2.1.1 3.2.2 1. Bekenaet nepetek ku kemil adeh, bacak cerite teladan de biog. 2. Senarei peneajar de engkek kep ju cerite ku kemil. 3. Beh cenatat kateh bob lenateh. Ektiviti Paknyak nek, pai kiingat, mase naiet nandang nu deg kawat iapak, Wak Ain mong kiburuk kawat iapak ajeh kiog kucig-kucig ilei cakcak ku kateh pingat de samak. “Yama enjun og atak cakcak kateh pingat seku ajeh?” Wak Ain kitanyak nu iamek. “Tok le bekah nej pingat amek doh. Amen tok, dij loh pingat amek,” kiurok ya iamek. Mase pen teros belaluk. Alaupen caknak tik saruk mase cakcak, kedokan tiktok nej pingat ru cawat de bekah. Tok leu ju kenjeh, mase jug ju kerjak, Bah Man ru Wak Lia ubai kekjet mende baineng Wak Ain kiman jehuk-jehuk, bende-bende de tajap rah yuj, tukul ru gergaji. Iapak kitanyak nu ikenon, “Ain, ma hek beh deh? Bahaye hek man ru bende-bende seku adeh,”. Ilei kikerek begeiharok ikenon kiperhol arap-arap ajeh ju kateh stor. “Eng ha beh pingat, mangkok ru cawat ha apak ru amek. Eng ya raknak pigoidoh, tokloh terik eng nghakek, eng belik ha jerkek. Neng hunen, nyanyak apak kenak cip nu kedei ha belik pingat atak,” urok Wak Ain. Bah Man ru Wak Lia naikekjet gerteg ha jenawap Wak Ain ajeh. Ubai kenjip besalah mende ubai layan tok bor nu apak bai. Mungot ajeh, Bah Man kicap teg iapak, kianj nu mije caknak. Wak Lia kibersop ibelok canak. Wak Ain memerip noh kineng ha iapak ru iamek, kedokan tok kitanyak ma-ma. Ilei kikerakmik mende kikep gei ku englag iatak ru cakcak samak. Iapak pen tok kipanei yama ikenon ru imengsau haj naibeubah kelakuk. “Huper doh eng pej ye pingat jehuk ru cawat awat ajeh ye pak?” tanyak Wak Ain nu iapak. Iapak had kidengoh ikui mende kikenjip had sedeh kateh isengik. Duniak Cerite 93
Menules Doa Numom Kawat 1. Bacak rangka cerite ru og iserengkol ku kemil adeh. 2. Tules nanek cerite teladan jijoi peneajar de biog. Ektiviti Nanek kapal kikarap mende ya jear. Had nar urag kawat taleh de tik sui. Telas ajeh nej, keral petame kidoa kisemanj ha deg, penakei ru caknak. Ma de kisemanj, dij kikep. Doa keral kedue mahentok de mong. Doa keral petame, dek mong caknak. Tok leu ju kenjeh, mong kening jehuk kibepelek kicuwai tok nyak ju keral pertama. Idoa temakbul, mong nanek kapal kilek de karap. De tik sui had numom kerdor. Ubai pen bai jegjeg. Ihuperdoh, mong nanek kapal ku beg teu. Keral pertama adeh kihuj ru ikenah ubai hawes pulau ajeh. Ubai tok panei ma ha beh. Jadik, baikot penutos hod bedoa taleh haneng doa bok de had bor. Doa keral kedue lekat mahentok de mong. Nanek jis, keral petame kidoa kisemanj nanek kapal dek ilei ru ikenah naikep wes pulau ajeh. Doa keral kedue, mahentok de mong. Nu mingguk telas ajeh, keral petame kidoa kihod nanek kerdor kaha pejadik ikenah. Iserengkol? 1. Hik agok hikenjip sumbong amen hibejaye. 2. Hik agok hisip jasak mai de bekurban ha jenaye hik. 3. Hik hodloh besukur ru reski de hikep. Peneajar 3.2.1 2.1.2 Duniak Cerite 94
Seni Engrok 1. Dindang syaer ku kemil adeh gunak nada ru gerak berog de sesuei. Ektiviti 2. Tules peneajar de engkek kep ju syaer adeh. Syaer Bengsat Gertegloh kekawat syaer eng adeh, Syaer bengsat ikhlas ju nus kateh, Cerite ha kesah sinui hik adeh, Agok mudah tepedaye ru penateh. Seleneu hires hodloh setie, Mende mai senalo naipetiye, Beh bor hodloh hik usahe, Nus nej pernyak sedaye-upaye. Amen bekawat, agok bekatik, Binyek bekawat bidek ha hik. Mong musuh susah isengik, Perwer sikap hasad ru dengkik. Agok cacek alaupen hik kayak, Hodloh hipupok sikap nyanyak, Kelakuk niknej hodloh bipernyak, Amen hinyek res halei ku duniak. Dindang syaer loi had padeh, Mai nyak mai rek bei madeh, Harap rimdij kep penengham adeh, Bengsat de bor, agok hisedeh, 4.1.2 3.4.1 (Adaptasi ju Syair Nasihat ya Roslan Madun) AUDIO 12 Duniak Cerite 95
Tatamengwal Engrok Peninyap 1. Kenal pasti engrok peninyap kateh nepetek ku kemil. 2. Kelaskan engrok peninyap de bikep samak mong engrok gop atao engrok mai biyeg. Ektiviti “Eng nggenmar nanek sukan de ekstrem ru mencabar. Imulak ajeh, eng had sukak-sukak ha cubak kedokan telas ajeh eng teros ngminat ha mennan ajeh lei hunen. Ju kenjeh, amen mong taleh mase teutame dui ru mungot, eng an man papan selaju lei honj”. Mende had ya menat, Irsyad kimuj penetanding meluncur papan selaju. Biasak, hergak skateboard de lenkap ajeh kateh leningkong RM400 lei RM500. Alaupen sukan ajeh pekare de lasak, Irsyad kiurok ilei ya biasak kiyog ru kicarel mase kimuman ajeh. “Eng tok pernah ngserik. Yog ajeh bende de biasak amen engkek man sukan adeh. Ma de penteng, engkek hodloh kuasai teknik ru care mendarat de betol,” urok Irsyad. Engrok peninjam Bahasa kilek 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 5.4.1 3.4.1 Duniak Cerite 96
Cerngai ru Belwal 1.3.1 3.2.1 1. Paham dailog ku kerop ru bebincang ma itugas doktor veterinar? 2. Hurei penenteng jenagak menatag daknek. Ektiviti KERENJAK RU HOD BEJAYE UNIT 17 Wak Ayuni: Helo, buleh eng ngbelwal ru Han Mira? Han Mira: Helo, eng Han Mira. Hek ajeh bok? Wak Ayuni: Eng Wak Yuni. Han Mira: Oh, hek Yuni! Ma ihal hek talipon eng? Wak Ayuni: Eng ngcadang ngha ajak hek nu deg eng ha seryap kerjak folio de biog ya cikgu kelemnek. Han Mira: Lempu dui adeh ka? Eng semanj maap Yuni mende eng ru amek pai jar jug ju klinik menatag. Wak Ayuni: Ma ha beh nu klinik menatag? Han Mira: Eng ngngeng kucig eng kinyik, ya nar jis kucig eng tok kicakcak. Wak Ayuni: Kucig hek kek belok nanek? Bah Biyek ka? Han Mira: Ho oh we, nyanyak eng neng Bah Biyek walah iselere caknak ru kiselei. Wak Ayuni: Nyanyak Bah Biyek cumel jeh. Hek deh ngneng ha genmar ru menatag. Han Mira: Mimang eng gemar dek menatag. We cinek eng belwal ru doktor veterinar de kirawat Bah Biyek. Wak Ayuni: Mesti sernuk hek belwal ru ilei. Tamah nej cite-cite hek hod jadik doktor veterinar. Ma de jerkek belwal? Han Mira: Ho oh sernuk, doktor veterinar kibesat nu eng ha tip jenagak kucig. Wak Ayuni: Ma itip jenagak kucig? Eng pen ha panei, mende tenek eng mong kidek kucig jugak. Han Mira: Mong memerip tip de kibesat ya Doktor Zamira cinek, iantare rah permuh kucig nar mingguk nukalik, gunak simpo atao sabun de sesuei, sediak bekas cahnoh kucig, pileh caknak de sesuei jijoi bengsat doktor ru terbuk doktor amen kucig kinyik. Sernuk eng terbuk Doktor Zamira cinek, hek paneikan cite-cite eng hod jadik doktor veterinar. Wak Ayuni: Jeoi jugak icare hod jagak kucig. Han Mira: Amen hek panei doktor veterinar deh jugak bikenal sebegei doktor menatag, enai beh tugas rah naikawal ru perlai nyaknik menatag, naipasti caknak de sesuei ru menatag daknek, nairancang kerjak pemeliharaan ru terbor mutu menatag daknek, ru naiawas pusat-pusat kuarantin menatag. Wak Ayuni: Oh begei jeh itugas doktor veterinar. Han Mira: Ho oh. Amen begei jeh, huper doh buleh har seryap folio jeh? Wak Ayuni: Borloh amen begei jeh, Agok sip talipon amen hek ha cip nu deg eng, ya. Han Mira: Ho oh. Ngngeng iceti nganj Neempog Eng Duniak Cerite 97
Menacak Doktor de Bejaye TAREH YESNOS 2 Mac 1970 TEMPAT YESNOS Gombak, Selangor KERJAK • Pegawai Perubatan Awam • Gred UD54 TEMPAT KERJAK Hospital Orang Asli, Gombak, Kuala Lumpur. SUKU KAOM • Iapak ju suku kaom Mahmeri ru iamek ju suku kaom Semai. PENEDIDEK • Sarjana Kesihatan Masyarakat (Kesihatan Pekerjaan), UKM, 2011 • M.D., UKM, 1999 MUH BETOL Dr. Izandis bin Mohamad Sayed Duniak Cerite 98
2.1.2 1.4.3 1. Bacak maklumat de biog ku kemil. 2. Beh neulas maklumat tesurat ru tesirat ku kemil ru gunak ayat de gramatis. Ektiviti CENAPEI • Anugerah Perkhidmatan Cemerlang 2004 - Jabatan Kesihatan Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur • Certified Medical Impairment Assessor - Institut Kesihatan dan Keselamatan Pekerjaan Kebangsaan (NIOSH) • Anugerah Pasukan Kawalan Tuberculosis Terbaik 2013 - Jabatan Kesihatan Selangor • Anugerah Orang Asli Berjaya 2018 - Persekutuan Orang Asli Semenanjung Malaysia (POASM) SENUMBANG ILEI • Pemegang Amanah Dana Amanah Dr Bolton 2018 • Ahli Persatuan Orang Asli Semenanjung Malaysia (POASM) • Ahli Kumpulan Fokus Meningkatkan Taraf Kesihatan Orang Asli - Kementerian Luar Bandar 2009 • Ahli Kumpulan Bengkel Meningkatkan Kemudahan Asas Sekolah Orang Asli - Kementerian Pendidikan 2015 • Penasihat Program Sukarelawan Antarabangsa - Projek Intervensi Alkohol Orang Asli, Kementerian Kewangan 2016 • Penasihat Program Yayasan Sukarelawan Siswa ke Perkampungan Masyarakat Orang Asli, Kementerian Pengajian Tinggi 2017 • Anggota Jawatankuasa Pakar - Institut Diabetes Kebangsaan (NADI) dan World Diabetic Federation on Orang Asli Project 2017 – 2020 • Anggota Jawatankuasa Kerja “Pembangunan Pelan Strategik Program Kawalan Kusta Kebangsaan 2016 – 2020” Kementerian Kesihatan • Penceramah Jemputan “Challenges in Managing Orang Asli Health” - 21st Family Medicine Scientific Conference “Empowering Primary Care towards Universal Health” 2 – 4 Ogos 2018 • Penceramah “Indigenous Children - The Way Forward” - 40th Malaysian Paediatric Association Annual Congress “Marginalised Children - Addressing the Needs Leaving No Child Behind Towards SDG” 5 – 8 September 2018 • Penceramah “Health Services by MOH for Rural Communities in Malaysia: From Orang Asli Perspective” - 20th. IMAM Annual Scientific Conference “Healthcare For Marginalised and Vulnerable Communities” 27 – 30 September 2018 Duniak Cerite 99
Menules Kerjaye Ahli Farmasi 1. Nyate bidang tugas ahli farmasi de engkek kep kateh nepetek ku kemil. 2. Beh nanek surat nu kawat ha cerite menat masig-masig kateh kerjaye penileh. Ektiviti 3.2.1 3.1.3 Kaharuddin bin Daharum kiyos ku Chenor, Pahang. Ilei biperyos ku 4 Januari 1990, ju suku kaom Semelai. Ilei kikep pendidikan awal ku Sekolah Kebangsaan Sungai Sampo, Jempol, Negeri Sembilan 1997 lei tahut 2002 ru pendidikan menengah ku Sekolah Menengah Kebangsaan Tembangau Bera, Pahang ku 2003 lei tahut 2007. Ilei kicerot berajal kateh bidang farmasi ku Kolej Kesihatan Bersekutu Sungai Buloh, Selangor 2009 lei tahut 2012. Penehidmat ilei kateh bidang farmasi bemulak ku 29 Julai 2013. Ilei kikerakjak ku Klinik Kesihatan Jengka 2, Pahang. Ilei jugak pernah kikep Anugerah Perkhidmatan Cemerlang ku tahut 2017. Kaharuddin kipileh bidang adeh mende buleh kitamah lemu penanei ha penglai ru buleh kiog penehidmat nu masarakat. Selaen ajeh, senumbang ilei kateh bidang adeh ialoh kibantuk kiog maklumat nu masarakat ha produk senihat, penglai ru genunak penglai ha capei senihat de optimum. Bidang tugas ilei mong nar rah kibeh benungkos penglai, kibeh pesanan, benglik penglai ru benarang senihat kilek serte kiuros stor. Selaen ajeh, tugas ilei jugak kiuros benekal benarang senihat kilek nu Jabatan Pesakit Luar, Klinik Kesihatan Ibu dan Anak, Klinik Desa, bahneh penamer ru Kem Kesihatan. Ku sampeng ajeh, tugas kilek rah kijagak kaunter. Kibeh neisik penglai ha mai nyaknyik, kaunseling ru pendispen penglai nu mai nyaknyik. Ilei kibesat amen hik hod bejaye agokloh beputos ase, jujor ru ikhlas kateh kaknek lemu, genagal rangkal jenaye ru hodloh hiingat reski ajeh milik Nyenang de penteng hik gigeh beusahe. Pendispen iceti tempat daknek penglai Duniak Cerite 100
Seni Engrok 1. Deklamasi sajak ru ceryak iceti sajak. 2. Bincang ru kawat ma usahe-usahe de buleh Ektiviti hik beh ha capei cite-cite ru kerjaye penileh. Sajak Ha Capei Cite-Cite Eng ngtules puisi adeh Nyiknyukloh nghod penateh Pek nghod bisanjong Had ngha og bengsat nu ratak lilei Amen hik hod capei perloi Amen hik hod ha capei jenaye Eng hod ngcap nu jenanyik Pek mungkin ngwes janyik eng Gu hik hihaberkep neempok Gu rekloh hik nu jenaye Dek semangat ru terosloh bejuang Amen hijer jis adeh Lekat buleh hitebos ku huperdoh Pek nunoh hik akuk alah Berajal ju senilap lilei Jenaye mimang hak hik Amen hik rajit beusahe Terosloh hik semanj nu Nyenang Had Ilei de Maha Kuasa Terosloh beusahe hikek peluang Tuntotloh lemu biar dek senang Agok hiwes mase de mong Agokloh berempok ru terosloh beseloh cite-cite 4.1.2 1.2.1 AUDIO 13 Duniak Cerite 101
Tatamengwal Engrok Penegas 1. Tules engrok penegas de sesuei kateh ayatayat ku kemil. 2. Bacak jenawap engkek ku ngar kelas. Ektiviti Engrok penegas ialoh engrok de bigunak ha og tenenkan atao kitegas bahgian-bahgian de tetentuk kateh ayat. Icuntoh ka, loh, tah, jugak, had, mimang, nej, pen, taleh. 1. Jok hik et terbuk Dr. Izandis hunen. 2. Ma ibidang kiberajal ku universiti entem? 3. Mureb adeh ya kep peluang kicerot pelajaran kateh bidang perenglai nu luar negara. 4. Hol bejengoi hik et nu penamer kerjaye ajeh. 5. Hek buleh hek beh amen hek beusahe ru besunggoh-sunggoh. 6. Ilei de bejaye ru bekerenjak kateh kampug adeh. 7. Bok imuh sengoi de kikep kerjak polis ajeh? 8. Tuntot lemu selagik hek mampuk. 9. Bok-bok buleh kikep kerenjak de bor amen kirajit beusahe. 10. Eng ngha et nu temuduge bomba ajeh. 11. Wak Ani ajeh de kikep kerjak ku kerajaan nyiknyuk imenang. 12. Rombongan pitak cikgu peksendok naitibak. 5.3.3 2.1.2 Duniak Cerite 102
Cerngai ru Belwal 1.2.2 3.4.3 1. Jijoi gambar ku kemil, peterang jenim de belakuk. 2. Og peniker engkek ma peranan bomba kateh masarakat? Ektiviti KERENJAK DE MULIA UNIT 18 1 3 5 2 4 6 Duniak Cerite 103
Menacak Bengsat Cikgu Sat Nu Sengik 1. Bacak ru paham engrok motivasi ju jap cikgu ku kemil ru terang iceti. 2. Pileh numon cikgu ku sekulah engkek ru beh nanek kenarang betajok "Cikgu Idola Eng". Ektiviti 2.3.2 3.4.2 Ha jadik mai bejaye, tok had usahe de beneteros tapik tenahan mental ru emosi mongloh senjate utame ha capei cenemerlang Alaupun hik ya mampuk hiyoh duniak namun agok sip ju belok asal usul hik. Banggak diri hik, agok sagak ru bangsak mai serag mende ya bitentuk ya Nyenang. Jadikloh sengoi belemu ru mulie ju hik jadik sengoi belemu tapik tok begunak Ubah sinui hik ru pelajaran ru cenempet de lasik dek hik kep sinui de bor selari ru cenabar pigoidoh. Hertak ru kenayak an kidij jugak tapik pelajaran an hik anj loi dat. Seribuk ceknip bermulak ju nanek ceknip. Biar alah ku padag lawan tapik menang ku medan peperiksaan mende sehelei sijil mampuk kiubah naseb numom ru rimdij ibangsak. Cikgu Noor a/p Dollah Cikgu Bah Goli a/l Bah Alok Cikgu Azman bin Saharudin Cikgu Rusnah a/p Bah Dadu Cikgu Mariana a/p Ali Duniak Cerite 104
3.3.1 5.3.4 Misi Penileh Eng 1. Gunak renujok tenamah, kek ru catat bidang tugas misi. 2. Jijoi cuntoh ku kemil, pileh numom misi engkek kenal ru kek imaklumat. Tules kenarang biografi hasel maklumat de engkek kep. Ektiviti Menules Imuh ✸ Imuh Nariana a/p Bah Eau ✸ biperyos ku 26 Julai 1990 ✸ ku Hospital Sungai Petani, Kedah Pendidikan ✸ kikep pendidikan awal ku sekulah Sekolah Menengah Kebangsaan Kroh Darjah 1 lei 6 ✸ kicerot berajal ku Sekolah Menengah Kebangsaan Pengkalan Hulu, Perak Tingkatan 1 lei 5 ✸ telas dij Sijil Pelajaran Malaysia kicerot berajal ku International Universiti College Of Technology Kenenjip ✸ Kimulak kerjak ku Hospital Kuala Lumpur ku wad pembedahan Plastik dan Rekonstruktif (April 2012 lei 2013) ✸ kijeg kerjak ku Hospital Raja Permaisuri Bainun Ipoh ku wad Medikal Perempuan (Ogos 2013 lei 2016) ✸ kijeg kerjak ku Hospital Tapah ku unit Hemodialisis (Mac 2016 lei hunen) Peringak ✸ kenun sulong ju nik urag beradek ✸ Ya mong peringak ✸ kijekjeg ru mai Sabah ✸ mong nanek kenon keral Bidang tugas misi ? Cenabar ✸ hod sabar ru karenah mai nyaknyik atao ya wares mai nyaknyik ✸ kenak kerjak tok tentu mase ✸ hod jagak senalo henubog bor ru rimdij mai nyaknyik Duniak Cerite 105
Jik Guru Malaysia 1. Cerngai audio ru dindang nej laguk ku kemil joi gerak berog de sesuei. 2. Bincang kateh bergu, yama kerjaye guru boleh kijadik penileh utame. Ektiviti Seni Engrok 4.2.1 1.3.3 Jik guru Malaysia Berikrar ru bejanyik Mendidek ru memimpen Litau menaleh negara hik Ku seri paduka Jik jitup setie Rukun negara hik Penandu sinui jik rimdij Ku bidang penebangun Jik tetap besamak Membantuk membine Negara de eng nghok Amanah de biog Jik tok an siekan Ma de jik bejanyik Tunai tetap jik tunaikan Ulang nar kalik Adaptasi ju laguk: Hashim Ahmad AUDIO 14 Duniak Cerite 106
1. Beh ayat ernor de betol jijoi jenim ku kemil. Bacak secare pintan ru jelos ru gunak sembot de betol. 2. Tules nej sepuluh ayat perintah bebegei banse ha tamah penengham de tepat. Ektiviti 5.5.1 3.4.2 Tatamengwal Joi Nearah Jenim Nearah Duniak Cerite 107
Kenukoh 1. Jijoi gambar ku kemil bincang secare teliti pruses ha semanj kerenjak. 2. Ma penesiap-penesiap de hod hipetimbang peksendok hik et temuduge? Ektiviti Pruses-pruses Keknod Kerenjak Gambar isi dan hantar borang SPA Duniak Cerite 108
Cerngai ru Belwal 1.4.3 3.3.3 1. Neng maklumat ru belwal banse-banse bidang kerjaye ku kemil. 2. Ma bidang de engkek menat? Og nealas yama bidang kerjaye ajeh engkek minat? 3. Jijoi ektiviti “Hot Seat”, og komen engkek ha penandang kawat-kawat secare beadat. Ektiviti Kerjaye Penileh UNIT 19 Ma Penileh Eng? Bidang Teknikal Bidang Artistik Bidang Perubatan Bidang Pengurusan Duniak Cerite 109
Menacak Teroke Kerjaye Kateh Bidang Insurans 2.1.2 4.5.1 Insurans ialoh jenanjik tenanggong de bibeh ya nunanek sarikat ha gantik renugik ru benayar premium tetentuk. Insurans kiog penelindung amen belakuk nunanek pekare de tok bor nu hik, peringak atao hertak. Jarang hik cerngai masarakat hik sengoi cebor bidang adeh sebegei nanek kerjaye. Numom mai nyennyam, Rodzuan a/l Bah Piyan na kipileh bekerjak kateh bidang insurans secare serius. Rodzuan kiyos ku 23 April 1988. Iapak, Dato' Dr. Bah Piyan Tan berupe Timbalan Ketua Pengarah Perikanan Malaysia, beasal ju Kampung Batu 3, Jalan Pahang, Tapah, Perak. Manakale, iamek, Rokiah a/p Mee beasal ju Kampung Chinggong, Tanjung Malim, Perak. Lienai berupe mai Semai. Rodzuan bekelulusan Ijazah Sains Biologi ju Universiti Putra Malaysia, Serdang, Selangor. Telas ilei dij berajal, ilei lebeh beminat kerjak kateh bidang insurans bebanding bidang de kiberajal. Rodzuan kimulak behidmat sebegei agen insurans ju tahut 2011 lei hunen. Hunen ilei kijawat jenawat sebegei Penolong Unit Pengurus. Jijoi peniker Rodzuan, mong jeoi neistimewe behidmat kateh bidang adeh. Iantare ilei kep kiog senedar ha penenteng insurans ku mai sengoi. Selaen ajeh, kikep bantuk nairancang berengkep lienai. Ilei jugak bepeluang cip nu luar negara. Rodzuan na bijempot ya Radio Asyik FM ha bekungsi kenenjip ilei bekerjak sebegei agen insurans. Ku mase nungar, Rodzuan mong matlamat ha jadik penguros mai hik petame kateh bidang insurans. Ilei kirancang kaha bine agensi ilei ku tahut 2020. Ilei kirancang kaha bine agensi ilei ku tahut 2020 ru kep og peluang kerenjak ku mai hik. Selaen ajeh, ilei jugak beharap mai nyennyam hik an telibat secare serius kateh bidang insurans. Jijoi Rodzuan, numom mai nyennyam de beminat cebori bidang insurans hodloh mong ciriciri rah rajit, kuat beusahe, tok gej putos ase, mong cenempet belwal ru tok sagak beuros ru mai jengoi. 1. Bacak maklumat ku kemil ru beh reningkas isik-isik penteng. 2. Jijoi peniker engkek, yama insurans penteng ku mase nungar? Tules pendapat engkek gunak ayat ru laras bahase de sesuei ha peyaken mai kilek. Ektiviti Duniak Cerite 110
3.1.1 2.1.2 1. Teliti ru bacak maklumat ku kemil. 2. Beh nanek kenarang bementok wawancara ru tokoh ku kemil gunak maklumat de biog. Ektiviti Menules Perancang Bandar Kerjaye Menarek Maklumat penedidek ✹ Sekolah Rendah Kebangsaan Datuk Kelana, Tapah, Perak (1988 lei 1993) ✹ Maktab Rendah Sains Mara (1994 lei 1998) ✹ Universiti Teknologi Mara (UITM) Perak (2000 lei 2003) ✹ Kelulusan Diploma Perancangan Bandar dan Wilayah Senumbang nu masarakat ✹ Pengerusi Persatuan Orang Asli Kelantan ✹ Pengerusi Koperasi Orang Asli Lojing, Kelantan ✹ Pengerusi Sekolah Agama Rakyat Nurul Hikmah Kampung Tonggang, Ulu Kinta, Perak ✹ Ahli Lembaga Pengarah Yayasan Orang Asli Perak ✹ Senalo bijempot ka haog ceramah motivasi Maklumat kerenjak ✹ Jenawat – Penolong Pegawai Perancang Bandar ✹ Tempat kerjak- Majlis Daerah Perak Tengah ✹ Tempoh Penehidmat tahut 2007 lei hunen ✹ Skop kerjak: ☛ sediak maklumat ru pelan bekenaet penerancang ru penebangun infrastruktur serte tenebot ku was bandar ☛ og neulas teknikal ha penemohon bine bangunan ru menudah infrastruktur ku bandar Prinsip sinui ✹ Kihod bele naseb masarakat hik alau ku belok pen ✹ Kateh sinui hik agok sengoh an cenabar ru hodloh beranik berajal pekare-pekare pai ✹ Palsapah dirik “Mencabar kemustahilan ru Meredah Kemungkinan” Maklumat Peribadi • Muh Mohd Eyas bin Anjang @ Mohd Talib • Iapak – Encik Anjang bin Alang/Mohd Talib bin Abdullah • Iamek – Salmah binti Along • Beasal ju Pos Brooke, Lojing, Gua Musang, Kelantan • Beasal ju suku kaom Temiar Duniak Cerite 111
1. Bacak skrip bicare beirama adeh. Pileh ru peterang katekate de buleh kiog dil de bor. 2. Secare kumpolan, bincang ru beh gaye belwal de kep og denurong nu mai kilek ha naibese cite-cite. Ektiviti Seni Engrok Bei Hik Bese Cite-cite Jengoi: (Naiog hurmat kateh mentok penegerak berog secare kretip ru seragam) Jengoi: Salam sejahtera ru salam penepadu. (penegerak teg) Jengoi: Cip nu lod ha beserangik, Sambel berintei ru Yok Sarin; Senang sunggoh kenjip ku sengik; Beh penesembah ha hadirin. Halei 1: Nengloh semuak. (Simbol teg ku temagik) Halei 2: Jengoi litau menaleh, cerdik ru bor. Jengoi: Wooo… Halei 3: Engkek semuak mong cite-cite ka? Jengoi: Mestiloh…rimdij urag pasti mong icite-cite. Halei 4: (Angkit teg) Eng becite-cite ha jadik saintis. Halei 5: Eng pulak ngha jadik doktor menatag, mende eng nghok nu menatag. Jengoi: (Beh bebegei engrok menatag) Halei 6: Eng becite-cite ha jadik juruterbang, buleh eng ngheg matah-mareh. Jengoi: (Teg ku ming) wah… mesti sernuk… Jengoi: Tapik agok hek sip, ku belok pen hik cip, jugloh ku tempat asal. Halei 7: Eng hod jadik penyanyi, suarak eng sendap belempog… la… la… la...la. Halei 8: (Leklug) sedap ka suarak hek? Jengoi: Agok hik pemacot cite-cite mai kilek. Jengoi: Nujap urag neimpi mimang bebize. Halei 9: Peringak eng hod eng jadik cikgu. Jengoi: Bor, jadik cikgu nanek kerjak de mulie. Jengoi: Amen hek beminat terosloh usehe. Halei 10: Eng tok pasti ma cite-cite eng? (kiges ikui) Jengoi: (Nengneng ku halei 10, beengrok) isy…isy…isy cenen. Halei 11: Rimdij urag hodloh mong cite-cite pailoh hik an berajal besunggohsunggoh. Halei 12: Betol eng setuju. (ternyul jaras teg tandak setuju) Jengoi: Amen hik ha bese cite-cite, agok gej putos ase usehe lei bejaye. Halei 13: Rah engrok perpatah “amen tok hiberkah iruyong, belok hiberkep isaguk”. Halei 14: Usehe rangkal jenaye. Jengoi: Wah, cerdikloh engkek! Halei 13/14: Abor haknuk, abor haknuk. Jengoi: Ma pen cite-cite hik agok sagak, beseloh cite-cite ha mase nungar lei bejaye. Duniak Cerite 112
4.5.4 5.2.3 Definisi ✿ Bementok ektiviti penesembah rah nyanyian koir. ✿ Mong bebegei engrok, nada ru generak de kretip. Ciri-ciri ✿ Bementok penesembah bahan prusa atao puisi de bor. ✿ Hodloh bireke lilei. ✿ Bahan tok buleh sentuh isu sensitip. ✿ Mong suarak solo ru jengoi. ✿ Mong penegerak berog. ✿ Nujap kumpolan antare 20 lei 30 urag (termuj kondakter) Banse-banse tema ✿ Jijoi tema tetentu, iantare: - Isu semase - Kemasarakatan - Sains Bicare berirama Duniak Cerite 113
Tatamengwal Engrok Bantu 1. Kenal pasti engrok bantu de mong kateh komik ru beh ayat kilek gunak engrok bantu de engkek kep. 2. Hurei babak cerite ku kerop secare spontan. Ektiviti 5.1.2 4.4.3 Progrem Mentor Mentee - Cite-cite Eng Buleh engkek terang ma citecite engkek ru yama engkek pileh cite-cite ajeh? Eng kenjip, eng hod jadik pensyarahloh cikgu. Eng pulak hod jadik tentere cikgu. Tentere senalo bepenakei kemas. Cikgu, eng beminat ha jadik doktor tapik eng ngsengoh ru behip. Amen begei ajeh, kekloh cite-cite kilek de tok bekenaet ru behip. Cikgu, eng tok paneiloh ma cite-cite eng. Bah Asan, hik ya teningkat 4, patot hek ya mong cite-cite. Bor cite-cite engkek rimdij. Bah Asan, hek patot mong idola pailoh hek panei ma cite-cite hek. Betol cikgu, eng becite-cite ha jadik pensyarah mende idola eng ialoh Profesor Madya Dr. Bahari Belaton. Ilei pernah kiog ceramah motivasi ku kampug eng. Borloh begei ajeh Wak Nisa. Bile hik mong idola, hik buleh hipejadik idola ajeh sebegei cuntoh ha capei cite-cite. Amen engkek hod peneterang de lebeh lanjut bekenaet cite-cite buleh terbuk kaunselor sekulah ha kep benantuk. Duniak Cerite 114
Cerngai ru Belwal 1.4.1 2.2.3 1. Cerngai audio bekenaet gambar ku kemil. http://english. astroawani.com/malaysia-videos/pengecas-kenderaaneletrik-guna-tenaga-solar-pertama-321677 2. Kek ma ibernor inovasi teknoluji adeh nu rakyat Malaysia ru alam sekerileng. 3. Beh penebentang kateh kelas. Ektiviti INOVASI TEKNOLUJI UNIT 20 Stesen pengecas elektrik guna solar pertama dilancar Aman ru Makmor 115
Menacak Teknoluji CGI Kateh Bahneh Pilem 1. Bekenaet nepetek ku kemil adeh, bacak entoi ru pintan kateh kelas. 2. Neng cuntoh bideo pilem de mong kigunak CGI. Ektiviti Industri perfileman Malaysia hunen pesat ru penekembang teknoluji imej de bijane ju komputer Computer Generated Imagery (CGI). CGI ialoh bidang komputer grafik de kusus kateh grapik 3D ha efek has kateh pilem, progrem tivi, iklan komersial ru media cetak. CGI bigunak ha kesan efek visual komputer mende efek de bihasel an lebeh tekawal, amen hod bandeng ru kilek jijoi pruses pizikal rah bahneh miniator ha efek gambar atao ha kek pelakon jeoi ha adegan mai jengoi. Adeh buleh kipesenang ha pengarah pilem mende amen mong gunak teknoluji CGI adeh. Jeoi pengarah pilem naianggap CGI adeh teknoluji de pai de mampuk kipelaris pilem-pilem bahneh lienai. Pengarah pilem kikenjip megah amen naigunak CGI. Ha lienai, kehebatan CGI adeh lagik penteng ju isik cerite. Urok pengarah CGI, Amru Najmi Osman, pekare seku ajeh mimang mong belakuk kateh kenalag penerbit ru pengarah tempatan. Hal adeh bebize ju industri pilem ku luar negare teutame Hollywood. CGI de bigunak ya limai had ha tamah bor pilem enai taleh. Urok kenon jati Kota Bharu, Kelantan adeh, “Industri Hollywood enai gunak CGI ha perbor pilem, CGI nyiknyukloh nanek pekare de utame de bitekan kateh bahneh pilem ya pengkarya,”. Menurut ilei nej, mai pengarah ku negara hik naianggap CGI ialoh nanek pekare de wajib mong kateh pilem enai. Ajeh ialoh nanek tanggapan de sek. Jeoi pengarah hik naijual CGI ru nyiknyuk isik cerite kateh pilem. CGI adeh ialoh nanek nilei tamah kateh pilem taleh. Mimang biakuk teknoluji CGI adeh lekat pai kateh duniak pilem Malaysia. Sekitar tahut 2008 canuk, Amru kipejelas, kos ha gunak teknoluji CGI ku Malaysia had lasik. Lagik pen, ketika ajeh jeoi pengarah tempatan de lekat tok naipaham ru teknoluji adeh. Kayat adehloh tejadik benayar ha CGI had lasik. Alau mahal begeiharok pen teknoluji CGI adeh, pengarah pilem lekat kigunak teknoluji adeh mende CGI adeh ialoh nanek teknoluji mase nungar ru hunen ya kijadik kenyataan. Manah entem, amen hik hod beh nanek pilem, hik kenak hibeh genre pilem de kenak ru realiti. Kedokan, hunen mende ya mong teknoluji adeh, jeoi pilem ju bebegei genre kep bihasel leiloh nu genre fantasi ru sains fiksyen (Sci Fi). Hamerek rimdij industri pilem de mong naigunak teknoluji adeh mende senang ha realisasi heknod atao imaginasi bahneh pilem nu kateh mentok visual dek kijadik lebeh nyata. Antare pilempilem pecah panggung duniak de naigunak teknoluji adeh ialoh “Beauty And The Beast”, “Doctor Strange”, “The Avengers”, manekale pilem ku Malaysia de gunak teknoluji adeh ialoh “Syukur 21”, “Cicakman”, “Khurafat”, “Karak”, “Hikayat Merong Mahawangsa” ru “Libas”. Hunen, teknoluji CGI adeh rah nyawak nu nanek pilem mende had kibantuk ha realisasi imaginasi ju ibahneh. Hik harap, penekembang industri pilem ku Malaysia gu rancak ru kep kihasel pilem de bemutu lasik. 2.4.1 3.3.1 Aman ru Makmor 116
3.4.2 2.2.3 1. Tules kenarag ru lenkap ma pungsi realiti maya. 2. Bepandu ju peta minda ku kemil, kek maklumat tenambah ju sumber kilek. www.ftsm.ukm.my/samn/pdfs/TH3813%2001%20Pengenalan.pdf Ektiviti Menules Teknoluji Realiti Maya Lenateh Perubatan/ Pembedahan Lenateh Beperag/ Pertahanan Reka Bentuk Automotif Bidang Pendidikan Reka Bentuk Arkitek Kerileng Duniak Tanpa Sempadan Neng Bideo atao Man Bideo Game Virtual Reality iceti Realiti Maya Ma pungsi Realiti Maya? Teknoluji realiti maya atao lebeh bikernal sebegei Virtual Reality ialoh berupe nanek pesekitaran realiti maya de kitumpuk nu kenenjip visual de bipapar ku skrin komputer atao jijoi paparan stereoskop has. Aman ru Makmor 117
1. Deklamasi sajak ku kemil adeh gunak nada ru gerak berog de sesuei. 2. Og iceti jap-jap rangkap ju sajak adeh secare bekumpolan. Ektiviti Seni Engrok Teknoluji Hunen Teknoluji had de penteng hunen Had de canggih Maklumat biberkep ku mol teg De sepadan ru karier adeh Tanpa ilei, rimdij hilog Ipenteng ilei dek hik tok biwes. Jaman adeh era penebangun Sains ru teknoluji kituju menaju Menaju nanek tenujuk Ha sengoi tok beubah penedirik Dek rimdij kep kesenangan Ha menudah ru kemakmuran. Kedokan Mende ya penesat teknoluji Sengoi gu leka Kedrat gu celeh Sengoi nyek beusahe Kibeh lihik gu sip dirik lei Ma an tejadik pigoidoh? Bile teknoluji hebat ya sek bigunak Kusloh peksendok lingah Sengoi biog kelop ya Nyenang Gunakloh teknoluji ru bijak Dek mase pigoidoh lebeh sempurna. 4.1.2 3.2.1 AUDIO 15 Aman ru Makmor 118
5.5.1 3.4.1 Tatamengwal Pola Ayat A. Cerakin ayat ku kerop adeh jijoi kelas pola ayat. 1. Kerite os mavlev atao monorel ialoh teknoluji de pai kateh bidang kerite os. Pola ayat = + 2. Penggunak Internet buleh naimuat turun pilem, bideo ataopen laguk kek bepormat MP3 secare percume ru senang ju memerip laman web de tetentuk. Pola ayat = + 3. Media massa kirujok nu bebegei teknoluji media de betenujuk ha capei penggunak media ju penehubong pukal. Pola ayat = + 4. Azri ru ikekawat naiberseh makmal komputer peksendok cikgu kimuj kateh kelas. Pola ayat = + 5. Juruteknik kitibak nu madeg dui adeh mende kaha pasag wifi kateh deg. Pola ayat = + B. Beh ayat jijoi pola ayat de biog. Prasa Muh + Prasa Muh Prasa Muh + Prasa Adjektip Prasa Muh + Prasa Kerjak Prasa Muh + Prasa Sendi Muh 1. Cerakin ayat ku kerop. 2. Beh ayat jijoi pola de biog. Ektiviti Aman ru Makmor 119
1. Banci mureb nu nar kumpolan. 2. Pileh nanek tajok ha nanek kumpolan. 3. Kek ma ibernor ru iniknej teknoluji hunen nu sengoi. 4. Beh perbahasan kateh kelas ru ui serengkol. Ektiviti Kenukoh Teknoluji Ibernor Iniknej ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ Aman ru Makmor 120
Ciri-ciri Penetani Bandar ✿ Pek payah gunak tik atao was de luas. ✿ Teknik ceknit genunak teknoluji. ✿ Sesuei ha ceknit senubai ru bungak. ✿ Hasel de jeoi ru bemutu lasik. Paneika engkek? Progrem Ceknit Bandar berupe nanek progrem ha bantuk isik deg ku bandar ha tampong kos sara sinui. Progrem adeh ha pegalak masarakat naicekcet. Ma ipaedah de buleh hik kep ju progrem adeh? ✿ Kipergek belanjak penerlu dengwal. ✿ Buleh hik manpaat was de lapang ku kerileng deg. ✿ Hik peindah lanskap was. ✿ Buleh petimul menat ha cekcet ru pejadik nanek hobi de bepaedah. ✿ Kibantuk jenamen senelamat caknak. Cerngai ru Belwal 1.3.1 3.1.2 1. Bincang kunsep Progrem Ceknit Bandar. 2. Gunak renujok tenamah kek maklumat ru tules care-care ha cet betei tiram. Ektiviti CEKNIT MODEN UNIT 21 Progrem Ceknit ku Bandar Laman dapur, Taman tumbuhan makanan (edible garden) was de mong ceknit rah senubai, pelek, ulam-ulaman, herba ru cetnit rempah ratus. Laman dapur, taman tumbuhan makanan (edible garden) Cetnit betei Mini fertigasi Aman ru Makmor 121
Menacak Akuaponik 1. Bacak ru paham maklumat de biog ku kemil. 2. Bahas ma ilenebeh antare ceknit akuaponik ru ceknit konvensional. Ektiviti Akuaponik beasal ju peradaban Aztec de berupe nanek suku kaom ku Mexico de naiamal sistem pertanian Chimpa. Sistem pertanian Chimpa berupe kaedah penetani de kigunak perairan encei atao tok jerek. Sistem akuaponik adeh jugak berupe kombinasi akuakultur ru ceknit. Penetani akuaponik nyiknyuk sebegei hobi taleh tapik bibeh nanek peneniage. Penetani adeh buleh bibeh lanskap ha peindah was deg, sekulah taman atao kateh bangunan entoi rah pusat belik-belah atao pejabat. Penetani akuaponik beceti teknoluji penetani de bigabong akuakultur (ektiviti daknek ka) ru ektiviti ceknit pek gunak tik kateh kenitar teu. Unsor de penteng kateh akuaponik ialoh hod mong ka, ceknit ru bakteria. Nik unsor adeh kimentok nanek henubong de saleng menguntong. Care-care nik unsor ajeh ialoh rah kak kiperhol capeh caknak de mong ammonia ru kenutor ha ceknit. Telas ajeh, bakteria de mong kitapis ru kiubah ammonia kijadik nitrat ru zat de bepungsi sebegei bajak nu ceknit. Ceknit jugak an kisalor oksigen nu teu de bebas ammonia de perlu ya kak. Tenujuk akuaponik ialoh ha kipekekal kualiti teu ru kipergek kadar ammonia kateh teu dek buleh kimanpaat ya organisma kilek. Selaen ajeh, akuaponik buleh kikerip ruang ru buleh kihasel nar banse caknak ha sengoi secare serentak iaajeh ceknit ru daknek. Pruses kenitar akuaponik ialoh kak kihasel ammonia ru urea de kayak nutrien. Nar-nar bahan adeh sesuei ha ceknit ru kiserap ya reis ha cuwai. Tik ru payak de tekumpol ku dasar kulam buleh bigunak ha benajak ceknit. Mong nar banse akuaponik iaajeh akuaponik secare tenakug ru kenitar. 2.1.1 1.2.4 Akuaponik secare tenakung Akuaponik secare kenitar Paip Penapis Pam Kulam ceknit Kulam kak Sistem pembuangan Kak Aman ru Makmor 122
3.2.3 2.1.1 1. Tules syarahan penenteng sains ru teknoluji kateh bidang penetani. 2. Bacak syarahan de engkek beh. Ektiviti Menules Penenteng Sains ru Teknoluji Kateh Penetani Sains ru teknoluji jeoi kibantuk ha menajuk negara teutame kateh sektor penetani. Bebegei cenipta sains de biselidek, bireke ru bigunak kateh sektor penetani. Sains ru teknoluji jugak kipemudah petani ha berkep hasel ceknit lebeh bor ru ha perhuj kuantiti hasel penetani. Cenipte baja organik ku mase canuk kibantuk sektor penetani kateh negara ha berkep hasel ceknit de lebeh bemutu. Tebukti bahawe bajak organik buleh kiperhuj hasel ceknit. Icuntoh genunak bajak organik kipetinkat kualiti hasel ceknit rah hasel pelek. Selaen ajeh, bigunak kaedah jentere ha hasel ceknit mende jentere ajeh buleh kipekerip tenage ru mase. Genunak jentere jugak buleh kiperhuj kuantiti ru kualiti hasel ceknit. Icuntoh jentere pruses bak. Hamaka masalah kenurang bak buleh biperwer ru buleh bitampong jumlah pendudok ku negara hik de gu betamah. Jentere kipruses bak buleh kipungut hasel keknij ru deras ru jeoi. Kaedah kilek ialoh care ha kawal menatag perosak jugak buleh kipetinkat ju segik kualiti hasel penetani. Amen manah entem, jeoi petani naigunak orang-orang ha haruk cep de kigangguk ceknit enai, kedokan ceknit lekat bigangguk ya kemor de buleh kiperusak ceknit. Kaedah ceknit de majuk ru care kawal menatag perusak buleh kikerip mase, tenage ku sampeng kiterbor kualiti ceknit. Hunen paktor tik, iklim ru senalor teu juga bimanipulasi ya sains ru teknoluji. Ijengoi petani naigunak menudah sains ru teknoluji kateh penetani ru naiberkep penetani de lebeh jeoi ru bekualiti. Selaen ajeh, petani buleh kitamah berengkep enai sekaligus kimajuk sektor penetani kateh negara hik. Iserengkol, sains ru teknologi jeoi kibantuk hik kateh bidang penetani. Tanpe sains ru teknoluji kermuh sektor penetani lekat nej kigunak care manah ru kikayat kenurang bahan caknak ku negara hik. Haruk iceti sayau Orang-orang iceti nanek bende rah sengoi bigunak ha serngoh menatag rah ha cep ju nai haperek selai. Aman ru Makmor 123
1. Dindang gurindam ku kemil. 2. Og cenadang begeiharok ha galak mai remaja kateh bidang penetani? Ektiviti Seni Engrok Gurindam Ceknit Amen senalo gei ru kerakdik Walah berengkep ju tik Amen usahe pek hentik Pasti hasel mong ku tik Amen hik hod ubah sinui Rajit cekcet buleh hik ui Amen menih jeoi hirui Hek neng cetnit jeoi naisui Amen hirui jeoi menih Sengik kerakmik ru jernih Amen jeoi lemu ceknit Teros usahe ihasel keknit Amen tik er bijagak Ihasel doh beragak-ragak Amen hik rajit mong kengwat Hasel ceknit ser nu kawat 4.2.1 1.1.2 AUDIO 16 Aman ru Makmor 124
5.1.2 2.1.2 Tatamengwal Ayat Tungal 1. Cerlah ayat-ayat majmok ku kemil nu limak ayat tungal tanpe hik ubah struktur ru iceti. 2. Beh limak ayat tungal kilek ru bacak jenawap engkek. Ektiviti Ayat tungal ialoh ayat de mong nanek subjek ru nanek predikat taleh. Ayat tungal buleh tediri ju ayat tanyak, ayat penyate, ayat seruan, ayat ernor: Icuntoh Tenek eng juruteknik. Remaja hunen lebeh naigenmar bepileh bidang kerjak de tok mencabar bebanding bidang kerjak de terik rah bidang penetani. Bidang penetani pek kep senambot kateh kenalag pelajar ku sekulah hodpen ku Institusi Pengajian Tinggi (IPT). Pitak universiti hodloh naipegiat promusi ru usaheusahe ha pekenal bidang penetani mende bidang adeh berupe nanek bidang de buleh kijane berengkep de lumayan. 1. 2. 3. 4. 5. Aman ru Makmor 125
Jijoi bahan ku kemil, bincang bahan kitar semule kilek de buleh hik pejadik tempat ceknit ru kek renujok tenamah ha pruses henasel bahan kitar semule ajeh. Ektiviti Kenukoh Aman ru Makmor 126
Cerngai ru Belwal 1.2.3 3.1.2 1. Bincang secare bergu nujap gambar kemil ru terang ma igenunak kateh perenglai hik sengoi. 2. Gunak menudah internet pileh banse herbe serag kilek de engkek panei ru kek maklumat de bekenaet. Ektiviti SAINS KATEH PERENGLAI TRADISIONAL UNIT 22 Herbe serag bonglai pokok jarak paku gajah tepus Aman ru Makmor 127
Menacak Jerangau 1. Bacak nuimbas secare jelos ru pintan. 2. Jijoi maklumat ku kerop, cerlah maklumat kateh mentok peta dakap. Ektiviti 2.2.1 3.4.1 Jerangau atou imuh saintipik Acorus Calamus L berupe nanek tenumboh de buleh biberkep ku was payak atao ku meng teu. Jerangau adeh sinonim kateh sinui mai hik ju manah entem. Iselak jerangau samak rah lalag, cereg ru kihuj nu kemil ju ireis atao rizom. Iselak kisusut bor bementok bilah cereg ru rimdij iselak bekaler belaar. Urat selak selari ru kimentok senisip. Iselak ru ireis jugak berngoi ceeng. Ireis bekaler biyeg ru beserabot. Reis jerangau buleh bigunak sebegei penglai kemog ket, kaknek, luwig kui, caknuh ku kenalag sayet ru nyaknik hop. Ireis jerangau jugak bingaj buleh kipergek nyaknik pehod lemui, bahag ru empag berngoi. Alaupun jerangau mong bebegei hasiat ru buleh kiperwir jeoi nyaknik tapik igenunak hodloh hiberkep bengsat pengamal perenglai canuk ha perwir idil tok bor pigoidoh. Pengenalan Ciri-ciri Neamal tradisi perenglai Aman ru Makmor 128
3.4.3 2.1.2 Penglai dekok Kipergo enas Penglai cengher mat Kipeleop bengket berog Penawar kepnap menatag bisak 1. Jijoi maklumat de biog, beh nanek artikel ha kening mumat ru gunak renujok tenamah ha tamah isik-isik kilek. 2. Bacak artikel de siap biui jijoi laras engrok de betol. Ektiviti Menules Genunak Kening Mumat Kateh Perenglai Tradisional kot selak mumat bilayur ku os ru bipupog ku enas dekok. kot memerip selak mumat biseh ru bisep ku enas. kot memerip selak mumat biramaj kateh teu ru perjot iteu kateh mat. kot memerib selak mumat ru ramaj bidek ku temagik. bergut batag mumat lei kiperhol teu ru sep ku kepnap menatag ajeh. Aman ru Makmor 129
Pantut Kemenyan 1. Og peneterang manpaat kemenyan ku perenglai tradisional kateh bahan ku kemil. 2. Bacak bahan ku kemil guna intonasi de betol kateh kelas. Ektiviti Seni Engrok Kemenyan Kemenyan kateh muh saintipik ialoh Olibanum manakala kateh engrok mai biyeg bicereg benzoin resin iceti damar atao ceber kemenyan. Kening kemenyan kisui ku kateh serag. Kemenyan biurok buleh kisui selenue 100 tahun ru kicapei icengreg antare 20 lei 30 meter. Ikening bebatag jelos ru icag gek ru icekop batag bekaler rerengai. Iselak peranek ru bementok lonjong atao bulat cecereg ru imol tajap. Ipelek bementok bulat ru lonjong ru neukor de agak macot. Kemenyan kiperhol ngoi de had ceeng bile bijop. Kemenyan ya manah bigunak kateh renawat tradisional ru upacara ritual. Kemenyan bigunak ha nyaknik tenggorok ru resdung serte kiperlai bakat lukak ru kipehenti behip ha lukak macot. Selaen ajeh, kemenyan kicegah atao kipergek kemog ket ru as lengsig. Kemenyan jugak bigunak sebegei renamu senem ceeng dek iaroma tok deras goh. Hamaka kemenyan jeoi igenunak ha perenglai tradisonal terutame ha masarakat manah entem. Bungak sumbe bekaler ceher, Jadik henias nu mai raknak; Imuh kemenyan asal ju ceber, Anugerah serag jeoi genunak. Jajak kiseluroh sambel kak kirag, Kak kirag bilumor remet sui; Kemenyan iasal ju kateh serag, Seratus tahut mampuk kisui. Apak kiham tarug paku, Sambel kiham kinyuk bakau; Ingoi ceeng kenjip tepaku, Bile bijob begei kipukau. Bah Adi ru menai ubai bepanah, Mase ijeknuk baiceleh nu cerun; Kemenyan genunak ju abad manah, Perenglai jenang turun temurun. 4.5.4 2.2.2 AUDIO 17 Aman ru Makmor 130
5.4.1 3.4.1 Tatamengwal Ayat Majmok 1. Baca nepetek ku kemil ru kenal pasti limak ayat majmok. 2. Cerlah ayat majmok de bikep nu nar atao nik ayat tungal. Ektiviti Selak semambu sebegei penawar Kening semambu de bikernal sebegei mambu atao imuh saintipik Azadirachta indica berupe tenumboh saka ju peringak mahogani iaajeh Meliaceae de buleh kicereg lei 20 meter. Tenumboh adeh biurok beasal ju India, Myanmar, Bangladesh, Sri Lanka ru Pakistan. Namun kening semambu buleh jugak kicuwai ku was tropika ru semi-tropika. Kateh masarakat gop ru mai hik selak semambu bikaet ru nyaknik campak atao peladoh jagung. Hal adeh mende selak semambu adeh buleh kipergo menghai ru kenjip behej ru gesej akibat nyaknik de bikayat ya virus measles ru virus varisela zoster. Penegunak selak semambu sebegei penawar ha nyaknik adeh lekat biamal lei hunen alaupun mabek sayet ya naikep imunisasi cenucuk nyaknik campak. Selaen ajeh, iselak semambu jugak buleh kipergek nyaknik kapog rah alahan kapog, benghej, gai, met ru buleh kirawat kapog de lukak ru ngej. Isenem kening semambu nej, buleh kicegah leknaj sog, beko ru kirawat getau. Mong jugak bigunak sebegei senem cepit ha sepnep nyaknik kurol ru jug serte penghod kenog. Rimdij kening semambu ru capeh cekop ikenjip kedej bigunak sebegei penglai malaria atao sebegei tonik. Namun, penegunak ekstrak ju tenumboh adeh hodloh hiberkep penandang pakar perenglai canuk. Bebegei genunak kening semambu adeh kijadik unik ru jeoi kaji selidek ha manpaat ya biui ya pakar-pakar botani ku rimdij duniak. Telas adeh, jeoi berengkep pai an ujud secare saintipik ha tenumboh adeh terutame kateh bidang perenglai ru penetani ha masarakat duniak sejagat. Aman ru Makmor 131
Berkap suku kate ku kemil jadik nanek nekate de lenkap. Ektiviti Kenukoh BEI MAN BERKAP SUKU KATE SENG MU BOG NGEH DAG JAI NGAU RE SEL RAK LEM MET RA MAT ME KE POI YAN BER KI GUT LA JE JA 1 5 3 7 10 2 6 9 4 8 11 Aman ru Makmor 132
133 Cerngai ru Belwal 1.3.3 3.1.2 1. Bincang kateh kumpolan bekenaet gambar ku kemil. 2. Og penandang engkek, ma aspek-aspek de hodloh biog penerhati amen hik hod bine taman herbe ku sekulah atao deg. Kek maklumat tenamah kateh Internet. Ektiviti Tenumboh Ru Herba Ku Bumik Hik UNIT 23 Taman Herbe Perak Aman ru Makmor
134 Menacak Sengut 1. Bacak maklumat ku kerop ru og iceti kate bekaler belak. 2. Secare bekumpolan, bincang maklumat ku kemil. 3. Og penandang engkek, begeiharok hik buleh komersilkan herbe adeh? Ektiviti Pengenalan • Sengut atao muh saintipik Entada rheedij • Tenumboh banse kilerlar de entoi ru kep kihuj lei imuj de lasik jehuk kateh serag • Ku Nusantara, sengut buleh biburu ku Filipina, Malaysia, Borneo, Pulau Jawa ru Sulawesi Genunak Sengut • Pelek ru cawog bigunak sebegei simpo • Care kibeh simpo ialoh pelek ru cawog batag bitog lei penpan ru bisiat kateh teu • Adeh an tehasel buboh de bigunak sebegei simpo • Icawog de bisiat bigunak sebegei pengasak gelamok ku getek semase mamuh • Genunak akar adeh kep perbelak sog, pergek masalah kelemumur ru perdat cek • Batag akar sengut de bitas an perhol teu de buleh bingut amen tik tok sumber teu ngeknut Hasiat Sengut • Bigunak ha penglai pehod ket • Icare, reis biseh ru bisem ku ket manakale iteu bigap bingut ha pergek pehod ket • Ku Afrika Selatan, selak ru imat bipersot ru bipercengep nunumom ha kep buknet de lena • Renawat ha mai de pai peryos, imat sengut bijop biseh ru bicak kateh kuantiti de gek kaha perhol toksik kateh berog Mat Sengut Pelek Sengut Kening Sengut 2.3.1 3.3.2 Aman ru Makmor
135 3.3.1 1.4.2 Menules Pelek Bambangan Unik Behasiat 1. Analisis maklumat de mong kateh nepetek. 2. Og peniker engkek, yama tenumboh adeh hodloh bicet ru bikomersil. Beh renujok tenamah kateh Internet. Ektiviti Sabah ru Sarawak tekenal ru kenayak plora ru pauna de menarek. Jeoi neunik adeh tenumboh de mong ku peteh taleh. Iantare tenumboh de unik ialoh pelek bambangan. Ku Sabah pelek adeh bicereg pelek bambangan, manakale ku Sarawak bicereg pelek embang. Pelek bambangan atao muh saintipik ialoh mangifera pajang beasal ju spesis mangge. Jehuk pelek bambangan senang bicet ru bijagak. Jehuk pelek adeh kot mase 10 lei 15 tahut kibepelek. Pelek adeh bekaler coklat, becawog tebal ru iisik bekaler pehog. Ikenjip keer ceet ru ingoi rah pelek mangge. Pelek adeh lebeh sendap amen bibeh jeruk, sambal ru icawog bicampor kateh sup kak atao pug ha perhuj iaroma. Iselak pulak sendap bicak sebegei ulam. Pelek bambangan besais entoi antare nar atao nik kilogram nukebek. Pelek adeh bijual ru hergak antare RM1 lei RM5 nukebek jijoi isais. Hasiat pelek adeh ialoh lasik ru bitamen C, beta karoten ru antioksida. Selaen ajeh, ekstrak mat pelek bambangan mampuk kikerlag kolestrol ju caknak, secare tok langsong kep pecerleh paras kolestrol kateh berog. Hasel kenaji ya Profesor Madya Dr. Mohd Fadzely Abu Bakar, ekstrak mat pelek bambangan mampuk kiperdat sel kanser mem. Hasel kenaji saintis ju Universiti Tun Hussein Onn Malaysia (UTHM) adeh ya biterbit kateh jurnal antarabangsa ku United Kingdom, Food and Chemical Toxicology (FCT). Hasel kenaji adeh mampuk kigalak mai jengoi naiha cet jehuk adeh dek tok kipupos. Selaen ajeh, kep kiperhuj perenghol pelek adeh ha kitampong senmanj de jeoi. Jabatan Pertanian Sabah sediak naiog hidmat bengsat nu petani ku lengrik Sabah de beminat naiha cet kening jehuk bambangan. Jabatan adeh jugak buleh naiog benantuk ju segik senediak menih ru icare cetnet. Aman ru Makmor
136 1. Bacak gurindam ku kemil ru nada de betol. 2. Secare bergu, kenal pasti ceti tesurat ru tesirat kateh gurindam. Ektiviti Seni Engrok Gurindam Herbe Permate Alam 4.1.2 1.2.2 Herbe permate cenipte ya Nyenang; Amen tok bijagak sinui tok senang. Senalo besukur nu nikmat Nyenang; Pasti sinui hik senalo tenang. Kazanah alam tok bipelihare; Ku mase nungar sinui sengsare. Herbe bikaji selidek ibernor; Pasti an ternyul ihasiat de bor. Cetcet herbe haros bipeteros; Ku mase nungar pasti tok pupos. Jadikloh neamal cakcak neulam; Pasti ulah hik kekal nyennyam. Terosloh amal penglai mai raknak; Berog ru senihat pasti tejagak. Hodloh bitentang pemusnah alam; Pailoh sinus hik senalo tenteram. Tenumboh herbe terosloh bipetahan; Pasti an kekal secengreg jaman. AUDIO 18 Aman ru Makmor KARTINAH
5.4.1 137 4.5.3 Tatamengwal Ayat Seru 1. Bacak ru kenal pasti engrok seru ru ayat seru kateh dailog ku kemil. 2. Beh ayat seru ha engkek ej nunumom joi jenim ku kerop: (a) Pateh ha kerjak kawat engkek de naicekcet kenon tenumboh herbe kateh pasu. (b) Kekjet ru tenindak kawat engkek de naitelibat kateh progrem belaar alam. (c) Besetuju ru peniker kawat engkek ha penenteng beh kenaji ha tenumboh herbe. Ektiviti Yok Akim: Jajak, ma enjun beh? Jajak: Jajak ha bersih betei adeh. Wak Lisa: Wah, jeoi jugak betei adeh! Tapik imentok pelikloh jajak… tok pernah eng ngneng. Jajak: Adehloh cendawan susu rimau. Susah hakep betei adeh… mong ku serag taleh. Yok Akim: Eh, imuh pen pelik! Ma imuh nek jajak? Jajak: Cendawan susu rimau. Yok Akim: Yama imuh rah ajeh? Tentuk mong icerite. Jajak: Hooh, mimongloh. Jijoi penercayak mai hik, betei adeh kicuwai ku was de terkenak jetnot mem mergas mase kipermem ikenon. Wak Lisa: Oh, patotloh! Jajak, jun tok sengoh ka mase jun kek betei adeh ku serag. Mesti mong mergas. Jajak: Mende ajehloh ku serag hik tok buleh cereg imuh. Mai hik pantag hisebot imuh, sengoh mergas kihol. Yok Akim: Betolloh jajak, tatak pernah kipasal nu eng! Kateh serag muh hik pen tok buleh hicereg, sengoh nyanik pen kicereg jugak. Jajak: Ha, cerdigpen cenok ajak adeh! Wak Lisa: Jajak, ma jun hod beh ru betei adeh? Jajak: Mong anmai naibesat… enai hod belik. Betei adeh jeoi ihasiat. Yok Akim: Wah, menarek adeh! Ma ihasiat ru begeiharok igenunak? Jajak: Ihasiat paleng jeoi mong ku bahgian ubik. Ubik adeh bigap ru iteu bingut sebegei tonik kengwat berog. Mong jugak biurok betei adeh buleh kiperlai kanser. Tapik jajak tok pastiloh betol ke tok. Wak Lisa: Wah, jeoi ibernor betei adeh! Hik hod beh kenaji. Jajak: Hek ru Akimloh jadik saintis ru beh kenaji. Yok Akim: Ha, jadik saintis! Susahloh jajak. Jajak: Amen engkek berajal betol-betol mesti buleh. Wak Lisa: Betol jajak! Eng sukong. Yok Akim: Jajak, amen enjun cip nej ha kek betei adeh, eng ha joi ya. Jajak: Buleh. Tapik gamak gecek kilek jajak ru tatak jar kek nej. Wak Lisa: Eng pen ha joi samak ya jajak. Jajak: Hoohloh, buleh… buleh. Aman ru Makmor
138 Kenukoh Beh ayat genunak engrok seru ku kerop adeh. LENATEH 1 LENATEH 2 Secare belwal, cerite nu kekawat engkek kateh kelas ha neulam atao herbe de engkek genmar cak. Og nealas engkek. Adoi Abekdek Eh Yak Acut Yok Amboi Ee Aman ru Makmor
139 Cerngai ru Belwal 1.1.1 3.2.2 1. Cerngai audio temubual ha usahawan krafteg, Mariani binti Ramli. 2. Telas kicerngai audio ajeh, catat isik-isik de penteng de kicerngai ru bentang ku ngar kelas. Ektiviti INDUSTRI KECIL SEDERHANA UNIT 24 Hasel Krafteg Jane Berengkep Aman ru Makmor
140 Menacak Usahawan Herbe Encik Norazman bin Jamalim ialoh numom usahawan herbe secare macot. Ilei begiat ektip kijoi karnival atao ekspo-ekspo de bianjor ya pehak kerajaan. Ilei biperyos ku Bukit Lanjan, Selangor ku 19 November 1981. Ilei ju suku kaom Temuan. Hunen, ilei kigei ku Desa Temuan, Damansara Perdana serte pernah kijawat jenawat sebegei Pengerusi Kampung seleneu lapan tahut. Ilei jugak mong kituboh nanek sarikat iaajeh Daya Usaha Desa Enterprise de bedaptar ru Suruhanjaya Syarikat Malaysia (SMM) ku tahut 2012 ru Kementerian Kewangan Malaysia ku tahut 2015. Peksendok kitubuh sarikat adeh, ilei kikep denurong ju mantan Pengarah Jabatan Kemajuan Orang Asli (JAKOA) Selangor, Encik Bakar bin Unos dek ilei kibukak nanek nursery herbe. Adeh mende, amen hicip nu belok-belok karnival, lei 70–80 peratus gerei jengwal ialoh hasel krafteg. Adeh an kikayat pembeli tok panei bepileh belok nanek naiha belik. Mulak ju kenjeh, ilei pen kikot inisiatip kimulak peneniage beasas kenonkenon herbe de kikot ju kampug hik sengoi engkap ajeh rah Puchong, Selayang, Rawang ru Sungai Buloh. Senalo, ilei pen kibelik kenon herbe ju mai kilek ru kisemei kateh polibeg kilek nej. Kenon herbe de res ajeh jeoi senmanj ju ipelanggan terutame pitak Gop. Tok had herbe taleh, ilei pen turut kikot peluang kibelik ru kijual bajak-bajak organik ju mai kampug kilek. Ju tahut 2012 lei hunen, ilei kibegiat ektip ru kijoi karnival-karnival de bianjor rah ku Mydin Ipoh. Aman ru Makmor
141 2.1.1 1.2.3 Ilei kikot pekerjak secare bekale, mende mong ikinei kibantuk ilei beurus samak sarikat ajeh. Sarikat ilei turut samak besaing secare sihat ru “nursery” herbe sengoi hik de kilek, rah ju Pahang. Penyertaan sarikat ilei kateh Karnival Usahawan Desa de bianjor ku Putrajaya nar tahut nunoh bitaje ya JAKOA. Jengwal ku karnival adeh kipesenang mai jengoi ha berkep kenon herbe ha ceknet lihik ku padeg. Urok Encik Norazman nej, tenujuk ilei kikomersial jengwal herbe adeh ialoh ha perenglai bebegei nyaknik atao manpaat ha senihat berog. Selaen ajeh, ilei kaha pekenal ceknet herbe adeh nu jenerasi pai de tok pernah naineng. Ku tahut 2014, Encik Norazman jugak kikot peluang kiceburi peneniage penehidmat kanopi. Ilei kisemanj benantuk ru peneuntuk ju pehak JAKOA. Senmanj ilei bilulos ru peneuntuk sejengoi RM25 000.00 kateh mentok penealat. Ilei kiurok nej, amen hihod pemajuk bangsak lei, hik hodloh hipemajuk dirik lihik canuk. Agok terlas ma-ma peluang de kiog ya kerajaan rah penedidek. Selaen ajeh, hik hodloh yaken ru dirik lihik ha cebori bidang pai. Agok sengoh ha genagal, tapik hik hodloh beusahe ru lebeh gigeh nej. Henarap ilei nujis doh, ilei an kikep kipeluas kedei herbe ilei ru kipekenal produk herbe sengoi hik nu masarakat kateh ru luar negara. 1. Bekenaet nepetek ku kemil adeh, bacak entoi ru pintan kateh kelas. 2. Og peniker engkek, begeiharok sengoi hik buleh ha petinkat ekonomi peringak lienai. Ektiviti Aman ru Makmor
142 1. Jijoi gambar de biog ku kemil adeh, beh nanek kenarag wawancara care-care ha bahneh dekolaneq masarakat mai Mahmeri. 2. Beh kenarag engkek ru lengkap. Ektiviti Dekolaneq Kiog Berengkep Lumayan 3.2.2 2.1.2 Menules Masarakat Mahmeri mong ibudaye ru tradisi ilei. Salah nanek tradisi enai de tekenal ialoh pelamin pengantin atao bikenal sebegei Dekolaneq. Wenares budaya adeh bipekekal lei hunen terutame ku majeles-majeles nikah. Dekolaneq adeh biasak bigunak semase majeles nikah peksendok majeles sanding. Ju tradisi, dekolaneq adeh kijadik bahan de popular mende jeoi senmanj ju pitak pengantin. Jadik, bahneh dekolaneq adeh secare tok langsong kijadik sumber berengkep nu En. Robisie bin Tengkah. Ku kerop adeh, mong memerip langkah de perlu bijoi ha seryap dekolaneq. 4. Taj kelarai de bekaler – taj joi curak de bihod ya pelanggan 1. Kaknek selak nipah – nujis peksendok imajeles – amen selak kajek – 3 guni. Amen selak entoi – 2 guni 5. Biperjeg selak nipah – latar kenog dekolaneq 2. Bitarah selak nipah ju ipelepah. 6. Dekolaneq ya siap bitaj – bihias kemil pelamin 3. Taj selak nipah – joi sais de bihod Aman ru Makmor