Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
KOPOINTUTUNAN
Boros Kadazandusun nopo nga nga iso boros tinungkusan di gunoon id pogun
Sabah. Aantakan 1997, nokoimpuun o kopongiaan boros Kadazandusun id 15
sikul tosiriba id pogun Sabah. Dialek nopo di gunoon sabaagi boros piawai om
boros susukuon nga dialek Bundu – Liwan. Ontok timpu baino, paajalon no o
boros Kadazandusun id sikul tosiriba om sikul takawas sabaagi mato balajalan
elektif om gisom di dondo nosiliu o mato balajalan diti sabaagi subjek major id
sikul takawas IPG. Sundung po tu ingkaa, kopomogunoon boros Kadazandusun
nopo nga mumang nodi kuri loolobi po tangaanak om tinimungan sukod wagu do
dondo. Ahal nopo diti nga sinokodung di Noor Aina Dani om Syeril Patrisia Kining
(2016) i minoboros do kopomogunoon boros Melayu id sikul nakaanu
mamarahung kopomogunoon boros diti id pilumaagan tangaanak tinaru
Kadazandusun.
KAPATAYADAN KOBOLINGKAANGAN
Baino diti, kabaalan boros Kadazandusun nopo nga oilaan maya taang
koinabasan id boros Kadazandusun. Tumanud di Zawawi Ismail & Ab Halim
Tamuri (2011) id Ku Azizan, Jamali, & Rahman (2014) i minoboros do kabaalan
mokinongou om moboros nosiliu sabaagi kabaalan koiso soira id pibabarasan.
Sundung po tu ingkaa, timpu baino, kiwaa ogumu kobolingkaangan di tangaanak
id pinsingilaan do kabaalan diti loolobi po id taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros. Sundung po tu ingkaa, i minonoriuk nokoilo do kiwaa
tangaanak di kakal po abaal id boros Kadazandusun ontok timpu baino. Kes nopo
diti nga iso kes di poimbida ontok timpu baino.
OBJEKTIF SORIUK
Piipiro objektif toi ko’ tudu soriukon diti :
i. Mongilo taang koinabasan kabaalan mokinongou om moboros boros
Kadazandusun tangaanak id SK Kaiduan, Papar.
ii. Mongilo faktor suang di mamarahung taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros boros Kadazandusun tangaanak id SK
Kaiduan, Papar.
iii. Mongilo faktor labus di mamarahung taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros boros Kadazandusun tangaanak id SK
Kaiduan, Papar.
TUHOT SORIUK
Poguhatan soriukon diti nopo nga miagal ko:
143
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
i. Nunu taang koinabasan kabaalan mokinongou om moboros boros
Kadazandusun tangaanak id SK Kaiduan, Papar?
ii. Nunu faktor suang di mamarahung taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros boros Kadazandusun tangaanak id SK
Kaiduan, Papar?
iii. Nunu faktor labus di mamarahung taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros boros Kadazandusun tangaanak id SK
Kaiduan, Papar?
POGINTANGAN LITERATUR
Tumanud Teori Behavioris – Albert Bandura. Teori nopo diti nga noguno sabaagi
monoriuk kabaalan boros isoiso tangaanak. Maya teori diti, tangaanak nopo nga
minsingilo maya poinsandad maya proses momit toi ko mogintong (Mohamad Isa
Azis, Rafidah Ruhani &Wong, K. W. ,2016). Tumanud teori diti, sosongulun nopo
dii nga minsingilo maya momit. Maya dilo, mokinongou i tangaanak do
kopolombusan tulun om mumbal momit nunu i norongou. Teori nopo diti nga
popointalang do koonuan boros nopo nga mantad posorili. Teori diti kiwaa
pionitan miampai aasil ponoriukan di mononoriuk. Tumanud di
Ahmad Yalani, N., & Abu Bakar, N. (2017), faktor suang om faktor labus di
mangarahung taang koinabasan boros Inggilis tangaanak sikul id selangor nopo
nga faktor suang di mangarahung taang koinabasan tangaanak nopo nga faktor
kowoowoyoo om faktor korohian. Faktor labus nopo di mangarahung taang
koinabasan tangaanak nga faktor posorili, paganakan, tambalut om posorili
pambalajalan. Nokoboros nogi i Nik Mahfuzah Nik Mat (2013), taang koinabasan
kabaalan mokinongou boros Arab tangaanak id sikul takawas Agama nopo nga
narahung maya strategi taang koinabasan do maya sondii om maya do sosial.
Aasil ponoriukan diti pinopokito do kiwaa pionitan miampai do ponoriukan di
pinadalan. Tumanud di Abdillah Royo & Suriani Muda (2017), faktor di
mangarahung taang koinabasan kabaalan mimboros mokiikinobos nopo nga
faktor do paganakan, tambalut, pambalajalan, koubasanan om faktor media
massa. Maya faktor dilo, kiwaa pionitan miampai do ponoriukan di maan
padalano.
METODOLOGI PONORIUKAN
Ponoriukan nopo diti nga ponoriukan kualitatif kibontuk do ponoriukan kes
instrinsik ii nopo nga kobolingkangan toi ko’ kes di nopili tu kagayat kopio ginawo
di mononoriuk montok monginralom toilaan kokomoi kes diti.
INSTRUMEN PONORIUKAN
Instrumen ponoriukan di noguno nopo nga analisis dokumen i gunoon sabaagi
do instrumen soriuk montok monganalisis data taang koinabasan kabaalan
mokinongou om moboros tangaanak. Sumusuhut, instrumen ponorubungan
144
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
montok maganu data momoguno poguhatan di separa kistruktur soira mongoi
pogibooboros di tangaanak om mongingia’ id SK Kaiduan, Papar. Suai ko ii,
instrumen ponoriukan perpustakaan i gunoon montok monokodung do data i
naanu maya sumuku ponoriukan pogulu kokomoi faktor mangarahung taang
koinabasan kabaalan mokinongou om moboros.
ASIL OM POGIBARASAN
ANALISIS TAANG KOINABASAN KABAALAN MOKINONGOU OM
MOBOROS
Numbul Ngaran Jantina Taang Koinabasan Taang
Mokinongou& Koinabasan
Moboros
Poimbida
1. Responden Tondu 6 6
1
2. Responden Tondu 6 6
2
Jadual 1 : Taang Koinabasan Tangaanak
Tumanud data id jadual 1, nokito do nakaanu o koduo-duo responden
taang ko-onom ii nopo nga taang nokoinuntu montok taang koinabasan poimbida
kabaalan boros Kadazandusun. Maya taang kabaalan tangaanak di osulimbang,
nakaanu i tangaanak do manahak tisuli di topinto kumaa mogikaakawo
poguhatan, ponuhuan om popolombus koilaan miampai momoguno loyuk om
boros Kadazandusun di kotunud, oulud om olinuud id komunikasi lisan om
popokito woyo’ pomusarahan di okreatif, okritis om akawas soira’ maganu om
poposunud do koilaan om milo omitanan.
ANALISIS FAKTOR SUANG DI MAMARAHUNG TAANG KOINABASAN
KABAALAN MOKINONGOU OM MOBOROS TANGAANAK ID SK KAIDUAN,
PAPAR.
Korohungan Kowoowoyoo
Tumanud aasil ponorubungan montok kduo-duo responden dilo, nokito do faktor
di mangarahung taang koinabasan kabaalan mokinongou om moboros
tangaanak tangaanak dilo moboros boros Kadazandusun nga faktor suang ii
nopo nga maya korohungan kowoowoyoo diolo di kikotumbayaan tinan sondii.
145
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Korohian
Tumanud responden A om B, otumbayaan isido do faktor nopo di minamarahung
disido gisom nakaanu taang koinabasan kabaalan mokinongou om moboros
tangaanak di nokoinuntu nga faktor korohian kokomoi mato balajalan dii. Maya
aasil ponorubungan koduo-duo responden dilo, nokito do kiwaa topurimanan di
responden do orohian kokomoi diti mato balajalan boros Kadazandusun.
Motivasi Intrinsik
Faktor suang di mangarahung taang koinabasan kabaalan mokinongou om
moboros tangaanak nopo nga maya faktor motivasi intrinstik.Tumanud
responden A, sondiri o responden dilo do mimbalajal sondii kokomoi o boros
Kadazandusun tu orohian o responden dilo kokomoi aktiviti id suang mato
balajalan dii. Asil ponorubungan miampai responden B i minoboros do soira
sirongou sinding Kadazandusun, sondii o responden dii moi pogihum id Youtube.
Maya ahal dilo, okito do kiwa korohungan motivasi intrinsik responden dii.
Tumanud ponoriukan di Ahmad Yalani, N., & Abu Bakar, N. (2017), okito
do kiwaa pionitan do faktor suang di mangarahung taang koinabasan kabaalan
boros Inggilis tangaanak miampai ponoriukan diti ii nopo nga faktor kowoowoyoo
om faktor korohian.
ANALISIS FAKTOR LABUS DI MAMARAHUNG TAANG KOINABASAN
KABAALAN MOKINONGOU OM MOBOROS TANGAANAK ID SK KAIDUAN,
PAPAR.
Faktor posorili
Nokoboros o responden A do “aramai i bo poingion hilo asrama haro timpu dau
balajal om asanang moi uhot mongingia’ sabab nga warden gia yau hilo”. Maya
aasil ponorubungan dilo, nokito do faktor posorili kinoyonon nakaanu
minamarahung responden dii do minsingilo boros Kadazandusun miampai
pointilombus ii nopo nga okon ko id sikul no.
Faktor Molohing
Nokoboros nogi o responden B do boros nopo di gunoon do molohing soira
mimboros hilo id walai nga boros Kadazandusun. Maya ahal dilo, kopomogunoon
boros Kadazandusun id walai nakaanu minamarahung kopogonuan boros
responden dii. Tumanud Teori Behavioris – Albert Bandura id Mohamad Isa Azis,
Rafidah Ruhani &Wong, K. W. , (2016),. tangaanak nopo nga minsingilo maya
poinsandad maya proses momit toi ko mogintong. Maya ahal dilo, okito do kiwaa
pionitan teori diti miampai faktor mangarahung taang koinabasan tangaanak ii
nopo nga maya koonuan boros mantad molohing maya proses momit montok
boros di norongou tikid tadau.
146
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Faktor Mongingia’
Tumanud responden A, kopongia’an mongingia’ di otegas nakaanu mamarahung
disido moi do kaanu momonsoi kalaja di pinatahak tikid tadau miampai aparu.
Responden B nokoboros do kohiok o kopongia’an mongingia’ tu mongia’ i
mongingia’ miampai pointopot nokopio. Maya ahal dilo, okito do ponontudukan
mantad di mongingia’ di otegas nakaanu mamarahung kabaalan boros
Kadazandusun tangaanak tu orohian i tangaanak o laang kopongia’an
mongingia’ dii.
Faktor Tambalut
Tumanud koduo-duo responden, minoboros yolo do kiwaa tambalut diolo id sikul
di moboros boros Kadazandusun. Maya ahal dilo, kabaalan tambalut moboros
miampai tambalut suai nakaanu popoingkawas kabaalan mokinongou om
moboros maya boros di polombuson di tambalut om moboros maya tisuli montok
poguhatan di tambalut. Tumanud di Nik Mahfuzah Nik Mat (2013), taang
koinabasan kabaalan mokinongou boros Arab tangaanak id sikul takawas
Agama nopo nga narahung maya strategi taang koinabasan do maya
sondii om maya do sosial. Maya asil ponoriukan diti, kiwaa pionitan
miampai ponoriukan di numaan di mononoriuk soriuko tu okito do faktor
tambalut nopo diti nga okito maya sosial tangaanak dii miampai do
tambalut.
Faktor Media Massa
Tumanud koduo-duo responden, minoboros yolo do media massa miagal ko
Youtube nakaanu minamarahung korohian diolo mokinongou o boros
Kadazandusun maya sinding-sinding id suang boros Kadazandusun. Soira asaru
i tangaanak do mokinongou boros Kadazandusun maya sinding-sinding, kaanu
yolo koilaan kawaawagu kokomoi boros id Kadazandusun. Maya asil
ponorubungan miampai koduo-duo responden, nokito do kiwaa korohungan
taang koinabasan kabaalan mokinongou om moboros diolo maya do media
massa.
Tumanud di Abdillah Royo & Suriani Muda (2017) id suang
ponoriukan di pinadalan, okito do kiwaa piagalan o faktor di mangarahung
taang koinabasan kabaalan mimboros mokiikinobos miampai ponoriukan
di numaan mononoriuk soriuko. Ii nopo nga faktor do tambalut om faktor
media massa.
147
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
POMOLINGKUMAN, SOGU OM BAGAS
Id kolimpupuson, taang koinabasan kabaalan mokinongou om moboros
tangaanak nopo nga id taang ko-onom ii nopo nga nokoinuntu. Faktor di
mangarahung taang koinabasan dilo nopo nga faktor suang ii nopo nga faktor
kowoowoyoo, korohian om faktor motivasi intrinsik om faktor labus ii nopo nga
faktor posorili, faktor molohing, faktor mongingia’, faktor tambalut, faktor media
massa. Maya asil ponoriukan diti, okito do nosimbar o objektif ponoriukan. Maya
ahal dilo, ponoriukan diti manahak bagas kumaa tulun ginumuan moi do lobi
kopuriman kokomoi taang koilaan tangaanak loolobi po taang koinabasan
kabaalan mokinongou om moboros boros Kadazandusun tangaanak id sikul
ontok timpu baino. Suai ko ii, maya do ponoriukan diti, kaanu o komolohingan do
kopurimanan do kinoburuon diti boros kadazandusun kumaa tangaanak ontok
timpu baino i okito maya id sikul. Soira do okito o koburuon diti, ounsub o
komolohingan do popotilombus diti kopomogunoon boros Kadazandusun
sabaagi boros koiso id walai diolo. Mantad dii, kawasa do pohoroon ponoriukan
sumusuhut i monoriuk kokomoi taang koinabasan kabaalan mokinongou om
moboros tangaanak di abaal om au abaal miampai faktor di mangarahung diolo.
Kawasa nogi wonsoyon o ponoriukan kokomoi laang popoingkawas taang
koinabasan kabaalan mokinongou om moboros tangaanak id sikul moi do lobi
ogumu tangaanak di kaanu taang koinabasan di nokoinuntu. Suul nopo diti nga
milo pohoroon miampai papapanau do ponoriukan tindakan.
148
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SUSUKUON
Abdillah Royo & Suriani Muda. (2017). Faktor-Faktor Yang Mempengaruhi Tahap
Penguasaan Kemahiran Komunikasi Di Kalangan Pelajar Tahun 4 Perdana
Sarjana Muda Teknologi Serta Pendidikan(Kej. Awam, Kej. Elektrik, Kej. Jentera
Dan Kemahiran Hidup) Di Universiti Teknologi Malaysia. Universiti
Teknologi Malaysia : Fakulti Pendidikan
Ahmad Rijali. (2018). Analisis Data Kualitatif.
https://www.researchgate.net/publication/33109497
Alif Cahya Setiadi (2005). Pengajaran Bahasa Dengan Pendekatan Komunikatif : Analisis
atas Teori Transformasi–Generratif Noam Chomsky. http://www.235572972.pdf
Bahagian Pembangunan Kurikulum. (2021). Dokumen Standard Kurikulum dan
Pentaksiran Bahasa Kadazandusun Tahun 6. Malaysia : Kementerian
Pendidikan Malaysia
Cristeodora Johnnuil. (2020). Taang Koinabasan Kabaalan Monuat Boros Kadazandusun
Montok Tangaanak Toun Duo Id Watas Kiulu. Tuaran : Institut Pendidikan Guru
Kampus Kent.
Dani , N. A., & Kining, S. P. (2016). Impak Dialek Melayu Sabah ke atas Bahasa Ibunda
Generasi Muda Etnik Kadazandusun. International Journal of the Malay World
and Civilisation Iman, 45 - 55.
Hafizuddin, M. (2015). Cupdf. https://cupdf.com/document/kemahiran-mendengar-dan-
bertutur-nota.html
Hj. Iksan, Z. (2016). Kualiti Ilmu Berasaskan Kesahan Dan. Jurnal Hadhari, 13-30.
Indhumathy A/P Munusamy. (2013). Penguasaan Bahasa Melayu Dalam Kalangan
Pelajar Peralihan Di Tiga Buah Sekolah Di Daerah Skudai.
http://eprints.utm.my/id/eprint/40641/5/IndhumathyMunusamyMFP2013.pdf
James Jaimon. (2021). Kabaalan Mimboros Boros Kadazandusun Tangaanak Id
Kampung Kantas, Ranau Sabah. Tuaran : Institut Pendidikan Guru Kampus
Kent
Jennifer Piturus. (2020). Boros Pomolohou Id Paganakan Tinimungan Dusun : Ponoriukan
Kes Id Kampung Borombon. Tuaran : Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
Kamus Dewan Edisi Kaapat. (2007). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa & Pustaka
Kamus Edisi Pelajar. (2015). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa & Pustaka
Ku Azizan, K., J amali, H. N., & Rahman, A. A. (2014). Kaedah Pengajaran &
Pembelajaran Kemahiran Mendengar Dan Bertutur Bahasa Arab Di Ipt. The
Journal Of Sultan Alauddin Sulaiman Shah .
Lee, K. C. et al. (2018). Siri Pendidikan Guru : Penyelidikan dalam Pendidikan. Selangor
: Oxford Fajar Sdn. Bhd
149
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Linah Bagu et al. (2019). Koburuon Boros Kadazandusun. Tuaran : Institut Pendidikan
Guru Kampus Kent
Minah Sintian. (2018). Kajian Variasi Leksikal Dalam Tiga Dialek Dusunik.
https://www.researchgate.net/publication/322886709_KAJIAN_VARIASI_LEKSI
KAL_
Mohamad Isa Azis, Rafidah Ruhani &Wong, K. W. (2016). Siri Pendidikan Guru :
Perkembangan Kanak-Kanak. Selangor : Oxford Fajar Sdn. Bhd
Mohd Radzi, N. (2017). Pembinaan dan Pengesahan Instrumen Pentaksiran Prestasi
Standard AwalPembelajaran dan Perkembangan Awal Kanak-kanak.
https://core.ac.uk/download/pdf/268879051.pdf
Nahar, N., & Rahman, F. A. (2018). Tahap Penguasaan Kemahiran Bertutur Bahasa
Melayu Dalam. Jurnal Pendidikan Bahasa Melayu – JPBM, 8, 74-83.
Nik Mahfuzah Nik Mat. (2013). Penguasaan Kemahiran Mendengar Bahasa Arab Dalam
Kalangan Pelajar Menengah Agama. Kuala Lumpur : Fakulti Bahasa dan
Linguistik Universiti Malaya
Nor’Azian Nahar. (2018). Tahap Penguasaan kemahiran Bertutur Bahasa Melayu Dalam
Kalangan Murid Bukan Penutur Natif. http://journalarticle.ukm.my/11838/1/169-
327-1-SM.pdf Pembelajaran dan Perkembangan Awal Kanak-Kanak. Kuala
Lumpur : Fakulti Pendidikan Universiti Malaya.
Noriati A. Rashid. (2017). Murid dan Alam Belajar. Selangor : Oxford Fajar Sdn. Bhd.
Nor Mashitah Mohd Radzi. (2017). Pembinaan dan Pengesahan Instrumen Pentaksiran
Prestasi Standard Awal
Suchawadee Prasobnet. (2018). Factors Affecting Academic Achievement in English
Listening-SpeakingCourse.
https://kb.psu.ac.th/psukb/bitstream/2016/12164/1/TC1549.pdf
Surayah Zaidon & Aminah Ayyob. (2013). Kemahiran Bahasa, Penjanaan Idea Dan
Penulisan Kanak-kanak Pra- Sekolah.
http://ejournal.upsi.edu.my/index.php/JPAK/article/view/764/511
150
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
KOROITAN OM FONEM DIALEK LIWAN ID WATAS
TAMBUNAN OM RANAU, SABAH
THECLA VYA BINIDIK
DR. SAIMIN GINSARI
JABATAN BOROS KADAZANDUSUN IPG KAMPUS KENT
[email protected]
ABSTRAK
Ponoriukan nopo diti kitudu montok mongintutun pisuayan koroitan dialek Liwan
id watas Tambunan om watas Ranau, Sabah om nogi montok mongintutun
pisuayan fonem dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau, Sabah. Ponoriukan
diti iso’ ponoriukan kes i momoguno do ponginsamakan kualitatif. Kaida
koponimungan data i gunoon id ponoriukan diti nopo nga momoguno do
instrumen ponorubungan kistruktur, pogintangan au mampayat om analisis
dokumen. Data i notimung mantad instrumen-instrumen diti onuan do analisis
maya kualitatif montok intropetasi data om maganu asil ponoriukan. Soginumu
do 30 tangkob boros i nopili sabaagi item id suang monikid instrumen
koponorubungan kistruktur om borang pogintangan montok mongintutun
pisuayan koroitan om fonem dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau, Sabah.
Asil ponoriukan popokito do kiwaa 11 tangkob boros i kiwaa pisuayan koroitan
dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau, Sabah om pisuayan fonem okito
maya kopomogunoon pimato konsonon /h/, /i/, /w/, /y/, pimato vokal /e/, /o/,
pimato mora /ii/ om pimato sigot /’/ id ijaan do tangkob boros dialek Liwan id watas
Tambunan om Ranau, Sabah. Maya do asil ponoriukan diti, oilaan do tulun
ginumuan lolobi po kumaa tulun tinaru Kadazan Dusun sondii kokomoi diti
koroitan om fonem dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau, Sabah diti
miampai lobi aralom. Alansan kotilombus o ponoriukan diti montok koburuon
boros tinungkusan Kadazan Dusun tu “atagak nopo boros nga atagak o
koubasanan om atagak nopo koubasanan nga atagak kointutunan”.
Kunsi Boros: Dialek Liwan, Tangkob Boros, Koroitan, Fonem.
151
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Kopointutunan
Boros tulun momogun id Sabah nopo nga abaagi kumaa tolu kawo
booyungan di toponsol ii no ointutunan sabaagi do Dusun, Murut om Paitan (Dayu
Sansalu, 2008). Boros tinaru Kadazan om Dusun nopo nga boros di poinsandad
mantad di pogulu po om oguno miampai pointongkop id pogun Sabah. Kiwaa
ogumu dialek boros Kadazan om Dusun i gunoon sabaagi boros id pilumaagan
tikid tadau tinaru Kadazan Dusun id pogun Sabah om kopomogunoon nopo do
dialek diti nga mogisuusuai tumanud isoiso kinoyonon. Kopogisuayan dialek i
gunoon id isoiso’ kinoyonon milo pointalangon maya (Collins, 1986), tu’
kopomogunoon boros id isoiso’ kinoyonon misuai tumanud sajara geografi om
migrasi boros dii. Mantad dii, ponoriukan diti poimpokus kumaa iso’ kawo dialek
i oguno id duo kinoyonon di misuai om ii nopo nga dialek Liwan i gunoon id watas
Tambunan om watas Ranau, Sabah. Dialek Liwan nopo nga iso’ dialek i gunoon
om orotian do kogumuan tulun dusun id pogun Sabah. Kinasasadon do dialek
Liwan id watas Tambunan om watas Ranau diti minogowit pisuayan
kopomogunoon boros dialek diti id pilumaagan tikid tadau. Mantad dii, ponoriukan
nopo diti monoriuk kokomoi do koroitan om fonem dialek Liwan id watas
Tambunan om Ranau, Sabah.
Kointalangan Kobolingkangan
Dialek i gunoon id watas Tambunan om watas Ranau, Sabah nopo nga
momoguno dialek di miagal ii no dialek Liwan. Sundung po do dialek i gunoon id
koduo-duo watas diti miagal nga kiwaa o pisuayan kopomogunoon dialek diti id
aspek do koroitan om nogi fonem dialek Liwan. Ahal diti au po nosoriuk om
noilaan do tulun ginumuan loolobi po tulun Kadazan Dusun sondii miampai lobi
aralom. Ponoriukan diti poindalanon montok monoriuk pisuayan koroitan om
pisuayan fonem dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau, Sabah moi do
osoriuk ahal diti miampai lobi aralom om adadi impohon sukuon tulun ginumuan
i aanangan minsingilo dialek tinaru Kadazan Dusun i kohompit do dialek Liwan.
Mantad dii, tulun suai i kikobolingkangan do mangarati dialek Liwan kaanu
korotian om toilaan mantad ponoriukan diti tu’ tumanud ponoriukan di Minah
Sintian om Norazimah Zakaria (2013), okon oinsanan tulun i moomoboros isoiso’
dialek kaanu mangarati dialek suai miampai osonong.
Tudu Ponoriukan
i. Mongintutun pisuayan koroitan dialek Liwan id watas Tambunan om
Ranau,
Sabah.
ii. Mongintutun pisuayan fonem dialek Liwan id watas Tambunan om
Ranau,
Sabah.
152
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Tuhot Ponoriukan
i. Nunu pisuayan koroitan dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau,
Sabah?
ii. Nunu pisuayan fonem dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau,
Sabah?
Pongintangan Literatur
Ponoriukan pogulu i kiwaa pionitan kokomoi dialek nopo nga miagal
ponoriukan di Dayu Sansalu (2013), Selviana Zeno, (2018), Minah Sintian (2017)
om ponoriukan di Arlynz Esty Alouis, (2020) i monikid kiuhu “Persamaan dan
Perbezaan Sebutan dan Makna dalam Pelbagai Dialek Bahasa Kadazandusun”,
“Fonologi Dialek Dusun Liwan Tambunan”, “Variasi Leksikal Dalam Dialek
Keluarga Dusun Di Sabah” om “Dusun Liwan: Prosodi id Kampung Matan
Ranau”. Monikid asil ponoriukan diti popokito asil ponoriukan kokomoi
kopomogunoon isoiso’ dialek nga au poimpokus kumaa koroitan om fonem dialek
Liwan miampai poinralom.
Metodologi Ponoriukan
Rika bontuk do ponoriukan nopo diti nga ponoriukan kes i momoguno
ponginsamakan do kulaitatif, montok mongintutun pisuayan koroitan om
pisuayan fonem dialek Liwan. Ponoriukan kes nopo nga papanahon mantad no
do sabap-sabap miagal do abaabayan, kaantakan toi ko’ kobolingkangan di
popokito kowoowoyoon posorili di poimbida om nogi ii au po nosiliu o kaantakan
(Kardos & Smith, 1979). Responden nopo di nopili montok popoindalan do
ponoriukan diti nga soginumu do 6 tulun om koinsanai responden diti pilion
mantad komolohingan i poinsandad om nogi tulun i abaal moomoboros dialek
Liwan i poingiyon id watas Tambunan om Ranau, Sabah. Dadi, soginumu 3
responden mantad watas Tambunan om 3 responden mantad watas Ranau.
Instrumen ponoriukan i gunoon montok monimung data kokomoi pisuayan
koroitan om pisuayan fonem dialek Liwan diti nga momoguno kaida
ponorubungan kistruktur, kaida pongintangan au mampayat om kaida analisis
dokumen. Kopomogunoon do kotolu-tolu instrumen ponoriukan montok
monimung do data ponoriukan diti kaanu popoingkawas komilotumbayaan do
data di aanu tu kopokito do aspek triangulasi data.
Prosedur kopongorindakaan do data ponoriukan diti poindalanon momoguno
kaida analisis tematik hinonggo data-data i aanu mantad monikid instrumen
ponoriukan onuan do analisis data momguno kaida coding montok monimung
data-data i kosimbar tuhot soriuk do ponoriukan diti.
153
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Asil Ponoriukan
Kointalangan Pisuayan koroitan dialek Liwan id watas Tambunan om
Ranau, Sabah.
Asil nopo dii nga popokito kiwaa 11 pisuayan koroitan boros dialek Liwan
i gunoon tulun moomoboros dialek Liwan id watas Tambunan om nogi watas
Ranau, Sabah. Koinsanai pisuayan do koroitan dialek Liwan id watas Tambunan
om Ranau, Sabah nopo diti pointalangon soroisoiso momoguno do jadual miagal
id siriba.
Koroitan dialek Liwan do boros “dikoyu”
Tambunan Ranau
ikeyu ikeyu, ikewu
Jadual 1 : Pisuayan koroitan boros “dikoyu”
Jadual 1 popokito do pisuayan koroitan boros “dikoyu” i gunoon do tulun
moomoboros dialek Liwan id watas Tambunan om nogi watas Ranau, Sabah.
Koroitan do dialek Liwan montok boros “dikoyu” id watas Tambunan nopo nga
“ikeyu” om koroitan dialek liwan montok boros dilo id watas Ranau nopo nga
“ikeyu” om “ikewu”.
Koroitan dialek Liwan do boros “walai”
Tambunan Ranau
walai walai / lamin
Jadual 2 : Pisuayan koroitan boros “walai”
Maya do Jadual 2, okito do kiwaa pisuayan koroitan montok boros “walai”
om “lamin”. Koroitan boros “walai” nopo nga gunoon do tulun moomoboros dialek
Liwan id watas Tambunan om koroitan do boros “lamin” nopo nga gunoon do
tulun i moomoboros dialek Liwan id watas Ranau.
Koroitan dialek Liwan do boros “soira”
Tambunan Ranau
sera sera / siira
Jadual 3 : Pisuayan koroitan boros “soira”
Id watas Tambunan, koroitan nopo do boros “soira” nga oroitan do “sera”.
Koroitan do boros “sera” nogi nga oroitan do tulun i moomoboros dialek Liwan id
watas Ranau. Sundung do ingkaa, koimbulai o pisuayan soira haro nogi tulun
moomoboros dialek Liwan id watas Ranau i mangarait do boros dilo sabaagi
“siira”.
154
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Koroitan dialek Liwan do boros “haro”
Tambunan Ranau
waro waro’, aro’
Jadual 4 : Pisuayan koroitan boros “haro”
Asil ponoriukan popokito do koroitan do boros “haro” id watas Tambunan
nopo nga polombuson tomod miampai koroitan “waro” nga koroitan id watas
Ranau nga roiton miampai poloputon tu haro pimato sigot / ’ / id kolimpupuson do
boros dii, ii no tu’ “waro’” om “aro’”.
Koroitan dialek Liwan do boros “bomboronoi”
Tambunan Ranau
tompokiu-kiu tompokiyu-kiyu
Jadual 5 : Pisuayan koroitan boros “bomboronoi”
Koroitan do tulun dusun i moomoboros dialek Liwan id watas Tambunan
nopo nga “tompokiu-kiu” ka, om koroitan nopo do tulun dusun i moomoboros
dialek Liwan id watas Ranau nga mangarait boros dilo do “tompokiyu-kiyu”.
Koroitan dialek Liwan do boros “monginsasana”
Tambunan Ranau
mongohiyu-hiyu mongoiu-iu
Jadual 6 : Pisuayan koroitan boros “monginsasana”
Koroitan nopo do tulun dusun i moomoboros dialek Liwan id watas
Tambunan montok boros dilo nga “mongohiyu-hiyu” om dialek Liwan id watas
Ranau nga “mongiu-iu”. Tumanud do kointalangan i pinosunud do responden
mantad watas Ranau id proses ponorubungan nga okurang o kopomogunoon
pimato /h/ id pilumaagan tikid tadau tulun i moomoboros dialek Liwan id
kinoyonon diolo.
Koroitan dialek Liwan do boros “mombo-hombo”
Tambunan Ranau
mihombo-hombo miombo-ombo
Jadual 7 : Pisuayan koroitan boros “mombo-hombo”
Maya do Jadual 7, koroitan nopo do boros “mombo-hombo” do tulun i
moomoboros do dialek Liwan id watas Tambunan nga “mihombo-hombo” om
koroitan nopo do boros dilo montok dialek Liwan id watas Ranau nga roiton do
“miombo-ombo”. Pisuayan ralan do tulun dusun i moomoboros dialek Liwan id
155
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
watas Tambunan om watas Ranau nopo diti nga sabap kurang kopomogunoon
pimato konsonon /h/ id montok boros dialek Liwan id watas Ranau om kiwaa
kopomogunoon do pimato konsonon /h/ montok boros dialek Liwan id watas
Tambunan.
Koroitan dialek Liwan do boros “mirikau”
Tambunan Ranau
mirikau, irikau mogom / migom / mirikau
Jadual 8 : Pisuayan koroitan boros “mirikau”
Koroitan do tulun dusun i moomoboros dialek Liwan id watas Tambunan
karait do boros dilo sabaagi “mirikau”, om “irikau” nga tulun dusun i moomoboros
dialek Liwan id watas Ranau nga karait boros dilo do “mogom” om “migom”. Dadi
osodu kopio pisuayan do ijaan om nogi koroitan do boros dilo.
Koroitan dialek Liwan do boros “guntalou”
Tambunan Ranau
gundosi / guntalou gundosi / guntalew
Jadual 9 : Pisuayan koroitan boros “guntalou”
Koroitan do boros “gundosi” id watas Tambunan om watas Ranau nopo
nga miagal nga kiwaa pisuayan soira mangarait o tulun dusun i moomoboros
dialek Liwan id koduo-duo watas diti montok boros “guntalou”. Id watas
Tambunan, koroitan nopo do boros dilo nga roitan mimpai ijaan “guntalou” om
koroitan nopo do boros dilo id watas Ranau nga “guntalew”. Ralan koroitan do
moomoboros dialek Liwan montok boros dilo id Tambunan nopo nga roiton om
polombuson tomod nga nung koroitan nopo dialek Liwan id Ranau montok boros
dilo nga kiloyuk tokuri id dohuri koroitan do boros dilo.
Koroitan dialek Liwan do boros “lihawa”
Tambunan Ranau
liwawaha liwawa
Jadual 10 : Pisuayan koroitan boros “lihawa”
Koroitan nopo do dialek Liwan montok boros “lihawa” id watas Tambunan
nga roitan do “liwawaha” om koroitan nopo do boros dilo is suang dialek Liwan id
watas Ranau nga “liwawa”.
156
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
Koroitan dialek Liwan do boros “miuhod”
Tambunan Ranau
mioduw miodu, mioduw
Jadual 11 : Pisuayan koroitan boros “miuhod”
Koroitan boros dialek Liwan montok boros “miodu” nopo nga miagal
montok koduo-duo watas nga kiwaa au songkuro momoguno do boros dialek
Liwan “miodu” id watas Tambunan. Ahal diti pinopoimbulai do pisuayan koroitan
do dialek Liwan id watas Tambunan om watas Ranau.
Kointalangan Pisuayan Fonem dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau,
Sabah.
Pisuayan fonem diti okito id kopogisuayan do kopomogunoon pimato
vokal, pimato konsonon om pimato sigot id suang do ijaan boros dialek Liwan id
koduo-duo watas. Kopomogunoon do pimato vokal /e/, /o/ om vokal tanaru (mora)
/ii/ pimato konsonon /h/, /w/ om /y/ om pimato sigot /’/ nakapanahak pisuayan
kumaa koroitan dialek Liwan id watas Tambunan om watas Ranau, Sabah.
Pisuayan fonem diti okito id Jadual 12 id siriba.
Pimato Konsonon Pimato Vokal Pimato sigot
/h/ /e/ /’/
WT: mongohiyu-hiyu WT: sera WT: waro
WR: mongiu-iu WR: siira (vokal tanaru) WR: waro’, aro’
WT: mihombo-hombo WT: guntalou
WR: miombo-ombo WR: guntalew
/w/ Vokal tanaru /ii/
WT: mioduw WT: sera
WR: miodu WR: siira (vokal tanaru)
WT: ikeyu
WR: ikewu
WT: guntalou
WR: guntalew
/y/ /o/
WT: mongohiyu-hiyu WT: guntalou
WR: mongiu-iu WR: guntalew
WT: ikeyu
157
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
WR: ikewu
WT: tompokiu-kiu
WR: tompokiyu-kiyu
Jadual 12 : Pisuayan ijaan dialek Liwan id watas Tambunan (WT)
Om watas Ranau (WR)
Pomolingkuman
Ponoriukan nopo diti nga kokomoi do koroitan om fonem dialek Liwan i
kohompit do pisuayan koroitan om pisuayan fonem i gunoon do tongotulun i
moomoboros dialek Liwan id watas Tambunan om Ranau, Sabah. Kiwaa tolu
kaida ponimungan data i noguno id suang do ponoriukan diti montok momorindak
do data montok maganu asil ponoriukan. Asil ponoriukan popokito kiwaa 11
tangkob boros di kiwaa pisuayan koroitan om kiwaa kiwaa pisuayan fonem id
ijaan do pimato vokal /o/, /e/, pimato mora /ii/, pimato konsonon /h/, /w/, /y/ om
nogi pimato sigot /’/ i manahak pisuayan fonem dialek Liwan id watas Tambunan
om Ranau, Sabah.
Bagas
Kopoindalanon do ponoriukan diti kaanu manahak bagas di osonong
kumaa tulun Kadazan om Dusun montok mongintutun pisuayan koroitan om nogi
pisuayan fonem dialek Liwan i gunoon id duo watas di misuai do watas
Tambunan om Ranau, Sabah. Mantad ponoriukan diti, alansan daa do
kapanahak koilaan om kointalangan di lobi ouhan om orotian do toinsanan tinaru
Kadazan Dusun, mokiikinobos id institut ponginabasan takawas, mongingia’,
mononoriuk om tulun suai i kirahi om aanangan do minsingilo kokomoi do gana
diti loolobi po doid aspek boros. Montok do tinaru Kadazan Dusun, kasasari daa
do kipomusarahan montok mamagatang o tinungkusan mantad komolohingan
diti loolobi po id aspek do boros om koubasanan moi do au tumalup om atagak.
Sogu
Mantad do asil ponoriukan diti, omilo potilombuson o ponoriukan diti id
aspek suai sabap ogumu aspek suai i milo soriukon kokomoi do boros toi ko’
linguistik kokomoi do dialek i kiwaa id pogun Sabah. Kotilombuson do ponoriukan
diti oponsol montok koponginlaaban do ponoriukan id aspek do linguistik loolobi
po i kohompit do toilaan kokomoi do dialek. Sogu ponoriukan suai i milo
poindalanon montok kotilombuson do ponoriukan diti nopo nga soriukon o aspek
koroitan om rati boros id aspek do faktor korohungan pisuayan koroitan om
158
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
pisuayan rati boros dialek Liwan id kopomogunoon do boros dilo id pilumaagan
tikid tadau. Ahal diti tu’, au po nosoriuk miampai poinralom o faktor korohungan
koimbulayan pisuayan koroitan om rati dialek Liwan id suang do ponoriukan diti.
Ahal diti tu’, faktor korohungan pisuayan koroitan om pisuaya rati dialek Liwan id
suang do ponoriukan diti pinointalang miampai umum no om au nokotolinahas
miampai poinralom. Dadi, sogu ponoriukan diti milo wonsoyon om tilombuson id
ponoriukan wagu moi kotilombus o ponoriukan diti montok koburuon boros diti
sondii.
159
Sompuruan Artikel Jurnal Ponoriukan PISMP Koonuan Mahas 2018 (BKD, SK)
SUKUON
Arlynz Esty Alouis. (2020). Dusun Liwan: Prosodi id Kampung Matan Ranau. Tuaran:
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent.
Collins. (1986). Antologi Kajian Dialek Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Dayu Sansalu. (2008). Kadazandusun di Sabah: Pendidikan do Proses Pomodenan
18811967. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Dayu Sansalu. (2013). Perbezaan dan Persamaan Sebutan dan Makna dalam Pelbagai
Dialek Bahasa Kadazandusun. Kota Kinabalu: Procedia Social and Behavioral
Sciences 134 (2014) 446-453.
Kardos, G, & Smith, C.o. (1979). On Writing Engineering Case. Proceeding of The
American Society for Engineering Aducation National Conference on Engineering
Case Study. Ontawa. Ontario. Canada.
Minah Sintian & Norazimah Zakaria. (2013). Penggunaan Aspek Tatabahasa
Kadazandusun: Kajian Terhadap Guru Kadazandusun di Sekolah Menengah di
Sabah. Penyelidikan Geran Universiti Kod Penyelidikan: 2012-0139-107-01
Tanjong Malim: UniversitiPendidikan Sultan Idris.
Minah Sintian. (2017). Variasi Leksikal Dalam Dialek Keluarga Dusun Di Sabah. Universiti
Putra Malaysia.
Selviana Zeno. (2018). Fonologi Dialek Dusun Liwan di Tambunan. Sarawak: Universiti
Malaysia Sarawak.
160
eISBN 978-967-0008-13-4