Vergeten Glorie -De economische ontwikkeling van de Nederlandse kleipijpennijverheid in de 17e en 18e eeuw, met speciale aandacht voor de export

• Engelen, J. P. A. M., 2003. Onderzoek naar de Kleipijpenindustrie in Maastricht, PKN, Heerlen. A
• Engelen, J. P. A. M., 2006. Pijpenfabriek Trumm-Bergmans Weert. PKN, Heerlen.
• Engelen, J. P. A. M., 2011. De kleipijpenfabriek Peter Kluidgen. PKN 34(134), p. 2434-2442.
• Engman, R. A. A., 2018. Dutch smoking pipes from Christiansborg Castle, Ghana , West Africa. SCPR 93, p. 40-52.
• Espuche, A. G., 2008. El tabac a la Catalunya del segle XVII : consum i economia. Quarhis II(4), p. 170-175.
• Espuche, A. G., Àngels Pérez Samper, M.dels, e.a., 2010. Drogues, dolços i Tabac. Barcelona.
• Esveld, A. van, 2017. Parijs de thuisbasis van Gambier. Jaarboek 2017 PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspi-

jpen, p. 125-139
• Everwijn, J. C. A., 1912. Beschrijving van Handel en Nijverheid in Nederland. Den Haag.
• Faas, K., 1986. Krijn Dirkse; vormmaker. PKN 9(35), 1986, blz. 50-51.
• Faas, K., 1992. Een Alphense pijp uit Goudse mal. PKN 15 (57), p. 418-420.
• Faber, J. A., 1976. Dure tijden en hongersnoden in pré-industrieel Nederland. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van

hoogleraar op 13 september 1976.
• Faber, J. A., 1988. Harlingen’s foreign trade and shipping in the years 1654 and 1655. In: Heeres, W. G., From Dunkerk to

Danzig. Hilversum.
• Faensen, B., Lingen, B. van der, Stam, R. D., 2015. Clay pipes with dual stamps on the heel and the smoker’s side of the

bowl. Archaeological finds from the Old Rathaus of Berlin. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 8, p. 1-7.
• Fairholt, F. W., 1876. Tobacco: Its History and Associations. Londen.
• Fatah-Black, K., van Rossum, M., 2016. De Nederlandse smokkelhandel. Tijdschrift voor Sociale en Economische geschiede-

nis 13 (1), p. 1-21.
• Faulkner, A. & Faulkner, G., 1987. The French at Pentagoet. 1635-1674. An Archeological Portrait of the Acadian Frontier.

New Brunswick Museum. Chapter 6, p. 165-180.
• Fernando, M., 1995. Seventeenth to nineteenth century clay tobacco pipes from the sea bed of the Galle Harbor. In: Silva,

G. P. S. H. de, Uragoda, C. G.: Sesquicentennial Commemorative Volume of the Royal Asiatic Society of Sri Lanka, 1845-1995.
p. 239-296.
• Féron, C. L’Ancienne manufacture de pipes à tabac Bretel.
• Fischer, E. J., 1999. Concurrentie, een onderbelicht thema in de Nederlandse bedrijfsgeschiedenis. Nederlands Econo-
misch-historisch Archief, Amsterdam.
• Floore, P. M. & Jayasena, R. M., 2010. In want for everything? Archaeological perceptions of a Dutch outstation on Mauri-
tius (1638-1710). Post-Medieval Archaeology 22/2 (2010), p. 320-340.
• Fox, G. L., 2002. Interpreting socioeconomic changes in 17th-century England and Port Royal, Jamaica, through analysis of
the Port Royal kaolin clay pipes. International Journal of Archaeology 6 (1), p. 61-78.
• Fraikin, J., 1979. Stenen pijpen. In: Pijp en Toebak. Catalogus tentoonstelling Provinciaal Openluchtmuseum Bokrijk, 1979.
Bokrijkse Berichten XVII, p. 16-33.
• Fraikin, J., 1981. Pipe makers in Wallonia. In: Davey, P.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe V. Europe 2. BAR Interna-
tional Series 106(i).
• Frank, H., 1983. Pruimtabak. Amsterdam.
• Franklin, J., 2008. Finds Report LGS04, St. Giles, Leith, Scotland.
• Frentrop, N., 1997. Die frühneuzeitliche Besiedlung des Burgtheaterparkplatzes in Soest auf Grundlage archäologischer und
schriftlicher Quellen. Bamberg.
• Friederich, F. H. W.: Pijpelogie, deel I tot V. Westerheem VIII-1/2/3, 1964, Westerheem XIX-4, 1970, WesterheemXXI-2,
1972..
• Friederich, F. H. W., 1975. Pijpelogie. Vorm, Versiering en Datering van de Hollandse Kleipijp. A.W.N-monografie no. 2.
• Frijhoff, W., Nusteling, H. Spies, M., 1998. Geschiedenis van Dordrecht 1572-1813. Hilversum.
• Gaastra, 1982. De geschiedenis van de VOC. Haarlem.
• Gačić, D. ,2011. The pipes from museum collections of Serbia. Novi Sad.
• Gaignat de Laulnais, C. F., 1764. Guide du Commerce, Quatrième partie. La traite des Noirs. Paris.
• Gallagher, D. B., 1987. The 17th century: The documentary evidence. In: Davey, P.: The archaeology of the Clay Tobacco Pipe
X. Scotland. BAR British Series 178, p. 3-13.
• Gallagher, D. B. & Harrison, J., 1995. Tobacco pipe makers in the 17th-century Stirling. Proc. Soc. Antiq. Scot. 125, p. 1131-
1142.
• Gallagher, D. B., 1997. The Clay Pipes. In: Driscoll, S. T., Yeoman, P. A.: Excavations within Edinburgh Castle in 1988-91. Soc.

|  501

Antique Scot. Monograph 12, p. 178, 83.
• Gallagher, D. B., 1999. The Clay Pipes. In: Owen, O., Lowe, C.: Kebister: The four thousand-year old story of one Shetland

township. Antiq. Scot. Monograph 14, p. 206-8.
• Gallagher, D. B., 2002. Clay Tobacco Pipes. In: Lewis, J., Pringle, D.: Spynie Palace and the Bishops of Moray, Soc. Antiq.

monograph 21, p. 140-144.
• Gallagher, D. B., 2011: Tobacco pipes report. Study of the Tobacco pipes from Biggar Archaeology
• Gallagher, D. B., 2015. Snuff is enough: tobacco consumption in eighteenth century Scotland. Journal of the Académie Inter-

nationale de la Pipe 8, p 109-114.
• Gallagher, D. B., 2018. Dutch pipes in early nineteenth-century Britain. Journal of the Académie Internationale de la Pipe

11, p. …. In druk.
• Gary, J., 2007. Material culture and multi-cultural Interactions at Sylvester Manor. Northeast Historical Archaeology 36(1),

p. 1-12.
• Gaspar, M., 2002. Os cachimbos do castelo. Epicur 27.
• Gately, I., 2001. Tobacco. A cultural history of how an exotic plant seduced civilization. New York.
• Gaulton, B. C., 1999. Colony of Avalon pipe maker’s marks. Seventeenth- and Eighteenth-Century marked clay tobacco

pipes from Ferryland, Newfoundland. www.heritage.nf.ca/avalon/artifacts/pipemarks.html.
• Gaulton, B. C., 2006. The archaeology of gentry life in seventeenth-century Ferryland. Newfoundland.
• Gaulton, B. C., 2018. Made in France? Seventeenth-century French clay pipes in North American contexts. Historical

Archaeology 52 (2), p. 438-453.
• Gawronski, J. H. G., 1985. Jaarrapport van de Stichting VOC-schip “Amsterdam”.
• Gawronski, J. H. G., Kist, B., Stokvis-van Boetzelaer, O., 1992. Hollandia Compendium. A contribution to the history, archae-

ology, classification and lexicography of a 150 ft. Dutch East Indiaman (1740-1750). Amsterdam.
• Gawronski, J. H. G., 1996. De equipage van de Hollandia en de Amsterdam. VOC-bedrijvigheid in 18e eeuws Amsterdam.

Amsterdam.
• Gawronski, J., 2010. Smoking and sailing. Archaeological finds of tobacco and pipes from VOC sites. In: Symposium papers:

VOC and the Netherlands Japan Exchange, p. 28-38. Tobacco and Salt Museum, Tokyo.
• Gelder, R. van, 1983. Nieuw Nederland. Ons Amsterdam 35 (2).
• Gelder, R. van, 1997. Het Oost-Indisch avontuur. Duitsers in dienst van de VOC (1600-1800). Nijmegen.
• Genabeek, J. van, 1994. De afschaffing van de gilden en de voortzetting van hun functies. NEHA-Jaarboek 57, p. 63-90.
• Gil, Ł., Jaworski, G., 2011. Znaleziska Fajek z portretami Dynasrii Orańskiej z pow. Lwóweckiego, woj. Dolnośąskie. In:

Jaszewskiej, A & Michalaka, A. Ogień – Żywioł Ujarzmiony I Nieujarzmiony. VI polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne
Garbicz, 5-6 crerwca 2008. Zielona Góra.
• Glocko, F., 2007. Fajky a fajčiarske pomôcky zo zbierok Stredoslovenského Múzea v Banskej Bystrici. Banskej Bystrici.
• Göbels, K., 1985. Rheinisches Töpferhandwerk gezeigt am Beispiel der Frechener Kannen-, Düppen- und Pfeifenbäcker. Köln.
• Goderis, J., 1982. Pijpen uit de Roeselaarse stadshalle. Historisch Jaarboek, p. 61-82.
• Goderis, J., 1996. Een pijpenstort gevonden in de Meelstraat te Roeslare. Westvlaamse Archeokrant februari, p. 3-9.
• Goderis, J., 2010. Oudste kleipijpen uit de 17e eeuw gevonden te Roeselare. West-Vlaamse Archeokrant 67, p. 116-128.
• Goedewaagen, D. A., 1934. Iets over het ontstaan der pijpenindustrie binnen Gouda. In: Oudheidkundige Kring ‘Die Goude’,
eerste verzameling bijdragen, p. 48-58.
• Goedewaagen, D. A., 1940. Over het leven en streven van de eerste pijpenmakers in Gouda. Oudheidkundige Kring “Die
Goude”, tweede verzameling bijdragen.
• Goedewaagen, D. A., 1941. Over den aanvoer van klei voor het pijpenmakersgilde. Die Goude, p. 47-60.
• Goedewaagen, D. A., 1942. De geschiedenis van de pijpenmakerij te Gouda. In: Helbers, G. C. en Goedewaagen, D. A., 1942.
Goudsche Pijpen. Amsterdam.
• Goedewaagen, D. A., 1943. Schoonhoven als concurrent van de Goudsche pijpenstad. Oudheidkundige Kring “Die Goude”.
Vierde verzameling bijdragen, p. 144-148.
• Goedewaagen, D. A., 1947. Over turf, bakloon van pijpen, Goudsch aardewerk en nog wat. Die Goude, p. 107-116.
• Goedkoop, H. & Zandvliet, K., 2012. De Gouden Eeuw. Zutphen.
• Goes, B., 1990. De eerste tabak in Europa. In: Flora in Leiden. De verborgen tuinen van de stad. ’s-Gravenhage, p. 34.
• Goodfried, J. D., 1975. Too great a mixture of nations: The development of New York city society in the seventeenth centu-
ry. Proefschrift, UCLA, University microfilms.
• Goodman, J., 1993. Tobacco in History. The cultures of dependence. London/New York.

A

502  |

• Gosse, P., 2007. Les pipes de la quarantaine. Fouilles du port antique de Pomègues (Marseilles). In Davey, P.: The Archaeolo- A
gy of the Clay Tobacco Pipe XIX. Bar International Series 1590.

• Goudriaan, K., 1996. Gilden en broederschappen in de Middeleeuwen. Boek bij de gelijknamige tentoonstelling in het
Museum het Catharina Gasthuis in Gouda van december 1996- maart 1997, p. 21-63.

• Graf, O. H. T., 1995. Some interesting pipes from Elsenberg, South Africa. SCPR 48, p. 7-10.
• Graf, O. H. T., 1996. A consignment of clay pipes found in the Castle Moat, Cape Town, South Africa. SCPR 49, p. 24-27.
• Graf, O. H. T., 1996. Cobern Street: A truly unique site in Cape Town, South Africa. SCPR 50, p. 25-35
• Graf, O. H. T., 2000. Mount Nelson Hotel, Hof street site clay pipe assemblage. SCPR 58, p. 35-38.
• Graf, O. H. T., 2008. Help wanted in the identification of makers names on pipe stems. SCPR 73, p. 36-38.
• Graf, O. H. T., 2008. Help wanted in the Identification of unlisted heel marks. SCPR 73, p. 39-40.
• Green, J.N., 1977. The loss of the Verenigde Oostindische Compagnie Jacht Vergulde Draeck, Western Australia 1656. Bar

Supplementary Series 36 (i), p. 152-168.
• Grimm, G. V., 2018. Nicolas Tournier Les deux fumeurs. Eine faszinierende Bildquelle zum frühen Tabaksgenuss. In: Harald

Stadler / Lisa Obojes / Marion Roemer (Hrsg.), Keramik zwischen Werbung, Propaganda und praktischem Gebrauch. Beit-
räge vom 50. Internationalen Symposium Keramikforschung in Innsbruck 2017 (Innsbruck 2018) 161-184.
• Grossman, J., 1985. The excavation of Augustine Heerman’s Warehouse and Associated 17th century Dutch West India
Company Deposits. The Broad Financial Center Mitigation Final Report, Volume II, Appendices. Greenhouse Consultants,
New York, VII-1 – VII-63 and plate VII-1 – VII-30.
• Gruia, A-M, 2012. Pipe smoking on horseback. New resources on the history of tobacco smoking in early modern Transylva-
nia. Brukenthal, Acta Musei, VII.1.
• Haan, A. de, 2013. Een pijpenstort uit de Oekraïne. PKN 36 (141), p. 36-43.
• Haan, A. de, 2015. Een groep bijzondere pijpenmodellen van Johann Partsch II uit Theresienfeld (Oostenrijk). Jaarboek 2015
PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen.
• Haan, R de, 1978. Een rookverbod te Haarlem en zijn gevolgen in 1690. PKN 1 (3), p. 5-6.
• Haan, R. de, 1982. Vondsten van het Waterlooplein. PKN 5(19), p. 64-68.
• Haan, R. de & Krook, W.. 1988. Amsterdam. In Tijmstra, F., Meulen J. van der: De kleipijp als bodemvondst. Leiden, p. 16-62.
• Haan, R. de & Haan, A. de, 2009. An eighteenth-century Dutch clay cheroot holder. Journal of the Académie Internationale
de la Pipe 2, p. 185-188.
• Haan, R. de, 2013. De verspreiding van steel- en manchetpijpen in Europa (16e-19e eeuw). Een overzicht van de ontwikkel-
ing. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2013.
• Haan, R. de, 2017. Nieuwe vondsten van pijpen uit de Gebrüder Ziegler catalogus. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek
historische tabakspijpen 2017, p. 141-146.
• Haan, R. de, 2017. Twaalf bladzijden uit een handelscatalogus van de Gebrüder Ziegler uit circa 1825. Jaarboek PKN, Sticht-
ing voor onderzoek historische tabakspijpen 2017, p. 149-169.
• Häberlein, M & Jeggle, C., 2010. Praktiken des Handels. Geschäfte und soziale Beziehungen europäischer Kaufleute in
Mittelalter und früher Neuzeit. Konstanz.
• Habermehl, N. D. B., 2002. Leven in de schaduw van de dood. In: Abels, P. H. A. M. & Goudriaan, K. & Habermehl, N. D. B. &
Kompagnie, J. H. Duizend jaar Gouda. Een Stadsgeschiedenis. Hilversum, p. 296-307.
• Hacquebord, L., 1984. Smeerenburg. Het verblijf van Nederlandse walvisvaarders op de westkust van Spitsbergen in de 17e
eeuw. Groningen.
• Haider, E., 2001. The spread of tobacco-smoking in Hungary. The history of the Hungarian pipemaker’s craft. Budapest.
• Hall, J. L., 1996. A seventeenth-century Northern European merchant shipwreck in Monte Cristi Bay, Dominican republic.
Texas.
• Hall, J. L., 2005. A Tobaconist’s dream: The Pipe Wreck, Monte Cristi, Dominican Republic. In: Bass, G. F. (ed). Beneath the
seven seas. New York en London, p. 152-155.
• Halmos, A., 2013. The Manifattura Tabacchi of Venice and the clay pipe factory of Severino Meydel at Oriago, in relation to
WM clay pipes at Venice. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 6, 51-61.
• Handler, J. S., 2008. Aspects of the Atlantic slave trade: Smoking pipes, tobacco and the Middle Passage. The African Dias-
pora. Archaeology Network Newsletter, June 2008.
• Hanson, L. H., 1971. Pipes from Rome, New York. Historical Archaeology 5, p. 92-99.
• Harrington, J. C., 1954. Dating Stem Fragments of Seventeenth and Eighteenth century Clay Tobacco Pipes. Quarterly Bulle-
tin of the Archaeological Society of Virginia IX-1.

|  503

• Hartnett, A., 2004. The politics of the pipe: Clay pipes and tobacco consumption in Galway, Ireland. International Journal of
Historical Archaeology 8 (2), p. 133-147.

• Hauser, G., 1987. Vorbericht zu den Neufunden aus der Domgrabung. Kölner Domblatt, p. 141-172.
• Heege, A, 2003. Tonpfeifen aus Einbeck, Niedersachsen. Knasterkopf 16, p. 11-68.
• Heege, A., 2009. „Pipe de Fer et de Letton” – Tabakpfeifen aus Eisen und Buntmetall. Zum Stand der Forschung in der

Schweiz. Knasterkopf, 20, p. 19-55.
• Heege, A., 2009. Summary Switzerland. Journal Académie Internationale de la Pipe 2, p. 131-136.
• Heege, A., 2010. Hohenklingen ob Stein an Rhein. Band II, Fundmaterial. Adelsburg, Hochwacht, Kuranstalt - Forschungen

zur materiellen Kultur. Schafhauser Archäologie 9, p. 175-180.
• Heege, A., 2011. Rauchzeichen über Helvetien: zum Stand der Tonpfeifenforschung in der Schweiz unter besonderer

Berücksichtigung des Kantons Bern. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 4.
• Heege, A. 2015. Die Tabakspfeifen. In: Gerber, C., Tremblay, L., Frey-Kupper, S. Doswald, S., Heege, A., Nussbaumer, M. Re-

hazek, A., Jones, N., 2015. Court, Pâturage de L’Envers. Une verrerie forestière jurassienne du début du 18e siècle. Volume
4: le mobilier en verre, métal, pierre et autres matériaux. Service Archéologique du Canton Berne.
• Heege, A., 2017. The tobacco pipes from Church Hill in Bendern in the Principality of Liechtenstein. Journal of the Académie
Internationale de la Pipe 10, p. 1-19.
• Heege, A., Bourgarel, G., 2017. Les pipes de l’atelier de Bulle/ Rue de la Poterne: un ensemble remarquable et un aspect
particulier de leur production. Keramik-Freunde der Schweiz, Mitteilungsblatt Nr. 131.
• Heege, A., 2018. Tabak und Tabakpfeifen in der Schweiz. In: Die Schweiz von 1350 bis 1850 im Spiegel archäologischer Quel-
len, p. 371-381. Basel.
• Heijer, H. den, 2002, De geschiedenis van de WIC. Zutphen.
• Heinssen-Levens, G., Beck, U., 2005. Haithabu-Tonpfeifen. Lesefunde von der Siedlungsfläche innerhalb des Ringwalles.
Knasterkopf 18, p. 135-137.
• Helbers, G. C. en Goedewaagen, D. A., 1942. Goudsche Pijpen. Amsterdam.
• Helbers, G. C., 1942. De merken en het merkenrecht van de pijpenmakers te Gouda. In Helbers, G. C. en Goedewaagen, D.
A.: Goudsche pijpen.
• Helders, C. H. J., 1990. Benoemingen van gildebestuurders over de periode 1604-1795 ontleend aan de kamerboeken (ac 1
inv.nr. 91-134) NT 1603, Gouda.
• Hendrickx, p., 1963. De pijp door de eeuwen heen. Ons Heem XVII (5)., p. 149-194.
• Herborn, W., 1989/90. Die Kölner Pfeifenbäcker. I. Teil: Die Pfeifenbäcker von Beginn des 17. Jahrhunderts bis 1730.
Rheinisches Jahrbuch für Volkskunde 28, p. 183-201.
• Heredia Bercero, J. B. de, 2012. Les pipes de ceràmica no caolinitica trobades a Barcelona: Producció I comerç als segles
XVII-XIX. Quaderns d’arquologia i història de la ciutat de Barcelona 08, p. 166-191.
• Hermann, J. Ch., 1788. Allgemeiner Contorist. Leipzig. Idem 1792.
• Hermann, M., 2006. Oranier in Augsburg – Porträtpfeifen vom Jakobsplatz. Stadt Augsburg, Schwaben. In: Das archäolo-
gische Jahr in Bayern 2005. Stuttgart p. 150-152.
• Hermann, M., 2009. Tonpfeifenfunde vom Jakobsplatz in Augsburg. Oranier-Pfeifen in Bayern. Knasterkopf 20, p. 85-115.
• Herold, E. B., 1992. Preliminary report on smoking pipes from the Heyward-Washington House, Charleston, South Carolina.
In: Hayes III, C. F., 1992. Proceedings of the 1989 Smoking Pipe Conference. Research records No. 22, Rochester Museum &
Science center, New York. P. 125-141.
• Herrmann, H-W, Selmer, J., 2007. Leben und Streben in einem mittelalterlichen Kollegialstift. Archäologische und bauges-
chichtliche Untersuchungen im ehemaligen Stift St. Arnuel im Saarland 43, p. 306-308.
• Herwijnen, Th. P. J. van, 1985. Leonardus Eras, van 1810 tot 1864 pijpenfabrikant te ’s-Hertogenbosch. ’s-Hertogenbosch.
Eigen uitgave.
• Hesemans, 1992. De Bredase muffle. PKN 15 (58), p. 428-437.
• Hesemans, J., 2018. Kleipijpen uit een afvalkuil aan de Veemarktstraat 58 te Breda. Drie pijpenmakers op één locatie. Jaar-
boek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen, p. 41-53.
• Heurn, J. H. van, 1776-1778. Historie der Stad en Meyery ’s-Hertogenbosch, deel IV, Bijlagen. Utrecht, blz. 333-338.
• Hibben, C. C., 1983. Gouda in revolt. Particularism and pacifism in the revolt of the Netherlands 1572-1588. Utrecht.
• Higgins, D. A., 1981. Surrey Clay Tobacco Pipes. In: Davey, P.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe VI. Pipes and Kilns in
the London Region. BAR British Series 97, p. 189-293.
• Higgins, D. A., 1985. Clay tobacco pipes from 27 George Street, Hemel Hempstead. In: Davey, P.: The Archaeology of the

A

504  |

Clay Tobacco Pipe IX. More Pipes from the Midlands and Southern England. BAR British Series 146(II), p. 348. A
• Higgins, D. A., 1990. Battlefield memento from Waterloo. SCPR 26, p. 13.
• Higgins, D. A., 1997. The identification, analysis and interpretation of tobacco pipes from wrecks. In: Redknap, M. (red):

Artefacts from wrecks: dated assamblages from the later middle ages to the industrial revolution. Oxbow monograph 84, p.
129-136.
• Higgins, D. A., 2004. Clay tobacco pipes. In: Bellamy, 2005. Jamestown, St Thomas Lowland, Nevis. Archaeological Investiga-
tions by Time Team, October 1998. Report no: 5304.2, Time Team, p. 35-38.
• Higgins, D. A., 2005. Clay tobacco pipes. In: Bellamy, 2005. Mountravers, St Thomas Lowland, Nevis. Archaeological Investi-
gations by Time Team, October 1998. Report no: 5304.1, Time Team, p. 35-38.
• Higgens, D. A., 2006. Clay tobacco pipes and other objects from excavations at Launceston Castle Cornwall. In: Saunders, A.:
Excavations at Launceston Castle. Society for Medieval Archaeology, monograph 24, p. 381-416
• Higgins, D. A., 2008. Clay tobacco pipes. In: Meredith, J.: Excavation at Landguard Fort: An investigation of the 17th-century
defenses. Post-Medieval Archaeology 42(2), p. 258-269.
• Higgins, D. A., 2009. England. Académie Internationale de la Pipe 2, p. 41-49.
• Higgins, D. A., 2010. Two marked clay tobacco pipes from the Phips Homestead site, Maine, USA. SCPR 77, p. 26-28.
• Higgins, D. A., 2011. Clay tobacco pipes from excavations at The French Quarter, Southampton. Oxford Archaeology Mono-
graph 15, p. 199-208.
• Higgins, D. A., 2012a. The transmission of goods and ideas in the post-medieval world - Evidence from the clay tobacco pipe
industry. In: Harnow, H.; Cranstone, D.; Belford, B.; Høst-Madsen, L. Across the North Sea. Later historical archaeology in
Britain and Denmark, C. 1500-2000 AD.University of Southern Denmark. Studies in History and Social Sciences vol. 444.
• Higgins, D. A., 2012b. The earliest known clay tobacco pipe mould. Post Medieval Archaeology 46/2, p. 361-366.
• Higgins, D. A., 2013. Something special to smoke: the use of moulded decoration on 17th-century clay tobacco pipes. In:
Klingelhofer, E. (Ed). A glorious empire. Archaeology and the Tudor-Stuart Atlantic World. Essays in honor of Ivor Noël
Hume.
• Higgins, D. A., 2014. Clay tobacco pipes from Southampton’s French Quarter. Journal of the Society for Clay Pipe Research
III, p. 127-161.
• Hill, A. D. & Schroedl, G. F., 2003. Clay tobacco pipes from the Birmstone Hill Fortress, St. Kitts, West Indies. Birmstone Hill
Archaeological Project Report No. 23.
• Hinshelwood, A., 1994. Additional Peter Dorni pipe data. Arch notes (Ontario Archaeological Society) 94(5), p. 5-14.
• Hofmann, M., Römer, F., 1999. Vom Stabbohlenhaus zum Haus der Wirtschaft. Ausgrabungen in Alt-Cölln, Breite Straße 21
bis 29. Beiträge zur Denkmalpflege in Berlin, Heft 14, p. 83-85.
• Hogendorp, G. K. van, 1854. Bijdrage tot de huishouding van staat in het Koninkrijk der Nederlanden. Zaltbommel.
• Hoonacker, E. van, 1971. Kortrijkse pijpen. De Leiegouw XIII (3,4).
• Horst, A. J. van der, 1991. Met geen drooge oogen om te sien. De ondergang van het VOC retourschip “t Vliegend Hart”. In
1735. Amsterdam.
• Huber, E., 2002. Hat man im Altertum geraucht? Die Umschau 33, 1929, S. 711-714. In: Articus, R.: “Rohre gab es immer
schon.” Zur Geschichte der Tonpfeifenforschung im 19. Jahrhundert. Knasterkopf 15, p. 8-18.
• Huey, P. R., 1985. Archaeological excavations in the site of Fort Orange, a Dutch West India Company trading fort built in
1624. New Netherland Studies. Bulletin KNOB 2/3.
• Huey, P. R., 1988. Aspects of continuity and change in colonial Dutch material culture at Fort Orange, 1624-1664. Pennsyl-
vania.
• Huijsmans, A. A. M., 2012. The clay tobacco pipes of St. Eustatius. Leiden.
• Hullu, J. de, 1980. Matrozen en soldaten. In: Bruijn, J. R. & Lucassen, J. Op de schepen der Oost-Indische Compagnie.
Groningen.
• Hulshof, M., 1996. De Goudse ambachtsgilden. Boek bij de gelijknamige tentoonstelling in het Museum het Catharina
Gasthuis in Gouda van december 1996- maart 1997, p. 65-86.
• Hume, A. N., 1979. Clay tobacco pipes excavated at Martin’s Hundred, Virginia, 1976-1978. In: Davey, P. J.: The Archaeology
of the Clay Tobacco Pipe II, The United States of America. Bar International Series 60, p. 3-36.
• Humphrey, R. V., 1969. Clay pipes from Old Sacramento. Society for Historical Archaeology 3, p. 12-33.
• Humphries, M. E., 1991. Tobacco pipes from Abell’s Wharf Site (18 ST 53), St Mary’s County, Maryland. In: Davey, P. J. and
Pogue, D.J.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe, XII, Chesapeake Bay. BAR International Series 566, p. 99-103.
• Hupperetz, W., 1993. Pijpenmakers in Breda gedurende de 17e eeuw. Jaarboek de Oranjeboom 46, p. 157-177.

|  505

• Hupperetz, W.1993. Pijpenmakers in Breda. In: Carmiggelt, A., Eynde, G. van den: Een 17de –eeuwse tabakspijpenoven in
Breda. Breda.

• Hurk, J. L. F. en Nijhof, E., 1983. De Bossche pijpenindustrie en haar producten. PKN 6(23).
• Hurry, S. D. & Keeler, R.W., 1991. A descriptive analysis of the white clay tobacco pipes from the St. John’s Site in St. Mary’s

City, Maryland. In: Davey, P. J. and Pogue, D.J.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe, XII, Chesapeake Bay. BAR Interna-
tional Series 566, p. 37-71.
• Hurtrelle, J. & Jacques, A., 1983. Vaiselle du XVIIe siècle à Arras. Bulletin de la Commission Départementale d’Histoire et
d’Archéologie du Pas-de-Calais, Tome XI, no. 2, Arras, p. 65-66.
• Hvass, L., 1996. Anne Didrichs Piber. Skalk, nr. 6.
• Ingelman-Sundberg, C., 1978. Relics from the Dutch East Indiaman, Zeewijk. Foundered in 1727. Western Australian Muse-
um. Special Publication No. 10, Perth.
• Israel, J. I., 1991. Nederland als centrum van de wereldhandel, 1585-1740. Franeker.
• Israel, J. I., 1996. De Republiek 1477-1806. Franeker, 2001.
• Jack, R. I., 1986. Clay tobacco pipes exported from Scotland to Australia in the nineteenth century: some preliminary obser-
vations. In Sudbury, B.: Historic clay tobacco pipe studies 3, p. 124-134.
• Janowitz, M. F., 1993. Indian corn and Dutch pots: seventeenth-century foodways in New Amsterdam/New York. Society for
Historical Archaeology 27, p. 6-24.
• Jansen, L., 1996. Tabakhandel im Vogtland. Zu einem bemerkenswerten Keramikfund aus Reichenbach. Knasterkopf 8, p.
80-87.
• Jansen, P. C., 1973. Het ritme van de dood. Sociale conjunctuur in Amsterdam 1750-1800. Ons Amsterdam 25 (3).
• Jardin, L., 2008. Going Dutch: how England plundered Holland’s glory. London.
• Jensen, I., 1990. Zu den Anfängen der Mannheimer Tonpfeifen-Produktion im 17. Jahrhundert. Mannheimer Hefte 1, p.
90-100.
• Jones, J. B. Uncovering traces of historic Kecoughtan: Archaeology at a 17th-century trading plantation site in the city of
Hampton, Virginia. http://web.wm.edu/wmcar/pentran.html
• Jong, J. J. de, 1985. Met goed fatsoen. De elite in een Hollandse stad, Gouda 1700-1780.Hollandse Historische Reeks 5,
’s-Gravenhage.
• Jonker, J. & Sluyterman, K., 2000. Thuis op de wereldmarkt. Nederlandse handelshuizen door de eeuwen heen. Den Haag.
• Kaijser, I., 1980. Clay pipes from three Eighteenth century wrecks in Sweden. In: Davey, P.: The Archaeology of the Clay
Tobacco Pipe IV. Europe I. BAR International Series 92, p. 257-272.
• Kamermans, J. A., 1999. Materiële cultuur in de Krimpenerwaard in de zeventiende en achttiende eeuw. Ontwikkeling en
diversiteit. Wageningen.
• Kamphuisen, J. G. C., 1966. Het recht van merk op de Goudse pijp. Doctoraalscriptie.
• Karras, M, 1995. Archäologische Untersuchungen in Arhaus, 1974-1991. Dokumentation und Auswertung der Notgrabun-
gen und Bodenfunde aus dem Stadtkern und dem Bereich des Schlosses. S. 441-609. In: Ausgrabungen und Funde in
Westfalen-Lippe 9(B).
• Kennedy, J. C., 2017. Een beknopte geschiedenis van Nederland. Amsterdam.
• Kesteloo, H. M., 1901. De stadsrekeningen van Middelburg, deel VIII, Gemeentelijk Archief Middelburg.
• Kewel, H., 2008: Tonpfeifenfunde aus der Unterweser und aus der Hamme. Ongepubliceerde aantekeningen.
• Kincaid, A., 2013. A clay tobacco pipe assemblage from Northampton County, Virginia. Quarterly Bulletin of the Archaeolog-
ical Society of Virginia 63 (3), p. 77-91.
• King, Ch., 1728. Historie van den algemenen en bijzonderen koophandel van Groot Brittanien. Delft.
• Klaucke, J., 1990. Tonpfeifenfunde aus Wustrow. Knasterkopf 2, p. 1-8.
• Kleijweg, A. 2013. Lichtivs mogelijk ontdekt. PKN 36 (141), p. 31-32.
• Klein, P. W., 1970. Van stapelmarkt tot welvaartsstaat: Economisch-historische studiën over groei en stagnatie van de Ned-
erlandse volkshuishouding 1600-1970. Rotterdam.
• Kluttig-Altmann, R., 1998. Tonpfeifenfunde von einer innerstädtische Parzelle Leipzigs. Knasterkopf 11, p. 49-55.
• Kluttig-Altmann, R., 1999. Tonpfeifen in Leipzig – erster Vorbericht über die Neufunde seit 1990. Knasterkopf 12, p. 74-82.
• Kluttig-Altmann, R., 2000. Tonpfeifen in Leipzig – zweiter Vorbericht über die Neufunde seit 1990. Knasterkopf 13, p. 10-28.
• Kluttig-Altmann, R., 2002. “Hirdurch zihet man den Rauch ins Maull”. Tonpfeifen aus Leipziger Stadtkerngrabungen 1992-
2000 im Kontext ihrer typologischen und kulturhistorischen Entwicklung. Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen
Bodendenkmalpflege, band 44, p. 239-262.

A

506  |

• Kluttig-Altmann, R., Kügler, M., 2003. Bewegung in Sachsen. Ein Beitrag zur Emanzipation der Deutschen Tonpfeifenfor- A
schung. Knasterkopf 16, p. 88-98.

• Kluttig-Altmann, R., 2003. Tonpfeifen in Leipzig – (vorläufiger) Abschluss einer Fundaufnahme. Ein sehr früher Pfeifenbäcker
in Leipzig. Knasterkopf, 16, p. 113-116.

• Kluttig-Altmann, R. & Kügler, M., 2004. Tabak und Tonpfeifen im südlichen Ostseeraum und in Schlesien. Lüneburg.
• Kluttig-Altmann, R., 2005. Tonpfeifenfunde im südlichen Ostseeraum und in Schlesien. Erste Ergebnisse einer internatio-

nalen Ausstellung im Ostpreußischen Landesmuseum Lüneburg. Knasterkopf 18, p. 18-26.
• Kluttig-Altmann, R. & Mehler, N., 2007. Die Emanzipation der deutschen Tonpfeifenforschung. Frühe deutsche Tonpfeifen-

produktion im 17. Jahrhundert. Mitteilungen der deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit
18, p. 71-80.
• Kluttig-Altmann, R., 2009. Rauchzeichen über Kamenz. Die Tonpfeifen der Türmer zu St. Marien. Knasterkopf 20, p. 121-129.
• Kluttig-Altmann, R., 2009. Feuergefahr. Knasterkopf 20, p. 153.
• Kluttig-Altmann, R., 2009. Bericht over het lopende onderzoeksproject van Risto Nurmi: The development of urban mind.
An archaeological study of material culture in the 17th century town of Tornio, Northern Finland. Knasterkopf 20, p. 156-
157.
• Kluttig-Altmann, R., 2013. Archaeology in Pirna: The systematic study of post-medieval finds based on the example of a
small town in Saxony. In: Mehler, N. Historical archaeology in Central Europe. Society for Historical Archaeology. Special
publication number 10, p. 395-409.
• Kluttig-Altmann, R., 2013. New Technologies in the manufacture of clay tobacco pipes in Central Europe. In: Mehler, N.
Historical Archaeology in Central Europe. Society for Historical Archaeology, special publication number 10, p. 295-303.
• Knevel, P., 2002. Een kwestie van overleven. De kunst van het samenleven. In: Nijs,T. de & Beukers, E. Geschiedenis van
Holland, deel 2, 1572-1795, p. 217-254. Hilversum.
• Knoppers, J. V. Th. & Snapper, F., 1978. De Nederlandse scheepvaart op de Oostzee vanaf het einde van de 17e eeuw tot
het begin van de 19e eeuw. Economisch en Sociaal-historisch Jaarboek XLI, p. 115-153.
• Kompagnie, J. H., 2005. ‘Aardewerk is Paardewerk’. Een rapport over de aardewerkindustrie uit 1971. Tidinge van die Goude
23, p. 163-171 en 207-211.
• Kompier, F.F., 1979. Pijpenfabricage in Noorwegen. PKN 2(7), p. 6.
• Kompier, F. F. & Nijhof, E., 1980. Dateringsmethode Friederich HBO. PKN 3 (11), p. 7-12.
• Kompier, F. F., 1982. Pijpenfabricage in Venlo. PKN 4(16) en 5(17).
• Kondrashev, L., 2009. Opgravingformulieren van vondsten in Moskou, ongepubliceerd.
• Korpershoek, E., 2013. Een Duits Engeltje in Leiden. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2013,
p. 87-91.
• Korpershoek, E., 2016. Kleipijpen uit Friesland. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2016, p.
17-28.
• Korpershoek, E. 2016. Pijpenkoppen en fragmenten van pijpenpotten uit een kleiput in Leiderdorp. Jaarboek PKN, Stichting
voor onderzoek historische tabakspijpen 2016, p. 49-57.
• Korpershoek, E., 2016. Een Zuid-Duits kleipijpje uit de Amstel. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspi-
jpen 2016, p. 197-200.
• Korpershoek, E. 2017. Kleipijpen uit Friesland (2). Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2017, p.
19-38.
• Korpershoek, E., 2018. Nieuw licht op Schoonhoven. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2018,
p. 15-39.
• Kozłowski, W., 2011. Product life cycle theories – Implications for marketing. Olsztyn Economic Journal 6 (2), p. 275-287.
• Kriiska, A., 2008. Narva Savipiibud I. Narva Muuseum Toimetised 8, p. 65-109.
• Krivor, M. C. & Linville, N. J. & Wells, D. J. & Burns, J. M. & Sjordal, P. J., 2010. Underwater archaeological investigations of
the Roosevelt Inlet shipwreck (7S-D-91A). Dover, Delaware.
• Krommenhoek, W. en Vrij, A., 1986. Kleipijpen. Drie eeuwen Nederlandse kleipijpen in foto’s. Amstelveen.
• Krook, W., 2013. Wandtegels versierd met pijprokers: “Tabackblasers” als wandversiering. PKN Jaarboek 2013. P. 137-149.
• Kügler, 1982. Zur Geschichte des Pfeifenbäckerhandwerks im Unterwesterwald. Töpferhandwerk XXIV, p. 237-259.
• Kügler, M., 1987. Tonpfeifen. Ein Beitrag zur Geschichte der Tonpfeifenbäckerei in Deutschland. Quellen und Funde aus dem
Kannenbäckerland. Höhr-Grenzhausen.
• Kügler, M., 1991. Hinweise. Knasterkopf 5, p. 30-32.

|  507

• Kügler, M., 1995. Pfeifenbäckerei im Westerwald. Die Geschichte der Pfeifenbäckerei des unteren Westerwaldes von den
Anfängen um 1700 bis heute. Köln.

• Kügler, M., 1996. Der Handel mit Westerwälder Tonpfeifen nach Süddeutschland, Frankreich, der Schweiz und Norditaliën
zu Beginn des 19. Jahrhunderts. Knasterkopf 8, p. 61-79.

• Kügler, M., 1996. „In Schlaffkammern und Stuben kein Taback“. Tonpfeifen aus dem Töpferhaus. In: Andraschko, F., e.a.: Ton,
Steine, Scherben. De Sulte 6. Lüneburg p. 136-148.

• Kügler, M., 1997. Die Bedeutung Hamburgs als Umschlagplatz für Westerwälder Tonpfeifen im 18. und 19. Jahrhundert.
Knasterkopf 9, p. 45-57.

• Kügler, M., 2002. Eine Jonas-Pfeife aus dem 18. Jahrhundert. Knasterkopf 15, p. 96.
• Kügler, M., 2002. Tonpfeifen aus Geelbek/RSA. Knasterkopf 15, p. 98-99.
• Kügler, M., 2002. Tonpfeifen aus dem Schönhof in Görlitz. Knasterkopf 15, p. 90-95.
• Kügler, M., 2002. Tonpfeifen – Leitfossil der Neuzeitarchäologie. Denkmalpflege in Lüneburg, p. 52-53.
• Kügler, M., 2005. Neue Quellen zur Tonpfeifenherstellung in Celle. Knasterkopf18, p. 80-86.
• Kuijpers, E., Prak, M., 2004: Gevestigden en buitenstaanders. In: Frijhoff, W., Prak, M. (red.): Geschiedenis van Amsterdam.

Deel II-1. Centrum van de Wereld, 1578-1650. Amsterdam.
• Laansma, S., 1977. Pijpmakers en Pijpmerken 1724-1865. Arnhem.
• Lange van Wijngaerden, C. J. de, 1817. Geschiedenis der Heeren en beschrijving van der stad van der Goude, meest uit

oorspronkelijke stukken bijeen gezameld. Gouda. Deel 2, p. 406-422.
• Lappe, U., 1975. Tönerne Tabakspfeifen des 16.-18. Jahrhunderts. Urgeschichte und Heimatforschung. Mitteilungsblatt

Museum für Ur- und Frühgeschichte Thüringens, Weimar, p. 48.
• Laulnais, G. de, 1764. Guide du commerce. Tome 4. Paris.
• Leclaire, M., Leclaire, A., 1986. Naissance de la pipe en terre à Saint-Quentin-La-Poterie. Saint-Quentin-La-Poterie.
• Leclaire, M. & Leclaire, A., 1989. Pierre et François van Latum – pipiers à Avignon en 1692. Saint-Quentin-La-Poterie.
• Leclaire, A; Leclaire M., 1999. Les pipes en terre Job Clerc. Regards sur la dernière manufacture Française à Saint-Quen-

tin-La-Poterie (Gard). Bagnols-Sur-Ceze.
• Leclaire, A. & Leclaire, M., 2008. Les pipiers Saint-Quentinois, XVIIème – XIXème siècles. JAIP 1, p. 1-99.
• Leclaire, A., 2009. France. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, p. 51-58.
• Leclaire, A., 2011. The pipe makers of Rouen in the seventeenth century. SCPR 79, p. 40-45.
• Leclaire, A. 2012. Aspects méconnus du métier de pipier en France. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 5, p

91-105.
• Leclaire, 2013. Les fourneaux de pipes en ‘porcelaine de Paris’. Journal of the Académie Internationale de la Pipe, 6, p.

43-49.
• Leenen, S., 2013. Pfeifenfragmente aus der Hafengrabung in Stade. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 6, p.

169-201.
• Leenen, S., 2014. Die Tonpfeifen von Schloss Horst. In: Lueg, C. L. & Leenen, S., 2014. Forschungen zu Haus Horst in Gelsen-

kirchen. Denkmalpflege und Forschung in Westfalen, Band 49.5. Darmstadt.
• Le Moine de L’Espine, J., 1801, 1802. De koophandel van Amsterdam, en andere Nederlandsche Steden, naar alle gewesten

der Waereld. Amsterdam.
• Léo, J. , 1971. Les pipes en terre Françaises. Bruxelles.
• Lesger, C., 2004. De wereld als horizon. De economie tussen 1578 en 1650. In : Frijhoff, W. & Prak, M. Geschiedenis van

Amsterdam, II-1. Centrum van de wereld. 1578-1650. Amsterdam, p. 103-188.
• Lesger, C., 2005. Vertraagde groei. De economie tussen 1650 en 1730. In: Frijhoff, W. & Prak, M. Geschiedenis van Amster-

dam, II-2. Zelfbewuste stadstaat 1650-1813. Amsterdam, p. 21-88.
• Levárdy, F., 1994. Our pipe-smoking forebears. Budapest.
• Levitt, T., 1965. Exploit the product life Cycle. Harvard Business Review, November 1965.
• Liebetrau, S., 2018. Tonpfeifenfunde aus der Burg Eisenberg bei Korbach - ein Vorbericht. Newsletter Arbeitskreis Tonpfeif-

en 3.
• Liebetrau, S., 2018. Clay tobacco pipes from Eisenberg castle near Korbach, Germany. Journal of the Académie Internatio-

nale de la Pipe 18, p. … In druk.
• Lindblad, J. Th., 1995: Dutch entries in the pound-toll registers of Elbing 1585-1700. Rijks Geschiedkundige Publicatiën,

Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Grote serie 225.
• Lindsay, W.J., 1985. Excavations at the Carmelite Friary, Nether Parkley, Linlithgow, 1983-1984. A summary report. In: Site

A

508  |

Summaries. In: Davey, P.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe X, Scotland. BAR British Series 178, 1987, p. 299-305. A
• Lingen, B. van der, 2000. Tabakspijpenmakers in Woerden in de 17e en 18e eeuw. PKN 23 (89), p. 1205-1219.
• Lingen,B van der, 2001. Tabakspijpen van de VOC-handelspost te Dejima, Nagasaki, Japan. PKN 23(91), p. 1261-1275.
• Lingen, B. van der, 2001. Dutch clay tobacco pipes excavated at Dejima, Nagasaki, Japan in 1996 and 1997 (a preliminary

report). Tabakoshi Kenkyu, no 77, p. 3437-3450.
• Lingen, B. van der, 2002. Clay tobacco pipes from the 1998-1999 excavations at Dejima, Nagasaki, Japan (a preliminary

report). Dejima Oranda Shokan-ato Hakkutsu Chosa Houkokusho. Nagasaki City Board of education, Nagasaki, p. 219-242.
• Lingen, B. van der, 2003. Smoking in the Ottoman Empire and an introduction to the clay tobacco pipes from the Beirut

Souks excavations. Berytus 47, p. 129-142.
• Lingen, B. van der, 2007. Pijpenmakers uit Gouda en Aarlanderveen met een contract bij Zweedse fabrieken in de eerste

helft van de 18e eeuw. PKN, 30 (118), p. 1920-1927.
• Lingen, B van der, 2008. Clay tobacco pipes from the 2001-2002 excavations of Warehouse No. 3, the Chief Secretary’s

Quarters, the Kapitan Beya and additional pipes from the 1999 Tomonaga Hospital excavations in Dejima, Nagasaki, Japan,
in: Dejima Oranda Shokan-ato Hakkutsu Chosa Houkokusho: kapitan beya ato hoka nishigawa kenzo butsugun hakkutsu
tyosa hokokusyo (The Dejima trading post: A nationally designated historical site: Report from the excavation of the site
of the chief factor’s residence and the buildings on the western side of Dejima). Vol. 2. Nagasaki City Board of Education,
Nagasaki, p.55-94. (Japanse tekst)
• Lingen, B. van der, 2008. De boedelinventaris van Hendrik Straatman, handelaar in tabak en tabakspijpen te Woerden,
1795. Heemtijdinghen 44 (2), p. 44-51.en 44 (3), p. 80-89.
• Lingen, B van der, 2010. Clay tobacco pipes from the 2002-2005 excavations of Otona, the South and West Stone Wall and
the West Water Gate, in Dejima, Nagasaki, Japan, in: Dejima Oranda Syokan-ato: Kuni shitei shiseki Dejima oranda Syoukan
Ato, Minamigawa gogan ishigaki hakkutsu chosa, Syufuku Fukugen Koji Hokokusyo, Daiichi bunsatsu, Minamigawa Gogan
Ishigaki Hakkutsu Chosa Hokokusyo. (The Dejima trading post: A nationally designated historical site: Report about resto-
ration and reconstruction work. Vol. 1. Report of the excavation of the South side of the stone wall.) Nagasaki City Board of
Education, Nagasaki, p.345-365. (Japanse tekst)
• Lingen, B. van der, 2010. Clay pipes from the Dutch trading post in Nagasaki. In: Symposium papers: VOC and the Nether-
lands Japan Exchange. Tobacco and Salt Museum Tokyo, p. 109-127.
• Lingen, B. van, 2013. Van de Velde, Burgklij & Zapfenbergh. Drie Amsterdamse Tabaks- en pijpenhandelaren uit de 18e
eeuw. Nieuwkoop.
• Lingen, 2013. Inkoop, verbruik en hergebruik van kleipijpen bij het Amsterdams genootschap Felix Meritis, 1784-1861.
Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2013, p. 65-85.
• Lingen, B. van der, 2013. Een huis vol pijpen. De boedelinventaris van Geertje Dircks van Neck te Gouda, 1695. Jaarboek
PKN, Stichting voor Onderzoek HistorischeTtabakspijpen 2013, p. 125-135.
• Lingen, B. van der, 2013. Een Amerikaanse Chesapeake pijp en een Turkse tsjiboek uit een sloot in de Schermer. Jaarboek
PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2013, p. 59-64.
• Lingen, B. van der, 2013. Kleipijpen van de scheepswerf van Topsvoort aan de Oosteinderweg te Aalsmeer. Jaarboek PKN,
Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2013, p. 9-30.
• Lingen, B. van der, 2013. Een zeemonsterpijp uit de Nieuwkoopse polder. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek His-
torische Tabakspijpen 2013, p 9-31.107-113.
• Lingen, B. van der, 2014. Ottomaanse pijpen in Nederlandse collecties, archieven en als bodemvondst (zeventiende en
achttiende eeuw). Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2014, p. 39-53.
• Lingen, B. van der, 2014. Een conflict tussen Bart Pietersz. Valkenburg en Jan Bastiaensz. Overwesel. Jaarboek PKN, Stichting
voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2014, p 9-11.
• Lingen, B. van der, 2014. Een groep zeldzame eerste-generatiepijpen uit Amsterdams afval, 1590-1625 . Jaarboek PKN,
Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2014, p. 111-149.
• Lingen, B. van der, 2014. Een ‘tobacqy pyp met tin beslaegen’ in een linnenkast in Dokkum, 1604. Jaarboek PKN, Stichting
voor onderzoek historische tabakspijpen 2014, p. 93-97.
• Lingen, B. van der, 2015. Aanvulling op ‘Een groep zeldzame eerste-generatiepijpen uit Amsterdams afval, 1590-1625’.
Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2015, p. 19-31.
• Lingen, B. van der, 2015. Ruiter te paard en vijf schijven in een Delftse tuin en de relatie tussen pijpenmakers in Gouda.
Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2015, p. 79-82.
• Lingen, B. van der, 2015. De Amsterdamse pijpenhandelaar Dirk Entvogel, zijn opvolger Jacob van der Werf en het handels-

|  509

merk Wapen van Gouda. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2015, p. 147-164.
• Lingen, B. van der, 2015. Tabak en pijpen in advertenties in Zürichse weekbladen, 1730-1806. Jaarboek PKN, Stichting voor

onderzoek historische tabakspijpen 2015, 167-185.
• Lingen, B., 2016. Tabakspijpenmakers in Amsterdam. Enkele aanvullingen uit de

poorterboeken. PKN 38 (149), p. 45-48.
• Lingen, B. van der & Haan, R., 2016. Een vorstelijke vondst: Koning-Stadhouder Willem III van

Oranje. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2016, p.9-14.
• Lingen, B. van der, 2016. De pijpenmarkt op de Nieuwezijds Voorburgwal te Amsterdam. Over IJkerschippers, vracht-

tarieven, pijpenkopers en export. Jaarboek, PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2016, p. 67-123.
• Lingen, B. van der, 2016. Kleipijpen voor de koopman Christian Daniel Bramigk uit Anhalt-Köthen, 1735-1743. Jaarboek

PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2016, p. 31-37.
• Lingen. B. van der, 2016. De Achttiende eeuwse potschipper Cornelis Dirksz. Samson uit Gouda. Jaarboek PKN, Stichting

voor onderzoek historische tabakspijpen 2016, p. 59-64.
• Lingen, B. van der, 2017. Tobacco related items and tobacco in probate inventories of the Dutch East India Company (VOC)

in Dejima, Nagasaki (Japan). Journal of the Académie Internationale de la Pipe 10, p. 37-62.
• Lingen, B. van der, 2017. Kleipijpen uit een beerput aan de Groenendaal en uit de stadsgracht te Woerden, 1590-1870.

Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2017, p. 81-95.
• Lingen, B. van der, 2018. Dutch clay tobacco pipes from Copenhagen. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 11,

p. ……. Nog in bewerking.
• Lingen, B. van der, 2018. Kleipijpen en pijpenpotten. Bedrijfsafval van een pottenbakker te Alphen aan den Rijn (1734-

1739). Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2017, p. 55-99.
• Lingen, B. van der, 2019. Casjotte pijpen uit Schoonhoven voor Philip Hoogenboom in Aarlanderveen, 1764-1765. PKN, 41

(158).
• Lipsdorf, J., 2007. Raucher in der Lausitz. Funde von Tabakspfeifen bei Archäologischen Ausgrabungen. Knasterkopf 19, p.

131-134.
• Lis, C., Soly, H., 1997. Different paths of development: Capitalism in the Northern and Southern Netherlands during the late

Middle ages and the Early Modern Period. Review 20, 2, p. 211-242.
• Lis, C., Soly, H., 2006. Craft guilds in comparative perspective: the Northern and Southern
• Netherlands, a survey’. in: Prak, M. e.a. (red.), Craft guilds in the early modern low
• countries: Work, Power and Representation. Aldershot, p. 1-31.
• Loewe, W., 1990. Petum Optimum. Borås.
• Loktu, L., 2012. Clay pipes and the habitus of tobacco consumption. An archaeological study of tobacco consumption, with

special reference to seventeenth century Trondheim. BAR International Series 2399, p. 157-171.
• Loo, I., 1991. De Maatschappij der pijpenbakkers te Gouda. De organisatiestructuur van de pijpenpottenbakkerijen in een

ander aanzien. De Schatkamer 5(3), p. 57-77.
• Lourens, P., Lucassen, J., 1996. Ambachtsgilden in Nederland, een beknopt overzicht. In: De Gilden in Gouda. Boek bij de

gelijknamige tentoonstelling in het Museum het Catharina Gasthuis in Gouda van december 1996- maart 1997, p. 9-20.
• Lucas, G., 2006. An Archaeology of Colonial Identity. Power and material culture in the Dwars Valley, South Africa. New

York.
• Lucassen, J., 2002. Holland, een open gewest. Immigratie en bevolkingsontwikkeling. In: Nijs, T. de & Beukers, E. Geschiede-

nis van Holland, deel 2, 1572-1795, p. 181-216. Hilversum.
• Lucassen, J., 2002. Immigratie in Holland 1600-1800. Een kwantitatieve benadering. Working Paper 3. Centrum voor de

Geschiedenis van Migranten.
• Luckenbach, A. & Cox, C. J., 2002. Tobacco-pipe manufacturing in early Maryland: The Swan Cove Site (ca. 1660-1669). In:

Luckenbach, A. & Cox, C. J. & Kille, J. The clay tobacco-pipe in Anne Arundel County, Maryland (1650-1730). Anne Arundel
County’s lost towns Project. Annapolis.
• Luckenbach, A. & Kiser, T., 2006. Seventeenth century tobacco pipe manufacturing in the Chesapeak region: A preliminary
delineation of makers and their styles. In: Hunter, R. ceramics in America 2006.
• Ludovici, C. G., 1768. Eröffnete Akademie der Kaufleute, oder vollständiges Kaufmannslexicon. Leipzig.
• Ludvigsen, B., 2009. Norway. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, p. 109-118.
• Lüth, P., Huber, F., Dubisch, A., 2014. Aufgetaucht - Tonpfeifenfinden aus dem Kieler Hafen. JAIP8, p. 13-20.
• Mak, G., 1994. Een kleine geschiedenis van Amsterdam.

A

510  |

• Mallios, S., 2000. At the edge of the precipice: Frontier ventures, Jamestown’s hinterland and the archaeology of 44JC802. A
Association for the Preservation of Virginia Antiquities.

• Mar López Colom, M. del, 1999. Pipas de Arcilla Halladas en Gipuzkoa. Aproximación a su catalogación y tipológica. Collec-
cion Hurbil I.

• Marsden, P., 1974. De laatste reis van de Amsterdam. Bussum.
• Martin, C. J. M., 1987. A group of pipes from the Dutch East Indiaman Kennemerland, 1664. In: Davey, P.: The Archaeology

of the Clay Tobacco Pipe X, Scotland. BAR British Series 178, p. 211-224.
• Martin, C. J. M., 1987. A group of pipes from the Dutch East Indiaman Kennemerland, 1664. In: Davey, P.: The Archaeology

of the Clay Tobacco Pipe X, Scotland. BAR British Series 178, p. 211-224.
• Martin, P. F. de C., 1987. Clay pipes from the wreck of the HMS Dartmouth, 1690. A re-assesment. In: Davey, P.: The Archae-

ology of the Clay Tobacco Pipe X, Scotland. BAR British Series 178, p.225-232.
• Mayr, G. von, 1901. Tabak und Tabakbesteuerung. In: Conrad, J. & Elster, L.: Handwörterbuch der Staatswissenschaften, 7

Bde., 2. Jena.
• McBride, P., Larn, R., Davis, R., 1971. A mid-17th century merchant ship found near Mullion Cove, Cornwall. An Interim

report. Nautical Archaeology 1, p. 135-142.
• McCashion, J. H., 1975. The clay tobacco pipes of New York State. Part one: Caughnawaga 1667-1693. The Bulletin of the

New York State Archaeological Association 65, p. 1-19.
• McCashion, J. H., 1977. The clay tobacco pipes of New York State under the sidewalks of New York: Archaeological investi-

gations near the U.S. Customs House on Manhattan Island, New York. Chenango Chapter. The Bulletin of the New York State
Archaeological Association 71, p. 2-19.
• McCashion, J. H., 1979. A preliminary chronology and discussion of seventeenth and early eighteenth century clay tobacco
pipes from New York States sites. In: Davey, P. J.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe II, The United States of America.
Bar International Series 60, p. 63-149.
• McCashion, J. H., 1991. The clay tobacco pipes of New York State. Part III: Stone Quarry Oneida – MSV 4-2. Chenango
Chapter NYSAA Vol. 24(4), p. 1-86.
• McCashion, J. H., 1992. The clay tobacco pipes of New York State (part IV). The Bulletin. Journal of the New York State
Archaeological Association 103, p. 1-9.
• McCasion, J. H., 1994. The clay pipes of New York State. Part V: An analysis of the clay tobacco pipes from the Orchard
Mohawk Site (CNJ-3). William M. Beauchamp Chapter NYSAA 6(1), p. 4-81.
• McEvoy, E.: Pipe marks, Fort Orange, Albany, N.Y. (1624-1676) Ongepubliceerde aantekeningen. (N.Y. State OPRHP).
• McGuire, J. D., 1897. Pipes and smoking customs of the American Aborigines, based on material in the U. S. National
Museum. Report of the U. S. National Museum, under the direction of the Smithsonian Institution for the year ending June
30, 1897.
• McVae, B. C., 2008. The Roosevelt inlet shipwreck: Identification, Analyses, and Historical context. Master Thesis Texas
A&M University.
• Mees, A. W., 2011. Die Verbreitung von Terra Sigillata aus den Manufakturen von Arezzo, Pisa, Lyon und la Graufesenque.
Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, band 93. Mainz.
• Mehler, N., 2002. Tabak und Tonpfeifen in Island im 18. Jahrhundert am Beispiel der Funde aus Reykjavík, Ađalstræti.
Knasterkopf 15, p. 65-71.
• Mehler, N., 2003. Altes und Neues vom Tabak und Tonpfeifen in Island. Knasterkopf 16, p. 170-180.
• Mehler, N., 2004. Tönernes Schuhwerk. Stielpfeifen und andere besonderheiten des 17. Jahrhunderts aus Bayern und
Österreich. Knasterkopf 17, p. 88-92.
• Mehler, N., 2009. Clay pipes in Bavaria and Bohemia: common ground in the cultural and political history of smoking. Stud-
ies in Post-Medieval Archaeology 3, p. 317-336.
• Mehler, N., 2009. The archaeology of mercantilism: clay tobacco pipes in Bavaria and their contribution to an economic
system. Post-Medieval Archaeology 43 (2), p. 261-281.
• Mehler, N., 2010. Tonpfeifen in Bayern. (ca. 1600-1745). Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, Beiheft 22.
• Mehler, N., 2018. Clay tobacco-pipe research and historical archaeology in Germany, a difficult relationship. Hist Arch.
https://doi.org/10.1007/s41636-018-0108-9/
• Mellanen, J., 2003. Clay tobacco pipes from the Vrouw Maria. MOSS Newsletter 1.
• Mello, U. P. de, 1977. O fumo no Nordeste, 1500-1654. Da cangoeira indigena ao cachimbo Holandes. Revista do Instituto
Arqueológico, Histórico e Geográfico Pernambucano XLIX.

| 511

• Mello, U. P. de, 1983. Clay pipes from North-East Brazil. In: Davey, P.: The archaeology of the clay tobacco pipe, VIII. Ameri-
ca. Bar International Series 175, p. 259-286.

• Melton, N., 2004. Shetland pipes. Part I: 17th and 18th century pipes from Grutness, Tingwall and Muness. SCPR 65, p.
32-38.

• Melton, N., 2004. Shetland pipes. Part 2: Pipes from Pitt Lane, Lerwick. SCPR 66, p. 24-32.
• Mennicken, R., 2013. Raerener Steinzeug. Europäisches Kulturerbe. Raeren.
• Metelerkamp, M. R., 1807. Tableau statistique de la Hollande en 1804, Paris.
• Meteren, E. van, 1608. Commentarien ofte Memorien van-den Nederlantschen Staet, Handel, Oorloghen ende Geschie-

denissen van onsen tijden, etc. Mede vervattende eenige haerder ghebueren handelinghen.
• Meulen, A. van der & Smeele, P., 2012. De pottenbakkers van Gouda 1570-1940 en hun betekenis voor de geschiedenis van

de Nederlandse keramiek. Leiden.
• Meulen, J. van der & Tupan, H., 1980: De Leidse tabakspijpmakers in de 17e en 18e eeuw. Leiden.
• Meulen, J. van der,1981. Het Goudse pijpenmakersgeslacht Verzijl. PKN 4 (15), p. 52-70.
• Meulen, J. van der, 1982. De pijpenmakerijen in de Franse tijd. PKN 5 (17), p. 5-9.
• Meulen, J van der & Toom, L. den, 1984. Pijpenmakers en pijpenmakersknechts in Schoonhoven. PKN 6 (24).
• Meulen, J. van der 1986 ‘Wat aardewerk pijpen kunnen vertellen over de gebruikers’, Bodemonderzoek in Leiden, Archeol-

ogisch Jaarverslag 1985, 8e jaargang. Gemeente Leiden, 78-84.
• Meulen, J. van der, 1986. De ”Gouwenaars” van Alphen aan den Rijn. Alphen aan den Rijn.
• Meulen, J. van der, 1988. Leiden. In Tymstra, F. en Meulen, J. van der, 1988. De Kleipijp als Bodemvondst. Leiden, p. 113-

122.
• Meulen, J. van der, 1989. Delftse pijpenmakers en hun producten. PKN 12 (45), p. 102-115.
• Meulen, J. van der & Brinkerink, J. P. & Hout, P. von, 1992. Tabakspijpennijverheid in Gorinchem. Leiden.
• Meulen, J. van der, 1994. De “Gecroonde Roos” en andere pijpenmakersmerken van Gouda. Leiden.
• Meulen, J. van der, 1995. Transport van Goudse pijpen naar Amsterdam. PKN, 17 (67), p. 670-671.
• Meulen, J. van der, 1996. Jan Arijse (Ariens) Danens. PKN 18 (72), p. 796-798.
• Meulen, J. van der, 1999. Leidse pijpenmakers ten voeten uit (2). Leiden.
• Meulen, J. van der, & Bottelier, T., 2001. Pijpenmakers en -branders in Haarlem. PKN 24 (93), p. 1313-1321.
• Meulen, J. van der & Smeele, P., 2001. De pottenbakkers van Oudshoorn. Friezen en Brabanders in De Sniep 1686-1848. De

Viersprong: Orgaan van de Historische Vereniging Alphen aan den Rijn 18 (67).
• Meulen, J. van der, 2003. Goudse pijpenmakers en hun merken. Leiden.
• Meulen, J. van der, 2008. Boedels van pijpenmakers. PKN 30 (119), p. 1930-1934.
• Meulen, J. van der, 2010. Presentatiepijp? PKN 32 (127), p. 2198-2199.
• Meyza, K., 2004. Die Herstellung von Tonpfeifen in einer Warschauer Töpferwerkstatt vom Ende des 17. und der Ersten

Hälfte des 18. Jahrhunderts. Knasterkopf 17, p. 55-59.
• Meyza, K., 2005. Tonpfeifenimporte aus West- und Osteuropa aus der Zeit vor 1720 in Warschau. Knasterkopf 18, p. 31-34.
• Mielke, H-P., 2002. Tonpfeifenland Niederrhein. Zur Verbreitung der Pfeifenbäckerei zwischen Köln und den Niederlanden.

Knasterkopf 15, p. 72-78.
• Miguel, G., 2002. Os cachimbos do castelo. Epicur 27, p. 56-62.
• Mikłaszewicz, D., 1993. Fajki z wraków Zalegających na dnie zatoki Gdańskiej. Pomorania Antiqua XV.
• Mikłaszewicz, D., 1995. Fajki z Badań Archeologicznych w Toruniu, Pomorania Antiqua, XVI, p. 329-356.
• Milewska, M., Kruppé, J., 1990. Comment on the clay-pipes from Działdowo castle, Poland, excavated between 1981 and

1988.
• Miller, H. M., 1983. A search for the “Citty of Saint Maries”. Report on the 1981 excavations in St. Mary’s City, Maryland. St.

Maries Archaeology Series 1.
• Miller, H. M., 1991. Tobacco pipes from Pope’s Fort, St. Mary’s City, Maryland: an English Civil War Site on the American

Frontier. In: Davey, P. J. and Pogue, D.J.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe, XII, Chesapeake Bay. BAR International
Series 566, p. 73-88.
• Mitchell, V., 1983. The history of Nominee Plantation with emphasis on the clay tobacco pipes. In: Sudbury, B.: Historic clay
tobacco pipe studies 2, p. 1-38.
• Möller, G., 2003 : Ein Interessanter Stralsunder Baufund – Tonpfeifenstiele als Putzuntergrund. Knasterkopf 16, p. 153-154.
• Möller, G., 2012. Von Tobacksäufern und Tabakspinnern. Anmerkungen zum Tabakgenuss in Stralsund im 17. und 18.
Jahrhundert. Stralsunder Hefte für Geschichte, Kunst und Alltag, 2012, p. 71-75.

A

512 |

• Moore, P., 2000. Tilbury Fort: A post-medieval fort and its inhabitants. Post-Medieval Archaeology 34, p. 3-104. A
• Mordant, R., 1999. La Pipe en terre d’Andenne et ses marques. Andenne.
• Morgenroth, W., 1989. Tabakpfeifen sammeln. Kunstwerke in Porzellan. Ein Beitrag zur Geschichte des Rauchens. München.
• Morgenroth, W., 2003. Johann Friederich Böttger und die Errichtung seiner Meissner Tabakpfeifenfabrik. Knasterkopf, 16,

p. 131-136.
• Morineau, M., 1965. La Balance du commerce Franco – Neerlandais et le reserrement economique des Provinces-Unies au

XVIIIème siècle. Economisch Historisch Jaarboek deel 30, p. 170-235.
• Moureaux, P., 1974. La Statistique industrielle dans les Pays-Bas Autrichiens à l’époque de Marie-Thérèse. Bruxelles.
• Murris, R., 1925. La Hollande et les Hollandais au XVIIe et au XVIIIe sciècle vus par les Français. Parijs.
• Naccari, A., 1996. Pipe et pipari a Chioggia. Conselve, 1996.
• Nadler, M., 2007. Der besteuerte Genuss. Tabak und Finanzpolitik in Bayern 1669-1802. München.
• Nagy, Z., 2000. Transdanubian pipe manufacturers associated with Selmecbánya. In: Haider, E. & Orgona, A. & Ridovics, A.

The History of the Hungarian pipemaker’s craft. Hungarian history through the pipemaker’s art, p. 45-55. Budapest.
• Nanninga, J. G., 1952. Bronnen tot de Geschiedenis van den Levantschen Handel III.
• Nassaney, M. S., 2004. Native American gender politics and material culture in seventeenth-century southeastern New

England. Journal of Social archeology4 (3), p. 334-367.
• Nederveen Meerkerk, E. van & Schmidt, A., 2006. Tussen arbeid en beroep. Jongens en meisjes in de stedelijke nijverheid,

ca. 1600-1800. Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis 3(1), p. 24-50.
• De Neve, R. G., 2002. De nijverheid domineert. In: Abels, P. H. A. M. & Goudriaan, K. & Habermehl, N. D. B. & Kompagnie, J.

H. Duizend jaar Gouda. Een Stadsgeschiedenis. Hilversum, p. 343-365.
• Nierop, L. van, 1915. Uit de bakermat der Amsterdamsche handelsstatistiek. Jaarboek van het Genootschap Am-

stelodamum 13.
• Noll, G. & Stecher, H., 2002. Relikte eines Lasters. Erfurther Tonpfeifen-Funde. Erfurt, 127 p.
• Noordegraaf, L. & Zanden, J. L. van, 2005. Vroegmoderne economische groei en levensstandaard in de Gouden eeuw. In:

Davids, K. & Lucassen, J.: Een wonder weerspiegeld. De Nederlandse Republiek in Europees perspectief. Amsterdam, p.
381-408.
• Norton, J., 2005. Clay Pipes. In: FitzPatrick, E., O’Brien, M., Walsh, P.: Archaeological Investigations in Galway City, 1987-
1998. Galway Excavations Publications, p. 427-447.
• Norton, J., 2008. Clay pipes. In: Clyne, M.: Kells Priory, Co. Kilkenny: archaeological excavations by T. Fanning & M. Clyne.
Dublin, p. 449-450.
• Norton, J., 2009. Summary Ireland. JAIP 2, p. 75-80.
• Norton, J. , 2013. A directory of clay tobacco pipe-makers in Ireland. Archaeology Ireland 22 (1), p. 31-36.
• Nurmi, R., 2011. Development of the urban mind – an object biographical approach. A case study of the town of Tornio,
Northern Finland. Oulu.
• Ohlin, B., 1957. Interregional trade and international trade. Cambridge.
• Oldenwelt, W. F. H., 1950. De beroepsstructuur van de bevolking der Hollandse stemhebbende steden 1674, 1715, 1742.
NEHA Jaarboek nr. 24, p. 80-161 en NEHA jaarboek nr. 25, p. 167-197.
• Omwake, H. G.: The Leibhart site with kaolin pipe complex. Unpublished document. 1956, 5.p. Persoonlijk archief G. C.
Helbers. In Museum Gouda, afkomstig van de Geldersche Kastelenstichting.
• Omwake, H. G. : Brief aan G. C. Helbers over onderzoek van G. G. Heye en G. H. Pepper uit 1914 aan een kerkhof van Mun-
see Indianen, Montague, New Jersey. Persoonlijk archief G. C. Helbers. In Museum Gouda, afkomstig van de Geldersche
Kastelenstichting.
• Orihuela, J., Viera, R., 2016. Clay tobacco pipes from a colonial refuse deposit in Fort San Severino, Matanzas Province,
Cuba. International Journal of Historical Archaeology DOI 10.1007/s10761-016-0337-6.
• Oost, T., 1982. Tentoonstellingscatalogus . Van Nederzetting tot Metropool. Volkenkunde Museum, Antwerpen.
• Oostveen, J. van & Bonnema, A., 1998. Goudse dubbelmerken. PKN 21(81), p. 1002-1005.
• Oostveen, J. van & Oostveen-Bonnema, A., 2001. Kleipijpen een statistische analyse. Westerheem 50 (1), p. 13-27.
• Oostveen, J. van, 2003. Kleipijpen uit Zutphen. Versie 2.0.
• Oostveen, J. van, 2004a. Havezate Werkeren. Kleipijpen. Archeologische Rapporten Zwolle 18.
• Oostveen, J. van, 2004b. Kleipijpen gevonden te Dordrecht. Initiële versie 1.0.
• Oostveen, J. van, 2005. Het Eiland. Tabakspijpen. Archeologische Rapporten Zwolle 26.
• Oostveen, J. van, 2006. Kleipijpen gedateerd voor 1800, gevonden te Zwolle. PKN 28 (111), p. 1729-1756.

| 513

• Oostveen, J. van, 2008. Nijmegen Hertogplein Kleipijpen. http://www.xs4all/~kleipijp/kleipijp.
• Oostveen, J. van & Kleijweg, A., 2009. Tabakspijpennijverheid in Schoonhoven. Delft.
• Oostveen, J. van & Bommel, T. van, 2009. Kleipijpen uit Oud-Diemen. P. 243-250. In: Blom, H. & Krook, W. & Reenen, P. van

& Wiggers, R.: Diemen in het land van Amstel. Amsterdam.
• Oostveen, J. van & Stam, R. D., 2011. Productiecentra van Nederlandse Kleipijpen. Een overzicht van de stand van zaken.

Delft.
• Oostveen, J. van, 2012. Delftse tabakspijpen uit de 18de en vroeg 19de eeuw. PKN 34(136), p. 2500-2505.
• Oostveen, J. van, 2014a. Beerput Koningsstraat Tiel. Afval van het Agnietenklooster en rectoren van de Latijnse School in

Tiel. Versie 1.1. Eigen uitgave.
• Oostveen, J. van, 2014b. Milsbeek: Tabakspijpen van het leger van de Graaf van Hoorne. Versie 1.1. Eigen uitgave.
• Oostveen, J. van, 2014. Tabakspijpen van het strand in Oostende (België). Versie 1.0.
• Oostveen, J. van, 2015. Afval van een Schoonhovense pijpenbakker. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische

Tabakspijpen 2015, p. 51-57.
• Oostveen, J. van, 2015. Tabak, tabakspijpenmakers en hun producten in Rotterdam (1600-1675). Boornotitie 19, Rotterdam.
• Oostveen, J. van, 2016. Tabak en tabakspijpennijverheid in de steden Amersfoort en Utrecht. Jaarboek PKN, Stichting voor

Onderzoek Historische Tabakspijpen 2016, p. 39-47.
• Oostveen, J. van, 2017. Tabakshandelaren en tabakspijpenmakers in Bergen op Zoom in de 17de eeuw. Tiel.
• Oostveen, J. van, 2017. Tabakspijpen uit een 17e eeuws Vlaams vondstcomplex. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek

Historische Tabakspijpen 2017, p. 63-79.
• Oostveen, J. van, 2018. Tabakshandelaren en tabakspijpenmakers in Delft (1600-1813). Tiel.
• Opsteyn, L., 1996. Grote vondsten uit de kleine Gete. Recent archeologisch onderzoek te Zoutleeuw (B). De Brabantse

Folklore en Geschiedenis nr. 289, Zoutleeuw, p 78-85.
• Osskó, I., 2000. The passage of tobacco from America to Europe. In: Haiderr, E. & Orgona, A. & Ridovics, A. The History of

the Hungarian pipemaker’s craft. Hungarian History through the pipemaker’s art. Budapest, p. 14-19.
• Oswald, A., 1969. Marked clay Pipes from Plymouth, Devon. Post-Medieval Archaeology 3, p. 122-142.
• Oswald, A. H., 1970. The clay tobacco pipe: Its place in English ceramics. English ceramic Circle Transactions 7(3), p. 222-

245.
• Oswald, A. H., 1975. Clay pipes for the archaeologist. British Archaeological Reports 14.
• Oswald, A., 1983. Sources of port Royal pipes. In: Davey, P.: The archaeology of the clay tobacco pipe, VIII. America. Bar

International Series 175, p. 255-257.
• Overtveldt, M. van, 2008. In het voetspoor van de West-Indische Compagnie; de Middelburgse Commerciele Compagnie

en de Zeeuwse arbeidsmarkt voor zeelieden in de achttiende eeuw. Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch
Genootschap der Wetenschappen.
• Owen, T., 2008. Modified clay pipes from the Hyde Park Barracks, Sydney. Australian Society for Archaeology 38(4), p. 11-
12.
• Oxley, I., 2003. Taking to the water. The maritime team at Fort Cumberland. Newsletter of the Centre for Archaeology
Portsmouth 5.
• Paesie, R., 2005. Lorrendraaiers, enterlopers en octrooidieven. De Zeeuwse smokkelhandel op West-Afrika tijdens het
zeventiende-eeuwse handelsmonopolie van de Tweede West-Indische Compagnie, 1674-1700. Archief. Mededelingen van
het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen.
• Pawson, M., 1969. Clay tobacco pipes in the Knowles Collection. Quarterly Bulletin of the Archaeological Society of Virginia
23 (3), p. 115-147.
• Pallo, S., 2008. Russow, E.: Piiburaamat – Book of Pipes, Tallinn.
• Paping, R., 2009. Urbanisatie en de-urbanisatie in Nederland 1400-1850. Congres Hiastorische Demografie, Tilburg, 4
december 2009.
• Paredes, F. V., 1998. Pipes from Ceuta, Spain: Part I. SCPR 53, p. 14-19.
• Parys, F. van, 1992. Les pipes en terre Belges. Des Images à fumer. Eigen uitgave, Luik.
• Parys, F. van, 1998. Pipes et Tabac en Région namuroise. Eigen uitgave, Luik.
• Parys, F. van, 1999. Pipes et Tabac en Région liégeoise. Eigen uitgave, Luik.
• Pascual, T, 2003. Clay pipes in Spain. The Pipe Year book, 2003, p. 56-61.
• Peckus, S., Rappaport, B. 2014. The European porcelain tobacco pipe. Atglen.
• Pesenecker, M., 2003. Tonpfeifenproduktion in Grimma. Knasterkopf 16, p. 105-112.

A

514 |

• Petit, T, Brou, L., 2015. Qualmende Köpfe vor der belagerten Festung Luxemburg. Die Tonpfeifenfunde aus zwei Feldlagern A
der Truppen liddwigs XIV. Archaeologia Luxemburgensis 2.

• Pfeifer, M. A., 1983. Clay tobacco pipes from Hudson’s Bay Company’s Bellevue Farm, San Juan Island, Washington (45-SJ-
295). In: Davey, P.: The archaeology of the clay tobacco pipe, VIII. America. Bar International Series 175, p. 161-183.

• Pfeifer, M. A., 2006. Clay tobacco pipes and the fur trade of the Pacific Northwest and Northern Plains. Historic clay tobacco
pipe studies. Research monograph 1.

• ‘Philaretes’, 1602. Work for Chimny-Sweepers: Or A Warning for Tobacconists. London. In: Atkins, A. T., 1936. Shakespeare
Association Facsimiles no 11, Oxford.

• Polli, R., Cook, V., 1969. Validity of the Product Life Cycle. The Journal of Business 42 (4), p. 385-400.
• Pollner, O., 1997. Die Pfeifenmacher zwischen Rennsteig und Rhön. Bünde.
• Porter, M. E., 1990. The competitive advantage of nations. Harvard Business Review, March-April 1990, p. 73-91.
• Porter M. E., 1992. Concurrentiestrategie: analysemethoden voor bedrijfstakken en industriële concurrentie. Business

Contact.
• Portus Itius, 1938. La fabrication des pipes à Boulogne. Revue de Boulogne 152.
• Posthumus, N. W., 1913. Statistiek van de in- en uitvoer van Amsterdam in het jaar 1774.Bijdragen en mededelingen van

het Historisch Genootschap, deel 34, p. 516-528.
• Posthumus, N. W., 1943. Nederlandse prijsgeschiedenis. Leiden.
• Posthumus, N. W., 1943. Kinderarbeid in de 17e eeuw in Delft. Economisch Historisch Jaarboek 22, p. 49-67.
• Pot, G. P. M., 1994. Arm Leiden. Levensstandaard, bedeling en bedeelden, 1750-1854. Hilversum.
• Potgieter, S., 1984. Gouda clay pipes from excavated historical sites in Cape Town. Bulletin of the South African Cultural

History Museum 5, p. 43-48.
• Pottier, W., 1986. Antwerpse pijpenmakers in de 18e eeuw. Catalogus “Vier eeuwen roken”, Volkenkundemuseum. Antwer-

pen.
• Prak, M., 2002. Gouden eeuw. Het raadsel van de Republiek. Nijmegen.
• Prak, M., 2006. Craft guilds in North-Western Europe (England, France , Low Countries). Paper voor het symposium ‘The

return of the Guilds’, Universiteit Utrecht, 2006.
• Prak, M. & Zanden, J. L. van, 2013. Nederland en het poldermodel. Sociaal-economische geschiedenis van Nederland, 1000-

2000. Amsterdam.
• Price, J. M., 1961. The Tobacco adventure to Russia. Transactions of the American Philosophical Society, New Series, volume

51, part 1.
• Price, R., Muckelroy, K., 1974. The second season of work on the Kennemerland site, 1973. An Interim report. The Interna-

tional Journal of Archaeology and Underwater Exploration 3.2, p. 257-268.
• Prooye, L. A. van, 1990: De invoer van Rijnshout per vlot, 1650-1795. Economisch en Sociaal-Historisch Jaarboek 53, p.

30-79.
• Rachel, H., 1928. Die Handels-, Zoll- und Akzisepolitik Preuszens, 1740-1786. In: Acta Borussica. Denkmäler der

Preuszischen Staatsverwaltung in 18. Jahrhundert. Preuszischen Akademie der Wissenschaften, Dritter Band, Erste Hälfte,
p. 675-676.
• Raphaël, M., 1991. La pipe en Terre. Son périple à travers la France. Vitrolles.
• Raphaël, M., 2003. La pipe en terre à Marseille. Nice.
• Raphaël, M., Kügler, 2005. Funde von Fort le Bellegarde, Südfrankreich. Knasterkopf 18, p. 138-141.
• Rau, G., Rau, M., 2009. Das Glaslaboratorium des Johann Kunckel auf der Pfaueninsel in Berlin. Landesdenkmalamt Berlin.
• Reiff, E., 1995. Oberharzer Tonpfeifenfunde. Ein erster Übersicht. Knasterkopf 7, p. 50-63.
• Reinfelde, I., Vijups, A., 2002. 17. Gs baltmāla pīpes Rīgas vēstures un kuġniecības muzeja arheoloġiskajā materiālā. Arheo-
logu Pētījumi Latvijā 2000. Un 2001. Gadā. Rīga, p. 283-295.
• Reinfelde, I., 2003. “Reilija” pīpes Rīgas arheoloġiskajā materiālā. Senā Rīga. Pētījumi pilsētas arheoloġijā un vēsturē, 4. Rīga.
• Reinfelde, I., 2005. Archäologische Tonpfeifenfunde in Riga. Ein erster Überblick. Knasterkopf 18, p. 51-62.
• Remmerswaal, L. H., 2006. Een duurzame alliantie. Gilden en regenten in Zeeland , 1600-1800. Utrecht.
• Richie, C. F., 1978. Clay tobacco pipes from the Baybulls Wreck, Newfoundland, 1696: A report in support of the preliminary
excavations. Unpublished Report Parks Canada.
• Ridovics, A. Hungary. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, p. 65-73.
• Riemann, R., 1999. Tonpfeifenfunde in Petershagen-Windheim. Knasterkopf 12, p.15-25.
• Ring, E., 1989. Tonpfeifen in Uelzen. In: Loftus, J., Ring, E: Die Trückene Trünckenheit. Die Geschichte des Rauchens und der

| 515

Pfeifenbäckerei, p.42-44.
• Riordan, T. B., 1991. Seventeenth-century clay tobacco pipes from Smith’s Townland, St. Mary’s City, Maryland. In: Davey, P.

J. and Pogue, D.J.: The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe, XII, Chesapeake Bay. BAR International Series 566, p. 89-98.
• Rivallain, J., 1994. Pipes Européennes du littoral Béninois. Cahiers du Centre de recherches africaines , 8, p. 9-24.
• Röber, R., 1999. Tonpfeifen des 17. und 18. Jahrhunderts aus Breisach, Freiburg und Konstanz. Zum Forschungsstand im

südlichen Südwestdeutschland. In: Schmaedecke, M. Tonpfeifen in der Schweiz. Beiträge zum Kolloquium über Tabakspfeif-
en aus Ton in Liestal am 26. März 1998.
• Roessingh, H. K., 1976. Inlandse Tabak. Expansie en contractie van een handelsgewas in de 17e en 18e eeuw in Nederland.
Wageningen.
• Roessingh, H. K., 1978. Amsterdam en de tabaksteelt in Nederland. Spiegel Historiael 13 (2), p. 73-79.
• Roever, de, M., 1987. The Fort Orange “EB” Pipe Bowls: An Investigation of the Origin of American objects in Dutch Sev-
enteenth-Century Documents. New World Dutch Studies, Dutch art and Culture in Colonial America 1609-1776. Albany, p.
51-61.
• Roggeman, T., 2010. De VOC en de Gouden Eeuw. Master scriptie Universiteit Gent.
• Röhlk, F., 1973. Schiffahrt und Handel zwischen Hamburg und den Niederlanden in der zweite Hälfte des 18. und 19.
Jahrhunderts. Wiesbaden.
• Roth Heege, E., 2006. Aus der Frühzeit des Tabakrauchens. Tonpfeifen des 17.-19. Jahrhunderts im Kanton Zug. Tugium, 22,
p. 75-94.
• Roth Heege, E, 2007. Tonpfeifen des 17.- 19. Jahrhunderts im Kanton Zug (Schweiz). Knasterkopf 19, p. 100-115.
• Roth-Heege, 2009. Tonpfeifen in Schiffswracks: Impressionen einer Australienreise. Vortrag Treffen des Arbeitskreises zur
Erforschung der Tonpfeifen in Augsburg 2009.
• Rothschild, N. A. & Wall, D. D., 1985. De archeologie van Nieuw-Amsterdam en New York. New Netherland Studies, Bulletin
KNOB 84 (2/3), p. 16-67.
• Rupp, H., 1994. Die Kunst des Rauchens, in R. Sandgruber; H. Kühnel, Genuß & Kunst. Kaffee, Tee, Schokolade, Tabak, Cola.
Ausstellung Schloss Schallaburg (Katalog des Niederösterreichischen Landesmuseums N.F. 341), Innsbruck, p. 102-126.
• Russow, E., 2005. Ceramics in Estonian cities in the 16th – 18th centuries. In: Lesti Kunsti Ajalugu. History of Estonian Art,
1520-1770, p. 205 , 475.
• Russow, E., 2005. Tonpfeifen aus Tallinn. Knasterkopf 18, p. 67-72.
• Russow, E., 2006. Post-Medieval Archaeology in Estonia. In: Estonian Archaeology I, Tartu, p. 193-203.
• Rutsch, E. S., 1973. Smoking technology of the aborigines of the Iroquois Area of the New York State. Cranbury, New Jersey.
• Rutten, W., 1997. De vreselijkste aller harpijen. Pokkenepidemieën en pokkenbestrijding in Nederland in de 18e en 19e
eeuw. Wageningen.
• Sachsenhauser, E., 1924. Kulturgeschichte des Tabaks. Das Bayerland 35/5, p.84-90.
• Sagalès, J. R. I., 1998. Les pipes de fang a fumar. La terrissa de Palafrugell. Terrisseries de Catalunya V.
• Saladich i Garriga, J., 2003. Introduction las pipas de Terracotta en Catalunya. Bijdrage voor het congres van de Académie
Internationale de la Pipe in 2003 in Barcelona, ongepubliceerd, 38 p.
• Sander, C. A. L., 1966. Amsterdamse Potten-, Plateel- en andere aardewerkbakkerijen. Ons Amsterdam 18 (8).
• Saugera, E., 1995. Bordeaux port négrier, XVII-XIX siècles. Bordeaux, 1995.
• Savary des Bruslons, J., 1723. Dictionaire Universel de Commerce, tome II.
• Schäfke, W., 1984. Blauer Dunst. VierJahrhunderte Tabak in Köln. Köln, Stadtmuseum.
• Schama, S., 2001. Overvloed en Onbehagen. De Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw. Uitgeverij Contact.
• Schawacht, J. H., 1973. Schiffahrt und Güterverkehr zwischen den Häfen des Deutschen Niederrheins (insbesondere Köln)
und Rotterdam, vom ende des 18. Bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts (1794-1850/52). Köln.
• Schedels, J. C., 1834/35. Vollständiges allgemeines Waaren-Lexicon für Kaufleute, commissionäre, Fabrikanten und Ges-
chäftsleute. Band 2. Leipzig.
• Schendl, K., 1954. Der Tabak im Leben unserer Vorfahren. Mitteilungen des Oberösterreichischen Landesarchivs 3. Band, p.
196-212.
• Schmaedecke, M., 1996. Zum Stand der Tonpfeifenforschung in der Schweiz. Ein erster Überblick. Knasterkopf 8, p. 50-61.
• Schmaedecke, M., 1999. Zum Gebrauch von Tonpfeifen in der Schweiz. In Schmaedecke, M.: Tonpfeifen in der Schweiz.
Archaeologie und Museum Heft 40, Liestal, p. 51-66.
• Schmaedecke, M., 1999. Zum Gebrauch von Tonpfeifen in der Schweiz. In Schmaedecke, M.: Tonpfeifen in der Schweiz.
Archaeologie und Museum Heft 40, Liestal, p. 51-66.

A

516 |

• Schmaedecke, M., 2002. Floral verzierte Pfeifenstiele aus Südwestdeutschland und angrenzenden Regionene. Ansätze zu A
einer Systematisierung von Produkten vornehmlich aus dem Raum Mannheim/Frankenthal. Knasterkopf 15, p.19-34.

• Schmidt, H., 1986. Der ehemalige Klosterhof von St. Johannis in Stralsund. Notbergung und Einzelbefunde 1982 bis 1984.
In: Küstenbilder. Beiträge zur Heimatgeschichte und zur Denkmalpflege im Bezirk Rostock, p. 60-64.

• Schmidt, A., 2005. Vrouwenarbeid in de vroegmoderne tijd in Nederland. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschie-
denis 2(3), p. 2021.

• Schmidt, A., 2007. Gilden en de toegang van vrouwen tot de arbeidsmarkt. De Zeventiende Eeuw 23, p. 160-178.
• Scholz-Babisch, M., 1971. Quellen zur Geschichte des Klevischen Rheinzollwesens vom 11. bis 18. Jahrhundert, Zweite

Hälfte. Deutsche Handelsakten des Mittelalters und der Neuzeit, Band XIII. Deutsche Zolltarife des Mittelalters und der
Neuzeit. Teil IV. Wiesbaden.
• Schotel, G. D. J., 1869, Tweede verbeterde uitgave 1905. Het maatschappelijk leven onzer vaderen in de zeventiende eeuw.
Leiden.
• Schotel, G. D. J., 1878. Letterkundige bijdragen tot de geschiedenis van de Tabak. Kuilenburg.
• Schouten, J. 1977. Gouda door de eeuwen. Alphen aan den Rijn.
• Schouten, L., Bruijn, A. de, 2000. Een eeuw Verzijl aan de Raam en Gouwe. PKN 23(90), p. 1241-1248.
• Schrire, C., Deetz, J. Lubinsky, D. Poggenpoel, C., 1990. The Chronology of Oudepost, Cape, as Inferred from an analysis of
Clay Pipes. Journal of Archaeological Science 17, p 269-300.
• Schumpeter, J., 1942. Capitalism, socialism and democracy. Met een introductie van R. Schwedberg. Uitgave 1994, Londen
en New York.
• Schutte, G. J., 1977. De Republiek der Verenigde Nederlanden, 1702-1780. In: Winkler Prins Geschiedenis der Nederlanden,
deel II. Noord en Zuid in de Nieuwe Tijd (van ca. 1500 tot 1780. P. 203-246.
• Schwerdel-Schmidt, H., 1992. Neue Genüsse. In: Lutz, D.: Vor dem grossen Brand. Archäologie zu Füssen des Heidelberger
Schlosses. Stuttgart, p. 114-119.
• Seeliger, M., 1989. Tonpfeifen aus Uslar. Uslar.
• Seeliger, M., 1993. Pfeifenmacher und Tonpfeifen zwischen Weser und Harzvorland. Geschichte der Handwerker und ihrer
Erzeugnisse. Beiträge zur Volkskunde in Niedersachsen 6, Göttingen.
• Seemann, U., 2012. Een laat 18e eeuws Nederlands sigarenpijpje van klei uit Kaapstad, Zuid-Afrika. PKN 35 (137), p. 2534-
2538.
• Sepp., J. C., 1773. Nieuwe Geographische Nederlandsche Reise- en Zak-Atlas. Amsterdam. Facsimilé-herdruk, 1987. Alphen
aan den Rijn.
• Sharpe, S., Luckenbach. A., Kille, J., 2002. Burle’s town Land (ca 1649-1676): A marked abundance of pipes. In: Luckenbach,
A., Cox, C. J., Kille, J.: The clay tobacco-pipe in Anne Arundel County, Maryland (1650-1730). Annapolis, p. 28-39.
• Shaw, M. S., 1938. Native pipes and smoking in South Africa. Annals of the South African Museum Vol. XXIV, part 5, p. 277-
302.
• Sheppard, T., 1912. Early Hull tobacco pipes and their makers. Hull.
• Shorto, R., 2004. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York. Amsterdam.
• Shrire, C., 1990. Excavating archives at Oudepost I, Cape. Social Dynamics 16, p. 11-21.
• Siwiak, W., 2002. Funde der Pfeifen aus dem XVII.-XVIII. Jahrhundert von der archäologischen Forschungen auf dem Gebiet
der Stadt Bydgoszcz (Bromberg). Bericht Tagung Arbeitskreis zur Erforschung der Tonpfeifen, 2002.
• Siwiak, W., 2005. Funde Preussischer Pfeifen in Polen auf der Grundlage publizierter Materialien. Ein Abriss der For-
schungsproblematik. Knasterkopf 18, p. 35-38.
• Skre, D., 1980. Clay pipes from the excavation in Revierstredet 5-7, Oslo. In: Davey, P.: The Archaeology of the Clay Tobacco
Pipe IV. Europe I. BAR International Series 92, p. 299-317.
• Smiesing, P. K.,1981. De Utrechtse pijpenindustrie in het Lauwerecht. PKN 4 (14), p. 27-39.
• Smiesing, P., 1982. Pijpen uit Hamburg. PKN 5(18), p. 38,39.
• Smiesing, P. K., 1986. Het dateren van Goudse pijpen aan de hand van de merken. PKN 9(34).
• Smiesing, P. K., 1987. Een bezoek aan een Goudse pijpenmakerij in 1710. PKN 10 (37), p. 3-4.
• Smiesing, P. K., 1987. Een dubbelmerk uit Gouda. PKN 10 (38)p. 47, 48.
• Smiesing, P. K. & Brinkerink, J. P., 1988. Onder de rook van Utrecht. Twee eeuwen tabakspijpenmakerij in Lauwerecht. 1600-
1800. Stichtse Historische Reeks 14.
• Smiesing, P., 1989. Poolse Pijpelogie. PKN 11(44), p. 74-89.
• Smiesing, P. K., 1989. Bezoek van een Duitse geleerde in 1762 aan een Goudse pijpenfabriek en iets over het glazuren van

| 517

pijpen. PKN 12 (45), p. 120-120-124.
• Smiesing, P. K. & Zimmermann, E., 1990. Pruisische pijpenfabrieken in Polen. PKN 13 (50), p. 237-248 en PKN 13(51), p.

261-272.
• Smiesing, P. K., 1991. Nog iets over Utrechtse pijpenmakers. PKN 14 (53), p. 302-312.
• Smiesing, P., 1992. Ein Pfeifenfund in Hamburg. Knasterkopf 6, p. 24-31.
• Smiesing, P., 2002. Vraagbaak: Vraag uit Caracas (Venezuela). PKN 25(98), p. 1433-1444.
• Smiesing, P. K. , 2009. Voor sigaar, sigaret of pijptabak. PKN 31 (123), p. 2060-2962.
• Smiesing, P., 2012. Jan Nieuwveld en de fruitben. PKN 34 (135) p. 2464-2467.
• Smiesing, P. K., 2012. Een opmerkelijk dubbelmerk. PKN 35 (138).
• Smiesing, P. K., 2017. Gouwenaars in Schoonhoven. PKN 39 (152).
• Snapper, F., 1988. Commerce, ships and war in the Baltic from the rise of the Hanseatic League till the French Revolution.

In: Heeres, W. G., e.a.: From Dunkrik to Danzig. Shipping and trade in the North sea and the Baltic, 1350-1850. Hilversum,
p. 405-428.
• Soly, H., 2006. The political economy of European craft guilds: Power relations and economic strategies of merchants and
master artisans in medieval and early modern textile industries. Paper congress ‘The return of the guilds’, Utrecht 5-7
October 2006.
• Souris, Ch., 1995. La mysterieuse saga du petun. Tabac et pipes en terre. Louvain-la-Neuve.
• Spaans, J., 2002. Weduwen, wezen en vreemdelingen. Sociale zorg en tolerantie. In: Nijs, T. de & Beukers, E. Geschiedenis
van Holland, deel 2. 1572-1795, p.225-286. Hilversum.
• Spek, C. van der, 2008. Zeven eeuwen tussen IJssel en Gouwe. Gouda.
• Spindler, C., 2005. Funde von Tonpfeifenfragmenten auf “Fäkalienfeldern” bei Braunschweig. Knasterkopf 18, p. 113-116.
• Stam, R. D. & Stam, M. D. A., 1988. Twee bijzondere vondsten uit Reeuwijk. PKN 11 (43), p. 67-68.
• Stam, R. D., 1989. Op een pijpenpot past een deksel. PKN 12 (46), p. 126-143.
• Stam, R. D., 1995. Ein Fund von Tonpfeifen des Pfeifenbäckers M. P. in Köln. Knasterkopf 7, p. 2-20.
• Stam, R. D., 1995. Een bezoek van P. A. Nemnich aan de pijpenfabriek van Hendrik Herbus te Gouda. PKN 18 (70), p. 745-
748.
• Stam, R. D., 1997. Robert Bon, een pijpenmaker van bovenregionale betekenis. PKN 20(78), p. 926-928.
• Stam, R. D., 2002. The export of European clay pipes to North America. A preliminary survey. The Pipe Year Book 2002, p.
7-18.
• Stam, R. D., 2004. Export van kleipijpen uit België en Frankrijk naar N-Amerika (2). PKN 26 (103), p. 1537-1544.
• Stam, R. D., 2004. Placaat van de Staaten Generaal der Vereenigde Nederlanden van 1769. Redding van drenkelingen door
het blaasen van tabaksrook in den aarsdarm door middel van een tabakspijp. PKN 27 (106), blz. 1624-1627.
• Stam, R. D., 2007. Tonpfeifenimporten aus Holland. Knasterkopf, 19, p. 118-122.
• Stam, R. D., 2007. Vondsten uit de gracht van de waterburcht Kapellendorf. PKN 29(115), p. 1838-1844.
• Stam, R. D., 2008. Goudse pijpen uit de Lofoten. PKN 31(121), p. 2000-2002.
• Stam, R. D., 2009a. Belgium. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, 2009. P. 15-22.
• Stam, R. D., 2009b. Germany. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, p. 59-64.
• Stam, R. D., 2010. De export van pijpen uit het Westerwald over Nederlandse havens in de 19e eeuw en de rol van han-
delshuizen. PKN 32(127), p. 2200-2212.
• Stam, R. D., 2010. Aanvulling op ‘Goudse pijpen uit de Lofoten’. PKN 32(128), p. 2240-2241.
• Stam, R. D., 2012. Some aspects of the social history of pipe making in the nineteenth century Netherlands. Journal of the
Académie Internationale de la Pipe 5, p. 87-90.
• Stam, R. D., 2013. De Nederlandse pijp in handelsboeken. PKN 36 (140), p. 24-28.
• Stam, R. D., 2013. The import of Dutch pipes in Germany in the 17th and 18th century. Journal of the Académie Internatio-
nale de la Pipe 6, p. 133-139.
• Stam, R. D., 2013. Waarom de ontwikkeling van de pijpennijverheid in België zo anders was als die in Nederland. Jaarboek
PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2013, p 33-49.
• Stam, R. D., 2014. Een Jonaspijp uit Keulen. Jaarboek PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen 2014, p. 19-
20.
• Stam, R. D., 2014. De Belgische export en import van pijpen na de Belgische onafhankelijkheid. Jaarboek PKN, Stichting
voor onderzoek historische tabakspijpen 2014, p. 75-85.
• Stam, R. D., 2014. Is het bijmerk een betrouwbaar dateringskenmerk. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische

A

518 |

Tabakspijpen 2014, p. 99-102. A
• Stam, R. D., 2015. Some aspects of the social history of Dutch pipe makers in the seventeenth and eighteenth centuries.

Journal of the Académie Internationale de la Pipe 8, p. 9-12.
• Stam, R. D., 2015. Dutch pipes: for richer, for poorer: some preliminary notes. Journal of the Académie Internationale de la

Pipe 8, p. 63-68.
• Stam, R. D., 2015. The export of clay pipes to the Netherlands from the German firms Gebrüder Bordollo and Jacobi, Adler

& Co. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 8, p. 89-101.
• Stam, R. D., 2015. Iets over de sociale geschiedenis van de Belgische kleipijpennijverheid. Jaarboek PKN, Stichting voor

Onderzoek Historische Tabakspijpen 2015, p. 129-137.
• Stam, R. D., 2015. De sociale strijd op Belgische pijpen. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen

2015, p. 141-147.
• Stam, R. D., 2016. de betekenis van de Goudse pijp in de handel met de Ashanti en gouden Ashanti pijpen in de 19e eeuwse

politiek. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2016, p. 203-215.
• Stam, R. D., 2016. Economic consequences of war for pipe makers. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 9, p.

1-10.
• Stam, R. D., 2017. Some notes about the transfer of clay tobacco pipe technology. The Dutch route. Journal of the

Académie Internationale de la Pipe 10, p. 98-108.
• Stam, R. D., 2018. Drie Leidse pijpen uit een mal. PKN 40 (155), p. 49-53.
• Stam, R. D., 2018. Vier pijpenfabrieken uit Nimy, Maisières en Mons (België). Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek

Historische Tabakspijpen 2018, p. 167-183.
• Stam, R. D., 2019. The export of Dutch and Westerwald pipes in the nineteenth century and the beginning of the twentieth

century, Facts and questions. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 12, p…. In druk.
• Standke, B.: Tonpfeifen aus Mittweida. Kreisarbeitsstelle für Bodendenkmalpflege. Heft 2, 1992. S. 77-82.
• Standke, B., 1997. Zur Tonpfeifenbäckerei im sächsischen Grimma. Knasterkopf, 10, p.1-50.
• Standke, B., 2003. Zur Tonpfeifenbäckerei in Waldenburg (Altstadt). Knasterkopf 16, p. 118-130.
• Standke, B., 2004. Tonpfeifenfunde in der Grimmaer Töpferstrasse. Knasterkopf, 17, p. 79-82.
• Standke, B., 2007. Zur Tonpfeifenbäckerei in Altenburg. Die Pfeifenmacherfamilie Laspe. Knasterkopf, 19, p. 53-74.
• Steendijk, T., 1982. Archiefdocumenten over een 17e eeuwse Hoornse pijpmaker en het tabaksverbruik in West-Friesland in

die tijd. PKN 5 (19), p. 56-61.
• Steffens, P., 2002. The product life cycle concept: Buried or resurrected by the diffusion literature? Academy of Manage-

ment Conference, Technology and Innovation Management Division, Denver, August 2002.
• Stephan, H-G., 1995. Grossalmerode, Ein europäisches Zentrum der Herstellung von technischer Keramik, Teil II. Gros-

salmerode.
• Stephan, H-G., 1997. Tonpfeifen aus dem Rathaus von Höxter. Dokumente früher Rauchkultur. Afbeelding in Knasterkopf 10,

p. 78.
• Stolleis, M., 1992. Pecunia nervus rerum. Die Finanzfrage in der deutschen Staatsräsonliteratur des 17. Jahrhunderts.

Schriften des Italienisch-Deutschen Historischen Instituts in Trient, Band 4, Berlin, p. 21-36.
• Sudbury, J. & Jung, S. P., 2009. United States of America. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 2, p. 137-148.
• Surabian, N. M., 1995. Ob istoriy rasprostraneniya beloglynyanih kuritelnih trubok v Sankt-Petersburge. p. 88-105.
• Surabian, N. M., Kügler, M., 1997. Tonpfeifen des 17. Und 18. Jahrhunderts aus St. Petersburg. Knasterkopf 9, p. 73-85.
• Suzuki, B. T., 2004. Die Versorgung Holländischer Auswanderer in Japan im 17. und 18. Jahrhundert. Knasterkopf 17, p.

60-66.
• Suzuki, B. T., 2011. Dutch influences on the Japanese smoking habit. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 4, p.

39-43.
• Svitlana, B. 2012. Turkish pipes as the part of maritime connections of the Black Sea area of East Europe. Paper presented

at the 28th Congress of the Académie Internationale de la Pipe at the 25th of September 2012.
• Sypesteyn, C. A. van, 1888. Holland in vroegere tijden. Merkwaardige personen en schetsen uit het maatschappelijk leven.

Den Haag.
• Szalay Emőke, P., 2009. Clay pipes of Debrecen. Exhibition catalogue. Debrecen.
• Szill, H., 2001. Tonpfeifenfunde aus Erding. Knasterkopf 14, p. 13-19.
• Szill, H., 2002. Tonpfeifenfunde aus Erding. Teil 2. Knasterkopf 15, p. 51-64.
• Tardy, J., 1979. Les poteries et les faïences Françaises. Paris.

| 519

• Tate, B., 2010. Archeologists in New York uncover tobacco pipes dating back to the 17th century. http://pipesmagazine.
com/python/pipe-news/archeologists-in-new-york-uncover-tobacco-pipes.

• Tatman, C., 1996. An 18th-century Dutch pipe bowl from London. SCPR 50, p. 46-47.
• Taylor, P., 2017. Tobacco consumption in England in the 1570’s: A fresh look at William Harrison’s evidence. SCPR Newslet-

ter 91, p. 29-32.
• Taylor, P., 2017b. Importing Dutch pipes into Scotland: Negotiating the customs system. SCPR Newsletter 92, p. 28-30.
• Taylor, P. 20… ‘Excise taxation and the Early English Tobacco Pipe Industry’, Clay Pipe Research, 4, p. ..... In druk.
• Teichner, F., 1998. Tonpfeifenbäcker in Berlin und Brandenburg: Bodenfunde von der Westkurtine der Spandauer Zitadelle.

Ethnographisch-archäologische Zeitschrift. 39, p. 353-365.
• Teichner, F, 2001. Tonpfeifenbäcker in Berlin und Brandenburg 2: Bodenfunde aus Berlin, Königs Wusterhausen, Kloster

Zinna und Potsdam. Ethnographisch-Archaeologische Zeitschrift 42(2), p. 265-304.
• Tenold, S., 2009. Vernon’s product life cycle and maritime innovation: Specialised shipping in Bergen, Norway, 1970-1987,

p. 700-786.
• Thackeray, J. F. & van der Merwe & N. J., van der Merwe, T. A., 2001. Chemical analysis of residues from seventeenth-centu-

ry clay pipes from Stratford-upon-Avon and environs. South African Journal of Science 97, p. 19-21.
• Thibault, M., 1993. Débitans de tabac, Quatre siècles d’histoire. Paris.
• Thier, B., 1990. Die Tonpfeifenfunde aus der Karlsburg in Bremerhaven (1672-1680). Knasterkopf 3, p. 1-16.
• Thier, B., 1991. Die Tonpfeifenfunde aus der Gräfte der Burg Lüdinghausen. Knasterkopf 4, p. 4-12.
• Thier, B., 1993. Die spätmittelalterliche und neuzeitliche Keramik des Elbe-Weser-Mündungsgebietes. Ein Beitrag zur Kultur-

geschichte der Keramik. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet, Band 20, p. 302-308 und 493-502.
• Thomas, M. S., 1935. Onze IJslandsvaarders in de 17e en 18e eeuw. Amsterdam.
• Tielhof, M. van, 2002. Een open economie, in voor- en tegenspoed. De economische ontwikkeling van Holland. In: Nijs, T. de

& Beukers, E. Geschiedenis van Holland, deel 2. 1572-1795, p. 135-180. Hilversum.
• Tietjens, P., 1991. Eine Töpfereiabfallgrube aus dem Jahre 1776 in Bad Oldesloe. In: Jahrbuch für den Kreis Stormarn 1991,

9/1991. Husum, 1991, S. 112-138. Knasterkopf 4, p. 25.
• Tijmstra, F., 1984. Kleipijpen gebruikt bij de tabaksrookklisteer. PKN 7 (25), blz. 12-14.
• Tijmstra, F., 1986. De pijpenmarkt te Amsterdam. PKN 9(34), p. 32-34.
• Tijmstra, F.; Meulen, J. van der, 1988. De kleipijp als bodemvondst. Beknopt overzicht van de belangrijkste pijpenmaker-

scentra in de 17e en 18e eeuw. Leiden.
• Tillie, J., 1992. Le Tabac de Dunkerque. Dunkerque.
• Tiri, W., 2005. Een non die een pijpje roken kon? Een Goudse pijp uit de abdij van Roosendael te Sint-Katelijne-Waver.

Opgetekend Verleden 3. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie, p. 72-75.
• Tomka, G., 2005. Die Archäologische Erforschung der Tonpfeifen in Ungarn. Ein Kurzübersicht. Knasterkopf 18, p. 73-79.
• Tomka, G., 2009. 17th century clay pipes in Hungary – 10 years after. Contribution to the 25th conference of the Académie

International de la Pipe. Budapest 7-11 October 2009.
• Tomka, G., 2010. Clay pipes in Hungary from the 17th century: 10 years on. Journal of the Académie International de la Pipe

3, p. 1-11.
• Toms, H., 1990. Landesherrliche Verordnungen über die Markierung von Tonpfeifen im Raum Niedersachsen. Knasterkopf

3, p. 20-31.
• Tupan, H. R., 1980. De Groninger tabakspijpenmakers in de 17e en 18e eeuw. PKN 2 (8), p. 4-15.
• Tupan, H. R., 1983. Wolken van Genot. Een cultuurhistorisch overzicht van het tabaksgebruik in Nederland. Assen.
• Tupan, H.R., 1988. Groningen. In: Tymstra, F. en Meulen, J. van der: De kleipijp als bodemvondst. Leiden, p. 88-104.
• Uffenbach, Z. C. von, 1754. Merkwürdige Reisen durch Holland, und England. Deel III pp. 296-297.
• Veeckman, J., 1987. Pijpenbakken in de 18e eeuw. Scharnier, periodiek informatieblad over de opgravingen en restau-

ratiewerkzaamheden, kathedraal van Antwerpen, nr. 2.
• Veen, M., 1986. Vervoer en reparatie van pijpenmakersgereedschap. PKN 9 (34 ), p. 46-47.
• Veer, M. van der, 2016. Transport via water, spoor en wegen. In: Verkaaik-Hogervorst, I. Het leven in Gouda, nummer 13.

Gouda.
• Veit, R., 2002. Digging New Jersey’s past. Historical archaeology in the Garden State. New Jersey.
• Veluwenkamp, J. W., 2000. Archangel. Nederlandse ondernemers in Rusland, 1550-1785. Groningen.
• Verhage, B., 1994. Grondslagen van de marketing. Houten.
• Vernon, R., 1966. International investment and international trade in the product cycle. The Quarterly Journal of Econom-

A

520  |

ics, Vol. 80 (2), p. 190-207. A
• Verrocchio, V., 2009. Le pipe dall’ex carcere di San Domenico a L’Aquila. Materiali per una tipologia. Archeologia Postmedie-

vale 13, p. 243-263.
• Versluys, L., Het kleiboek, oude technieken en nieuwe mogelijkheden. Leuven, 1981.
• Volpe, L.S., 1994. Informe sobre pipas de caolin en Rosario. Arqueologia Urbana de Rosario. Publicación interna no 1.
• Vos, A. D., 2012. Onderwaterarcheologie op de rede van Texel. Waardestellend onderzoek in de westelijke Waddenzee

(Burgzand). Amersfoort.
• Vries, J. de, 1963, 1965. De statistiek van de in- en uitvoer van de Admiraliteit op de Maaze 1784-1793. Economisch His-

torisch Jaarboek, 29, p. 188-259 en 30, p. 236-307.
• Vries, J de, 1993. The labour market. In Davids, K. en Noordegraaf, L., 1993. The Dutch economy in the Golden Age. Amster-

dam.
• Vries, J. de en Woude, A. van der, 1995. Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische groei. Amster-

dam.
• Vyšohlíd, M., 2007. Finds of clay tobacco pipes from Námĕstí Repunliky in Prague’s New Town. Studies in Post-Medieval

Archaeology 2, Prague, p. 275-304.
• Wacke, A., 2014. The clay tobacco pipe collection from Hólar, Iceland. Doctoraalscriptie Universiteit IJsland, 99 p.
• Walker, I. C., 1966. A pipemaker’s mark from Gouda, the Netherlands – Then and now. American Antiquity 31(5).
• Walker, I. C., 1971. Nineteenth-century clay tobacco pipes in Canada. Ontario Archaeology 16.
• Walker, I. A., 1971. An archaeological study of the clay pipes from the King’s Bastion Fortres Louisburg, Occasional paper in

Archaeology and History, 2. Canadian Historic Sites. Ottawa, p. 56-122.
• Walker, I. C., 1975. The potential use of European clay tobacco-pipes in west African archaeological research. West African

Journal of Archaeology 5, p. 165-193.
• Walker, I. C., 1976. Clay pipes from the fortress of Louisburg. Archaeology 20(3), p. 187-193.
• Walker, I. C., 1977. Clay Tobacco Pipes, with particular reference to the Bristol industry. Canada.
• Walker, I. C., 1980. The Central European origins of the Bethabara, North Carolina clay tobacco-pipe industry. In Davey, P.

The archaeology of the clay tobacco pipe IV. BAR International Series 92. P. 11-70.
• Walker, I. C., 1983. Nineteenth-Century clay tobacco-pipes in Canada. In: Davey, P.: The archaeology of the clay tobacco

pipe, VIII. America. Bar International Series 175, p. 1-88.
• Walter, R., 2003. Wirtschaftsgeschichte. Vom Merkantilismus bis zum Gegenwart. 4. Auflage, Köln.
• Walkiewicz, B., Kamiński, 1996. Fajki gliniane z badań archeologicznych ratusza w Kołobrzegu. Materiały Zachodniopomor-

skie, 42, p. 389-399.
• Walkiewicz, B., 1999. Jednorodne fajki gliniane z badań archeo;ogiczych na terenie podzamcza w Azczecinie. Materialy

Zachodniopomorskie XLVI, t 46, p. 287-304
• Walkiewicz, B., 2000. Fajki Gliniane z Badan Archeologicznych przy ulicy Szyperskiej 21 w Poznaniu. Wielkopolskie Spra-

wozdania Archeologiczne, p. 291-296.
• Walle, R. Van de, 1981. 19de-Eeuwse pijpenhandel in Gent. Stadsarcheologie Gent 5 (3), p. 5-16.
• Wallin, A. L., 1983. Datering med hjälp av kritpipor. Fornvännen 78, 1983.
• Walter, R., 2003. Wirtschaftsgeschichte. Vom Merkantilismus bis zum Gegenwart. 4. Auflage, Köln.
• Weidner, M., 1997. Die Tonpfeifen aus zwei Lübecker Grabungen. Eigen uitgave.
• Weidner, M., 1999. Tonpfeifen aus der Elbe. Offa 56, p. 375-386.
• Weidner, M., 1999. Archäologische Funde vom Rendsburger Neuwerk. Knasterkopf 12, p. 4-13.
• Weidner, M., 2000. Tonpfeifenfunde von Maes bei Maasholm. Knasterkopf 13, p. 29-42.
• Weidner, M., 2003. Tonpfeifenfunde aus der Hamburger Reichenstrasse. Knasterkopf 16, p. 159-164.
• Weitzel, T., Kügler, M., 2004. Tonpfeifenfragmente – Eine Materialvorlage zur Streufunden im Embder Ortsteil Barenburg.

Knasterkopf 17, p. 83-87.
• Weitzel, T., 2005. Tonpfeifen aus dem Depot des Ostfriesischen Landesmuseums in Embden. Knasterkopf 18, p. 129-134.
• Welling, G. M., 1998. The prize of neutrality. Trade relations between Amsterdam and North America 1771-1817. Amster-

dam.
• Wennekes, W., 2001. Gouden Handel. De eerste Nederlanders overzee en wat zij daar haalden. Amsterdam.
• Werz, B., 2004. Een bedroefd en beclaaglijck ongeval. De wrakken van de VOC schepen Oosterland en Waddinxveen (1697)

in de Tafelbaai. Zutphen.
• Wessels, H. F., 1939. Gouda. Proeve van een stadsmonografie. Utrecht.

| 521

• Westerhoff, R, 1860. Oudheidkundige verhandeling en aantekeningen betreffende de kleine rookpijpjes. Groningen.
• Westermann, J. C., 1943. Een memorie van 1751 over de tabaksindustrie en de tabakshandel in de Republiek. Economisch

Historisch Jaarboek, 22, p. 68-81.
• Westing, H. van, 2006. Artefactos del período de ocupatión holendesa del Fuerte Orange (Brasil). http://www.newholland-

foundation.nl/teksten/salamanca.2006.westing.pdf.
• White, S. D., 2003. Sandal Castle Yorkshire. Presentation of the clay pipes from Sandle Castle. SCPR congress, 21 and 22

september 2002, Coalport, Shropshire. Knasterkopf 16, p. 9.
• White, S. D., 2004. The dynamics of regionalisation and trade: Yorkshire clay tobacco pipes c1600-1800. The Archeology of

the Clay Tobacco Pipe XVIII, Edited by Peter Davey and David A. Higgins. BAR British Series 374.
• Wijsenbeek-Olthuis, T, F., 1985. Boedelinventarissenonderzoek. Bronnen, methodologie en eerste resultaten. New Nether-

land Studies. KNOB bulletin 84 (2/3), p. 130-135.
• Wilts, A., 1996. Starker Tobak. Tabakgenuss und Tabakverbote in Konstanz und am Bodensee im 17. und 18. Jahrhundert.

Knastekopf 8, p. 45-50.
• Wirth, K. & Teutsch, F., 2007. Dem nichts ein Stückchen Näher. Eine Kultur löst sich in Luft auf. Knasterkopf 19, p. 75-84.
• Wirth, K., 2009. Funde von Tonpfeifen in Mannheim, C 4.8; 9a;9b (BW2008-16). Vortrag, Arbeitskreis zur Erforschung der

Tonpfeifen, Augsburg, 2009.
• Wit, B. de, 2004. Op Hoop van Zaken. De industrialisatie van Gouda 1813-1913. Gouda.
• Witkowska, T., 2005. Der Handel mit Rostiner Tonpfeifen aufgrund Archäologischer Funde. Knasterkopf, 18, p. 39-42.
• Witte, Ch, 1998. Tonpfeifenfunde in Tönning. Knasterkopf 11, p. 56-74.
• Wulzinger, W., 1996. Pfeifenfunden in der Hamburger Neustadt. Ongepubliceerde aantekeningen, 4 p.
• Yamin, R., 2000. Tales of five points: Working-class life in Nineteenth-century New York. Part 5. Clay tobacco pipes. Pennsyl-

vania.
• Zając, J. & Zimmermann, E., 2011. Fajki gliniane. Gdynia.
• Zanden, J. L. van, 1985. Kosten van levensonderhoud en loonvorming in Holland en Oost-Nederland 1600-1850. De voor-

beelden van Kampen en Alkmaar. Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 11., p. 309-323.
• Zanden, J. L. van, 1987. De economie van Holland in de periode 1650-1805: groei of achteruitgang? Een overzicht van bron-

nen, problemen en resultaten. Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 102, p. 562-609.
• Zanden, J. L. van, 1993. Economic growth in the Golden Age. The development of the economy of Holland, 1500-1650. In

Davids, K. en Noordegraaf, L., 1993. The Dutch economy in the Golden Age. Amsterdam.
• Zanden, J. L van., 1999. Wages and the standard of living in Europe, 1500-1800. European review of economic history 3. p.

175-197.
• Zanden, J. L. van & Riel, A. van, 2000. Nederland 1780-1914. Staat, instituties en economische ontwikkeling. Meppel.
• Zeebroek, I., e.a., 2010: Een 18de-eeuwse wraksite op de Buiten Ratelzandbank (Belgische territoriale wateren) (I): multidis-

ciplinair onderzoek van het vondstmateriaal. Relicta, 6, p. 237-307.
• Zimmermann, E., 1990. Fajki Z Badań Archeologicznych W Rzucewie. Gdańsk.
• Zimmermann, E., 1992. Wybrane zagadnienia z dziejów fajki glinianej. Gdańsk.
• Zimmermann, E., Kügler, M., 1992. Die Marken auf den Tonpfeifen der Fabrik in Rostin. Knasterkopf 6, p. 15-20.
• Zimmermann, E., 1994. Fajki Gliniane. Klubu Kolekcjonerów Fajek Glinianych, Gdańsk.
• Zimmermann, E., 2012. Fajka jako dzieło sztuki. Gdyni.
• Žvirblys, A., 2008. XVII-XIX a. Molinės pypkės Vilniaus Žemutinės pilies Teritorijoje. Vilnius.

A

522 |

Dankwoord

Toen ik van de middelbare school afkwam wilde ik geschiedenis of archeologie gaan studeren.
Die interesse was mij door mijn ouders ingegeven en door goed geschiedenisonderwijs op de
lagere school en de middelbare school versterkt. Maar helaas vonden mijn ouders dat een andere
opleiding meer kansen op een baan zou opleveren. Het werd biologie. Toch bleef de liefde voor
geschiedenis en archeologie voor mij belangrijk. Vooral het Duitse steengoed boeide mij. Om
daarover meer te leren zocht ik af en toe naar scherven langs de rivier. Na een dag zoeken had ik
voldoende materiaal om te determineren en mijn kennis te vergroten. Toen onze zoon Maarten
tien jaar was nam ik hem af en toe mee op deze strooptochten. Maarten vond daar pijpenkopjes.
Leuk voor hem dacht ik, maar toen hij zelf bij Leiderdorp aan het zoeken was geweest en met
een pijpenkop thuis kwam met daarop in reliëf de Slag van Sedan, waar Napoleon III zijn sabel
overdroeg aan Wilhelm van Pruisen, raakte ik zo geïnteresseerd dat ik hem gevraagd heb of ik
mee mocht doen. Na samen interessante vondsten gedaan te hebben in Nederland, Frankrijk en
Duitsland en samen een eerste artikeltje geschreven te hebben kwam Maarten in de puberteit
en ben ik alleen verder gegaan met verzamelen en schrijven. Maarten, dank je wel voor deze
prachtige liefhebberij en dank dat je mij als paranimf begeleidt.

Mijn liefhebberij ontwikkelde zich steeds verder, mijn verzameling groeide en zo ook het
aantal publicaties. Aanvankelijk was het niet eenvoudig om voldoende inzicht te krijgen in dit
onderzoeksveld, dat veel omvattender en complexer was dan ik dacht toen ik eraan begon. Het
was dan ook fijn dat er een organisatie was en nog steeds is die verzamelaars en onderzoekers
verenigt en ondersteunt: de ‘Pijpelogische Kring Nederland’, thans geheten ‘PKN, Stichting voor
onderzoek historische tabakspijpen’. Vooral met mijn leermeesters Hans van der Meulen, Fred
Tijmstra, Ron de Haan, Piet Smiesing, Freek Mayenburg en Jos Engelen heb ik veel gesprekken
gehad die mij zeer geholpen hebben. Maar ook vele andere contacten, die hier niet allemaal
genoemd kunnen worden, waren waardevol en verrijkend. Ook de contacten in de eerste jaren
met Don Duco hebben veel bijgedragen aan het verwerven van de benodigde kennis. Hen allen
wil ik dan ook hartelijk danken.

Al snel ben ik ook aan de bijeenkomsten van de Duitse ‘Arbeitskreis zur Erforschung der Tonpfeifen’
deel gaan nemen en heb ik artikelen voor het blad ‘Knasterkopf’ geschreven. Deze bijenkomsten
en de contacten met en informatie van onderzoekers als Martin Kügler, Rüdiger Articus, Natascha
Mehler, Ralf Kluttig-Altmann, Walter Morgenroth, Michaela Hermann en Andreas Heege hebben
veel inzicht gegeven in de Duitse kleipijpenproductie en ook in de export van Nederlandse pijpen
naar (vooral) Duitstalige gebieden. Ook de latere contacten met de Berlijnse archeoloog Bertram
Faensen waren van veel belang. Ik ben hen allen dankbaar voor de collegialiteit en de informatie
en inzichten die ik door hen verkregen heb.

A

| 523

Kort na de eeuwwisseling constateerde ik dat de economische en sociale geschiedenis van de
kleipijpennijverheid onvoldoende in beeld was gebracht. Maar, om dat te beschrijven is er meer
nodig dan een paar artikeltjes. Ik heb toen contact opgenomen met Jan Luiten van Zanden omdat
ik vond dat er dan ook maar de tucht van een proefschrift overheen moest. Aanvankelijk was het
mijn bedoeling om de economische en sociale geschiedenis van deze nijverheid te beschrijven
vanaf haar ontstaan tot aan de beëindiging daarvan in het begin van de 21e eeuw. Ook wilde
ik de, met de Nederlandse pijpennijverheid sterk contrasterende, Belgische pijpenproductie
meenemen. Al spoedig werd door Jan Luiten het onderwerp beperkt tot de lange 17e en 18e
eeuw. De Belgische pijpennijverheid is inmiddels door mij in een vijftal artikelen in jaarboeken
van de PKN beschreven. De 19e en 20e eeuw zullen hopelijk nog volgen. Met name hiervoor heb
ik van Lodewijk van Duuren veel materiaal ontvangen en heb ik gesprekken met hem daarover
gevoerd die bijgedragen hebben aan de wil om een proefschrift te schrijven. Heel veel dank
daarvoor. Een eerste resultaat zal dit jaar gepubliceerd worden in het ‘Journal of The Académie
Internationale de la Pipe 12’.

Om de ontwikkeling van de pijpennijverheid goed te kunnen beschrijven moest ook de export in
beeld gebracht worden. Daartoe zijn honderden archeologische publicaties van over de gehele
wereld verzameld en zijn de vondsten nader bekeken. Het bleek al snel dat in de meerderheid
van deze publicaties ernstige fouten gemaakt waren met determinatie en toeschrijving. Ik heb
toen Jan van Oostveen gevraagd mij daarbij te helpen. Dat was ook voor hem een heel werk
en ik ben hem zeer dankbaar daarvoor. De resultaten zijn nu opgenomen in de database en
zijn te bekijken op www.tabakspijp.nl. Dit was het eerste fundament dat nodig was voor deze
dissertatie en klaar moest zijn voordat de teksten geschreven konden worden.

Een tweede tekort aan kennis was dat de verschillende Nederlandse productiecentra onvoldoende
systematisch in beeld waren gebracht. Gelukkig had Jan van Oostveen al het voornemen om
hieraan te beginnen. Samen hebben wij in 2011 het boek ‘Productiecentra van Nederlandse
kleipijpen” uitgebracht. Jan, heel fijn dat wij dit samen hebben kunnen doen.

Ook ben ik lid geworden van de Académie Internationale de la Pipe en ben ik daar later
bestuurslid en voorzitter van geworden. Vooral toen de Académie in 2007 los kwam van de Franse
tabaksmonopolist Altadis en de zetel van Parijs naar Liverpool verhuisde, werd deze organisatie
het belangrijkste internationale forum voor de bundeling van kennis en wetenschappelijk
onderzoek over de pijp. Al snel hebben Peter Davey en ik een project opgezet om de productie,
import en export van een groot aantal landen van kleipijpen in beeld te brengen. Dit heeft
geresulteerd in 19 landensamenvattingen die gepubliceerd zijn in het ‘Journal of The Académie
Internationale de la Pipe 2’ in 2009. Dit overzicht is het derde fundament dat eerst moest
worden gelegd voordat het mogelijk was het onderzoek voor deze dissertatie te doen. Voor de
veelvuldige uitwisseling van ideeën en kennis met ondermeer Peter Davey, David Higgins, Susie

A

524 |

White, Dennis Gallagher, Kath Adams, Anna Ridovics, Arne Åkerhagen, Maurice Raphaël, Barney
Suzuki, Felix van Tienhoven, Hakon Kierulf en André Leclaire ben ik zeer dankbaar.

Ook contacten binnen de Sociëty for Clay Pipe Research, zoals met Peter Taylor over de vroegste
geschiedenis van de pijpennijverheid en met een aantal leden die ook lid zijn van de Académie,
zoals Peter Davey, David Higgins en Susie White, waren zeer waardevol. Veel dank voor jullie
stimulerende bijdragen.

In 2011 heb ik het voorzitterschap van de PKN op mij genomen. Samen met mijn mede
bestuursleden, Bert van der Lingen, Ron de Haan, Arjan de Haan, Ewout Korpershoek en
Arthur van Esveld en aanvankelijk ook Rens Hooyenga hebben wij ervoor gezorgd dat de PKN
een jaarboek kon gaan uitgeven met vooral wetenschappelijke artikelen. Hierin zijn een aantal
zeer waardevolle bijdragen gepubliceerd die van veel belang waren bij het schrijven van dit
proefschrift. Ik ben dan ook dankbaar voor deze bijdragen en voor de vele interessante discussies
die wij gehad hebben.

Naar mijn Hoogleraar en promotor Jan Luiten van Zanden gaat mijn bijzondere dank uit. Zijn
stimulerende commentaren en zijn geduld met dit lange proces hebben veel geholpen. Ook is
het goed dat hij de breedte van het onderzoek beperkt heeft tot de 17e en 18e eeuw. De leden
van de leescommissie, de Hoogleraren Keetie Sluyterman, Maarten Prak, Jos Bazelmans, Ariadne
Schmidt en Oscar Gelderblom wil ik danken voor hun opbouwende opmerkingen.

Ook in mijn persoonlijke omgeving heb ik van veel vrienden veel steun en belangstelling mogen
ervaren voor dit onderwerp, dat niet voor iedereen vanzelfsprekend interessant is. Jolanka van
der Perk wil ik danken voor haar hulp met het rekenwerk en de schema’s, Dick de Vos voor zijn
hulp met statistische methoden en Bert van der Lingen, Arjan de Haan en Reindert Lenselink
voor het maken van foto’s en Kath Adams voor Engelse correcties. Ook het Museum Gouda, het
Mauritshuis en het Historisch Museum Den Briel voor een aantal van de foto’s.

Mijn dierbare vriend Frits wil ik danken voor de vertaling van de conclusies, zijn voortdurende
belangstelling en voor het feit dat hij mij ook steunt als paranimf.

Maar het meest dankbaar ben ik wel voor de steun die ik van mijn lieve vrouw Thera heb gehad. A
Zowel mentaal als ook concreet bij het corrigeerwerk en het vinden van literatuur. Marguerite wil
ik hartelijk danken voor haar hulp bij de technische redactie, het drukken en het uitgeven. Voor
Thera, Marguerite en Ramon, Maarten en Ellis en onze kleinkinderen Philip, Victor, Benjamin
en Olivier moet het een hele opgave geweest zijn om een man, vader, schoonvader en opa te
hebben die soms wel eens meer belangstelling voor pijpen leek te hebben dan voor andere
zaken.

| 525

Curriculum Vitae

Rudolf Diederick Stam, geboren 20-12-1947 in Amsterdam. Gehuwd, twee kinderen en vier
kleinkinderen.

Na mijn HBS-B opleiding ben ik in 1965 Biologie gaan studeren aan de Katholieke Universiteit
Nijmegen. Na mijn kandidaatsexamen in 1968 heb ik mijn opleiding voortgezet aan de
Rijksuniversiteit Leiden en aan de Universiteit van Bloemfontein. Nadat ik mijn militaire
dienstplicht vervuld had, heb ik in 1977 in Leiden mijn doctoraalexamen biologie gedaan, met
een extra bijvak organisatiesociologie. Hoofdvakken waren dierecologie en vegetatiekunde.
Naast mijn studie heb ik diverse functies in het studentenleven vervuld, waaronder lid van het
dagelijks bestuur van de Leidse Studentenfederatie, een overkoepelend orgaan van alle Leidse
studentenorganisaties en van het landelijk bestuur van de humanistische studentenvereniging
Socrates.

Van 1977 tot 1981 heb ik gewerkt als directeur van het Wetenschappelijk Bureau van D66 en
was ik twee jaar lid van de Begeleidingscommissie van het Sociaal en Cultureel Planbureau.
Daarna heb ik in verschillende beleidsadviserende en leidinggevende functies gewerkt, eerst bij
het Ministerie van CRM en later bij het Ministerie van Landbouw. Ik ben daar vooral werkzaam
geweest op het gebied van natuurbehoud en ruimtelijke ordening, milieu en water en de
beleidsafstemming met andere overheden. In ben ik 2012 gepensioneerd.

Naast mijn studie en baan ben ik dertien jaar instructeur rotsklimmen geweest en ben ik
van 1978-1990 lid van de gemeenteraad geweest in Leiderdorp, waarvan de laatste acht jaar
fractievoorzitter. In de periode 1991-1999 ben ik zeven jaar lid geweest van Provinciale Staten
van Zuid-Holland. In die periode was ik ook vicevoorzitter van de Bijzondere Commissie voor de
Afvalstoffen (de enige parlementaire enquête op provinciaal niveau). In 1999 ben ik benoemd tot
lid in de Orde van Oranje-Nassau.

In 2011 heb ik het voorzitterschap van de PKN, Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen
op mij genomen en vanaf 2014 ben ik voorzitter van de Académie Internationale de la Pipe.

A

526 |

A

| 527