi do asil
ponoriukan diti, kaanu o tulun ginumuan momoruhang toilaan kokomoi do boros
eufemisme tu kaanu mongukab pomusarahan tulun ginumuan kokomoi
kopomogunaan do boros eufemisme id pibarasan tikid tadau.
105
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
10.0 SUKUON
Albar Yudyantoro om Atiqa Sabardila (2013). Gaya Bahasa Eufemisme Pada Rubrik
Hukum Dan Kriminalitas Harian Solopos Edisi September-Oktober
2012 (Doctoral dissertation, Universitas Muhammadiyah Surakarta).
Amelia Yuli, A. (2016). Eufemisme Bahasa Pendukung Capres RI Tahun 2014 dalam Akun
Facebook: Kajian Sosiopragmatik (Doctoral dissertation, Universitas Andalas).
Hamidah Wahab, Khazriyati Salehuddin, Azlan Mis & Imran Abdullah (2020). Eufemisme
Perceraian dalam Masyarakat Melayu Sarawak: Analisis Semantik
Kognitif. GEMA Online Journal of Language Studies, 20(4).
Hontong, M. K., Lasut, T. M., & Rambing, R. (2022). Eufemisme Dalam Bahasa Inggris
Dan Bahasa Sangir (Suatu Analisis Kontrastif). Jurnal Elektronik Fakultas Sastra
Universitas Sam Ratulangi, 28.
Khairulnazrin Nasir, Abdul Zaman, om Saifullah Mamat. (2019). Pengaruh animisme
dalam adat kematian orang sungai di daerah pitas, sabah: satu tinjauan. Borneo
International Journal eISSN 2636-9826, 1(3), 1-11.
Naddin Shaiddin, Radin Taim, Majumah Raymond, Lasimbang Rita & Aidah Lokin. (2014).
Adat Resam Dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah. Utusan Printcorp Sdn.
Bhd.
Puspitasari, F., Sumarwati, E. S., & Suryanto, E. Pemakaian Eufemisme Dalam Surat
Kabar Solopos. Basastra: Jurnal Bahasa, Sastra, dan Pengajarannya, 7(2), 139-
148.
Zaitul Azma, Ahmad Fuad & Nur Hafizudin. (2011). Kesantunan bahasa dalam kalangan
remaja sekolah menengah. Jurnal Bahasa, 12(2), 321-328.
106
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
BOROS KUMOISO DO SUKOD WAGU KADAZANDUSUN ID
KAMPUNG LOBONG-LOBONG, KOTA BELUD, SABAH.
JESSIE JOSEPH
SINIT@JOHN BIN GITOM
JABATAN BAHASA KADAZANDUSUN IPGK KENT TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Ponoriukan nopo diti nga iso ponoriukan kokomoi do boros kumoiso sukod wagu
tinaru Kadazan om Dusun. Tudu nopo do ponoriukan diti nga mongintutun nunu
kopio o boros kumoiso’ do sukod wagu om mongilo faktor kinopomogunaan do
boros dii kumaa sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong, Kota Belud.
Ponoriukan nopo diti nga momoguno do kawo ponoriukan tinjauan miampai kaida
ponimungan data mix-method montok momongo do ponoriukan. Kiwaa 52 tulun
o responden di nopili tumanud do jadual Krejcie om Morgan (1970). Mantad do
asil ponoriukan, lobi ogumu o sukod wagu i moboros do boros suai mantad ko’
boros Kadazandusun. Mulong do ingkaa, haro po kasari sukod wagu i kakaal po
momoguno do Boros Kadazandusun sabaagi boros kumoiso’. Mantad do asil
ponoriukan nogi, noilaan do haro piipiro faktor nokuro tu kakaal po kasari o sukod
wagu moboros Boros Kadazandusun om haro nogi faktor nokuro tu kogumuan
nopo do sukod wagu nga momoguno nodi do boros suai, suai ko’ Boros
Kadazandusun. Faktor-faktor dii nopo nga miagal do faktor paganakan, faktor
posorili, faktor topurimanan om nogi faktor kowoowoyoon.
Kunsi Boros : Boros Kumoiso’, Faktor Kinopomogunaan Boros, Sukod Wagu
107
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Boros nopo nga iso’ roromu i oponsol kopio do oilaan toinsanan tulun tu maya do
boros kaanu tokou miromut miampai tulun ginumuan. Oguno o boros diti soira do
milumaag miampai tulun toi ko’ oilaan nogi sabaagi pibarasan. Pibarasan nopo
diti nga popohompit do proses kopomolombusan do boros momoguno kakamot
artikulasi. Suai ko’ ii, aanu nogi o boros diti maya do pinsingilaan mantad di okoro
po om maya nunu i orongou mantad do posorili. Boros Kadazandusun nopo nga
iso’ kawo boros tina mantad do tinaru Kadazan om Dusun. Naanu o boros diti
mantad komolohingan tokou di pogulu po om pinotungkus kumaa sukod suai
gisom no do baino.
Kointalangan Kobolingkaangan
Tumanud do ponoriukan di Tay Meng Guat (2006), apagon o manahak do komi
kokomoi diti koonuan boros do tulun tu ogumu o kaakaka mantad mononoriuk
suai kokomoi do poingkuro o tulun nakaanu diti boros i gunoon diolo. Boros koiso’
nopo nga boros ii aanu mantad posorili toi ko’ boros di pogulu kopio norongou do
tangaanak om boros koiso’ nopo diti nga oilaan nogi sabaagi boros tina ii no tu
boros di pinasandad mantad tulun di pogulu po. Mulong do ingkaa, babaino nopo
dii, i nopo sukod wagu nga misuai o boros tina om boros koiso’ diolo loolobi po iti
tinaru Kadazan om Dusun. Ahal diti minanahak do topurimanan om osuayan do
nokuro tu okon ko’ boros Kadazandusun o boros koiso’ do sukod wagu id
Kampung Lobong-Lobong sundung pia do tinaru Kadazan Dusun om moboros
do boros Kadazandusun o molohing diolo.
Tumanud di Hendryson Dumat (2020), boros pilumaagan do sukod wagu
Kadazan om Dusun timpu baino nga lobi momoguno do boros Melayu Sabah.
Ahal diti popokito do boros tina do tinaru Kadazan om Dusun maid-laid nga
tumagak nodi sabaagi boros kumoiso’ kumaa sukod wagu. Atalang tomod iti id
sikul tosiriba om sikul takawas suai ko’ id gana ponginabasan lobi akawas miagal
do Institut Pendidikan Guru om universiti ii kiharo o tulun Kadazan om Dusun.
Soira do mogibooboros yolo nga momoguno yolo boros suai miagal do boros
Melayu Sabah om okon ko’ boros Kadazandusun.
Tudu Ponoriukan
i. Mongilo boros kumoiso’ i gunoon do sukod wagu id Kampung Lobong-
Lobong.
ii. Mongilo faktor kopomogunaan boros kumoiso’ do sukod wagu id Kampung
Lobong-Lobong.
Tuhot Soriuk
i. Nunu boros kumoiso’ do sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong?
ii. Nunu faktor kopomogunaan do boros kumoiso’ sukod wagu id Kampung
Lobong- Lobong?
108
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Metodologi
Reka bontuk nopo do ponoriukan diti nga minomoguno do ponginsamakan
tinjauan miampai kaida piomungan toi ko’ roitan sabaagi mix-method. Reka
bontuk di ginuno nopo diti nga kigompoton do kointalangan (explanatory) om
bontuk pongukadan toi ko’ (exploratory research). Reka bontuk kointalangan
nopo diti nga montok popointalang do faktor id tuhot soriuk om reka bontuk
pongukadan nopo nga montok mongintutun do kobolingkaangan i minog onuan
do ponoriukan sumusuhut. Data-data di aanu nopo nga popokito do statistik
mantad poguhatan ponoriukan. Mantad dilo, kaanu dii i mononoriuk do iso’
pomolingkuman kokomoi kowoowoyoon sampel di nosoriuk.
Id aspek kopomilian sampel montok kopoindalanan do ponoriukan diti,
minomoguno i mononoriuk do kaida persampelan kitudu (purposive sampling).
Komoyon nopo nga tinimungan responden i mongobi populasi i maan soriuko
nopo nga nointutunan om oinsanan nopo tulun id tinimungan dii nga naanu
sabaagi sampel.
Instrumen ponoriukan i noguno nopo nga poom tuhot selidik montok mongilo
nunu boros kumoiso’ do sukod wagu wagu om faktor kopomogunaan boros
kumoiso’ do sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong. Ponorubungan nopo i
maan padalano nga kaanu manahak komilaan wagu kumaa di monoonoriuk om
nogi kaanu monokodung do sisimbar responden id suang do poom tuhot selidik.
Poom pongintangan nga pinotounda sabaagi sukuon moi do kaanu o
kopongintangan dii do sisimbar toi ko’ toilaan impohon di lobi osorisid kokomoi
nunu i maan soriuko.
Oinsanan data di aanu mantad do soal selidik nopo nga maan rindako’
momoguno do statistik deskriptif. Minomoguno i mononoriuk do ginumu
(kekerapan) om piatus (peratus) montok popokito do data id suang do poom tuhot
selidik. Rindakon o data di notimung maya do deskriptif momoguno graf om
jadual. Kopomorindakan data montok ponorubungan om pongintangan nopo nga
momoguno do pongorindakan suang (content analysis). Pongorindakan suang
nopo nga montok mongintong tema, konsep om rati (Lee Keok Cheong, 2018).
Asil Om Pogibaabarasan
Sumusuhut nopo nga kapatayadan do asil soriuk om pibarasan di naanu mantad
ponoriukan diti.
Tuhot Soriuk 1
Nunu boros kumoiso’ do sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong?
109
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Boros i Gunoon do Sukod Wagu id
Walai
38% Boros Melayu
62% Boros Kadazandusun
Graf 1 : Boros Kumoiso’ do Sukod Wagu
id Kampung Lobong-Lobong.
Mantad do asil ponoriukan di nokoindalan diti, noilaan no do boros kumoiso’ do
sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong nopo nga kogumuan momoguno do
boros Melayu id walai loolobi po sukod wagu di ongomulok po. Ahal diti
nokopiagal do asil ponoriukan i pinadalan di Noor Aina Dani & Mohd. Amin
Arshad (2004) ii no tu soboogian tagayo o sukod wagu i kiumul 29 toun id siriba
nopo nga momoguno do boros Melayu om okon ko’ boros tinaru sondii. Suai ko’
ii, boros koubasanan tinaru Kadazan om Dusun mumbal nodi tumagak loolobi po
id tinimungan do sukod wagu id piipiro kinoyonon id pogun Sabah om maya do
asil ponoriukan di nakadalan diti, Kampung Lobong- Lobong nga poinsuang nogi
tu kogumuan sukod wagu au nodi koilo moboros do boros Kadazandusun.
Mulong do ingkaa, haro kasari piipiro tulun i kakal po momoguno do boros
Kadazandusun tu boros diti nopo nga boros i gunoon diolo sabaagi boros
pilumaagan id walai.
110
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Tuhot Soriuk 2
Nunu faktor kopomogunaan boros kumoiso’ do sukod wagu id Kampung Lobong-
Lobong?
2.1 Faktor Kopomogunaan Boros Kadazandusun
Bil. Faktor Kointalangan
1. Paganakan i. Noubasanan do paganakan moboros Dusun
mantad di okoro po
ii. Momoguno o molohing do boros Kadazandusun
soira milumaag kumaa diolo
2. Posorili i. Kogumuan tambalut momoguno do boros
Kadazandusun id pilumaagan
ii. Moboros o tulun posorili doid boros
Kadazandusun loolobi komolohingan
3. Topurimanan i. Kopuriman do oponsol iti boros Kadazandusun
ii. Haro angkab popotilombus do boros
Kadazandusun
Jadual 1. Faktor Tagayo Kopomogunaan Boros Kadazandusun do sukod wagu
id Kampung Lobong-Lobong
Jadual 1 id sawat diti nopo nga popokito do tolu faktor tagayo kopomogunaan
boros Kadazandusun do sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong. Faktor di
kumoiso’ nopo nga faktor paganakan. Faktor paganakan nopo nga faktor di
agayo kopio i kaanu manahak rahung kumaa koonuan boros do tangaanak
(Sa’adiah Mat Ali, 2011). Kokuan nopo nga paganakan no i bobos tosomok kopio
do tangaanak. Mantad dilo, boros i gunoon do paganakan nopo nga kotilombus
om osiliu do koubasanan boros id suang paganakan dii.
Faktor di kumoduo nopo nga faktor posorili. Tumanud di Noriati A. Rashid,
Boon Pong Ying & Sharifah Fakhriah Syed Ahmad (2017), kaanu o tangaanak toi
ko’ sukod wagu do toilaan wagu maya do nunu i okito om nunu i orongou diolo
mantad do posorili miagal ko’ soira yolo milumaag miampai tambalut toi ko’ tulun
ginumuan.
Faktor tagayo di kumotolu nopo nga faktor topurimanan. Faktor
kopomogunaan boros Kadazandusun do sukod wagu id Kampung Lobong-
Lobong nopo nga haro o topurimanan diolo do oponsol iti boros Kadazandusun.
Tumanud nopo do ponoriukan di nakadalan, sukod wagu nopo di kopuriman do
oponsol o boros Kadazandusun nga sukod wagu di kokito do okuri nodi o
tangaanak i moboros do boros Kadazandusun. Mantad dilo, kopuriman yolo do
oponsol maan potilombuso iti boros mooi do au atagak.
111
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
2.2 Faktor Kopomogunaan Boros Melayu
Bil. Faktor Kointalangan
1. Kowoowoyoon i. Amu koilo moboros do boros Kadazandusun
2. Paganakan i. Moboros do boros Melayu o molohing kumaa
tanak
3. Posorili
4. Topurimanan ii. Noubasanan moboros boros Melayu mantad di
okoro po
iii. Pisasawaan molohing di mirolot
i. Kinoyonon suminukod nopo nga id bandar
ii. Tulun id posorili momoguno do boros Melayu
iii. Lobi osonong mamarati boros Melayu
iv. Kopuriman do lobi oponsol iti boros Melayu ko’
boros Kadazandusun
Jadual 2. Faktor Tagayo Kopomogunaan Boros Melayu do
Sukod Wagu id Kampung Lobong-Lobong
Mantad do jadual id sawat, okito tokou do haro apat faktor tagayo kopomogunaan
boros Melayu do sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong. Faktor kumoiso’ nopo
nga kowoowoyoon id nonggo au o sukod wagu koilo moboros do boros
Kadazandusun toi ko’ osusa moboros do boros Kadazandusun. Nadadi o faktor
diti sabab nopo nga amu i sukod wagu noubasanan moboros do boros
Kadazandusun mantad di tokoro po.
Mantad do ponoriukan di nokoindalan, faktor paganakan nopo nga
minogowit do rahung di agayo kopio kumaa kopomogunaan boros Melayu do
sukod wagu. Kokuaan nopo nga moboros do boros Melayu o molohing kumaa
tangaanak diolo. Soira do noubasanan moboros do boros Melayu nga au nodi i
tangaanak koilo moboros do boros Kadazandusun gisom do nosukod.
Ponoriukan di Norazmie Yusof (2019) pinopokito do boros Melayu nogi i
minamarahung do boros Dusun Brunei om mantad do rahung dilo nga haro di
kinosimbanan do kopomogunaan boros Dusun Brunei id suang paganakan.
Faktor di kumotolu nopo nga faktor posorili. Tumanud do ponoriukan,
kogumuan sukod wagu i moboros do boros Melayu nopo nga suminukod id
bandar om guminuli nogi dii do id kampung. Kokuaan nopo diti nga haro o rahung
miagal do kinoingkokoton do ekonomi. Ponoriukan di nakadalan di Maya
Khemlani David & Caesar Dealwis (2008) i kiuhu do Why Shift? Focus on Sabah
and Sarawak nopo nga nokoboros do kopomogunaan boros tina sumimban
kumaa boros suai tu haro kosimbanan miagal do kinoingkokoton do ekonomi.
Faktor kaapat nopo nga faktor topurimanan. Mantad ponoriukan di
nakadalan, faktor topurimanan nopo nga miagal do lobi osonong mamarati iti
boros Melayu ko’ boros Kadazandusun. Kokuaan nopo nga lobi ogumu tulun i
momoguno do boros diti miagal ko’ hilo id sikul. Faktor sumusuhut nopo nga
112
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
kopuriman i sukod wagu do lobi oponsol iti boros Melayu ko’ boros
Kadazandusun. Ponoriukan i pinadalan di Aishah Mohamad Kassim (2021) i
kiuhu do Pelestarian Bahasa Melayu Sebagai Bahasa Ibunda di Singapura
popokito do maid-laid nga asiliu o boros Inggeris do boros pilumaagan id walai.
Kokuaan nopo diti nga au nodi oponsol iti boros Melayu hilo id Singapura om
nadadi do boros elektif id universiti. Miagal nogi diti boros Kadazandusun tu boros
elektif no hilo id sikul. Kaantakan nopo diti nga manahak pomusarahan kumaa
tulun ginumuan do au oponsol iti boros tina.
Pomolingkuman
Sabaagi do pomolingkuman, asil ponoriukan pinopokito do boros kumoiso’ do
sukod wagu id Kampung Lobong-Lobong nopo nga kogumuan no momoguno
boros Melayu loolobi po sukod wagu di ongomulok po miagal do kiumul 13 toun
gisom 18 toun. Ahal diti popokito do lobi ogumu kanto tangaanak i au no koilo
moboros do boros Kadazandusun sabaagi boros pilumaagan monikid tadau.
Mulong do ingkaa, haro kasari piipiro sukod wagu i kakal po momoguno do boros
Kadazandusun sabaagi boros pilumaagan nga sukod wagu nopo diti nga
kogumuan no kiumul do 25 toun gisom 29 toun tumanud data tuhot selidik i
pinadalan. Asil ponoriukan nogi nga pinopokito do haro onom faktor nokuro tu
kakal po momoguno o sukod wagu do boros Kadazandusun id Kampung Lobong-
Lobong. Faktor nopo diti nga milo abaagi kumaa tolu faktor tagayo ii no tu faktor
paganakan, faktor posorili om faktor topurimanan. Montok kopomogunaan boros
Melayu nopo nga haro siam faktor toinsanai om abaagi o faktor diti kumaa apat
faktor tagayo miagal do faktor kowoowoyoon, faktor paganakan, faktor posorili
om faktor topurimanan.
Sogu
Tikid-tikid ponoriukan i minaan padalano nopo nga haro o koluhoyon dau sondii.
Miagal nogi do ponoriukan diti tu haro o koluyohon. Mantad dii, haro piipiro sogu
i ponointalang di mononoriuk montok monginsonong ponoriukan id timpu
dumontol. Ponoriukan nopo diti nga pinadalan id iso’ kinoyonon no ii no tu hilo id
Kampung Lobong-Lobong, Kota Belud. Id timpu dumontol nopo nga osonong daa
do poindalanon o ponoriukan miampai popohompit do kinoyonon di lobi ogumu
moi do osoriuk om oilaan kopio o kobolingkaangan id kinoyonon dii loolobi po
kokomoi diti koimogoton boros Kadazandusun. Sumusuhut, kopohompitan do
responden toi ko’ rontob soriuk di lobi agayo. Ponoriukan di nakadalan nopo diti
nga pinopohompit do responden i kiumul do 13 toun gisom do 29 toun no. Dadi,
okoro o rontob soriuk do ponoriukan diti. Mantad dilo, ponoriukan id timpu
dumontol nopo nga milo momoguno rontob soriuk di lobi agayo miagal ko’
manganu responden i lobi do 29 toun.
113
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Bagas
Bagas nopo do ponoriukan diti nga kaanu manahak sukuon kumaa tulun posorili
loolobi po tulun id Kampung Lobong-Lobong do nunu o boros di gunoon do
kogumuan sukod wagu id kampung diti. Suai ko’ ii, ponoriukan diti nga manahak
nogi do komilaan kumaa tulun mogiigion do yolo nopo diti nga kaanu
mamarahung kopomogunaan boros do tangaanak om sukod wagu.
Kopoindalanan do ponoriukan nogi diti nga nakaanu manahak sukuon kumaa
tinaru Kadazan om Dusun do boros tinaru nopo diolo nga au nodi gunoon sabaagi
boros pilumaagan monikid tadau do tongotulun diolo. Mantad no da do kopoilaan
diti, koilo o tinaru diti do popoingkawas do goos diolo manampasi do boros
Kadazandusun miampai popotungkus do boros diti kumaa tangaanak moi do
kakal yolo momoguno do boros tina mulong pia ogumu no boros suai i kaanu
mamarahung do boros Kadazandusun.
Suai ko’ ilo, ponoriukan diti nogi nga nakaanu mongilo do piipiro faktor
nokuro tu kakal po momoguno o sukod wagu do boros Kadazandusun om faktor
momoguno do boros Melayu sabaagi boros kumoiso’ diolo i gunoon id
pilumaagan monikid tadau. Mantad no do faktor dilo, nakaanu do mongimbulai
pomusarahan kumaa mononoriuk om tulun ginumuan do poingkuro popotilombus
diti boros tina tokou moi do au atagak. Tohuri no, kinopoindalanan do ponoriukan
diti nogi nga nakaanu do popoilo kumaa tulun ginumuan do apasi o boros tinaru
diti id timpu dumontol sokiro haro o topurimanan om goos mantad tinaru diti sondii
do popotungkus do boros Kadazandusun kumaa do sukod wagu. Ahal diti nopo
nga iso’ aspek i oponsol kopio moi do kakal po koilo o sukod wagu do moboros
momoguno boros tina id suang pilumaagan monikid tadau.
114
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Susukuon
Aishah Mohamad Kassim. (2021). Pelestarian Bahasa Melayu Sebagai Bahasa
Ibunda di Singapura. Jurnal Pengajian Melayu. Jilid 32 (2) : 39-56.
Hendryson Dumat. (2020). Boros Melayu Sabah Sabaagi Boros Pilumaagan id
Taatanga Mokiikinobos Tinaru Kadazan Dusun id IPG Kampus Kent
Tuaran. Tuaran: Institut Pendidikan Guru Kampus Kent.
Lee Keok Cheong, Zakri Abdullah & Chua Lay Nee. (2018). Penyelidikan dalam
Pendidikan. Selangor: Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Maya Khemlani David & Caesar Dealwis. (2008). Why Shift? Focus on Sabah
and Sarawak. Borneo Law & Life Journal. Vol. 2.
Noor Aina Dani & Mhd. Amin Arshad. (2004). Teori dan reality perubahan
Bahasa: daripada Bahasa ibunda kepada Bahasa melayu. Jurnal
Bahasa. 4 (3). 409 – 451.
Norazmie Yusof. (2019). Pengaruh Bahasa Melayu dalam Bahasa Dusun Brunei.
Jurnal Bahasa. Bil 19(1) : 96-116.
Noriati A. Rashid, Boon Pong Ying, Sharifah Fakhirah Syed Ahmad. (2017). Murid
dan Pembelajaran. Selangor Darul Ehsan : Oxford Fajar Sdn. Bhd..
Sa’adiah Mat Alip.(2011). Sikap Bahasa dan Identiti : Kajian Kes Masyarakat
Narum, Sarawak. Jurnal Melayu (6) 2011 : 57-72.
Tay Meng Guat. (2006). Pemerolehan Bahasa Kanak-Kanak : Satu Analisis
Sintaksis. Jurnal Penyelidikan IPBL. Bil 7 : 87-95
115
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
RAHUNG BOROS MALAYU KUMAA PIBARASAN TANGAANAK DUSUN ID
KAMPUNG MALANGANG BARU, KIULU, TUARAN, SABAH
KELLY JIMOND
VICTOR BAGA
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPGK KENT TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Ponoriukan kes “Rahung Boros Malayu kumaa Pibarasan Tangaanak Dusun id
Kampung Malangang Baru, Kiulu, Tuaran, Sabah” kitudu montok do mongilo
rahung Boros Malayu kumaa pibarasan tangaanak Dusun om mongintutun
faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu id suang pibarasan
tanganaak Dusun id Kampung Malangang Baru. Nokoindalan o ponoriukan kes
diti momoguno ponginsamakan kualitatif. Nokoindalan ponoriukan kes diti kumaa
limo tangaanak Dusun kiumul 7-12 toun di momoguno Boros Malayu id suang
pibarasan montok moboros do Boros Kadazandusun id Kampung Malangang
Baru. Notimung o data ponoriukan momoguno kaida pongintangan,
ponorubungan om dokumen analisis montok do monokodung om popogirot
kotumbayaan kumaa data ponoriukan di naanu. Maya asil ponoriukan di naanu,
okito do mamarahung o Boros Malayu id aspek morfologi om sintaksis suang
pibarasan tangaanak dii. Sumusuhut, maya asil ponoriukan okito do faktor-faktor
i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu suang pibarasan tangaanak dii
nopo nga faktor molohing, faktor sikul, faktor tambalut om faktor komolohingan.
Kunsi boros: Rahung Boros Malayu, pibarasan, tangaanak Dusun, morfologi,
sintaksis, faktor-faktor
116
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Tumanud Kamus Dewan Edisi Keempat (2014), boros nopo nga sistom lambang
tuni i gunoon sabaagi do kakamot komunikasi montok do toisoiso’ tinaru toi ko'
komuniti. Gunoon o boros diti suang do koposion miagal do manahak konsep,
manahak do kointalangan om sabaagi do kakamot komunikasi montok do i
moboros om i mokinongou. Suai ko iri, boros nopo nga identiti montok do
popokito o toisoiso’ tinaru dii. Sabaagi poomitanan, Boros Kadazandusun nopo
nga identiti montok do tinaru Kadazan Dusun id pogun Sabah.
Kopointalangan Kobolingkaangan
Kobolingkaangan i nokito nopo nga haro kopomogunoon do Boros Malayu suang
pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru montok do moboros
suang do Boros Kadazandusun. Sabaagi poomitanan, “mencuci oku po piring,
sumoluan oku tinu”. Maya poomitanan dii nga momoguno tangaanak do Boros
Malayu maya kopomogunoon Boros Maan Transitif Aktif “mencuci” sabaagi
predikat suang do pibarasan montok do moboros id suang do Boros
Kadazandusun. Mantad dii, okito o kopomogunoon do Boros Malayu kumaa
Boros Kadazandusun mantad aspek morfologi suang do pibarasan tangaanak id
Kampung Malangang Baru. Kopomogunoon Boros Malayu suang do pibarasan
tangaanak montok do moboros do Boros Kadazandusun nopo nga iso’
kobolingkaangan tu ahal nopo diti nga mamaraag struktur pomogunoon hogot
suang pibarasan tangaanak montok moboros id suang do Boros Kadazandusun.
Tudu Ponoriukan
i. Mongilo rahung Boros Malayu kumaa suang pibarasan tangaanak
Dusun id Kampung Malangang Baru.
ii. Mongintutun faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros
Malayu suang pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang
Baru.
Tuhot Ponoriukan
i. Nunu rahung Boros Malayu kumaa suang pibarasan tangaanak
Dusun id Kampung Malangang Baru?
ii. Nunu faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu
suang pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru?
Metodologi Ponoriukan
Ponoriukan diti momoguno ponginsamakan kualitatif om rika bontuk ponoriukan
kes kawo ponoriukan kes instrumental montok maganu korotian i lobi taralom
kokomoi rahung Boros Malayu kumaa pibarasan tangaanak Dusun id Kampung
Malangang Baru. Ponoriukan diti momoguno persampelan okon kebarangkalian
117
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
(secara tak rawak) kaida persampelan kitudu (purposive sampling). Sampel
ponoriukan i gunoon montok persampelan kitudu diti nopo nga limo tangaanak di
kiumul 7-12 toun om tangaanak di nopo nga mogigion id Kampung Malangang
Baru, koilo moboros do Boros Kadazandusun om momoguno Boros Malayu id
suang pibarasan montok moboros suang do Boros Kadazandusun. Kaida
ponimungan data i gunoon nopo nga kaida pongintangan montok mongilo rahung
Boros Malayu kumaa suang pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang
Baru, kaida ponorubungan montok mongintutun faktor-faktor i mamarahung
kopomogunoon Boros Malayu doid pibarasan tangaanak Dusun id Kampung
Malangang Baru om kaida analisis dokumen montok do monokodung om
popogirot kotumbayaan kumaa asil ponoriukan di naanu maya teori om bukti asil
ponoriukan di naanu montok ponoriukan pogulu di nokoindalan no. Kaida
momorindak data i gunoon nopo nga analisis tematik montok momorindak data
maya pongintangan montok mongilo rahung Boros Malayu kumaa suang
pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru om analisis pola
montok momorindak data maya ponorubungan montok mongintutun faktor-faktor
i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu suang pibarasan tangaanak Dusun
id Kampung Malangang Baru.
Asil Ponoriukan
1. Rahung Boros Malayu kumaa suang pibarasan tangaanak Dusun id
Kampung Malangang Baru
i. Rahung aspek morfologi
Jadual 1. Rahung Boros Malayu suang pibarasan tangaanak Dusun id
Kampung Malangang Baru mantad aspek morfologi
Rahung aspek Kointalangan
morfologi
1) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ngaran sabaagi subjek i
pointalangon suang pibarasan.
Poomitanan :
Amu siok mamain bula hilo padang, panas bo
dondo
Boros Ngaran
2) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ngaran sabaagi subjek suang
pibarasan montok do monguhot toiso-
iso panandatan.
Poomitanan :
Iya pigi sikula ka suab?
118
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
3) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ngaran sabaagi subjek i maan
boroso’ suang pibarasan.
Poomitanan :
Tulungo’ oku paapatam iti sampah
1) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Maan suang pibarasan montok
morujuk kumaa maan di maamaso do
wonsoyon om potilombus.
Poomitanan :
Hinggo paip maan monusi longon?
Boros Maan 2) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Maan suang pibarasan montok do
mokianu ponguhupan.
Poomitanan :
Buli iya tulung mongukab iti butul?
3) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Maan montok do manahak
kointalangan kumaa subjek suang
pibarasan.
Poomitanan :
Hudi yau lo mamakai garung warna biru
Boros Ula 1) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ula montok do manahak korotian
konsep roso kumaa taakanon.
Poomitanan :
Asadap o iti aiskrim rasa sajuk-sajuk
2) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ula montok manahak korotian do
tukuan.
Poomitanan :
119
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Pisau ki ringan
3) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ula montok do manahak korotian
konsep i okito do mato.
Poomitanan :
Ocomel ka doho pingas?
4) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ula montok do manahak korotian
konsep timpu.
Poomitanan :
Buli bo maan nanti-nanti
1) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Pongudio montok do mongudio
sosongulun.
Poomitanan :
Iya pigi sikula ka suab?
Boros Toguangon 2) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Pongintaban montok do
papatarang timpu.
Poomitanan :
Paling-paling pukul 3 muli nogi
3) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Popoimagon montok do manahak
kapanatalan suang pibarasan.
Poomitanan :
Transkrip :
Amu juga bo
4) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Ponokodung montok do popokito
120
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
pisuayan timpu di nakatalib, baabaino
om timpu dumontol.
Poomitanan :
Iya la taka' paling osonong tu tulung yoho salalu
5) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
Boros Pomogirot montok do manahak
kapanatalan rati do Boros Ula.
Poomitanan :
Paling yoho suka mangakan iti manuk
Boros Nosugku 1) Kopomogunoon Boros Malayu sabaagi
posugkuon dohuri suang pibarasan.
Poomitanan :
Amulah tidak payah
ii. Rahung aspek sintaksis
Jadual 2. Rahung Boros Malayu suang pibarasan tangaanak Dusun id
Kampung Malangang Baru mantad aspek sintaksis
Rahung aspek Kointalangan
sintaksis
Nuludan MSAk 1) Narahung o nuludan panandatan suang
pibarasan tangaanak di tumanud
nuludan suang do Boros Malayu.
Poomitanan :
Iya pigi sikula ka suab?
Iya pigi sikula ka suab?
(nuludan suang pibarasan tanak di)
Kamu pergi ke sekolah esok?
(nuludan tumanud nuludan Boros Malayu)
121
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Tumanud nuludan BKD :
Mooi ko sikul suab?
1) Narahung o nuludan panandatan suang
pibarasan tangaanak di tumanud
nuludan suang do Boros Malayu.
Poomitanan :
Nunu iya suka mamain i tokoro po?
Nuludan Adj. SMO Nunu iya suka mamain i tokoro po?
(nuludan suang pibarasan tanak di)
Apa kamu suka main sewaktu kecil?
(nuludan tumanud nuludan Boros Malayu)
Tumanud nuludan BKD :
Nunu korohian nu mamain id tokoro po?
2. Faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu suang
pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru
Jadual 3. Faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu suang
pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru
Faktor–faktor i mamarahung
Molohing 1) Molohing i au abaal moboros Boros
Kadazandusun
2) Molohing i momoguno boros i misuai
kumaa tangaanak
3) Molohing i au monginsonong kasalaan
boros tangaanak
122
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Sikul 4) Molohing i poporolot Boros
Tambalut Kadazandusun om Boros Malayu kumaa
Komolohingan tangaanak
1) Aiso mongingia’ tinaru Kadazan Dusun id
sikul
2) Nosiliu Boros Malayu sabaagi boros
noubasanan id sikul montok mikomunikasi
3) Kopomogunoon Boros Kadazandusun id
sikul sabaagi boros komunikasi montok
toisoiso’ timpu poointantu
1) Tambalut i au abaal moboros do Boros
Kadazandusun
2) Tambalut i koilo moboros Boros
Kadaandusun nga lobi momili momoguno
Boros Malayu
3) Tambalut i koilo moboros Boros
Kadazandusun nga au orotian (dialek i
misuai)
1) Komolohingan i koilo moboros Boros
Kadazandusun nga momoguno Boros
Malayu montok moboros kumaa tangaanak
Pogibaabarasan
Maya asil ponoriukan dii, okito o rahung Boros Malayu kumaa suang pibarasan
tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru mantad aspek morfologi om
sintaksis. Asil ponoriukan maya data pongintangan diti monokodung ponoriukan
Minah Sintian (2013) do okito kopomogunoon Boros Malayu suang Boros
Kadazandusun. Sumusuhut, asil ponoriukan maya data ponorobungan di
popokito do faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu suang
pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru nopo nga molohing,
sikul, tambalut om komolohingan. Ahal diti osokodung Kail & Cavanaugh (2010)
suang Mohamad Isa Azis et. al (2016), faktor posorili nopo nga kitonggungan
manahak pongunsub positif montok popoburu tangaanak. Maya asil ponoriukan
di naanu maya data pongintangan om ponorubungan i nokoindalan maya
sokodung analisis dokumen di nowonsoi, nosimbar tudu ponoriukan om tuhot
ponoriukan montok ponoriukan kes diti.
Pomolingkuman, Sogu, Bagas
Maya ponoriukan kes diti, okito o rahung Boros Malayu kumaa pibarasan
tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru mantad aspek morfologi om
sintaksis. Suai ko iri, maya nogi ponoriukan kes di nokoindalan, okito o molohing,
sikul, tambalut om komolohingan nopo nga faktor-faktor i mamarahung
kopomogunoon Boros Malayu suang pibarasan tangaanak Dusun id Kampung
Malangang Baru.
123
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Sogu montok ponoriukan id timpu dumontol i milo monguhup
momoruhang ponoriukan kes diti montok do popoburu Boros Kadazandusun
nopo nga maya do popoindalan ponoriukan tindakan montok do monolibamban
kobolingkaangan kopomogunoon Boros Malayu suang pibarasan tangaanak
Dusun montok do moboros suang do Boros Kadazandusun mooi do olinuud om
koontok struktur pibarasan tangaanak montok moboros Boros Kadazandusun
mantad aspek morfologi om sintaksis. Sumusuhut, popoindalan ponoriukan di
lobi ralom kokomoi faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros Malayu
suang pibarasan tangaanak Dusun (molohing, sikul, tambalut om komolohingan)
montok mongilo faktor major om faktor minor i mamarahung kopomogunoon
Boros Malayu suang pibarasan tangaanak Dusun om mamarati maya lobi taralom
om spesifik poingkuro faktor di milo mamarahung kopomogunoon Boros Malayu
suang pibarasan tangaanak Dusun.
Soira haro rahung Boros Malayu kumaa pibarasan tangaanak di mantad
aspek morfologi om sintaksis nga arahung o aspek kolinuudan tangaanak do
moboros Boros Kadazandusun tu haro kopomogunoon hogot om kotonudon
nuludan panandatan suang pibarasan tumanud Boros Malayu. Sumusuhut, asil
ponoriukan kes popokito faktor molohing, faktor sikul, faktor tambalut om faktor
komolohingan nopo nga faktor-faktor i mamarahung kopomogunoon Boros
Malayu suang pibarasan tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru. Maya
faktor-faktor di, okito nosiliu o kopomogunoon Boros Malayu suang pibarasan
tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru sabaagi iso’ noubasanan mantad
posorili tangaanak dii. Soira kosili kopomogunoon Boros Malayu suang pibarasan
do iso’ noubasanan, kosili noubasanan diti sabaagi iso’ koubasanan suang
koburuon boros tangaanak dii montok do momoguno Boros Malayu suang
pibarasan tangaanak di songigisom suang koposion tangaanak dii.
Boros nopo nga aspek koubasanan i toponsol sabaagi identiti tinaru
Kadazan Dusun. Kopomogunoon boros suai suang pibarasan suang moboros
Boros Kadazandusun mamarahung kolinuudan tangaanak montok moboros
Boros Kadazandusun tu haro o kopogiralatan boros mantad boros suai. Mantad
dii, nuru do otolibamban rahung Boros Malayu suang pibarasan tangaanak
Dusun id Kampung Malangang Baru mooi do olinuud kabaalan moboros
tangaanak Dusun id Kampung Malangang Baru tu atagak nopo boros atagak no
tinaru.
124
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Toud Sukuon
Bahagian Pembangunan Kurikulum Kementerien Pelajaran Malaysia. (2008).
Puralan Boros Kadazandusun Id Sikul. Kementerian Pelajaran Malaysia.
Dewan Bahasa dan Pustaka. (2014). Kamus Dewan Bahasa Edisi Keempat.
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Bogdan, R.C & Biklen, S. K. (2007). Qualitative Research for Education: An
Introduction to Theories and Merthods. Pearson.
Chua Lay Nee, Lee Keok Cheong & Zakri Abdullah (2018).Siri Pendidikan
Guru:Penyelidikan dalam Pendidikan. Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Minah Sintian. (2013). Penggunaan Bahasa Melayu Pelajar Program Minor
Bahasa Kadazandusun Universiti Pendidikan Sultan Idris Dalam
Tugasan: Satu Analisis. Universiti Pendidikan Sultan Idris.
Merriem, S. B. (2001). Qualitative Research and Case Study Application in
Education : Revised and Expanded from Case Study Research in
Education. Jossey-Bass.
Mohamad Isa Azis, Rafidah Ruhani & Wong Kiet Wah. (2016). Siri Pendidikan
Guru: Perkembangan Kanak-kanak. Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Noriati A. Rashid, Boon Pong Ying & Sharifah Fakhriah Syed Ahmad. (2017). Siri
Pendidikan Guru: Murid dan Pembelajaran. Oxford Fajar Sdn Bhd.
125
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SOGIT PISASAWAAN KIPIONITAN PIOBPINAYAN TULUN DUSUN BUNDU
ID KAMPUNG TOMIS MANGI PANGI TAMPARULI, SABAH.
MARDIANA LINUS
DR. SAIMIN GINSARI
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPG KAMPUS KENT TUARAN, SABAH
[email protected]
ABSTRAK
Pinoindalan o ponoriukan Sogit Pisasawaan Kipionitan Piobpinayan Tulun Dusun
Bundu id Kampung Tomis Mangi Pangi Tamparuli, Sabah diti montok mongilo
sogit om kopoindalanan ababayan monogit (ababayan mongorot tayam ii
pinatantu’ sabaagi sogit) montok pisasawaan kipionitan piobpinayan tulun Dusun
Bundu id Kampung Tomis Mangi Pangi. Ponoriukan etnografi diti minomoguno
do ponginsamakan kualitatif miampai momoguno kaida ponimungan data mantad
ponorubungan, pongintangan om analisis dokumen. Pinopokito asil soriuk do
kiwaa 10 kawo sogit ii koontok montok pisasawaan di kipionitan piobpinayan id
Kampung Tomis Mangi Pangi, kaampai no do adat soroturu’-turu’, adat kousung,
sumbang koili, adat panatak do linopot, adat rompok, adat pitas, adat
kopomohuyasan toi ko’ kapamaraagan piobpinayan, sumbang kampung, adat
panatakan tiwanon om sogit kampung. Kogumuan nopo do sogit diti nga’ id suang
bontuk tayam gompion miagal ko’ karabou, wogok, kambing om manuk.
Poingkuro po, kiwaa nogi sogit id suang bontuk kakamot miagal ko’ kakanan om
dangol. Koponontuan kawo, bontuk om nintaban sogit nopo nga’ tumanud
piinsamakan piobpinayan tulun di miuhang-uhang dii. Pinopokito nogi asil
ponoriukan do kopoindalanan ababayan monogit nopo diti nga’ kahangkum do
timpu pogulu, maamaso om kalapas ababayan monogit. Poguluonon iti do
kapanahakan kopoilaan tadauwulan, timpu om kinoyonon kopoindalanan
ababayan monogit om kalapas do koindalan ababayan monogit, kawasa nodii
potilombuson o pisasawaan miampai kapaharaan mangakan balanja’ toi ko’
tadau pisasawaan.
Hogot Toponsol: sogit pisasawaan, adat pisasawaan, pisasawaan miobpinai
126
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Kampung Tomis Mangi Pangi nopo nga’ iso’ kinoyonon boyungan tulun
Dusun Bundu ii poinsuang id watas Tamparuli. Id konteks ponoriukan diti, naanu
o ahal karait pisasawaan id kampung diti sabaagi impohon ponoriukan ii
pioniton do adat sogit Kadazan Dusun. Adat sogit pisasawaan nopo di kakal po
do padalanon id kampung diti nga’ kopohompit no do pisasawaan di kipionitan
piobpinayan. Sundung po tu’ timpu babaino diti kokito tokou ogumu nodii tulun
mantad boyungan suai ii popomilo, kotorimo om kaakun do pisasawaan di
kipionitan piobpinayan, tulun Dusun Bundu id Kampung Tomis Mangi Pangi
nopo nga’ kakal poingigit kotumbayaan do au kawasa powonsoyon ahal dilo tu’
kaanu mogowit ahal di au osonong kumaa kampung. Ii no pogi soira orikot
timpu monusui (pohoroon maamaso ababayan poogot haboi), nung oilaan do
kiwaa pionitan piobpinayan do tulun di miuhang-uhang dii, pokionuon iyolo do
manahak sogit nung sumonsog do miongoi (mikawin). Otumbayaan mogigion
kampung do kapanahakan sogit nopo nga’ okon ko’ kikorotian momorutum di
misasawo nga’ sabaagi panakatanda mamantang do mogigion kampung di
suai.
Kointalangan Kobolingkaangan
Timpu babaino diti popokito kinomogoton koposion tongotulun i
nokoburu tinumanud kinoburuon timpu. Mantad no dilo, ogumu dii roromu
koposion ii noolingan tu’ kipomusarahan o sukod wagu do ahal miagal ko’
kaadato nopo nga’ au nodii relevan id koposion tadau baino (Dayu Sansalu,
2008). Id suang konteks ponoriukan diti, kiwaa ogumu sukod wagu boyungan
Dusun Bundu ii au nodii koilo kokomoi kaadato’ om sogit pisasawaan kipionitan
piobpinayan, kaampai no nogi koomulakan id Kampung Tomis Mangi Pangi
sondii. Soira do ingkaa, kopogowit dii iti do kapamansayan woyo di au kotunud
id aspek kooturan kampung loolobi no kopio id suang ahal piginawaan om
pisasawaan.
Aiso goos mantad komolohingan montok popotungkus kooturan sandad
om aiso kakamot kopongilangan toilaan kokomoi kaadato’ om sogit pisasawaan
kipionitan piobpinayan nokopogowit nogi do kobolingkaangan diti.
Tudu Om Tuhot Soriuk
Tudu Soriuk
1) Mongintutun sogit pisasawaan kipionitan piobpinayan tulun Dusun
Bundu id Kampung Tomis Mangi Pangi Tamparuli, Sabah.
2) Mongilo kopoindalanan ababayan monogit montok pisasawaan
kipionitan piobpinayan tulun Dusun Bundu id Kampung Tomis Mangi
Pangi Tamparuli, Sabah.
127
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Tuhot Soriuk
1) Nunu sogit pisasawaan kipionitan piobpinayan tulun Dusun Bundu id
Kampung Tomis Mangi Pangi Tamparuli, Sabah?
2) Poingkuro kopoindalanan ababayan monogit montok pisasawaan
kipionitan piobpinayan tulun Dusun Bundu id Kampung Tomis Mangi
Pangi Tamparuli, Sabah?
Metodologi Soriuk
Ponoriukan Sogit Pisasawaan Kipionitan Piobpinayan Tulun Dusun Bundu id
Kampung Tomis Mangi Pangi nopo nga’ iso’ ponoriukan etnografi miampai
ponginsamakan kualitatif. Pinoindalan o ponoriukan diti hilo id Kampung Tomis
Mangi Pangi miampai kinaampayatan tolu tulun responden. Asil ponoriukan
tinimung minomoguno tolu kaida ponimungan data, ii no tu’ ponorubungan,
pongintangan om analisis dokumen. Pomorindakan data nopo nga’ winonsoi
momoguno thematic analysis miampai teknik coding.
Asil Om Pogibaabarasan
Sogit Pisasawaan Kipionitan Piobpinayan
Asil soriuk pinopokito do sogit pisasawaan kipionitan piobpinayan nop nga’
abaagi kumaa piipiro kawo, tumanud do piinsamakan piobpinayan tulun di
miongoi dii. Kawo sogit di misuai diti kopogowit do bontuk toi ko’ danda om
nintaban sogit di mogisuusuai.
Jadual 1: Sogit pisasawaan kipionitan piobpinayan
PIONITAN NGARAN SOGIT BONTUK SOGIT
PIOBPINAYAN Adat Kousung
Adat Soroturu’-turu’ - 1 karabou
Miadi-adi
Miadi-adi tiri - 7 tinan karabou/sapi
Miadi-adi - Uyungon mantad
angkat (minikorot)
pogun Sabah
Mipiinsan 1 Adat Soroturu’-turu’ *Au kawasa miongoi
Mipinsan 2
sundung ii do notianan
- 7 tinan karabou/sapi
- Uyungon mantad
pogun Sabah
*Au kawasa miongoi
sundung ii do notianan
128
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Mipinsan 3 - 1 karabou (Panatak
tiwanon)
Adat Pinsan Kotolu
/Sumbang Koili - 1 karabou (Sumbang
kampung)
Mipinsan 4 Adat Pinsan Kaapat /
Adat Panatak do - 1 karabou (Sumbang
1 puru Linopot Koili)
paganakan di
miagal nga’ Adat Rompok - 1 wogok (Sogit
songulun kampung)
sinakagon ko-3, Adat pitas
songulun Sogit Kampung - 1 kakanan
sinakagon ko-4 - 1 dangol
Tamanon om Adat - 1 wogok
manangaman/ kopomohuyasan/kapa
tinanon om -maraagan - 1 karabou
mononginan piobpinayan
Miobpinai mantad - 1 wogok
nombo-nombo Adat panatakan - 1 wogok
piinsamakan tiwanon - 1 karabou toi ko’ sapi
piobpinayan
Koinsanai - 1 karabou
piinsamakan *minsiriba’/kumoro’
piobpinayan
mantad pinsan tumanud piinsamakan
kumoiso piobpinayan
(Suai ko’ miadi-
adi)
Mantad
piinsamakan
piobpinayan
sinakagon ko-2
Asil ponoriukan ii naanu mantad ponorubungan, analisis dokumen om
pongintangan pinopokito do kiwaa 10 kawo sogit ii koontok montok pisasawaan
di kipionitan piobpinayan id taatanga tulun Dusun Bundu id Kampung Tomis
Mangi Pangi. Tumanud nopo adat kampung, au kawasa potilombuson o
pisasawaan nung oilaan do kiwaa piinsamakan piobpinayan tu’ ahal miagal diti
nopo nga’ kaanu ‘papalasu’ do kampung. Poingkuro po, nung kiwaa koulakan do
adat, nuru ‘sogitan’ po o kampung montok mongilag kaantakan-kaantakan di au
129
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
osonong. Kopihuyud iti do katalangan di Minah Sintian (2015) ii minoboros do
kopoindalanan pisasawaan ii tumanud do kooturan adat nopo nga’ kituduan
mongilag kepanasan toi ko’ ahal-ahal di araat.
Tumanud kooturan adat Kampung Tomis Mangi Pangi, sogit di
patahakon nopo diti nga’ nuru no id suang bontuk tayam gompion ii poimpasi po.
Kosoruan nopo, sogit nopo diti nga’ kopogowit danda karabou, sapi, wogok,
kambing om manuk. Poingkuro po, kiwaa nogi piipiro sogit ii patahakon id suang
bontuk kakamot miagal ko’ kakanan. Mantad dilo, kawasa lingkumon do bontuk
sogit nopo di nga’ mogisuusuai tumanud kaantakan ii maan sogitai. Nosokodung
iti di Jacqueline Pugh Kitingan (2012) ii minoboros do kooturan adat ii nointutunan
nogi sabaagi sogit nopo diti nga’ kohompit do kowoowoyo’ koposion tulun
ginumuan miagal ko’ pisasawaan, kapatayon om kohompit no aspek
pogiigindahu.
Mantad no do ponoriukan di nokoindalan, nokito do piinsamakan
piobpinayan bobos osomok nopo nga’ ii miadi-adi, au mogutung miadi-adi di
mioput pusod po toi ko’ miadi-adi au miagal ngoduo o molohing (tiri). Tumanud
nopo do kooturan adat kampung, piinsamakan piobpinayan miadi-adi nopo diti
nga’ miinsomok po kopio om nung miongoi iyolo, kopogowit iti do kolosuan di
alasu kopio kumaa kampung. Ingkaa nogi montok tulun ii nosiliu miadi-adi maya
pinikaratan (ababayan mikorot). Pisasawaan miadi-adi nopo nga’ au po kopio
pakawasaon do miongoi sundung ii do notianan po toi ko’ kitanak no o misasawo
dii. Oontok iyolo do sogit kousung ii kopogowit danda songinan karabou om
oontok nogi sogit soroturu’-turu’. Sogit soroturu’-turu’ nopo diti nga’ danda bobos
tagayo id suang adat pisasawaan. Sogit diti kopogowit danda turu’ tinan karabou,
turu’ tinan wogok, turu’ tinan kambing, turu’ tinan manuk, turu’ kakanan, turu’
dangol om soroturu’-turu’ kosuusukupan koposion do tulun miagal ko’ piring,
sudu’ om suusuai po. Tumanud nopo kooturan adat sandad Kampung Tomis
Mangi Pangi, nokito do ii nopo gulu po, nung kiwaa koulakan adat miagal diti,
posuangon o misasawo dii id gandang, onuan do dangol, lansang, masis, korob
do guol, parai, gorouk om porulunon nondo id bawang. Poingkuro po, soira
pinomusarahan om pinogibaabarasan kawagu iti adat, nasaga’an dii do maan
inggaanai bontuk do sogit di koontok. Mantad dilo, sogit soroturu’-turu’ nopo di
baino diti nga’ kopogowit podii do turu’ tinan karabou nga’ kakal po au
pakawasaon do miongoi om uyungon mantad pogun Sabah.
Pisasawaan mipinsan koiso’ om koduo nga’ kakal po nogi au
pakawasaon do miongoi om nung oilaan do kiwaa pionitan piobpinayan tulun di
miuhang-uhang dii, pokionuon iyolo do miada’. Sokiro nopo kiwaa koulakan adat,
oontok iyolo do sogit soroturu’-turu’. Pisasawaan mipinsan kotolu nopo nga’
‘opodos’ po kopio om tumanud nopo daa kooturan adat, au po kawasa miongoi
toi ko’ misawo. Nung kiwaa koulakan adat, oontok iyolo do sumbang koili ii
kopogowit danda songinan karabou om oruhangan kawagu sogit panatak
tiwanon, sogit sumbang kampung, sogit kampung om sopiiso’ kakanan om nogi
dangol. Mantad dilo, miagal di okito id suang Jadual 1, danda nopo di nuru
patahakon montok pisasawaan pinsan kotolu nga’ kaampai no do tolu tinan
karabou, songinan wogok, iso’ kakanan om iso’ dangol.
130
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Pinsan kaapat nopo nga’ kawasa no do miongoi. Poingkuro po, kakal po
iyolo oontok do sogit ii roitan do sogit panatak tiwanon ii kopogowit danda
songinan kambing. Pisasawaan miobpinai miampai taang piobpinayan di misuai
nopo nga’ oontok do sogit ii roitan sabaagi adat rompok. Sosongulun mantad
sinakagon kotolu ii miuhang-uhang miampai sosongulun mantad sinakagon
kaapat nuru manahak songinan karabou sabaagi danda montok adat rompok
pogulu po potilombuson diolo o pisasawaan diolo.
Asil ponoriukan pinopokito nogi do pisasawaan miobpinai mantad
koinsanai piinsamakan piobpinayan oontok do sogit adat pitas ii kituduan
momitas piobpinayan tulun di miuhang-uhang dii. Suai ko’ ii, sogit kampung, adat
kopomohuyasan toi ko’ kapamaraagan piobpinayan om adat panatak tiwanon
nga’ koontok nogi montok koinsanai pisasawaan miobpinai. Adat
kopomohuyasan piobpinayan nopo nga’ insan no do koontok montok iso’ puru
paganakanan tagayo. Komoyon nopo, sogit nopo diti nga’ koontok montok
pisasawaan miobpinai di kumoinsan nogi id suang isoiso’ puru paganakan.
Montok nopo do adat panatakan tiwanon, pisasawaan miampai piobpinayan di
miinsomok po kopio nopo nga’ oontok danda di lobi agayo ii no tu’ karabou om
pisasawaan miampai piobpinayan di osodu no nopo nga’ oontok do danda
soginan manuk.
Kopoindalanan Ababayan Monogit Montok Pisasawaan Kipionitan
Piobpinayan
Tumanud konteks ponoriukan, ababayan monogit nopo nga’ pohoroon pogulu do
kapanandakan tadau pisasawaan. Tudu kapaharaan do ababayan nopo diti nga’
montok kapahaba'an toi ko’ kapanahakan do danda sogit. Au kawasa pohoroon
o ababayan mangakan balanja toi ko’ tadau pisasawaan nung au ko koindalan o
ababayan monogit diti. Kopoindalanan ababayan monogit diti kaampai no tolu
taang timpu, ii no tu' timpu pogulu, maamaso om kalapas do ababayan.
Jadual 2: Kopoindalanan ababayan monogit
TIMPU ABABAYAN POWONSOYON
POGULU
ABABAYAN 1. Manahak i momuruan kampung do kopoilaan
MONOGIT kokomoi tadauwulan, kinoyonon om timpu
kapaharaan ababayan monogit
(Kosoruan nopo, pohoroon ababayan monogit ontok
kosuabon id balai raya toi ko’ dewan kampung)
131
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
MAAMASO 1. Tumimung tulun kampung id kinoyonon ababayan
ABABAYAN 2. Popolombus i momuruan ababayan do tumi’-tumion
MONOGIT
toi ko’ rinait. Ontok timpu diti, poinghohol tarom di
KALAPAS
ABABAYAN pongorot id liou di tayam
MONOGIT
3. Opupusan po ii rinait, koroton i tayam om pologoson
i raha koiyas id tana’
4. Pogiuhupan mogonsok tayam
5. Mogiilang do makan om kawasa oiton do muli walai
nung kiwaa topod
6. Tulun nopo di minanahak do sogit nga’ au kawasa
mooi pangakan di tayam
1. Kapanandakan mangakan balanja toi ko’ tadau
pisasawaan
(Kawasa nodii potilombuson o pisasawaan)
Pomolingkuman, Suul Om Bagas
Sabaagi pomolingkuman, nokito do kooturan adat montok pisasawaan miobpinai
nopo diti nga’ kakal po powonsoyon id taatanga tinaru Dusun Bundu id Kampung
Tomis Mangi Pangi Tamparuli, Sabah. Tumanud ponoriukan, nokito do kiwaa 10
kawo sogit ii koontok montok pisasawaan miobpinai tulun Dusun Bundu hilo id
Kampung Tomis Mangi Pangi om kawo sogit di koontok montok toisoiso’
pisasawaan nopo nga’ mogisuusuai tumanud piinsamakan piobpinayan.
Kapanahakan nopo do sogit diti nga’ nointutunan nogi sabaagi ababayan
monogit, ii pohoroon kalapas ababayan poogot haboi. Ababayan monogit diti
kahangkum do tolu taang timpu, ii no tu timpu pogulu, maamaso om kalapas
ababayan monogit. Kalapas koindalan o ababayan monogit, kawasa nodii
potilombuson o pisasawaan. Maya no ngawi do asil di naanu diti, nodimpot dii o
tudu ponoriukan om tuhot soriuk nga’ nosimbar nogi.
Id suang aspek bagas, kinopoindalanan ponoriukan diti nakaanu
popoimbulai kolumison koubasanan tinaru Kadazan Dusun id Sabah ii
mogisuusuai. Suai ko ii, asil ponuatan ii nakaasil mantad ponoriukan diti kaanu
monguhup momogompi koubasanan adat tinaru Kadazan Dusun loolobi no
montok tulun Dusun Bundu. Id suang konteks ponginabasan, kinopoindalanan
nopo do ponoriukan diti nga’ kaanu popoinggumu tangkob boros Boros
Kadazandusun dii mamambasa’. Ahal nopo diti nga’ ingkaa tu’ kiwaa piipiro
kopomogunoon istila id suang ponoriukan diti ii misuai mantad istila di gunoon id
kinoyonon suai.
Sabaagi suul timpu obontol, kawasa poindalanon o ponoriukan ii
mongintong piagalan om pisuayan sogit pisasawaan miobpinai id Kampung
Tomis Mangi Pangi miampai kinoyonon di suai. Sumusuhut, popoindalan
ponoriukan timpu obontol ii manahak pokus poimbida’ kumaa tikid-tikid sogit ii
poinsuang id kaadat-adato’ pisasawaan miobpinai. Kawasa nogi maan soriuko o
kinosimbanon kaadat-adato’ sogit pisasawaan kipionitan piobpinayan tulun
Dusun Bundu id Kampung Tomis Mangi Pangi timpu pogulu om timpu baino.
132
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
TOUD SUKUON
Budi Anto Mohd Tamring. (2018).Mikorot dalam konteks kebudayaan etnik Dusun di
Sabah: Analisis dari perspektif hubungan etnik. MANU, 27(1), 93-120.
Gregory Kiyai. (2020). Artifak budaya masyarakat Iban: Warisan dan Pustaka. Jurnal
Kinabalu, 26(1), 59-71
Halimah. (2020). Penerapan Hukum Jipen dalam tindak pidana asusila masyarakat suku
Dayak Kalimantan Tengah. https://digilib.uin-
suka.ac.id/id/eprint/45114/1/17103040005_BAB-I_IV-atau-V_DAFTAR-
PUSTAKA1.pdf
Jacqueline Pugh Kitingan. (2012). Kadazan Dusun. Institut Terjemahan & Buku Malaysia.
Lee K.C., Zakri Abdullah & Chua L.N. (2018). Penyelidikan dalam pendidikan. Oxford Fajar
Sdn. Bhd.
Lucy Mair. (2020). Anthropology and social change. New York: Routledge
Mastinah Buntung & Mohd Anuar Ramli (2019). Gender analysis in sogit practice among
Murut Tahol community in the district of Nabawan, Sabah. Online Journal of
Research in Islamic Studies, 6(3), 37-48.
Norhuda Salleh. (2014). Tepak Sirih: Komunikasi bukan lisan dalam adat perkahwinan
Melayu. Malaysian Journal of Communication, 30(1), 177-190.
Nur E’zzati Rasyidah Abdul Samad. (2019). Malay traditional marriage ceremonies in
Brunei: Continuity and Change. https://ias.ubd.edu.bn/wp-
content/uploads/2020/12/working_paper_series_47.pdf
Rabah M. Shawky & Ferihan M. Kamal. (2013). Consanguinity and its relevance to clinical
genetics. Egyptian Journal of Medical Human Genetics, 14(2), 157-164.
Raymond Madden. (2017). Being Ethnographic: A guide to the theory and practice of
ethnography. Sage Publications.
Rita Lasimbang. (2013). Adat resam dan pantang larang suku kaum di Sabah. Dewan
bahasa dan Pustaka.
Saidatul Nornis Mahali. (2021). Elemen emosi dalam dialek Melayu Sabah. Penerbit
Universiti Malaysia Sabah.
.
133
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
TAANG TOILAAN KOKOMOI ADAT MOGONGOI ID PISASAWAAN TULUN
DUSUN KAMPUNG KUALA KAINGARAN, TAMBUNAN
QUEENDRA AMBROSE
DR WILFRED DOUSIP
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPG KAMPUS KENT, TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Kiwaa do tolu taang id suang adat pisasawaan tulun Dusun, ii no taang
monohuku, momuaboi om matod. Adat mogongoi nopo nga adat I poinsuang id
taang matod toi ko’ ontok pisasawaan i adadi nogi sabaagi do koubasanan id
pialatan tulun Dusun I poingiyon id Kampung Kuala Kaingaran Tambunan.
Sundung po do ingkaa’, kinoburuon timpu manahak bagas kumaa komogoton
pomusarahan om kaadat-adato’ tulun hiti id pomogunan. Mantad diti, pinoindalan
o ponoriukan tinjauan montok mongilo taang toilaan om paktor I mamarahung do
taang toilaan tulun Dusun kokomoi adat mogongoi id pisasawaan tulun Dusun
Kampung Kuala Kaingaran Tambunan. Pinoindalan o ponoriukan diti miampai
minomoguno do ponginsamakan miamung (mixed-methods) om pinointalang o
asil data maya analisis deskriptif. Maya asil ponoriukan di naanu, taang toilaan
tulun Dusun id Kampung Kuala Kaingaran Tambunan kokomoi adat mogongoi
nopo nga id taang di takawas miampai skor min=3.99. Suai ko dilo, maya do asil
soriuk i naanu, paktor i mamarahung do taang toilaan tulun Dusun kokomoi adat
mogongoi id pisasawaan tumanud do nuludan nopo nga koinganan, ponusuyan
mantad molohing, koubasanan suai, media sosial, umul om buuk sukuon. Mantad
diti, kawasa do poindalanon o ponoriukan di kotilombus mooi do osoriuk miampai
lobi aralom kokomoi kapadalanan adat mogongoi id pisasawaan tulun Dusun
tumanud koubasanan id iso’iso’ kinoyonon.
Boros Impohon : adat mogongoi, taang toilaan, pisasawaan, tulun Dusun
134
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
KOPOINTUTUNAN
Tumanud di Pugh (2012), kiwaa tolu taang id suang adat pisasawaan tulun Dusun
id watas Tambunan. Ii no kotimpuun maya do taang momouaboi, sahakoi om
taang kasawaan. Id suang do ponoriukan diti, adat mogongoi id pisasawaan tulun
Dusun i poingion id Kampung Kuala Kaingaran Tambunan nopo nga padalanon
id taang di kumotolu, ii no ontok taang kasawaan toi ko’ ontok timpi pisasawaan.
Pinoindalan o ponoriukan diti montok mongilo nung tulun Dusun id Kampung
Kuala Kaingaran Tambunan kitoilaan po kokomoi adat pisasawaan tinaru diolo
sondii id timpu babaino diti, ii no adat mogongoi.
KOPOINTALANGAN KOBOLINGKAHANGAN
Kinomogoton timpu minanahak do bagas kumaa kopoindalanan adat pisasawaan
tulun Kadazan om Dusun. Maya pongintangan om poninduan kotimpuunon,
kobolingkahangan nopo diti nga adadi id pialatan do tulun Dusun id Kampung
Kuala Kaingaran, Tambunan. Mogingkukuri no di o ginumu tulun moden
popoindalan koubasanan tinaru sondii loolobi no kokomoi adat pisasawaan om
lobi yolo momili do pisasawaan moden tu’ arahung do pomusarahan tulun
babaino diti, lobi otigas, lobi okuri kopomogunaan do kinoris om kousinan. Dadi’
atalang kopio id timpu baino diti apagon o mongintong om kaampayat id
kapadalanan adat pisasawaan tumanud koubasanan i pinotungkus id pialatan
tulun Dusun id Kampung Kuala Kaingaran, Tambunan tu’ kumuri no di o ginumu
tulun i kakal papadalan om tumanud do adat dilo. Mantad diti, oponsol kopio o
padalanon o ponoriukan diti montok monoriuk nung tulun Dusun id kinoyonon diti
kakal po do kitoilaan kokomoi adat dilo toi ko’ nokosimban no tumanud
kinomogoton timpu.
OBJEKTIF SORIUK
i. Mongilo taang toilaan tulun Dusun id Kampung Kuala Kaingaran
Tambunan kokomoi do adat mogongoi id pisasawaan
ii. Mongilo paktor i mamarahung taang toilaan tulun Dusun kokomoi adat
mogongoi id pisasawaan
TUHOT SORIUK
i. Nunu o taang toilaan tulun Dusun id Kampung Kuala Kaingaran
Tambunan kokomoi do adat mogongoi id pisasawaan?
ii. Nunu o paktor i mamarahung taang toilaan tulun Dusun kokomoi adat
mogongoi id pisasawaan?
HIPOTESIS SORIUK
i. Hipotesis Null (Ho)
135
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Ingga o pisuayan i signifikan id pialatan do min taang toilaan tulun Dusun
kokomoi adat mogongoi miampai do umul
ii. Hipotesis Alternatif (H1)
Kiwaa o pisuayan i signifikan id pialatan do min taang toilaan tulun Dusun
kokomoi adat mogongoi miampai do umul
TINJAUAN LITERATUR
Id suang do ponoriukan diti, piipiro teori om ponoriukan gulu pinadadi’ do impohon
om sukuon id kopoindalanan do ponoriukan diti. Suai ko dilo, gunoon nogi o teori
om ponoriukan gulu diti montok mangarati o gana ponoriukan miampai lobi
aralom. Teori soriuk i nokomoi nopo nga miagal do Teori Folklor Lisan, Teori
Struktural Fungsionalisme, Teori Antropologi om Teori koburuon kognitif Jean
Piaget. Montok nopo do ponoriukan gulu di nokomoi, miagal do ponoriukan di
Minah Sintian (2015) i kiuhu do “Perkahwinan Etnik Kadazan Dusun Tradisional
Sesuatu Perjalanan Adat” om nogi ponoriukan di Pugh (2012) i monoriuk kokomoi
do “Kadazan Dusun”. Sundung po do nosoriuk kokomoi adat pisasawaan id
ponoriukan gulu diti, nga au noilaan nung kiwaa po id pialatan tulun Dusun i
kitoilaan kokomoi do adat diti id timpu babaino diti. Mantad dii, pinoindalan di o
ponoriukan diti montok monimbar o tuhot dilo om monuang do piipiro boogian id
ponoriukan dilo i au po nogonop.
METODOLOGI
Pinoindalan o ponoriukan diti miampai minomoguno do ponoriukan tinjauan
deskriptif. Ginuno o ponginsamakan mix-method i papaampai kaida’ kuantitatif
om kualitatif id koponimungan om kopomorindakan data soriuk. Montok nopo
sampel soriuk i kohompit id ponoriukan diti, ginuno o sogu kopomilian ginumu
sampel soriuk tumanud ginumu populasi i pinosogu di Krejcie & Morgan (1970)
id suang Syed Abdul (2021). Dadi’, soginumu do 66 tulun responden i kohompit
id ponoriukan diti montok monimung data. Pinatantu nogi o roromu sampel id
ponoriukan diti ii no, mantad tinaru Dusun, mogigion id Kampung Kuala
Kaingaran Tambunan om kiumul poinlobi mantad 18 toun.
Rika bontuk miamung id ponoriukan diti papatantu do foom uhot soriuk
sabaagi instrumen utama montok monimung data om rindakon o data-data i aanu
momoguno perisian Statistical Package For The Social Sciences (SPSS) 27
miampai momoguno do analisis deskriptif, ii no momorindak frekuensi, piatus om
min. Montok nopo do ponorubungan om analisis dokumen, ginuno o
ponginsamakan kualitatif montok monimung om momorindak data soriuk diti. Ii
no, montok data ponorubungan, ginuno o kaida’ momorindak suang tumanud
tema miampai intobon o ginumu koimbulayan tema montok momonsoi
interpretasi asil soriuk i aanu. Asil soriuk i aanu maya kopomorindakan data
kualitatif gunoon montok monokodung asil soriuk i aanu maya asil data instrumen
utama, ii no foom uhot soriuk.
136
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Montok kookunan instrumen soriuk, tumanud di Noraini Idris (2013),
iso’iso’ instrumen nopo nga okunon nung kapamansayan instrumen dii kaanu
momogonop kogunoon om tudu kapamansayan instrumen diti. Mantad diti, mooi
do instrumen i ginuno id ponoriukan diti kaanu do momodimpot o kookunan i
akawas, lungkitas manapanai i kikaabalan om kikoinganan id gana diti
mongintong malik o kopisudongon item-item id suang foom miampai tuhot soriuk
i pinatantu. Mantad asil panahangan om pongintangan lungkitas manapanai
kumaa instrumen soriuk, kiwaa o piipiro boogian om ponguhatan id suang foom
uhot soriuk i nosimbanan.
Id kopongonuan komilotumboyoon instrumen ponoriukan diti,
pinoindalan o panahangan normaliti montok manahang ketekalan dalaman
monikid item foom uhot soriuk maya pongintangan ginumu Alfa Cronbach.
Mantad diti, ginuno do perisian Statistical Package For The Social Sciences
(SPSS) 27, montok momorindak ginumu Alfa Cronbach montok monikid item.
Soginumu do 10 piatus sampel mantad 66 sampel soriuk kohompit id ponoriukan
rintis diti miagal di pinosogu di Connely (2008). Asil ponoriukan rintis popokito do
instrumen uhot soriuk kiwaa do indeks komilotumboyoon i akawas tumanud
klasifikasi di Kline (2011) tu’ nilai (α) nopo nga id taang di osonong, ii no soginumu
do 0.83. Mantad diti, item-item diti konsisten om milo do gunoon id koponimungan
data soriuk di kopipio.
ASIL SORIUK OM POGIBABARASAN
Pogibaabarasan asil soriuk i naanu maya kopomorindakan data kualitatif om
kuantitatif pinabahagi kumaa asil soriuk montok monimbar tuhot soriuk koiso’ om
koduo miampai pogibabarasan asil soriuk panahangan hipotesis soriuk.
i. Mongilo taang toilaan tulun Dusun kokomoi adat mogongoi
Jadual 1. Interpretasi Skor Min Koinsanan Item Taang Toilaan
MIN SISIHAN INTERPRETASI
PIAWAI
3.99 1.08 Akawas
Jadual 1 popokito do ginumu min montok koinsanan item taang
toilaan id suang foom. Tumanud do jadual intepretasi data i sinuku,
julat min diti id taang di akawas tu ginumu min id pialatan 3.68 gisom
5.00. Osokodung nogi o asil data diti maya ginumu min limo mantad
hopot item taang toilaan nopo nga kiginumu id pialatan do 4.06 gisom
4.56. Osokodung nogi o asil diti miampai asil soriuk i aanu maya
ponorubungan. Hinonggo 83 piatus responden i kohompit id
ponorubungan nakaanu do popointalang kokomoi adat mogongoi
tumanud tema id suang Rajah 1 miampai atalang om otolinahas.
137
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Rajah 1. Tema-tema Toilaan Kokomoi Adat Mogongoi i naanu
maya analisis suang tumanud tema
Maya kopomorindakan data i pinoindalan, Asil soriuk diti kiwaa do
piagalan miampai asil soriuk id ponoriukan di Zurinah om Jalal
(2019), i popokito do sundung pia do mumbal no do tumalup o adat
pisasawaan tulun Bugis, nga tulun tinaru diti kakal po kitoilaan om
koumbal do papadalan adat pisasawaan dii. Sundung po ingkaa, asil
soriuk popokito miampai atalang do au songkuro ogirot o toilaan
responden kokomoi ababayan miolon pinisi. Iti nopo nga ingkaa, tu
nokosimban o kapadalanan adat mogongoi id pisasawaan tulun
Dusun id kinoyonon soriuk id timpu diti, ii no au no asaru padalanon
o ababayan diti id pisasawaan om mogingkukuri di o kopokitanan
ababayan diti kumaa sakag wagu babaino diti. Osokodung iti
miampai asil soriuk di Deeba Eleena (2019) i popokito do
kinosimbanon piipiro taang id adat pisasawaan tinaru Kadazan om
Dusun id watas Penampang adadi sabap noontok gama do
kinomogoton timpu babaino diti om ahal diti adadi nogi id pialatan
tulun Dusun id Kampung Kuala Kaingaran, Tambunan.
ii. Mongilo paktor i mamarahung taang toilaan tulun Dusun
kokomoi adat mogongoi
Maya kopomorindakan data foom uhot soriuk montok item paktor i
mamarahung taang toilaan tulun Dusun kokomoi adat mogongoi,
item C2 kiginumu min i bobos akawas mantad koinsanan item, ii no
soginumu do 4.89. Iti nopo nga ingkaa, tu’ koinsanan responden
kaakun do koinganan mampayat id kopoindalanan adat mogongoi
nopo nga paktor i bobos akawas o koonuan do mamarahung taang
toilaan diolo kokomoi do adat diti.
Osokodung nogi o asil diti maya asil kopomorindakan data
ponorubungan i pinoindalan. Maya analisis transkrip ponorubungan,
limo (83%) responden kitoilaan kokomoi adat mogongoi tu’ kiwaa o
138
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
koinganan diolo mampayat id kopoindalanan adat diti. Suai ko dilo,
analisis kuantifikasi i pinoindalan papatalang do kekerapan montok
tema koinganan nopo nga bobos ogumu, ii no soginumu do 13. Apat
(67%) tulun mantad responden diti kosokodung do moginggugumu o
koinganan mampayat id kapadalanan adat diti, mogingkakawas nogi
o toilaan i aanu. Songulun responden nokoboros do kasasari nopo
nga molohing i adadi do momuruan montok papadalan o adat diti tu’
kitoilaan om kikoinganan i ogumu kokomoi kapadalanan adat
mogongoi diti.
Osokodung o asil diti maya teori koburuon kognitif Jean Piaget i
papatalang kokomoi do pambalajalan maya koinganan. Hinonggo,
koburuon koilaan sosongulun oinlaab maya do piromutan miampai
posorili (Leny Marinda, 2020). Maya asil ponoriukan diti, oruhangan
o toilaan responden kokomoi adat mogongoi maya do piromutan
miampai komolohingan om pongintangan maamaso mampayat id
kapadalanan adat mogongoi. Soira do ogumu o koinganan
mampayat id kapadalanan adat mogongoi, akawas om koburu di o
toilaan responden kokomoi iti adat mogongoi id pisasawaan tulun
Dusun id Kampung Kuala Kaingaran, Tambunan. Suai ko dilo,
ponoriukan i pinoindalan di Pugh (2012) kaanu nogi do monokodung
o asil soriuk diti, ii no kogumuan nopo do asil soriuk i naanu id
ponoriukan disido nga naanu maya do pongintangan om koinganan
sondii id kaampayatan kopoindalanan ababayan kaadat-adato’
tinungkusan tinaru Dusun id watas Tambunan. Paktor-paktor suai i
minamarahung toilaan responden kokomoi adat diti tumanud
nuludan mantad do taang akawas kumaa id taang osiriba nopo di
nga paktor molohing, paktor koubasanan suai om media sosial,
paktor buuk sukuon om paktor umul.
iii. Pisuayan piatus taang toilaan tulun Dusun id Kampung Kuala
Kaingaran, Tambunan kokomoi adat mogongoi tumanud umul
Jadual 14 popokito do kootusan poniisan -t i pinoindalan montok
manahang do hipotesis Null (Ho) id ponoriukan diti. Pinoindalan o
poniisan diti montok mongintong nung kiwaa o pisuayan min taang
toilaan responden tumanud umul.
Jadual 14. Poniisan -t Pisuayan min taang toilaan tulun Dusun
kokomoi adat mogongoi miampai umul
Umul Ginumu Nilai T
(Toun) (N) Min Std. Sig. Sig
Deviation (2-
tailed)
18 – 41 35 3.67 1.24 0.009 0.001
>42 31 4.35 0.72
Maya poniisan i pinadalan, soginumu do 0.009 o ginumu nilai T
signifikan (2-tailed). Ginumu nilai T signifikan (2-tailed) nopo diti nga
okuang mantad do 0.05. Dadi’, kiwaa di o pisuayan min taang toilaan
139
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
responden i kiumul do 18 gisom 41 toun miampai responden i kiumul
do poinlobi mantad 42 toun. Mantad diti, au notorimo o hipotesis Null
(Ho) id ponoriukan diti om noguno di o hipotesis alternatif id
ponoriukan diti tu kiwaa o pisuayan i signifikan id pialatan do min
taang toilaan tulun Dusun kokomoi adat mogongoi tumanud umul.
POMOLINGKUMAN, SOGU OM BAGAS
Asil ponoriukan nakaanu do momodimpot koduduo objektif soriuk om nakaanu
do minonimbar koduduo tuhot soriuk id ponoriukan diti. Ponoriukan diti
popointalang do kakal po id taang di akawas o toilaan tulun Dusun id Kampung
Kuala Kaingaran Tambunan kokomoi adat mogongoi id pisasawaan tinaru diti om
paktor i bobos akawas i nakapamarahung o toilaan diolo kokomoi adat diti nopo
nga paktor koinganan. Au nogi notorimo o hipotesis null id ponoriukan diti tu asil
poniisan -t popokito do kiwaa o pisuayan i signifikan id pialatan do min taang
toilaan tulun Dusun id kinoyonon soriuk tumanud umul
Kopoindalanan ponoriukan diti manahak bagas kumaa kopomoruhangan
toilaan id gana kaadat-adato’ pisasawaan tulun Dusun om momoruhang nogi
koilaan id gana’ ponoriukan i monoriuk kokomoi do koubasanan etnik Dusun. Asil
soriuk minongukab do lobi ogumu liwang montok kapamalanan om
kopondalanan o ponoriukan pongoput kumaa asil soriuk i naanu montok
momoruhang om popoinggumu do toilaan om sukuon poinsuat kokomoi kaadat-
adato’ pisasawaan tulun Dusun. Suai ko dilo, asil soriuk manahak nogi do bagas
kumaa kopongunsuban id pialatan tulun tinaru diti montok kakal do papadalan
adat pisasawaan i pinotungkus sabaagi do kopokitanan om sabaagi iso’ woyo
momoruhang toilaan om koinganan kumaa tulun tinaru Dusun kokomoi kaadat-
adato’ mogongoi loolobi no ababayan miolon pinisi maya kaampayatan om
pongintangan diolo id timpu dii.
Mantad diti, pinosogu nogi do popoindalan ponoriukan sumusuhut maya
asil soriuk i naanu miagal do monoriuk kokomoi adat pisasawaan tulun Dusun id
watas Tambunan miampai skop i lobi agayo om papaampai do lobi ogumu
populasi id ponoriukan i pinosogu. Poomitanan miagal do monoriuk kokomoi
pisuayan kapadalanan adat mogongoi id pisasawaan tulun Dusun id watas
Tambunan, Penampang om watas Ranau. Suai ko dilo, minog nogi daa do
padalanon o ponoriukan. i monoriuk kokomoi do kinosimbanon toilaan tulun
Dusun kokomoi ababayan miolon pinisi om popoindalan ponoriukan i monoriuk
miampai poimbida’ o ababayan miolon pinisi i padalanon id kopoindalanan adat
mogongoi id pisasawaan tulun Dusun. Mantad asil ponoriukan diti, alansan do
nakaanu manahak do kopointalangan umum kokomoi taang toilaan om paktor i
mamarahung toilaan tulun Dusun i poingion id Kampung Kuala Kaingaran,
Tambunan kokomoi adat mogongoi id timpu globalisasi babaino diti om minog
do potilombuson toi ko’ oputon o ponoriukan id gana i sinoriuk id ponoriukan diti.
140
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SUSUKUON
Aslom, D. E. M. (2019). Changes In Kadazan Dusun Marriage Customs: A Case Study At
Kampung Maang, Penampang, Sabah.
BorneoResearchBulletin,50,66+.https://link.gale.com/apps/doc/A6 33832342
Connelly, L. M. (2008). Pilot studies. Medsurg Nursing, 17(6), 411-412.
Giddens, A. (2001). Sociology (4th ED). Polity Press.
Leny Marinda. (2020). Teori Perkembangan Kognitif Jean Piaget dan Problematikanya
Pada Anak Usia Sekolah Dasar. Jurnal An-Nisa’, 13(1), 116. Linoyog Mantad
(PDF) TEORI PERKEMBANGAN KOGNITIF JEAN PIAGET DAN
PROBLEMATIKANYA PADA ANAK USIA SEKOLAH DASAR | Nazar Kholid -
Academia.edu
Minah Sintian. (2015). Perkahwinan Etnik Kadazan Dusun Tradisional Suatu Perjalanan
Adathttps://www.researchgate.net/publication/282857439_PERKAHWINAN_ET
NIK_KADAZAN_DUSUN_TRADISIONAL_SUATU_PERJ ALANAN_ADAT
Noraini Idris. (2013). Penyelidikan dalam Pendidikan. Kuala Lumpur: McGraw Hill
Education, Sdn. Bhd.
Syed Abdul Rehman Bukhari. (2021). Sample Size Determination Using Krejcie and
Morgan Table.
https://www.researchgate.net/publication/349118299_Sample_Size_Determinati
on_Using_Krejcie_and_Morgan_Table
Zurina Abdullah & Jalal Abdullah. (2019). Pengikisan Amalan Adat
PerkahwinanMasyarakat Bugis : Kajian Kes di Kampung Permatang Duku,
Pontian Johor. Jurnal Melayu, Bil. 18 (2) 2019.
Pugh, J. K. (2012). Kadazan Dusun. Kuala Lumpur : Institut Terjemahan & Buku Malaysia.
141
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
FAKTOR MANGARAHUNG TAANG KOINABASAN KABAALAN
MOKINONGOU OM MOBOROS BOROS KADAZANDUSUN TANGAANAK ID
SK KAIDUAN, PAPAR
SHUI HIEN PUJI@LODUNIS
JAMES GEOFFEREY W. MOLIJOH
JABATAN BAHASA KADAZANDUSUN IPG KAMPUS KENT, TUARAN
[email protected]
ABSTRAK
Boros Kadazandusun nopo nga iso boros tinungkusan di gunoon id pogun Sabah
om ia’on id sikul tosiriba om sikul takawas sabaagi mato balajalan elektif om
nadadi subjek major id IPG. Kabaalan mokinongou om moboros nopo nga iso
kabaalan di toponsol id suang DSKP boros Kadazandusun om nadadi sabaagi
kabaalaan di koiso id kabaalan boros. Ontok timpu baino, kabaalan mokinongou
om moboros id suang boros Kadazandusun mumang no dii kuri. Sundung po tu
ingkaa, kakal po do haro piipiro tangaanak di kakal po abaal id kabaalan diti id
sikul di numaan mononoriuk soriuko. Ponoriukan nopo diti nga kitudu do mongilo
taang koinabasan kabaalan mokinongou om moboros boros Kadazandusun om
mongilo nunu kopio faktor minamarahung taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros boros Kadazandusun diolo. Ponoriukan nopo diti nga
iso ponoriukan kes di momoguno metodologi kualitatif. Notimung o data
minomoguno do kaida analisi dokumen panahangan montok taang koinabasan
kabaalan mokinongou om moboros duo tuun responden di kiumul do 12 toun.
Notimung nogi o data minomoguno do kaida ponorubungan om ponoriukan
perpustakaan. Aasil ponoriukan pinopokito do taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros tangaanak nopo nga id taang ko-onom ii nopo nga
nokoinuntu. Maya aasil ponoriukan, nokito do kiwaa faktor suang miagal ko faktor
kowoowoyoo, faktor korohian om faktor motivasi intrinsik om kiwaa nogi faktor
labus miagal ko faktor molohing, faktor mongingia’, faktor tambalut, faktor media
massa om faktor posorili di minamarahung taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros boros Kadazandusun responden dii. Maya aasil
ponoriukan diti, ponoriukan sumusuhut miagal ko ponoriukan kokomoi pongia’an
mongingia’ om ponoriukan tindakan montok popoingkawas moi do lobi ogumu
tangaanak di kaanu taang kabaalan di nokoinuntu id boros Kadazandusun. Ii no
do minog daa do potilombuson o kopomogunoon boros Kadazandusun id sikul
moi do au atagak o boros diti id pomogunan.
Kata kunci : Boros Kadazandusun, taang koinabasan, kabaalan mokinongou om
moboros, faktor suang, faktor labus
142