พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) 4_edit.indd 1 16/02/2013 15:05:56
คํานํา ๔-๕ พระราชประวัติ ๗ การปกครอง ๑๗ การเศรษฐกิจ ๒๓ ~ การเลิกเก็บอากรตลาด การลดคานา ๒๓ ~ ระบบคาเสรี การคาระหวางประเทศ ๒๓ ~ โรงกษาปณสิทธิการ ๒๗ ความสัมพันธกับตางประเทศ ๓๗ ประเพณี วัฒนธรรม ศิลปกรรมและวรรณกรรม ๕๑ การศาสนา ๖๒ ~ การสงสมณทูตไปลังกา ๖๓ ~ การสรางและการบูรณะปฏิสังขรณวัดและปูชนียสถาน ๖๔ ~ พระบรมราชูปถัมภศาสนาอื่น ๖๕ ~ เสรีภาพในการนับถือศาสนา ๖๖ ~ สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) “พรหมรังสี” ๖๖ ~ วัดมกุฏกษัตริยารามราชวรวิหาร ๖๘ ~ วัดบวรนิเวศวิหารราชวรวิหาร ๗๑ ~ วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม ๗๗ สารบัญ 4_edit.indd 2 16/02/2013 15:06:01
~ วัดโสมนัสวิหารราชวรวิหาร ๘๓ ~ วัดตรีทศเทพวรวิหาร ๘๖ ~ วัดปทุมวนาราม ๘๗ ~ วัดบรมนิวาส ๘๘ องคบิดาแหงวิทยาศาสตรของไทย ๙๑ ~ อุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ ๙๔ สถานที่สําคัญ ๙๙ ~ พระราชวังในรัชกาลที่ ๔ ๙๙ ~ พระราชวังที่สรางในรัชกาลที่ ๔ ๙๙ ~ วังเจานายสรางในรัชกาลที่ ๔ ๑๐๒ ~ พระราชวังสราญรมย ๑๐๙ ~ พระปฐมเจดีย ๑๑๑ ถนน คลองและปอม ๑๑๓ ~ ถนนเจริญกรุง ๑๑๓ ~ ถนนบํารุงเมือง ถนนเฟองนคร ถนนสีลม ๑๑๔ ~ คลองภาษีเจริญ ๑๑๕ ~ คลองมหาสวัสดิ์ คลองถนนตรง ๑๑๖ ~ ปอม ๑๑๗ บรรณานุกรม ๑๑๘ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ 4_edit.indd 3 16/02/2013 15:06:08
คํานําสํานักพิมพ หนังสือชุดนี้มีทั้งหมด ๙ เลม ซึ่งเปนหนังสือที่รวบรวมพระราชประวัติของพระมหากษัตริย ไทยแหงราชวงศจักรี ทั้ง ๙ รัชกาล โดยเริ่มประมวลตั้งแตวันพระราชสมภพ ขณะทรงพระเยาว พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระอัจฉริยภาพดานตางๆ ตลอดจนพระราชกรณียกิจในสาขาตางๆ ไดแก ดานการเมืองการปกครอง การทหาร ศาสนา การศึกษา วรรณกรรม การสาธารณสุข การตาง ประเทศ ซึ่งลวนแลวแตเปนพระราชกรณียกิจที่เปยมประโยชนตออาณาประชาราษฎรของพระองค ทั้งสิ้น อีกทั้งยังบําบัดทุกขบํารุงสุขใหประชาราษฎรมีชีวิตความเปนอยูที่ดี หนังสือชุดนี้ประกอบดวย • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก รัชกาลที่ ๑ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ ๒ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๖ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๗ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวอานันทมหิดล รัชกาลที่ ๘ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ ๙ สํานักพิมพหวังเปนอยางยิ่งวาหนังสือชุดนี้จะทําใหผูอานไดซาบซึ้งและตระหนักในพระมหา กรุณาธิคุณของพระมหากษัตริยแหงราชวงศจักรีทั้ง ๙ พระองค และเปนประโยชนตอเยาวชนและ ผูที่สนใจศึกษาพระราชประวัติและพระราชกรณียกิจของทุกพระองค บริษัท เพื่อนเรียน เด็กไทย จํากัด 4_edit.indd 4 16/02/2013 15:06:09
ในการเรียบเรียงหนังสือเกี่ยวกับพระมหากษัตริยในราชวงศจักรี จากรัชกาลที่ ๑ ถึง รัชกาลที่ ๙ ผูเรียบเรียงมีความมุงหวังวาผูอานทั้งนักเรียน นิสิต นักศึกษา เยาวชนของชาติ ตลอดจนผูสนใจทั่วไปได ตระหนักถึงความเสียสละของพระมหากษัตริยทุกพระองคที่ทรงอุทิศพระองคเพื่อกอบกู รักษา พัฒนา ประเทศใหคงความเปนเอกราชและคงความเปนชาติที่ยิ่งใหญ มั่นคงมาจนทุกวันนี้ โดยเฉพาะอยางยิ่งหนังสือเลมนี้ “พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔” ซึ่งมีเนื้อหาแสดงถึงความสําคัญในการพัฒนาประเทศในดานตางๆ โดยพระองคเปนพระมหากษัตริยที่มีพระปรีชาสามารถโดดเดนดานวิทยาศาสตร จนไดรับการยกยองให เปน “พระบิดาแหงวิทยาศาสตรไทย” โดยทรงคํานวณการเกิดสุริยุปราคาเต็มดวงลวงหนาถึง 2 ป ไดอยาง แมนยํา ดานศาสนาทรงฟนฟูพระพุทธศาสนาใหรุงเรือง โดยทรงตั้งธรรมยุตติกาวงศ ซึ่งเปนนิกายใหมใน พระพุทธศาสนา ที่มีความเครงครัดในพระธรรมวินัยและระเบียบแบบแผน มีการสรางพระอารามหลวง ถึง 5 พระอาราม ไดแก วัดบรมนิวาส วัดโสมนัสวิหาร วัดประทุมวนาราม วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมา ราม วัดมกุฎกษัตริยาราม ดานการพัฒนาประเทศ ในรัชสมัยของพระองคมีการขุดคลอง เชน คลองผดุง กรุงเกษม คลองภาษีเจริญ และคลองดําเนินสะดวก ซึ่งเปนคลองที่มีความสําคัญมาจนปจจุบัน สวนพระ ปรีชาสามารถดานกวีนิพนธนั้น พระองคทรงนิพนธรายยาวมหาเวสสันดรชาดก บทละครเรื่องรามเกียรติ์ โคลงพระราชทานพร จารึกวัดราชประดิษฐ เปนตน นอกจากนี้ ยังมีคุณูปการในดานอื่นๆ อีกมากมาย ซึ่ง ลวนแลวแตเปนประโยชนตอปวงชนชาวไทยทั้งสิ้น จึงหวังเปนอยางยิ่งวาหนังสือเลมนี้จะเปนประโยชนตอปวงชนชาวไทย และตอเยาวชนซึ่งเปน อนาคตของชาติ ไดตระหนักถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระองคทานที่มีตอปวงชนชาวไทยทุกคนอยางมิ ลืมเลือนตลอดกาล อุดม เชยกีวงศ ผูเรียบเรียง คํานําผูเรียบเรียง 4_edit.indd 5 16/02/2013 15:06:11
4_edit.indd 6 16/02/2013 15:06:15
๗ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) พระราชประวัติ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระราชสมภพในรัชกาลที่ ๑ เมื่อปชวด วัน พฤหัสบดี ขึ้น ๑๔ คํ่า เดือน ๑๑ ตรงกับวันที่ ๑๘ ตุลาคม พุทธศักราช ๒๓๔๗ ครั้งสมเด็จพระชนก นาถ (สมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย) ยังดํารงพระยศเปนสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวง อิศรสุนทร ฝายพระราชชนนี คือ สมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย ซึ่งทรงเปนพระธิดาสมเด็จพระเจา พี่นางเธอ เจาฟากรมพระศรีสุดารักษ เสด็จประทับ ณ พระราชวังเดิม (พระราชวังครั้งกรุงธนบุรี) พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ดํารงพระยศเปนสมเด็จพระเจาหลานเธอ (เจาฟา มงกุฎ) ตั้งแตวันประสูติจนสิ้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก องคปฐมบรมราชวงศ จักรี เมื่อพระองคทรงเยาวพระชนมายุได ๕ พรรษา มีเรื่องเลาวา สมเด็จพระอัยกาธิราช (พระเจา ปู คือ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก) กําลังประทับ ณ พระเกาอี้ที่กําแพงแกวระเบียง พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ขณะนั้นพระองค (พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว) ไดเสด็จติดตามสมเด็จพระชนกนาถ (พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย) ไป ณ ที่นั่นดวย สมเด็จพระอัยกามีรับสั่งใหเขาไปหา พรอมกับดํารัสวา “หลานคนนี้รูปรางสวยงามเชียว” แลว ดํารัสใหมหาดเล็ก นําเสด็จไปทอดพระเนตรเรื่องรามเกียรติ์ที่ฝาผนังตามศาลารายโดยรอบวัดพระ ศรีรัตนศาสดาราม ตอมาในรัชกาลที่ ๒ เสด็จเขามาอยูในพระบรมราชวัง ประทับที่ตําหนักแดง ซึ่งสมเด็จกรม พระศรีสุดารักษกับพระชนนีของพระองค (สมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย) เคยเสด็จอยูมากอน พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ขณะนั้นทรงพระยศเปนสมเด็จพระราชโอรสองค ใหญ คนทั้งหลายมักพอใจเรียกกันวา ทูลกระหมอมฟาใหญ หรือ เจาฟา (ชาย) ใหญ เพราะทรง เปนพระราชโอรสเอก (จากมเหสีเอก) พระองคมีพระเชษฐาและพระอนุชารวมพระราชมารดา รวมทั้งสิ้น ๓ พระองค ไดแก สมเด็จ เจาฟาชาย (สิ้นพระชนมเมื่อประสูติ) สมเด็จฯ เจาฟามงกุฎ และสมเด็จฯ เจาฟาจุฑามณี (ภายหลัง ไดรับการสถาปนาขึ้นเปน พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว) พระองคจึงเปนสมเด็จพระเจาลูก ยาเธอเจาฟาพระองคแรกที่มีพระชนมในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย 4_edit.indd 7 16/02/2013 15:06:17
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘ เมื่อสมเด็จพระบรมชนกนาถเสด็จขึ้น ครองสมบัติเปนพระมหากษัตริยพระองคที่ ๒ แหงพระบรมราชจักรีวงศแลว พระองคได เสด็จเขามาอยูภายในพระบรมมหาราชวัง จน กระทั่ง พ.ศ. ๒๓๕๕ พระองคมีพระชนมายุได ๙ พรรษา จึงไดจัดการพระราชพิธีลงสรงเพื่อ เฉลิมพระนามเจาฟาอยางเปนทางการ พระราช พิธีในครั้งนี้พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลา นภาลัยมีพระราชดําริวา พระราชพิธีโสกันต เจาฟาไดทําเปนอยางมีแบบแผนอยูแลว แต การพระราชพิธีลงสรงตั้งพระนามเจาฟาครั้ง กรุงศรีอยุธยา ยังหาไดทําเปนแบบอยางไม รวม ทั้งผูใหญที่เคยเห็นพระราชพิธีดังกลาวก็แกชรา เกือบจะหมดตัวแลว เกรงวาแบบแผนพระราช พิธีจะสูญไป พระองคจึงทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหสมเด็จฯ เจาฟากรมหลวงพิทักษมนตรี และเจาพระยาศรีธรรมาธิราช (บุญรอด) เปนผู บัญชาการพระราชพิธีลงสรงในครั้งนี้ จึงนับเปนพระราชพิธีลงสรงครั้งแรกในสมัยรัตนโกสินทร โดย ทูลกระหมอมฟาใหญไดรับการเฉลิมพระนามตามพระสุพรรณบัฏวา “สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจา ฟามงกุฎสมมุติวงศ พงอิศวรกระษัตริย ขัติยราชกุมาร” ครั้นทรงเจริญพระชนมพรรษาสมควรจะทรงรับการศึกษา สมเด็จพระบรมชนกนาถจึงโปรด ใหไปทรงเริ่มศึกษาอักษรสมัยในสํานักของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย (ขุน) วัดทายตลาด หรือวัด โมลีโลกยารามพระอารามหลวง ซึ่งอยูติดตอจากวัดอรุณราชวราราม สมเด็จพระพุทธโฆษาจารยรูปนี้ เคยเปนผูถวายอักษรพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว ตั้งแตยังเสด็จประทับ ณ พระราชวังเดิม ระหวางทรงศึกษา ทรงมีพระสติปญญาเลาเรียนไดรวดเร็ว เปนที่รักใครของสมเด็จฯ พระ อาจารยยิ่งนัก เมื่อเสด็จเขามาประทับในพระบรมมหาราชวัง ก็ทรงศึกษาวิชาความรูสําหรับพระ ราชกุมารตอมาและเปนที่นาเชื่อถือไดวา พระองคไดทรงศึกษาศิลปศาสตรอันสมควรแกขัตติยราช กุมารผูสูงศักดิ์ตามพระราชประเพณีโบราณของราชสํานักครบถวนทุกประการ พ.ศ. ๒๓๕๘ ขณะเพิ่งมีพระชนมายุได ๑๒ พรรษา สมเด็จพระบรมชนกนาถ ไดโปรดทรงคุม กองทัพเสด็จออกไปรับครัวมอญ ที่อพยพเขามาทางดานพระเจดียสามองค เมืองกาญจนบุรี โดยมี เจาฟากรมหลวงพิทักษมนตรีทรงเปนพระอภิบาลโดยเสด็จไปดวย พระบรมราชสัญลักษณพระบาทสมเด็จ พระเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ 4_edit.indd 8 16/02/2013 15:06:19
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙ 4_edit.indd 9 16/02/2013 15:06:22
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐ เนื่องจากในปนั้นพวกมอญเมาะตะมะไดเปนกบฏตอพมา แลวอพยพมาขอพึ่งพระบรม โพธิสมภาร เหมือนอยางพวกพระยาเจงเคยทํามากอน คราวนี้มีสมิงสอดเบา (ตอมาไดเปนพระยา รัตนจักร) เปนหัวหนามีจํานวนผูคนประมาณ สี่หมื่นเศษ นับวาคอนขางมาก นอกจากมาทางดาน พระเจดียสามองคแลวยังมาทางดานแมสอด เมืองตากและทางเมืองอุทัยธานี ผูรับผิดชอบเพิ่มเติม มี กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (มหาเสนานุรักษ) เสด็จไปตั้งเมืองใหมที่เมืองสามโคก ซึ่งโปรดให พระราชทานเมืองใหมวา ปทุมธานี เปนที่อยูของมอญอพยพและโปรดใหพระยาอภัยภูธรสมุหนายก คุมเสบียงขึ้นไปรับครอบครัวมอญที่เมืองตาก เมืองกาญจนบุรีหนาดานสําคัญของไทยดานตะวันตก (รองจากสุพรรณบุรี) การที่ตองมีบุคคล ระดับเจาฟาคุมกําลังรี้พลออกไปตอนรับผูอพยพเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารนั้น เปนทั้งพระบรม ราโชบายสําคัญและความจําเปน ดวยอาจมีทัพพมายกทัพติดตามเขามาจับครอบครัวมอญลวงเลย เขามาในพระราชอาณาเขต นอกจากนี้ บรรดาผูอพยพมีมาก อาจมีบางพวกกอการกําเริบรังแก กันเองและเบียดเบียนราษฎรไทย ตามระยะทางที่ไกลตอพระเนตร พระกรรณ ทําใหตองจัดกอง กําลังออกไปปองกันเหตุรายและดําเนินการแจกเสบียงอาหารมิใหผูอพยพเดือดรอน พระราโชบายครั้งนี้นาจะเปนพระราชประสงคใหพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ได มีโอกาสทรงศึกษากระบวนทัพ การควบคุมผูคน การเรียนรูการเปนจอมคนยิ่งไปกวาเปนหัวหนา ธรรมดา ทํานองเดียวกับเมื่อครั้งรัชกาลที่ ๒ ไดทรงศึกษามาแลวดวยการตามเสด็จพระราชบิดาใน การทําศึกสงครามกับพมามา แตยังทรงพระเยาว และยังมีเหตุผลดานสงครามจิตวิทยา เปนการ โฆษณากิตติศัพทใหปรากฏไปถึงพมาและประเทศใกลเคียงวาพระเจาแผนดินไทยทรงมีพระราชโอรส ที่กลาหาญเขมแข็ง สามารถเสด็จออกไปรับขาศึกหากจะลวงลํ้าตามพวกมอญเขามา แมทรงมีพระ ชันษาเพียง ๑๒ ป พุทธศักราช ๒๓๕๗ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงมีพระชนมายุได ๑๓ พรรษา สมเด็จพระบรมชนกนาถ (รัชกาลที่ ๒) โปรดใหโสกันต (ตัดจุก) เปนพระราชพิธีใหญเต็มตามตํารา โสกันตเจาฟา มีการปลูก (ทํา) เขาไกรลาสและที่สรงสบาย พุทธศักราช ๒๓๖๐ จวนจะเขาปุริม พรรษาโปรดใหบรรพชาเปนสามเณร ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม สมเด็จพระสังฆราช (มี) เปนพระอุปชฌายแลวเสด็จประทับจําพรรษา ณ วัดมหาธาตุ เปนเวลา ๗ เดือน จึงลาบรรพชา ครั้นลาบรรพชา (ลาผนวชสามเณร) แลวเสด็จมาประทับในบริเวณพระราชวังฝายหนา ประทับดานหนาพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท สมเด็จพระบรมชนกนาถโปรดใหทรงบังคับบัญชากรม มหาดเล็กรับราชการสนองพระเดชพระคุณใกลชิดพระองค ทรงฝกสอนพระราชศาสตรดวยพระองค เอง และโปรดใหไดศึกษาวิชาสามัญตางๆ สําหรับพระราชกุมาร เสด็จประทับในพระมหาราชวัง จนถึงป พ.ศ. ๒๓๖๕ กรมหลวงพิทักษมนตรีสิ้นพระชนม สมเด็จพระบรมชนกนาถจึงไดพระราชทาน พระราชวังเดิม (ครั้งกรุงธนบุรี) ใหเปนที่ประทับตางวังเปนสวนของพระองค 4_edit.indd 10 16/02/2013 15:06:24
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑ เมื่อพระองคมีพระชนมายุครบ ๒๑ พรรษา จึงจะทรงผนวชเปนพระภิกษุ แตในระหวางนั้น ชางสําคัญของบานเมือง ไดแก พระยาเศวตไอยราและพระยาเศวตคชลักษณเกิดลมลง รวมทั้งสมเด็จ เจาฟากรมหลวงเทพยวดี พระขนิษฐาในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยเพียงพระองค เดียวที่ยังมีพระชนมเกิดสิ้นพระชนม ทําใหพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยไมสําราญพระ ราชหฤทัย จึงไมไดจัดพิธีทรงผนวชอยางใหญโต โปรดใหมีเพียงพิธีอยางยอเทานั้น โดยใหทรงผนวช ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยมีสมเด็จพระสังฆราช (ดอน) เปนพระอุปชฌาย พระองคไดรับ พระนามฉายาวา “วชิรญาโณ” หรือ “วชิรญาณภิกขุ” แลวเสด็จไปประทับแรมที่วัดมหาธาตุ ๓ วัน หลังจากนั้น จึงเสด็จไปจําพรรษาที่วัดราชาธิวาส ซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย เคยประทับอยูเมื่อทรงผนวช พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงผนวชตั้งแต พ.ศ. ๒๓๖๗ ถึง พ.ศ. ๒๓๙๔ เปน เวลาถึง ๒๗ พรรษา ในชั้นแรกไดเสด็จไปประทับจําพรรษาอยู ณ วัดสมอราย (วัดราชาธิวาส) ระยะ สั้นๆ แลวเสด็จมาประทับและทรงศึกษาเลาเรียนพระปริยัติธรรมอยู ณ วัดมหาธาตุฯ แลวจึงเสด็จ ไปประทับอยู ณ วัดสมอรายอีก โอกาสนี้ พระองคไดใหกําเนิดคณะสงฆฝายธรรมยุต หรือธรรมยุติกนิกายขึ้นเปนครั้งแรก ตอมาเมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๔ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวไดทรงสรางพระตําหนักที่ประทับ ณ วัดบวรนิเวศฯ จึงโปรดใหอันเชิญเสด็จมาประทับ ณ พระตําหนักใหมที่ทรงสรางถวายตราบจน กระทั่งลาผนวช พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงศึกษาภาษามคธและพระไตรปฎกจนแตกฉาน เชี่ยวชาญ และไดทรงแปลพระปริยัติธรรมผานไดดวยดีจนทรงพอพระราชหฤทัยพระราชทานพัดยศ สําหรับเปรียญ ๙ ประโยค ประกอบกับพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เคยไดเสด็จเขาไป แสดงพระธรรมเทศนาในพระบรมมหาราชวังอยูเปนประจํา สมเด็จพระบรมเชษฐาธิราช (พระบาท สมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว) ทรงพระราชอนุสรณคํานึงวา สมเด็จพระอนุชาธิราชทรงผนวชมาได หลายพรรษาแลว ทั้งประกอบดวยประสติปญญาหลักแหลมแตกฉานในพระไตรปฎก สมควรจะ สถาปนาสมณศักดิ์ใหเปนพระเกียรติยศ จึงพระราชทานพัดยศพื้นตาดปกดิ้นเลื่อมตั้งเปนพระราชา คณะพรอมกับมีพระราชดํารัสวาสีตน (ชีตน) บวชมานานแลวเปนพระราชาคณะเสียเถิด นับเปนเจา นายพระองคแรกที่ไดทรงเปนเปรียญ และเปนพระราชาคณะในรัชกาลที่ ๓ นอกจากความรูดานพระพุทธศาสนาอยางลึกซึ้งแลว พระองคยังไดทรงศึกษาภาษาอังกฤษ จนเชี่ยวชาญ ใชการไดเปนอยางดี มีความรูภาษาละตินและยุโรปอื่นๆ นับเปนเจานายพระองคแรก ที่สนพระทัยเรื่องนี้อยางยิ่ง เปนผลใหไดทรงศึกษาวิทยาการแผนใหมจากฝรั่ง ทรงมีโอกาสสมาคม กับชาวยุโรปและอเมริกันเปนอันมาก จนทรงสามารถรูเทาทันความคิดความอาน ตลอดจนความ ผันแปรของสถานการณโลกในขณะนั้นเปนอยางดี เหลานี้ ลวนเปนคุณประโยชนอยางใหญหลวง แกประเทศชาติ ภายหลังที่เสด็จขึ้นครองราชสมบัติในฐานะพระมหากษัตริยที่ทรงรอบรูความเปน ไปของบานเมืองและของโลกดีที่สุด สามารถนําพาประเทศชาติบานเมืองผานพนมหันตภัยอันวิกฤต ทางการเมืองระหวางประเทศมาไดดวยดี มีความรมเย็นเปนสุขโดยสวัสดิภาพ 4_edit.indd 11 16/02/2013 15:06:26
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๒ นอกจากจะทรงรอบรูดานภาษา (บาลี สันสกฤต สิงหล อังกฤษ ละติน ฯลฯ) แลวยังไดทรง ศึกษาวิชาคณิตศาสตร โหราศาสตร ดาราศาสตร ประวัติศาสตร โบราณคดี และการเมืองระหวาง ประเทศ จนปรากฏวาทรงเชี่ยวชาญวิชาเหลานี้อยางดีเยี่ยมเปนที่อัศจรรยใจแกบุคคลทั่วไป แม กระทั่งชาวตางประเทศในครั้งนั้นเปนอันมาก การที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จขึ้นครองราชยลาชา นั้นกลับกลายเปนผล ดี คือทําใหไดทรงรูเห็นขอบกพรองในการดําเนินรัฐประศาสนโยบายดานตางๆ โดยเฉพาะอยางยิ่ง ดานกิจการตางประเทศ ทําใหไดทรงมีโอกาสศึกษาวิทยาการแผนใหมไวสําหรับบริหารกิจการบาน เมือง ใหเกิดคุณประโยชนแกสวนรวมหรือประเทศชาติทั้งทางตรงทางออมทุกประการ เมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคต ในวันที่ ๒ เมษายน พ.ศ. ๒๓๙๔ พระราชวงศและเสนาบดีมีมติเห็นชอบใหถวายราชสมบัติแกสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟามงกุฎ จึงไดใหสมเด็จเจาพระยาบรมมหาประยูรวงศ ไปเฝาเจาฟามงกุฎ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร แตพระองค ตรัสวา ถาจะถวายพระราชสมบัติแกพระองค จะตองอันเชิญสมเด็จเจาฟาจุฑามณี กรมขุนอิศเรศ รังสรรคขึ้นครองราชยดวย เนื่องจากพระองคทรงเห็นวาเปนผูที่มีพระชะตาแรง ตองใหเปนพระมหา กษัตริย พระองคทรงลาผนวช เมื่อวันที่ ๔ เมษายน พ.ศ. ๒๓๙๔ รวมเวลาที่ทรงดํารงอยูในสมณ เพศ ๒๗ พรรษา ขณะทรงมีพระชนมายุได ๔๗ พรรษา ไดทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลที่ ๔ แหง พระบรมราชจักรีวงศ ในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกนั้น พระองคไดรับการเฉลิมพระปรมาภิไธยวา พระบาท สมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎฯ พระจอมเกลาเจาอยูหัว และมีพระนามตามจารึกในพระสุบรรณ บัฏวา “พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎสุทธิ สมมุติเทพยพงศวงศาดิศรกษัตริย วรขัตติย ราชนิกโรดม จาตุรันตบรมมหาจักรพรรดิราชสังกาศ อุภโตสุชาติสังสุทธิเคราะหณี จักรีบรมนาถ อดิศวราชรามวรังกูร สุจริตมูลสุสาธิตอุกฤษฐวิบูลย บุรพาดูลยกฤษฎาภินิหารสุภาธิการรังสฤษดิ ธัญญลักษณ วิจิตรโสภาคสรรพางค มหาชโนตมางคประนตบาทบงกชยุคคล ประสิทธิสรรพสุภผล อุดม บรมสุขุมาลยมหาบุรุษยรัตน ศึกษาพิพัฒนสรรพโกศล สุวิสุทธิวิมลศุภศีลสมาจารย เพ็ชรญาณ ประภาไพโรจน อเนกโกฎิสาธุ คุณวิบุลยสันดาน ทิพยเทพวตาร ไพศาลเกียรติคุณอดุลยพิเศษ สรรพ เทเวศรานุรักษเอกอัครมหาบุรุษ สุตพุทธมหากระวี ตรีปฎกาทิโกศล วิมลปรีชามหาอุดมบัณฑิต สุนทรวิจิตรปฏิภาณ บริบูรณคุณสาร สัสยามาทิโลกยดิลก มหาปริวารนายกอนันต มหันตวรฤทธิ เดช สรรพพิเศษ สิรินธรมหาชนนิกรสโมสรสมมัติ ประสิทธิวรยศมโหดมบรมราชสมบัติ นพปดล เศวตฉัตราดิฉัตร สิริรัตโนปลักษณมหาบรมราชาภิเศกาภิษิต สรรพทศทิศวิชิตวิไชย สกลมไหศวริน มหาสยามินทร มเหศวรมหินทร มหาราชาวโรดม บรมนารถชาติอาชาวศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณ ารักษ อุกฤษฐศักดิอัครนเรศราธิบดี เมตตากรุณาสีตลหฤทัย อโนปมัยบุญการสกลไพศาลมหารัษฎาธิ เบนทร ปรเมนทรธรรมมิกมหาราชาธิราช บรมนารถบรมบพิตร พระจอมเกลาเจาอยูหัว” 4_edit.indd 12 16/02/2013 15:06:28
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๓ 4_edit.indd 13 16/02/2013 15:06:32
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๔ พรอมกันนี้ พระองคทรงสถาปนาสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟาจุฑามณี กรมขุนอิศเรศรัง สรรคที่กรมพระราชวังบวรสถานมงคลมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกและทรงรับพระบรมราชโองการ ใหพระเกียรติยศเสมอดวยพระเจาแผนดินองคที่ ๒ โดยไดรับการเฉลิมพระปรมาภิไธยวา พระบาท สมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว สวนในฝายสมณศักดิ์นั้น พระองคทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ เลื่อน พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นนุชิตชิโนรส โดยมหาสมณุตมาภิเษกขึ้นเปน กรมสมเด็จพระปรมานุ ชิตชิโนรส ทรงสมณศักดิ์เปนสมเด็จพระสังฆราช เมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๑ พระองคทรงคํานวณวา จะสามารถเห็นสุริยุปราคาเต็มดวงไดใน ประเทศสยาม ณ ตําบลหวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ พระองคจึงโปรดใหตั้งพลับพลาเพื่อเสด็จ พระราชดําเนินทอดพระเนตรสุริยุปราคาที่ตําบลหวากอ ซึ่งเมื่อถึงเวลาที่พระองคทรงคํานวณก็เกิด สุริยุปราคาเต็มดวงดังที่ทรงไดคํานวณไว พระองคเสด็จประทับอยูที่หวากอเปนระยะเวลาประมาณ ๙ วัน จึงเสด็จกลับกรุงเทพมหานคร ภายหลังการเสด็จกลับมายังพระนคร พระองคเริ่มมีพระอาการ ประชวรจับไขและทรงทราบวาพระอาการประชวรของพระองคในครั้งนี้คงจะไมหาย วันที่ ๒๒ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ พระองคมีพระบรมราชโองการใหหาพระเจานองยาเธอ กรมหลวงเทเวศร วัชรินทร ซึ่งเปนพระราชวงศผูใหญที่มีพระชนมายุมากกวาพระองคอื่นๆ พระเจานองยาเธอ กรม หลวงวงศาธิราชสนิท ซึ่งเปนพระราชวงศผูใหญในราชการ และเจาพระยาศรีสุริยวงศ (ชวงบุนนาค) อัครเสนาบดีที่สมุหพระกลาโหม หัวหนาขาราชการทั้งปวง เขาเฝาพรอมกันที่พระแทนบรรทม โดย พระองคมีพระบรมราชโองการมอบพระราชกิจในการดูแลพระนครแกทั้ง ๓ ทาน หลังจากนั้น ในวันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวมีพระ ราชดํารัสสั่งใหพระเจานองยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท เจาพระยาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) และเจาพระยาภูธราภัย ที่สมุหนายก เขาเฝาและมีพระราชดํารัสวา “ทานทั้ง ๓ กับพระองคไดทํานุบํารุงประคับประคองกันมา บัดนี้กาลเวลาจะถึงพระองคแลว ขอลาทานทั้งหลายในวันนี้ ขอฝากพระราชโอรส ธิดาอยาใหมีภัยอันตราย หรือเปนที่กีดขวางในการ แผนดิน ถามีผิดสิ่งไรเปนขอใหญ ขอแตชีวิตไวใหเปนแตโทษเนรเทศ ขอใหทานทั้ง ๓ จงเปนที่พึ่ง แกพระราชโอรส ธิดาตอไปดวยเถิด” พระองคตรัสขอใหผูใหญทั้ง ๓ ทานไดชวยกันดูแลบานเมืองตอไป ใหทูลพระเจาแผนดินองค ใหม เอาธุระรับฎีกาของราษฎรผูมีทุกขรอนดังที่พระองคเคยปฏิบัติมา โดยไมทรงเอยวาจะใหผูใด ขึ้นครองราชยแทนพระองค นอกจากนี้ พระองครับสั่งวา เมื่อพระองคทรงผนวชอยูนั้น ทรงออก อุทานวาจาวาวันใดเปนวันพระราชสมภพก็อยากสวรรคตในวันนั้น โดยพระองคพระราชสมภพใน วันเพ็ญ เดือน ๑๑ ซึ่งเปนวันมหาปวารณา เมื่อพระองคจะสวรรคตก็ขอใหสวรรคตทามกลางสงฆ ขณะที่พระสงฆกระทําวินัยกรรมมหาปวารณา ในเวลา ๒๐.๐๖ นาฬกา พระองคทรงภาวนาอรหังสัมมาสัมพุทโธแลวผอนอัสสาสะ ปสสาสะ (ลมหายใจเขา-ออก) เปนครั้งคราว จนกระทั่งเวลา ๒๑.๐๕ นาฬกา เสด็จสวรรคต ณ พระที่นั่ง ภาณุมาศจํารูญ ภายในพระบรมมหาราชวัง สิริพระชนมายุ ๖๔ พรรษา ทรงดํารงอยูในราชสมบัติ เปนเวลา ๑๗ ปเศษ 4_edit.indd 14 16/02/2013 15:06:34
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๕ พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรงเปนพระราชโอรสองคที่ ๕ ในพระบาท สมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยและสมเด็จพระศรีสุ ริเยนทรามาตย ประสูติเมื่อวันอาทิตย เดือน ๑๐ ขึ้น ๑๕ คํ่า ปมะโรง ตรงกับวันที่ ๔ กันยายน พ.ศ. ๒๓๕๑ ในรัชกาลที่ ๑ ณ พระราชวังเดิม (ธนบุรี) ในรัชกาลที่ ๓ ไดทรงรับราชการมีความชอบจึง ไดรับสถาปนาใหทรงกรมใน พ.ศ. ๒๓๗๕ ในพระนาม วา “เจาฟากรมขุนอิศเรศรังสรรค” ไดทรงกํากับกรม ทหารแมนปนหนา ปนหลัง กรมทหารปนใหญ รวมไป ถึงกองอาสาญวน อาสาแจก อาสาจาม ไดทรงตกแตง ดัดแปลงกําปนเปนเรือรบจํานวนหนึ่ง ทรงเคยอาสา ราชการเปนแมทัพเรือไปรบเมืองญวนครั้งหนึ่ง ในพ.ศ. ๒๓๘๕ ครั้นถึงรัชกาลที่ ๔ พระองคทานไดรับอัญเชิญขึ้นวาที่พระมหาอุปราชฝายพระราชบวร (วัง หนา) ทรงมีพระนามยอวา พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ฐานะเทียบเทาพระเจาแผนดิน ขณะทรงมีพระชนมายุ ๔๓ พรรษา ไดทรงปฏิสังขรณพระบรมราชวัง ซึ่งชํารุดทรุดโทรมอยูแตกอน ใหบริบูรณงดงามขึ้นอีก ไดทรงจัดการทหารและเครื่องศัสตราวุธสําหรับใชในราชการเปนอันมาก ได ทรงสรางเรือรบกลไฟที่ทันสมัยใหแกทัพเรือหลายลํา เชน เรืออาสาวดีรศ เรือยงยศอโยชฌิยา ฯลฯ เปนความชอบแกแผนดินมาก พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ชอบเสด็จไปตามเมืองพนัสนิคม (ชลบุรี) บานลาว สัมปทวนเมืองนครชัยศรี (นครปฐม) บานสีทา แขวงเมืองสระบุรี โปรดใหสรางพระอารามนอยและ พลับพลาอยางลาวไว พระองคทรงฟอนและแอวลาวไดชํานิชํานาญ พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรงใฝพระทัยในวิชาการดานจักรกลมาก และโดย เหตุที่พระองคโปรดการทหาร ซึ่งสนพระทัยเกี่ยวกับอาวุธยุทธภัณฑเปนพิเศษ ทรงเปนผูบังคับ บัญชาทหารปนใหญสําหรับใชในราชการทั้งวังหลวงวังหนา และทรงเปนผูบังคับบัญชาทหารเรือ วังหนา พระองคทรงมีความรูภาษาอังกฤษเปนอยางดี จึงทรงแปลตําราปนใหมเปนภาษาไทย เมื่อ พ.ศ. ๒๓๘๓ หลังจากพระราชพิธีบวรภิเษก พระองคก็ยังคงดําเนินงานนี้ตอไป พระองคทรงเปนผูนําในเรื่องเรือสมัยใหม ทรงนําวิทยาการแขนงใหมๆ ของยุโรปมาใชและ ตอเรือกลไฟขึ้นในประเทศไทย กิจการดานทหารเรือไดเจริญรุดหนาไปมาก เปนเหตุใหกิจการสราง เรือกลไฟ และเรือรบเจริญรุดหนายิ่งขึ้น พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว เสด็จสวรรคตเมื่อวันอาทิตย เดือนยี่ แรม ๖ คํ่า ปฉลู ตรงกับวันที่ ๗ มกราคม พ.ศ. ๒๕๐๘ พระชนมายุ ๕๘ พรรษา ทรงมีพระราชโอรสและพระราช ธิดารวมทั้งสิ้น ๕๘ พระองค ราชการเปนแมทัพเรือไปรบเมืองญวนครั้งหนึ่ง ในพ.ศ. ๒๓๘๕ 4_edit.indd 15 16/02/2013 15:06:36
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๖ 4_edit.indd 16 16/02/2013 15:06:41
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๗ การปกครอง การปกครองบานเมือง ใชรูปแบบโครงสรางเดิมที่เปนมาใชรัชกาลกอนๆ แตไดมีการปรับปรุง แกไขบางอยางใหเปนผลดีแกราษฎร ตั้งแตดานกฎหมาย การศาล การเสด็จประพาสทั้งในกรุงและ หัวเมือง การเสด็จออกรับฎีกา การทหารและตํารวจ กฎหมาย พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงตราพระราชกําหนดกฎหมายใหมมาใชบังคับ จํานวนมาก บางฉบับเปนการแกไขปรับปรุงของเดิมใหเหมาะสมและยุติธรรมถูกตองยิ่งขึ้น ฉบับใด ที่บกพรองไมเปนธรรมสรางความเดือดรอนแกราษฎรก็ทรงแกไข เชน พระราชบัญญัติสกัดกั้นการ ซึ่งผูดีขมเหงไพร บทกําหนดโทษนายเงินที่กักขังทาส ฯลฯ ไดพยายามตรากฎหมายใหครอบคลุม ไปเกือบทุกสาขาในแบบกฎหมายใหม คือ มีการแกกฎหมายวาดวยอาญาหลวง กฎหมายวาดวย ครอบครัว ผัวเมีย มรดก ทรัพยสิน กฎหมายวิธีพิจารณาคดีความ ฯลฯ ออกเปนประกาศเกือบ ๕๐๐ ฉบับ ที่ใชเปนหลักตอมาจนถึงสมัยหลัง เชน พระราชบัญญัติมรดกสินเดิม และสินสมรส พระราช บัญญัติลักพา พระราชบัญญัติการกูหนี้ระหวางญาติ พระราชบัญญัติพระสงฆสามเณร และศิษยวัด การเผยแพรในเรื่องนี้ไดประกาศใชบังคับเปนกฎหมายเพื่อความเรียบรอย สงบสุขของบาน เมือง เชน ประกาศวาดวยการประพฤติปฏิบัติตอฝรั่งในเมืองไทย ประกาศอนุญาตใหชาวกรุงรับจาง ฝรั่งได ประกาศหามเอาคนในบังคับตางประเทศมาเปนทาส ประกาศอนุญาตใหชาวบานมีละครผู หญิงได ฯลฯ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงมีทัศนะในการปกครองวา พระมหากษัตริย ควร จะมีลักษณะผสมผสานระหวางพระมหากษัตริยแบบตะวันตกและตะวันออก ลักษณะที่เปนตะวัน ตกนั้นเปนสิ่งประดับใหมีอารยธรรมยิ่งขึ้น สวนลักษณะที่เปนตะวันออกนั้นก็คือ การวางพระองค ประดุจดังบิดาของประชาชน โดยมีพระราชปณิธานวา พระเจาแผนดินคนทั้งปวงยกยองตั้งไวเปน ที่พึ่ง ใครมีทุกขรอนถอยความประการใด ก็ยอมมารองใหชวยดังหนึ่งทารกเมื่อมีเหตุแลวก็มารอง หาบิดามารดา เพราะฉะนั้นพระเจาแผนดิน ชื่อวาคนทั้งปวงยกยองใหเปนบิดามารดาของตัว แลว ก็มีความกรุณาแกคนทั้งปวง ดังหนึ่งบิดามารดากรุณาแกบุตรจริงๆ โดยสุจริต (๑) ลักษณะเชนนี้เปนผลมาจากหลักธรรมทางศาสนาประกอบกับการใชชีวิตในระหวางที่ทรง ผนวชที่ตองคลุกคลีกับสามัญชน จึงทําใหพระองคทานทรงเมตตาตอราษฎรของพระองคอยางแทจริง ทรงเห็นวาไมมีประโยชนที่จะไปยึดตามโบราณราชประเพณีที่มุงจะรักษาความปลอดภัยโดยการหาม ราษฎรเฝาใกลชิดและมองดูพระมหากษัตริยของตน จึงมีพระราชดําริเปดโอกาสใหราษฎรเฝาแทน ได และทรงออกกฎเกณฑใหมสําหรับการรักษาความปลอดภัย (๑) ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ เลม ๒ ๒๐๓ ประกาศดาวหางประกาตรีศก พ.ศ. ๒๔๐๔ 4_edit.indd 17 16/02/2013 15:06:43
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๘ การศาล ทรงจัดระเบียบใหเหมาะสมกับสมัยใหพิจารณาพิพากษาคดีอยางถูกตองยุติธรรม ไมปลอย ใหตุลาการตัดสินตามอําเภอใจ โปรดใหยกเลิกวิธีการพิพากษาตามจารีตนครบาลไตสวนพิจารณา คดีดวยการทรมานจําเลย นอกจากนี้ ยังโปรดใหตั้งศาลตางประเทศสําหรับวาความระหวางคนไทยกับคนตางดาว เปนพิเศษกรณีที่คนไทยเปนจําเลยและยังมีศาลกงสุล เปนครั้งแรกตามสนธิสัญญสิทธิสภาพ นอกอาณาเขต ใชพิจารณาคดีพิพาทระหวางคนไทยกับคนในบังคับของพวกยุโรปและอเมริกา โดย กงสุลจะเปนผูพิพากษาโทษตามกฎหมายของเขา หากผูทําผิดเปนคนไทยเจาหนาที่ฝายไทยจึงเปน ผูพิจารณาโทษตามกฎหมายไทย ศาลกงสุลกอใหเกิดความยุงยากในการปกครองเพราะเปนชองทางใหอิทธิพลตางชาติ ชวย ปองกันคนในบังคับของตนที่ทําความผิด ทําใหอํานาจของรัฐและความศักดิ์สิทธิ์ของกฎหมายถูก บั่นทอนทําลายรายที่สุด คือ มีชนชาติเอเซียที่เขามาในเมืองไทยไปอาศัยแอบแฝงอางเปนคนในบังคับ ของตางประเทศ กระทําทุจริตผิดกฎหมายของไทย ไมสามารถจับกุมเอาตัวมาลงโทษได เพราะอาศัย สิทธิพิเศษไมตองอยูใตบังคับของศาลไทย การถวายฎีกา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดใหแกไขปรับปรุงใหม เกิดราษฎรผูเดือดรอน กอนถวายฎีกาจะตองถูกเฆี่ยนเสียกอน ๓๐ ที จึงจะถวายได เพื่อแสดงใหเห็นวาเดือดรอนจริง ไมใช เปนการถวายฎีกาพรํ่าเพรื่อเปนที่รบกวนพระราชหฤทัยก็ไดโปรดใหยกเลิกการเฆี่ยนนั้นเสีย ประเพณีถวายฎีกาที่ทรงเห็นวาขัดของมาก คือ การที่ผูเดือดรอนจะตองเขาไปตีกลอง ชื่อ วินิจฉัยเภรี ที่แขวนไวที่ทิมดาบ (หองแถว) กรมวังในเขตพระราชฐานชั้นนอกที่เรียกวาตีกลองรอง ฎีกา เมื่อทรงไดยินก็จะโปรดใหราชบุรุษออกมารับฎีกา แตสภาพที่เปนจริงของราษฎรทั่วไปไมมี ใครกลาเขาไปตีกลองรองฎีกาได เพราะถูกผูมีอํานาจกีดกัน สวนมากคอยถวายฎีกาในตอนเสด็จ ออกจากพระราชฐาน ถาไมเสด็จไปไหนโอกาสถวายฎีกาแทบไมมีเลย อีกประการหนึ่งการถวาย ฎีกาตองผานขุนนางผูใหญ เรื่องไหนดีจึงจะมีผูนําขึ้นถวาย สวนเรื่องรายไมดีก็จะปดบังเสีย ทําให ไมทรงทราบความเดือดรอนที่แทจริงของราษฎร ในรัชกาลนี้จึงโปรดใหเปลี่ยนมาเปนถวายฎีกาตอ พระองคไดโดยตรง ไมตองผานขุนนางและโปรดใหตั้งระเบียบปฏิบัติขึ้นใหม โดยกําหนดวา พระองค จะเสด็จออกรับฎีการองทุกขของราษฎรดวยพระองคเองทุกวันโกน (กอนวันพระหนึ่งวัน) รวมเดือน ละ ๔ ครั้ง เปนผลใหการใชอํานาจไมเปนธรรมกดขี่ราษฎรสิ้นไปมาก นอกจากนี้ ยังโปรดใหขยายการถวายฎีกาออกไปถึงผูที่ไมสามารถมาถวายดวยตนเอง เชน ผู ถูกกักขังควบคุมตัวอยูก็ใหฝากญาติพี่นองหรือมูลนายเขาไปถวายแทน แตถาปรากฏวาผูใดนําความ เท็จขึ้นกราบบังคมทูลทําใหผูอื่นเสียหายโดยไมมีเหตุอันควร ก็จะโปรดใหลงพระราชอาญาแกผูถวาย ฎีกาตามประเพณีเดิม คือเฆี่ยน ๓๐ ที เพื่อปองกันการกลั่นแกลงหรือชวยผูบริสุทธิ์ใหเดือดรอน 4_edit.indd 18 16/02/2013 15:06:44
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๙ การทํานิติกรรม เนื่องจากการศึกษาในสมัยเกามีขึ้นเพียงเพื่อสนองการดํารงชีวิตงายๆ ฉะนั้นผูสามารถอาน ออกเขียนไดจึงมีจํานวนนอยมาก ทรงเปนหวงเปนใยประชาชนผูเขียนหนังสือไมได โดยเฉพาะใน กรณีของการลงชื่อทําสัญญาตางๆ เปนตนวา สารกรมธรรมขายตัวเปนทาส ขายหรือจํานองที่ดิน หนังสือยอมความ ฯลฯ เพราะมักจะมีผูมารองฎีกากลาวโทษเรื่องการปลอมแปลงลายมือในเอกสาร ฉะนั้น จึงทรงตักเตือนประชาชนและกําชับขาราชการใหระมัดระวังในการปฏิบัติเรื่องนี้ หลักฐานที่ ตัดตอนมานี้ แสดงใหเห็นความอาทรของพระองคทานเปนอยางยิ่ง เรื่องความฎีการาษฎรทูลเกลาฯ ถวาย กลาวโทษขุนศาลตระลาการวา บังคับใหเสมียนผูคุม กดขี่ลูกความผูตองคดีนั้นๆ ยอมแลว ใหเสมียนดูแลพวกพองของตัวเขียนหนังสือยอมความตางๆ เรียกคาธรรมเนียมดวยฝายโจทกก็ฝายจําเลย ไมลงใจยอมพรอมกันดังนี้ เนืองๆ ไดทราบฝาละอองฯ เปนหลายเรื่องหลายราย เพราะฉะนั้นแตนี้สืบไปเรื่องคดีใดๆ ซึ่งโจทกจําเลยจะทําหนังสือยอมเลิก แลวแกกันก็ดี ยอมแพชนะกันก็ดี หามอยาใหขุนศาลตระลาการทุกๆ กระทรวงในกรุงแลหัวเมือง บังคับใหเสมียนในโรงในศาลของตัวเขียนหนังสือยอมตางๆ เปนอันขาด ใหฝายโจทกฝายจําเลยจาง วานผูมีชื่อผูอื่นมาเขียนตามชอบใจ แตไมใหจางวานผูที่เกี่ยวของตองในลักษณะความนั้นมาเขียน อนึ่งผูใดๆ มีความขัดสนมาทําหนังสือขายตัวเองหรือบุตรภรรยาแลกเงินทานก็ดี ขายจํานําที่บานที่ เรือนเรือกสวนไรนาแลอื่นๆ ก็ดี ใหผูนั้นๆ จางวานผูเขียนมาเอง หามเอาใหผูเจาของทรัพยผูชวย ทาสแลลูกหนี้ผูรับซื้อผูรับจํานําหาคนพวกพองของตัวมารับจางวานเขียนหนังสือสารกรมธรรมหรือ หนังสือรับซื้อจํานํานั้นๆ ใหแกผูมีความขัดของนั้นๆ ใหแกผูมีความขัดของนั้นๆ ไปเปนอันขาด ถา ขุนศาลตระลาการและผูชวยทาสลูกหนี้แลผูรับซื้อรับจํานําขืนลวงพระราชบัญญัตินี้ ถามีผูมากลาว โทษรองถวายฎีกา จะตัดสินเรื่องคดีนั้นๆ ไมเปนอันยอม แลไมเปนหนังสือสารกรมธรรม แลไมเปน หนังสือขายไดจํานําได ใหผูสําเร็จราชการเมือง กรมการกําชับหามปรามตระลาการเสมือนผูกุมที่ได ชําระคดีความ แลปาวรองราษฎรใหรูทั่วกัน หามอยาใหกระทําผิดจากพระราชบัญญัตินี้ไปไดเปน อันขาดทีเดียว(๑) การสอบขอเท็จจริงของขาวลือ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ตองทรงปฏิบัติพระองคในฐานะผูชี้แนะเพื่อให ประชาชนเขาใจสังคมไทยอยางถูกตอง ทรงเห็นวาคําเลาลือจะเปนภัย โดยเฉพาะอยางยิ่งในชวง เวลาที่ตองติดตอกับชาติมหาอํานาจ หากชาติมหาอํานาจรูสึกขึ้นมาวาบานเมืองของเราไมเปนปรกติ สุข เขาจะอางเอาความไมเปนปรกติสุขซึ่งจะทําใหเกิดความไมมีเสถียรภาพในชีวิตและทรัพยสินของ เขา มาเปนขออางแทรกแซงกิจการภายในของรัฐบาลไทยได ฉะนั้น จึงทรงเปนกังวลในเรื่องเชนนี้ มาก ทรงพระราชนิพนธประกาศชี้แจงเรื่องราว ตักเตือนมิใหเลาลือในสิ่งผิดๆ โดยไมสอบสาวราว เรื่อง ตลอดจนทรงแนะวิธีสอบสาวราวเรื่องดวยการกราบทูลพระกรุณาสอบถามขอเท็จจริงของคํา เลาลือนั้นๆ ขึ้นมา ดังหลักฐานที่นํามาอางนี้ (๑) กองจดหมายเหตุแหงชาติ เอกสารรัชกาลที่ ๔, ๑.ก/ ๘ : ๔๑ 4_edit.indd 19 16/02/2013 15:06:46
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๐ ...ดวยเหตุนี้พึงรูเถิด วาบานเมืองเราอยูเปนปรกติดีอยูไมมีเหตุการณใด ถาไมปรกติแลวจะ เปนอยางนี้มิได อยาฟงหนังสือเล็กๆ นอยๆ ของคนไพรๆ หูเบาๆ ฟงหรือเลาผิดๆ ถูกๆ บอกออก ไปเลย...เพราะฉะนั้น บัดนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหมีประกาศพระราชทานชองโอกาส แกพระ สงฆสามเณรแลขาราชการผูนอย ขุนหมื่นพันทนายและทวยราษฎรในกรุง นอกกรุง ชาวในประเทศ นอกประเทศทั้งปวง ถาผูใดไดยินคําเลาลือตางๆ อยางวามาเปนที่สะดุงสะเทือนแกผูไดฟงอยางนั้น แลว ใหเขียนเปนเรื่องราวกราบทูลพระกรุณาวาไดฟงมาดังนี้ๆ การนั้นจะจริงหรือไมจริงประการใด จะใครทราบเกลาทราบกระหมอมเมื่อทําเรื่องราวแลวจะนํามาทูลเกลาฯ ถวายเองอยางถวายฎีกา ก็ได ถาความทราบใฝฝาละอองธุลีพระบาทแลว ก็จะทรงกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานคําตอบ สําแดงการที่แทที่จริงใหสิ้นสงสัย หรืออธิบายการที่ไมเขาใจโดยประจักษ ถาความเรื่องนั้นเลาลือ กันแตกตื่นเปนความใหญโตมาก ควรจะใหมีหมายประกาศใหทราบทั่วกันก็จะทําเปนคําประกาศ ตีพิมพ แจกใหทราบทั่วกัน ผูถวายเรื่องราวนั้น ถาถวายความประหลาดๆ ก็จะพระราชทานรางวัล ใหบางเล็กนอย หรือจะยกความชอบโดยสมควรเพราะทําเหตุใหความระงับความตื่นเลาลือผิดๆ ลง ไดเร็วๆ ขึ้น...(๑) โครงความเรื่องราวซึ่งจะทูลเกลาฯ ถวายกราบทูลถามหาความจริงนั้นใหแตงอยางนี้ ขาพระพุทธเจานาย...(ชื่ออยางนี้)...อําแดง...(ชื่ออยางนี้) ตั้งบานเรือนอยูตําบล...(ชื่ออยางนี้) สังกัดขึ้นอยูในกรม...(ชื่ออยางนี้) ขอพระราชทานพระบรมราชวโรกาสถวายเรื่องราวใหทราบใตฝา ละอองธุลีพระบาท ดวยขาพระพุทธเจาไดฟงนาย....(ชื่ออยางนี้) อําแดง...(ชื่ออยางนี้)....หรือชาว บานโนน ชาวบานนี้ พูดกันลือกันวา....(อยางนี้ๆ) ขาพระพุทธเจาไดฟงแลวมีความสงสัยวาจริงหรือไมจริง การยังไมเขาใจถนัด ขาพระพุทธเจา ขอรับพระราชทานความใหทราบเกลาประจักษสิ้นสงสัยแตกระแสพระบรมราชโองการที่แท ขอเดชะ...(๒) การทหาร ทั้งทหารบกและทหารเรือ โดยทหารบกไดมีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงแบบใหม ดวยการจาง ครูฝรั่งเขามาฝกทหารเมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๔ ทางวังหลวงมี รอยเอกอิมเปย นายทหารนอกราชการของ อังกฤษเคยประจําอยูที่อินเดีย ซึ่งวังหนามีรอยเอก โทมัสยอรชนอกซ จากที่เดียวกันกับ รอยเอก อิมเปย ไดเขามาชวยฝกทหารแบบยุโรปเรียกทหารหนวยนี้วา ทหารเกณฑหัดอยางยุโรป พระราช ประสงคในการจัดทหารแบบใหม เพื่อจะใหเปนทหารประจําพระองคเปนพระเกียรติยศทํานองเดียว กับที่พระเจาแผนดินในยุโรปจัดกันทั่วไป ปรากฏวาไดผลดีแตยังอยูในวงแคบ สวนทหารปองกันพระ ราชอาณาจักรหรือชาติบานเมืองยังคงใชระเบียบการทหารแบบเกา นอกจากนี้ โปรดใหซื้อปนใหญ ที่ทันสมัยเขามาใชในหนวยทหารและประจําปอมตางๆ พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรง เอาพระทัยใสมาก ไดทรงแปลตําราปนใหญไวเลมหนึ่ง และลงมือสรางดวยพระองคเอง (๑) ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ เลม ๔, ๒๕๑๑ (๒) ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ เลม ๔ ประกาศทรงอนุญาตใหราษฎรถวายฏีกา ทูลถามเรื่องที่เลาลือได พ.ศ. ๒๔๑๑ 4_edit.indd 20 16/02/2013 15:06:48
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๑ 4_edit.indd 21 16/02/2013 15:06:53
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๒ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดใหปรับปรุงเปลี่ยนแปลงเรือรบ จากกําปนรบ ใชใบเมาเปนกําปนรบกลไฟ สรางดวยเหล็ก ตั้งแต พ.ศ. ๒๔๐๑ โดยมีเจาพระยาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) อัครมหาเสนาบดี สมุหพระกลาโหม ซึ่งชํานาญการตอเรือกําปนตั้งแตยังเปนหลวงนาย สิทธิ์ในรัชกาลที่ ๓ เปนผูดูแลการตอเรือกําปนและเรือรบกลไฟของหลวง จัดขึ้นเปนกรม เรียกวา กรมอรสุมพล เปนตนกําเนิดกองทัพเรือแหงราชนาวีไทย พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว โปรดการทหารเรือเปนผูอํานวยการตอเรือกลไฟและหัดทหารเรือตามแบบใหม โปรดใหตั้งกรมเรือ กลไฟขึ้นมีเรือรบกลไฟที่สรางขึ้นในสมัยนี้ เชน เรือสยามอรสุมพล เรือสยามมูประสดัมภ และมีเรือ ปน ๔ ลํา คือ เรือสงครามครรชิต เรือศักดิ์สิทธาวุธ เรือราญรุกไพรี เรือศรีอยุธเดช ทหารประจําเรือ ตอนแรกใชพวกอาสาจาม ตอมาใชพวกมอญไพรหลวงมาฝกเปนทหารมรีน (ทหารทะเล ทหารเรือ ประจํากรมใหม คือ กรมทหารมรีน) สําหรับพวกตนกล (ชางเครื่องยนต) ไดฝกคนไทยมาแตแรก สวนการบังคับบัญชาเรือรบแบบใหมคนไทยยังไมชํานาญ ตองจางชาวตางชาติเปนกัปตันและตนหน ตํารวจ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหจัดตั้งตํารวจขึ้นเพื่อทําหนาที่ปองกัน อันตรายอันจะเกิดแกชีวิตและทรัพยสินของชาวยุโรป และเพื่อรักษาความสงบเรียบรอยในพระนคร โปรดใหตั้งตํารวจพระนครบาลเปนครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๔ โดยจางชาวยุโรปและชาวมลายูซึ่ง เคยเปนนายโปลิศมากอนเปนครูฝก 4_edit.indd 22 16/02/2013 15:06:55
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๓ การเศรษฐกิจ กอนขึ้นครองราชย พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงผนวชอยูนาน ในระหวาง ทรงผนวชไดเสด็จจาริกธุดงคและทรงแสดงธรรมสั่งสอนประชาชนใหอยูในศีลในธรรม และตั้งมั่น อยูในสัมมาอาชีวะตามหนาที่พลเมืองที่ดี นี่เปนเหตุใหทรงใกลชิดและรูจักประชาชนของพระองค มากยิ่งขึ้น การเลิกเก็บอากรตลาด หลักฐานที่แสดงใหเห็นวาทรงสนพระทัยในวิถีชีวิตของชาวบานมากคือพระราชกระแสเลิก เก็บอากรตลาด ตลาดมีความสําคัญตอชีวิตชาวบาน ในแงที่เปนสถานที่สําหรับแลกเปลี่ยนของกิน ของใชที่จําเปนตอชีวิตประจําวัน ไดเสด็จประพาสไปถึงตลาดดวยพระองคเอง เมื่อทรงทราบวาชาว บานเดือดรอนเรื่องกํานันตลาดเก็บอากรตลาดมากเกินกําหนด ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเลิก เสีย เปลี่ยนเปนเก็บภาษีโรงราน เรือนแพ แกพอคาแมคารายใหญที่พอจะเสียประโยชนใหแก แผนดินได โดยไมเดือดรอนเหมือนชาวบานที่นําของเล็กๆ นอยๆ มาแลกเปลี่ยนกับผูอื่น ดังนี้ ...วันหนึ่งเวลาบายเสด็จทรงมาพระที่นั่งประพาสลงไปถึงที่ตลาดประตูทาพา ทอดพระเนตร เห็นตลาดออกขายของอยู มีพระบรมราชโองการดํารัสถามชาวบานที่ขายของเล็กนอยอยูในที่นั้น วา เสียคาตลาดอยูเทาใด เสียเปนรายเดือนหรือรายวัน ชาวตลาดกราบทูลวาเสียวันละสองรอยเบี้ย จึง ทรงระลึกตรวจดูตามพิกัดในทองตราตั้งกํานันตลาดก็ไดความวาแผงลอยเชนนี้ควรจะเสียแตเพียง รอยเบี้ย กํานันตลาดเก็บเกินพิกัดเปนสองเทาหากําไรมากเกินอยู จึงทรงพระบรมราชโองการดํารัส ประกาศแกชาวตลาดในที่นั้นวา จะใครทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเลิกอากรตลาดเสียทั้งสิ้น... การลดคานา พระราชกรณียกิจที่สําคัญอีกประการหนึ่งก็คือ ทรงอุดหนุนใหประชาชนทํานาหาเลี้ยงชีพ อยางเปนหลักเปนฐานเมื่อเปดระบบการคาเสรีใหนําขาวสงออกได วิธีการที่ทรงอุดหนุนวิธีหนึ่งก็คือ ทรงลดคานาคูโคหรือนาหวาน ซึ่งใหผลผลิตมากกวานา ชนิดอื่น และแตเดิมตองเสียคานามากกวานาชนิดอื่น เชน นาปกหรือนางฟางลอย ซึ่งเสียคานา ตามแตผลผลิตที่ได ระบบการคาเสรี ขั้นตอนของการปรับประเทศใหทันสมัยอีกประการหนึ่ง คือ การปรับประเทศทางดาน เศรษฐกิจ ดวยการเลิกระบบการคาแบบผูกขาด ซึ่งเปนระบบการคาแบบดั้งเดิมของไทย มีการ ผูกขาดสินคาตองหามหลายชนิด โดยเฉพาะอยางยิ่งขาว ระบบการคาแบบใหมนี้เรียกวา ระบบ การคาเสรี หนาที่ที่รัฐบาลไทยจะตองดําเนินการภายใตการคาระบบนี้ คือเพิ่มปริมาณผลผลิตขาว 4_edit.indd 23 16/02/2013 15:06:57
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๔ ที่สงออก และปรับปรุงระบบเงินตราเปนหนาที่ที่จําเปนจะตองตอบสนองประเทศจักรวรรดินิยม แมคนไทยสวนใหญยังไมพรอมนักสําหรับการเปลี่ยนแปลง เพราะยังไมรูจักการคาขาย และ ทรัพยากรธรรมชาติอันเปนที่ตองการของชาติตะวันตกนั้นตองอาศัยแรงงานไพรในการจัดหาและ ผลิตซึ่งก็ไดปละไมมาก เมืองไทยยังไมมีแรงงานอิสระเหมือนแรงงานที่ไมอยูใตสังกัดใครพอจะมา ผลิตจํานวนตามที่ตองการได ระหวางที่ราษฎรยังใหมตอระบบการคาเสรีอยูนั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัวทรงทําหนาที่ควบคุมการผลิตและการคาใหเปนไปดวยดี ทรงยึดหลักใหประเทศมีขาวบริโภค อยางเพียงพอเสียกอนจึงจะเปดขายตางประเทศ และจะทรงตักเตือนราษฎรลวงหนาถึงสภาพดิน ฟาอากาศโดยผานประกาศตางๆ และทรงแนะนําใหราษฎรทํานาตามชวงระยะเวลาที่กําหนดให เมื่อแรงงานกลายมาเปนสิ่งมีคาและหาไดยากในระบบการคาเสรี เนื่องจากยังไมมีการเลิก ไพรเลิกทาส จึงมีผูกดขี่แรงงานพยายามหนวงเหนี่ยวมิใหทาสไถถอนตัวเองเปนอิสระ เมื่อทาสรอง เรียนขึ้นมาทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ออกประกาศคุมครองสิทธิของทาส สวนทางดานเงินตราซึ่งเปนของคูกันกับเรื่องการคานั้น แตเดิมไทยใชเงินเบี้ยซึ่งเปนเปลือก หอย และเงินพดดวงที่เรียกวาเงินบาทเมื่อประกาศเปดการคาเสรี เงินตราชาวตางประเทศและ ทองคําก็เขามาประเทศมากขึ้นทุกป เรื่องนี้นับวามีปญหาในการคาขายกลาวคือจะรับเงินไทยชาวตาง ประเทศตองใหกงสุลไปแลกเงินพดดวงจากพระคลังหลวง เมื่อราษฎรไดเงินพดดวงมาแลว แทนที่ จะใชสอยหมุนเวียนกลับเก็บฝงดินไว ใชเงินเหรียญตางประเทศจายภาษีอากร ทองพระคลังจึงมีแต เงินตางประเทศและขาดแคลนเงินไทย ปญหานี้พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงแกดวย การปรับปรุงระบบเงินตราของไทยใหไดมาตรฐานประกาศพิกัดอัตราแลกเปลี่ยนเงิน ประกาศชี้แจง ใหราษฎรเขาใจและปรับตัวใหรูจักใชเงินตรา การคาระหวางประเทศ เมืองไทยเปนที่รูจักของนานาประเทศ ในเรื่องทรัพยากรธรรมชาติ แมวาทรัพยากรเหลานั้น รัฐบาลจะตองอาศัยแรงงานไพรในการจัดหาและผลิตขึ้นและมีปริมาณไมมากนักในแตละป ตลอด จนราษฎรสวนใหญก็ยังไมรูจักการคาขายดีพอ ฉะนั้น เมื่อจักรพรรดินิยมเขามา ยื่นขอเสนอในเรื่อง การคากับไทย รัฐบาลไทยจึงไมสามารถเปนผูกําหนดและวางนโยบายในการผลิตเองได นอกจากจะ มีบทบาทในการสนองตอบความตองการของประเทศจักรวรรดินิยม และแกไขปญหาเฉพาะหนา เพื่ออํานวยความสะดวกในการคาระหวางประเทศเทานั้น ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เปนสมัยปฏิวัติเปลี่ยนแปลงการคาขายกับ ตางประเทศครั้งใหญ เปนครั้งแรกในประวัติศาสตรกรุงรัตนโกสินทร เนื่องมาจากสนธิสัญญาทาง พระราชไมตรีใหมกับประเทศตะวันตก มีการลมเลิกการคาขายของหลวงแบบผูกขาด เลิกพระคลัง 4_edit.indd 24 16/02/2013 15:06:59
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๕ สินคา เลิกสินคาตองหาม ตลอดจนการเปลี่ยนแปลงวิธีเก็บภาษีจากเรือสินคา ทําใหการคาขาย ทั้งภายในและภายนอกประเทศเจริญขึ้นมาก เมื่อพอคาทราบวาไทยเปดประตูการคาแบบเสรีเต็ม ที่ ตางยินดีสงเรือสินคามาคาขายมากขึ้น ประเทศที่เคยหางเหินไปก็กลับมาคาขายดวย กอนทํา สัญญามีเรือกําปนฝรั่งเขามาคาขายเพียงปละ ๑๐ กวาลํา หลังจากทําสัญญา มีเขามา ๒๐๐ กวาลํา สนธิสัญญาสวนที่เกี่ยวกับการคาขายมีดังนี้ ลูกคาจะซื้อสินคาสงออกนอกประเทศไดทุกอยาง ไมมีการหวงหาม ยกเวน ขาว เกลือ และปลา ซึ่งทางราชการสงวนสิทธิที่จะหามไมใหสงออกในเมื่อ เกิดเหตุขาวยากหมากแพงจนประชาชนเดือดรอน พอคานําสินคามาขายในกรุงไดทุกชนิด นอกจาก อาวุธยุทธภัณฑ ถานํามาตองขายใหแกรัฐบาลหรือราชการเทานั้น กับฝน ตองขายใหเฉพาะเจาภาษี ฝน พอคาติดตอซื้อขายกับลูกคากันไดโดยเสรี ยกเลิกคาธรรมเนียมปากเรือ อากร ขนอนเปลี่ยนมา เปนเรียกเก็บภาษีศุลกากรจากสินคาขาเขา ๑๐๐ ชัก ๓ ผลของสนธิสัญญา ทําใหสินคาไทยขายคลองขายดี มีเงินทองเขาประเทศมาก ขาวของขึ้น ราคาอยางรวดเร็ว ทาเรือที่เงียบเหงากลับคึกคักเพราะเรือเพิ่มจํานวนมาก ตองมีการออกกฎหมาย ทองนํ้าควบคุมเรือใหญเดินในลํานํ้า การเปลี่ยนแปลงครั้งนี้ทําใหการคาทั้งภายในและภายนอก กาวหนาขยายตัวออกไปเกิดผลดีแกเศรษฐกิจของชาติ และความเปนอยูของราษฎรเปนอันมาก การ คาแบบใหมมีจุดออนตรงที่ทําใหภาษีอากรลดลง รายไดของแผนดินตกตํ่า ทางราชการจําเปนตอง ตั้งภาษีอากรหารายไดทางอื่นมาทดแทนและแบงสวนภาษีอากรพระราชทานชดเชย ทดแทน แกผู มีบรรดาศักดิ์ เจานาย ขุนนาง ผูใหญซึ่งขาดผลประโยชนไป ภาษีอากรที่ตั้งขึ้นใหม เชน ภาษีไหม สุกร ปลาสด ปลาทู ฝน ฯลฯ อากรการมหรสพ อากร การพนัน สวนภาษีอากรที่เคยเลิกไปในรัชกาลที่ ๓ สองอยาง คือ อากรคานํ้า และอากรรักษาเกาะ ใหกลับมาเก็บใหม นอกจากนี้ ยังมีการเปลี่ยนอากรตลาดมาเปนภาษีโรงรานเลิกภาษีเกวียนและ ภาษีเรือโยง ลดการเก็บอากรตนไมสําคัญ เชน ตนทุเรียนเคยเก็บตนละ ๑ บาท ลดลงเหลือตนละ ๑ สลึง เปนตน ทําใหการเก็บรายไดมากขึ้นกวาในสมัยรัชกาลที่ ๓ เพียงเล็กนอย ผลจากการคาระหวางประเทศ ๑. ดานการเกษตร มีการเปลี่ยนแปลงอยางสําคัญ เพราะแตเดิมนั้นไทยมีระบบการคาแบบ ผูกขาด โดยเฉพาะอยางยิ่ง ขาวซึ่งเปนสินคาตองหาม หามการนําออกนอกประเทศ เมื่อมีการ เปลี่ยนแปลงระบบการคา ทําใหมีการผลิตขาวเพื่อสงออกแทนการผลิต เพื่อกินเพื่อใชแตภายใน ประเทศ มีการขยายพื้นที่เพาะปลูกมากขึ้น และนอกจากนี้ ยังเลิกปลูกพืชผลเกษตรอยางอื่น เชน ออย ซึ่งเคยเปนพืชเศรษฐกิจ ในสมัยรัตนโกสินทร มาปลูกขาวกันมากขึ้น ๒. ดานการคามีการเปลี่ยนแปลงการคามาเปนการคาเสรี และอาศัยระบบเงินตรา ดังจะเห็น กฎหมายตลอดจนประกาศทําความเขาใจเกี่ยวกับระบบเงินตราหลายฉบับในรัชกาลนี้ 4_edit.indd 25 16/02/2013 15:07:01
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๖ 4_edit.indd 26 16/02/2013 15:07:06
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๗ นอกจากนี้ การที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงตกลงทําสนธิสัญญาไมตรีกับ ตางชาติ นับเปนคุณตอประเทศชาติอยางใหญหลวงเพราะปรากฏวาบรรดาประเทศเพื่อนบาน เชน พมา ญวน จีน และญี่ปุน ในเวลานั้นตองถูกตางชาติเอากําลังบังคับใหยอมทําสัญญาดวยความเสีย เปรียบทั้งสิ้นและในที่สุด ประเทศเล็กๆ เชน พมาและญวนก็ตองตกเปนเมืองขึ้นของตางชาติไป หลังจากการทําสนธิสัญญา ทําใหการคาขายระหวางประเทศเจริญรุดหนา มีเรือสินคาเขามา คาขายเปนจํานวนมาก สินคาภายในประเทศก็พลอยขายดีไปดวย ประชาชนมีความเปนอยูอยางสุข สมบูรณขึ้นกวาแตกอนเปนอันมาก สินคาขาออกที่สําคัญของไทยก็คือ ขาว เกลือ พริกไทย นํ้าตาล ไมสัก ไมแดง งาชาง เขาสัตว หนังชาง หนังสือ หนังแรด หนังกวาง หางนกยูง รังนก หมากแหง ปลา แหง ปลาทู นํ้ามันมะพราว ดีบุก ตะกั่ว เปนตน โรงกษาปณสิทธิการ หลังจากการทําสนธิสัญญาเบาวริง เมื่อพ.ศ. ๒๓๙๘ ไดมีเรือตางประเทศเขามาคาขายใน กรุงเทพฯ ถึง ๑๐๓ ลํา พวกพอคานําเงินเหรียญเม็กซิกันหรือเงินเหรียญนกมาซื้อสินคาไทย แตชาว ไทยไมนิยมใช พอคาตองนําเงินเหรียญนกไปขึ้นเปนเงินพดดวงที่พระคลังมหาสมบัติเสียกอน ทําให เงินพดดวงในทองพระคลังไมพอจายประกอบกับมีการปลอมเงินพดดวงกันมาก พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงทรงมีพระราชดําริจะตั้งโรงกษาปณขึ้น เพื่อทําเงินเหรียญแบบสากลนิยม ทรงมีพระราชหัตถเลขาสั่งใหคณะทูตไทยที่สงไปเจริญพระราชไมตรีกับประเทศอังกฤษขณะนั้น ให สั่งซื้อเครื่องจักรจากบริษัทเทเลอร เมืองเบอรมิงแฮม เขามาตอนปลาย พ.ศ. ๒๔๐๑ ทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหสรางโรงงานและติดตั้งเครื่องจักร ขึ้นที่หนาพระคลังมหาสมบัติแลวเสร็จเมื่อป พ.ศ. ๒๔๐๓ พระราชทานนามวา “โรงกษาปณสิทธิการ” 4_edit.indd 27 16/02/2013 15:07:08
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๘ ในรัชกาลที่ ๔ โปรดใหเปลี่ยนรูปเงินตราจากเงินพดดวง (เงินกลมมีตรา) มาเปนเงินเหรียญ ซึ่งเวลานั้นเรียกวา เงินแป ระหวางเครื่องจักรยังเขามาไมถึง โปรดใหราษฎรรับเหรียญดอลลาร จากชาวตางประเทศแลวนํามาแลกที่พระคลังมหาสมบัติ เมื่อการสรางโรงกษาปณสําเร็จพรอมกับ เครื่องจักรทําเหรียญกษาปณมาถึง (จากอังกฤษ) จึงไดเริ่มผลิตเงินเหรียญออกใชมีตราพระมหามงกุฎ กับฉัตรทั้งสองขางเปนสัญลักษณประจํารัชกาลดานหนึ่ง ตราชางเผือกอยูในวงจักรอันเปนสัญลักษณ ของประเทศอีกดานหนึ่ง เหรียญมี ๔ ขนาด คือหนึ่งบาท กึ่งบาท (สองสลึงหรือ ๕๐ สตางค) หนึ่ง สลึง (๒๕ สตางค) และหนึ่งเฟอง (๑๒ สตางค) กับไดโปรดใหทําเหรียญทองคําราคาเหรียญละ ๑๐ สลึง(๒.๕๐ บาท) ใน พ.ศ. ๒๔๐๕ โปรดใหโรงกษาปณทําเหรียญดีบุกเปนเงินตราแทนเบี้ยหอยที่ เคยใชกันมา โดยประทับตราพระมหามงกุฎกับฉัตรและรูปชางในวงจักรแบบเหรียญเงินมีสองขนาด ขนาดใหญเรียกวา อัฐ ขนาดเล็กเรียกวา โสฬส ตอมาในป พ.ศ. ๒๕๐๖ โปรดใหทําเหรียญทองคําเปนเงินตราอีกสามขนาด ขนาดใหญเรียก วา ทศ มีมูลคา ๘ บาท ขนาดกลางเรียกวา พิศ มีมูลคา ๔ บาท ขนดเล็กเรียกวา พัดดึงส ราคา ๑๐ สลึง หรือ ๒.๕๐ บาท เงินตรากลุมนี้คอนขางสําคัญ เพราะทําดวยทองคําจริงๆ และเกี่ยวกับเงิน ใหญสูงสุด คือ ชั่ง (๘๐ บาท) นอกจากนี้ ในป พ.ศ. ๒๕๐๘ ยังมีเหรียญทองแดงออกมาอีก ๒ ขนาด ขนาดใหญเรียกวา ซีก ขนาดเล็กเรียกวา เสี้ยว (ซีก มีคาเทากับครึ่งหนึ่งของเฟองหรือ ๖ สตางค สวนเสี้ยวหรือเซี่ยวมี คาเทากับหนึ่งในสี่ของเฟอง หรือครึ่งหนึ่งของซีก คือ ๓ สตางค) เงินเหรียญในสมัยรัชกาลที่ ๔ 4_edit.indd 28 16/02/2013 15:07:11
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๒๙ เงินกระดาษ กอนที่จะมีการนําธนบัตรเขามาใชรวมกับ เงินตราชนิดอื่นในระบบการเงินของประเทศนั้น ประเทศไทยเคยใชเบี้ยหอยและเงินพดดวงเปน เงินตรา สื่อกลางในการซื้อขายแลกเปลี่ยนสินคา กันมาตั้งแตสมัยสุโขทัยแลว โดยใชเบี้ยหอยเปน เงินตราที่มีมูลคาตํ่า และเงินพดดวงเปนเงินตรา ที่มูลคาสูง การใชเบี้ยหอยและเงินพดดวงเปนเงิน ตราของประเทศนั้นแมจะเปนระบบงายๆ ไมซับ ซอนนัก แตก็เหมาะสมกับภาวะเศรษฐกิจในยุค สมัยนั้นไดเปนอยางดีตลอดระยะเวลาอันยาวนาน ครั้นจนถึงยุครัตนโกสินทร โดยที่ในรัชสมัยของ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวนั้น ระบบ เศรษฐกิจของประเทศไดเริ่มเปลี่ยนไปจากระบบ การผลิตเพื่อใชเอง มาเปนระบบการผลิตเพื่อการ คา ดังนั้น ระบบการเงินของประเทศจึงเริ่มมีการ เปลี่ยนแปลงเกิดขึ้น ซึ่งนอกจากจะเปนการเปลี่ยน จากรูปลักษณะของเงินตราแบบโบราณลงแลว ยัง ไดมีการปรับปรุงระบบมาตราของเงินตรา ตลอด จนริเริ่มนําเอาธนบัตรเขามาใชรวมกับเงินตราชนิด อื่นอีกดวย หมาย เงินกระดาษชนิดแรกที่มีการนํามาใชใน ระบบเงินตราของประเทศไทยนั้น เรียกวา “หมาย” โดยหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัวเสด็จขึ้นครองราชยในวันที่ ๑๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๓๙ แลวไดไมนานนัก ก็ปรากฏวามีผูทํา เงินพดดวงปลอมเกิดขึ้นอยางชุกชุม จนเปนปญหาเดือดรอนกันทั่วไปเพื่อแกไขปญหาที่กลาวนี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหจัดทํา “หมาย” ขึ้นใช แทนเงินพดดวง ในป พ.ศ. ๒๓๙๖ หมายที่มีการนําออกมาใชเปนครั้งแรกนี้ ทําดวยกระดาษปอนด สีขาว พิมพลวดลายดวยหมึกทั้งสองดานและประทับพระราชลัญจกรประจําแผนดินตราจักร และ พระราชลัญจกรมหามงกุฎประจํารัชกาลสีแดงชาดไวเพื่อปองกันการปลอมแปลง หมายที่ใชแทน เงินที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหทําขึ้นนั้นมีทั้งสิ้นสาม ประเภท โดยเปนหมายราคาตํ่า หมายราคาตําลึง และหมายราคาสูง หมายราคาตํ่า หมายราคากลาง (ตําลึง) หมายราคาสูง 4_edit.indd 29 16/02/2013 15:07:14
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๐ 4_edit.indd 30 16/02/2013 15:07:20
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๑ หมายราคาตํ่า หมายชนิดนี้ พิมพในดานตั้งมีขนาดกวาง ๕ เซนติเมตร และยาวเพียง ๘.๗ เซนติเมตร ดานหนึ่งพิมพเปนรูปลายเครือแกมดอกและผลไมโดยรอบ มีอักษรบอกราคาเปนภาษา ไทย จีน ละติน อังกฤษ ฮินดู มลายู เขมร พมา รามัญ ลาว เรียงกันจากบนมาลาง ดานซายเปน ภาษามคธ ดานขวาเปนภาษาสันสกฤต รวมเปน ๑๒ ภาษา ประทับพระราชลัญจกรประจําแผนดิน ตราจักร และพระราชลัญจกรมหามงกุฎประจํารัชกาลสีแดงชาด ลักษณะสําคัญของหมายราคาตํ่านี้ ไดแก การประทับตราดุนนูน รูปตราเงินเฟองเปนจํานวน ตามมูลคาที่กําหนดไวที่ตอนบนของดานนี้เปนสําคัญอีกดวย สวนชนิดราคาของหมายราคาตํ่ามีอยู ๘ ชนิดราคาตั้งแต ฉบับเฟอง สลึง สลึงเฟอง สองสลึง สองสลึงเฟอง สามสลึง สามสลึงเฟอง และ ฉบับละหนึ่งบาท หมายราคาตําลึง หมายประเภทที่สองนี้กวาง ๑๐ เซนติเมตร และยาว ๑๔ เซนติเมตร พิมพ ในดานนอนดวยหมึกสีดําสีเดียวเปนลายกระหนกใบไมแบบฝรั่งเปนกรอบนอก คั่นดวยลายเถาเปน กรอบสี่เหลี่ยมผืนผาลอมขอความระบุจํานวนเงินและคาสัญญาของรัฐบาลวา ใช...ตําลึง ใหแกผูเอาหมายนี้ มาใหเก็บหมายนี้ไว ทรัพยจักไมสูญเลย นอกจากจะประทับพระราชลัญจกรประจําแผนดินและพระราชลัญจกรประจํารัชกาลดาน บนและดานลางตามลําดับของขอความที่กลาวแลว ยังพิมพลวดลายรูปใบไมไวทั้ง ๒ ดาน พรอม ประทับตราสีแดงชาดเปนอักษรจีน ซึ่งแปลวา พิทักษหรือคุมครองไวเทากับจํานวนตําลึงอีกดวย อีกดานหนึ่งของหมายราคาตําลึงนี้ พิมพเปนรูปลายเครืออยูเต็มฉบับ ที่กึ่งกลางประทับพระ ราชลัญจกรนามเมืองเปนอักษรขอมเชนเดียวกับหมายราคาตํ่า สําหรับหมายราคาตําลึงนี้เทาที่พบ แลวมีอยู ๔ ชนิด ราคาคือ สามตําลึง สี่ตําลึง หกตําลึงและสิบตําลึง นอกจากนี้ ยังพบวามีลายพระ ราชหัตถเลขาเปนภาษาอังกฤษกํากับอยูในบางฉบับอีกดวย หมายราคาสูง เปนหมายที่พิมพในดานตั้ง มีขนาดกวาง ๖.๒ เซนติเมตร และยาว ๘.๗ เซนติเมตร พิมพลายเสนงายๆ ในลักษณะเปนกรอบอยูโดยรอบ ดานในของกรอบพิมพเปนภาษา ไทยมีขอความวา “หมายสําคัญนี้ ใหใชแทน ๓๒๐ ซีก ฤๅ ๖๔๐ เสี้ยว ฤๅ ๑๒๘๐ อัฐ ฤๅ ๒๕๖๐ โสฬศ คือ เปน เงินยี่สิบบาท ฤๅ หาตําลึง ฤๅ ๑๒ เหรียนนก ฤๅ ๒๘ รูเปยได ใหไปเปลี่ยนที่พระคลังจะไดจงเชื่อเถิดที่...” พรอมนี้ประทับพระราชลัญจกรประจําแผนดินและพระราชลัญจกรประจํารัชกาลรวม ๒ องค สวนอีกดานหนึ่งนั้น พิมพเปนลายซํ้าๆ กันในลักษณะเปนกรอบเชนเดียวกับอีกดานหนึ่งที่ ตอนบนของลายกรอบนี้มีขอความพิมพบอกชนิดราคาเปนภาษาอังกฤษไว และมีขอความในลักษณะ เปนประกาศหรือคํารับรองของทางการรับรองในสิทธิของผูเปนเจาของหมายที่เปนภาษาอังกฤษ ดานที่พิมพอักษรภาษาไทยของหมายราคาสูง ประทับพระราชลัญจกรประจํารัชกาลไวเกือบ เต็มพื้นที่กรอบดานใน นอกจากนี้ ยังพิมพขอความเพื่อระบุหมวดหมายเลขของหมายแตละฉบับไว ดวยกันอันเปนลักษณะพิเศษของหมายราคาสูงนี้เทาที่พบแลวนั้นมีชนิดราคา ๒๐ บาท และ ๘๐ บาท 4_edit.indd 31 16/02/2013 15:07:22
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๒ ตามลักษณะที่ปรากฏในหมายทั้งสามชนิดราคานี้ กลาวไดวาพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัว คงมีพระราชประสงคใหขาราชบริพาร พอคา และประชาชนโดยทั่วไป ไดใชหมายเปน เงินที่ใชซื้อขายสินคาและชําระหนี้ไดอยางแพรหลาย ดังนั้น จึงทรงโปรดเกลาฯ ใหทําไวหลายชนิด ราคาเพื่อใหสะดวกแกการใช โดยเฉพาะในหมายราคาตํ่านั้นทรงโปรดใหพิมพขอความแจงมูลคา ของหมายไวถึง ๑๒ ภาษานั้น นอกจากราษฎรชาวไทยแลวก็เพื่อที่จะใชชาวตางประเทศที่เขามา พึ่งพระบรมโพธิสมภารหรือราษฎรในประเทศราชของไทยขณะนั้น ไดใชชําระหนี้กันไดอยางกวาง ขวางทั่วไป ลักษณะการทําตราดุนรูปเงินเฟองตามมูลคาไวในหมายราคาตํ่า โดยกลาวไวในประกาศ วา “เพื่อจะใหคนเสียจักษุแลคนชราตาไมเห็นคลําดูรูสังเกต ใหอาณาประชาราษฎรทั้งสิ้นดูใหรูทั่ว กัน” นอกจากจะแสดงใหเห็นถึงพระปรีชาสามารถและพระราชวิจารณญาณอันกวางไกลที่จะให ราษฎรทุกคน แมแตผูที่มองไมเห็นก็สามารถใชหมายเปนเงินชําระหนี้ไดทั่วไปแลวยังเปนวิธีการที่ ใชเพื่อใหยากตอการปลอมแปลงอีกดวย สวนหมายราคาสูงนั้นก็คงจะทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหทําขึ้นโดยมุงหมายที่จะใหชําระหนี้สินที่มีราคาสูงโดยเฉพาะในดานการคาระหวางประเทศ ดัง นั้น จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพิมพไวเปนภาษาอังกฤษ รวมทั้งกําหนดอัตราแลกเปลี่ยนเงิน ของไทยกับเหรียญเงินดอลลารเม็กซิโก และเงินรูปของอินเดียเอาไวอีกดวย โดยเหตุที่หมายที่ทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหทําขึ้นใชแทนเงินนั้นนับวาเปนเงินตราอยางใหมราษฎรทั่วไปไมเคยกับ การใชมากอน ดังนั้น นอกจากจะประกาศเพื่อใหราษฎรทราบเพื่อใหเกิดความไววางใจวาจะไมมี หมายปลอมเกิดขึ้นแลว พระองคก็จะพระราชทานรางวัลใหแกผูที่สามารถจับหมายปลอมได โดย โปรดเกลาใหประกาศวา “ถาเปนหมายแปลกปลอมผิดสําคัญแลวจะปรับไหมใหกับผูจับเปนรางวัล” นอกจากนี้ เพื่อเปนการจูงใจปลูกความนิยมขึ้นในหมูราษฎรใหนิยมใชหมายกันอยางกวางขวางและ รวดเร็วพระองคยังทรงพระกรุณาจะพระราชทาน รางวัลแตผูที่รับชําระคาสินคาดวยหมายนี้ โดย กําหนดไววา “อนึ่งของหลวงที่พระราชทานใหชาวโรงทานไปจัดซื้อสั่งของมาพระราชทานในโรง ทานนั้น ผูใดรับขายเก็บหมายแทนเงินไวไดเทาใด ก็ใหขึ้นที่โรงทหารตามในหมายนั้น ถามีหมาย แทนเงินมาขึ้นสิบหมาย จะพระราชทานเพื่อใหอีกหมายหนึ่งเปนรางวัลใหอาณาประชาราษฎรซื้อ ขายใชสอยทั่วกันทั้งสิ้น”(๑) แมวาพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จะทรงมีพระบรมราโชบายที่จะนําหมายหรือ เงินกระดาษออกใชในขณะนั้นทั้งยังทรงพบพยายามชักจูงปลูกฝงความนิยมของราษฎรใหใชหมาย เปนเงินตราในการซื้อขายสินคาและการชําระหนี้ก็ตาม แตโดยเหตุที่หมายเปนเงินชนิดใหม ในขณะ ที่ประชาชนคุนเคยกับเงินพดดวงมาตั้งแตสมัยโบราณ ดังนั้น จึงคงจะไมมีการใชหมายกันอยางแพร หลายตามพระราชประสงคจํานวนของหมายที่หมุนเวียนอยูในระบบการเงินของประเทศจึงคงจะมี ไมมากนัก และในที่สุด การใชหมายแทนเงินหรือเงินกระดาษชนิดแรกของประเทศไทยคงจะคอยๆ หายไปจากระบบการเงินของประเทศในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว(๒) (๑) จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ จ.ศ. ๑๒๑๕ เลขที่ ๘๔ (๒) ปรากฏมีประกาศวาดวยการแจกเบี้ยหวัดเปนทองทศ ทองพัดดึงส แทนเงิน เมื่อป พ.ศ. ๒๔๐๗ เปนประกาศฉบับสุดทาย ที่ไดกลาวถึง “หมาย” ไว 4_edit.indd 32 16/02/2013 15:07:23
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๓ อัฐกระดาษ เงินกระดาษชนิดที่สองที่ไดมีการนํามาใชในระบบการเงินของประเทศไทยนั้น อยูในรัชสมัย ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว พระองคเสด็จขึ้นครองราชยในวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ซึ่งเปนเวลาที่มีผูทําเหรียญอัฐ ปลอมออกมาใชปนกับเหรียญของทางราชการ ซึ่งออก ใชในสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวอยางชุกชุมทั้งในพระนครและหัวเมืองทางใต เมื่อราษฎรไมสามารถแยกออกไดวาเหรียญอัฐที่กลาว รัฐบาลของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัวจึงแกไขดวยการประกาศรับแลกเหรียญคืนและในที่สุดก็ประกาศลดมูลคาของอัฐ เสี้ยว ซีก ลง แตราษฎรก็ยังไมยอมรับเหรียญที่กลาวจนมูลคาของเหรียญลดลงไปอีก เมื่อมูลคาของเหรียญตํ่า ลงอยางมากเชนนั้น การเหรียญเงินปลีก ปลอมก็ไมสามารถจะทํากําไรได เงินปลอมก็คอยๆ ลดลง และหายไปในที่สุด ครั้นตอมาใน พ.ศ. ๒๔๑๖ แรดีบุกและทองแดงมีราคาสูงขึ้นและสูงกวาราคาที่ตราไวบน หนาเหรียญในนํ้าหนักที่เทากัน ดังนั้น จึงมีผูหวังกําไรจากสวนตางของราคาเนื้อแรกับราคาที่ตรา ไวบนเหรียญ พากันหลอมเหรียญดีบุกและทองแดงลงทําเปนแทงสงออกไปจําหนายขายตอยังตาง ประเทศเมื่อการดําเนินการเชนนี้มีมากขึ้นทั้งเปนเวลานานเขา เหรียญดีบุกและเหรียญทองแดงก็ คอยๆ สูญหายไปจากการหมุนเวียนในระบบการเงินของประเทศ จนเกิดการขาดแคลนเหรียญดีบุก และเหรียญทองแดงซึ่งเปนเงินปลีกลงในที่สุด เมื่อไมมีเงินปลีกใชราษฎรจึงตางหันไปใชปกระเบื้อง ซึ่งเปนเครื่องนับเม็ดคะแนนใน บอนการพนันแทน นายบอยที่ขุนพัฒนซึ่งเปนผูสั่งทําปกระเบื้องเขา มาใชในบอนของตนเองจึงกลายเปนผูผลิตเงินปลีกขึ้นใชในระบบการเงินในพระนครไป แตการที่จะ ไดเปนนายบอนการพนันไดนั้น จะตองเขาประมูลแขงกับผูอื่นที่มีความตองการเปดบอนการพนันเชน เดียวกันเปนประจําทุกป เมื่อใดก็ตามที่ปรากฏวานายบอนคนเดิมไมสามารถประมูลเปนนายบอน ไดและตองออกจากที่ขุนพัฒนแลว ก็ตองแลกคืนป เครื่องนับเม็ดคะแนนซึ่งใชแทนเงินในบอนของ ตน โดยประกาศใหผูที่มีปของบอนนํามาแลกขึ้นเปนเงินภายในระยะเวลาที่กําหนดไว ซึ่งก็ปรากฏ วา “ราษฎรซึ่งเปนคนคาขายแลกนอยใชเบี้ยอยูในตลาดก็ไดรับความเดือดรอนดวยเรื่องปขาดทุน ไปทีละเล็กทีละนอยทั่วหนากันไป”(๑) เพื่อเปนการแกไขภาวะความขาดแคลนเหรียญกษาปณเงินปลีกอันเปนสาเหตุทําใหนายบอน การพนันเอาเปรียบประชาชนรวมทั้งการคาขายรายยอยที่ตองหยุดชะงักเพราะขาดเงินปลีก ใน ขณะที่รัฐบาลกําลังติดตอเพื่อจะสั่งซื้อเครื่องจักรทําเหรียญกษาปณ หรือจะสั่งทําเหรียญกษาปณ โดยตรงจากตางประเทศเขามาใช ซึ่งจะกินเวลานานประมาณ ๕ ถึง ๘ เดือนนั้น พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูจึงทรงโปรดเกลาฯ ใหทําเงินกระดาษราคาตํ่าที่เรียกวา “อัฐกระดาษ” ออก ใชโดยกลาวไววา “จึงไดคิดทําตั๋วกระดาษใหราษฎรใชไปกอนเพียงราคาอัฐหนึ่งออกไปบางเล็กนอย พอใชในทองตลาดเพื่อจะมิใหราษฎรที่ยากจนซึ่งขายของเล็กนอยซึ่งขุนพัฒนนายบอนออกหากําไร นั้นไปจนกวาจะไดเบี้ยทองแดงมาใช” (๑) ประชุมกฎหมายประจําศกปจุลศักราช ๑๒๓๖ หนา ๒๗๖ วาดวย อัฐกระดาษ 4_edit.indd 33 16/02/2013 15:07:25
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๔ อัฐกระดาษที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหนําออกใชใน พ.ศ. ๒๔๑๗ ซึ่งเปนการชั่วคราว เพื่อรอเหรียญกษาปณรุนใหมนั้น มีลักษณะ เปนเงินกระดาษดานเดียว ทําจากกระดาษ ปอนดขนาดกวาง ๙.๓ เซนติเมตร ยาว ๑๕ เซนติเมตร มีลวดลายใบเทศตอกานเปนกรอบ ทั้งสี่ดาน ประดับดวยลายเหลี่ยมตามมุมทั้งสี่ มีอักษรเปนภาษาไทยขนาดใหญพิมพอยูตอน กลางของธนบัตรวา “ราคาอัฐหนึ่ง” ที่ดานซาย ตอนบนเขียนหมายเลขของอัฐกระดาษแตละฉบับ และเขียนหมายเลขเปนตัวอักษรไวที่ดานลางขาง ขวาของคําวาราคาอัฐหนึ่ง พรอมประทับตราดุนนูนพระราชลัญจกรประจํารัชกาลพระเกี้ยวยอดเปน ดวงกลมและดวงเหลี่ยมรวม ๒ องค อัฐกระดาษที่นําออกใชในครั้งนั้นไมบังคับวาราษฎรจะตองใชเปนเงินชําระหนี้ถาหากยัง ประสงคจะใชเบี้ยอยูตามเดิม นอกจากนี้ ยังยอมให “ผูใดมีมากไมอยากจะเก็บรักษาไวกลัวจะเปยก นํ้าขาดหายไปจะมาขึ้นคืนเอาเงินเมื่อใดก็ใหมาที่หอรัษฎากรพิพัฒน ในเวลา ๕ โมงเชา กระทั่งถึง ๓ โมงเย็น ใหเจาพนักงานรับคิดเงินในวันที่กําหนดไวนั้น มิใหลวงวันเวลาไปได ถาอัฐกระดาษที่ ราษฎรมาขึ้นนั้น ถึงจะขาดเปนสองทอนสามทอนก็ดี ถาชนประจบกันเห็นเปนอันเดียวได ใหเจา พนักงานคิดเงินใหอยางอัฐกระดาษดีเหมือนกัน หามอยาใหเจาพนักงานซึ่งเปนผูรับขึ้นอัฐกระดาษ นั้นเรียกเอาสิ่งหนึ่งสิ่งใดกับราษฎรของอัฐกระดาษที่มาขึ้นใหไดรับความเดือดรอนเปนอันขาดที เดียว”(๑) นอกจากนี้ เพื่อใหประชาชนทราบ ถึงวัตถุประสงคของทางราชการที่ไดนําอัฐกระดาษออก ใชวา ที่รัฐบาลดําเนินการไปก็เพื่อแกไขความเดือดรอนมากกวาที่จะคิดเอากําไรดังเชนนายบอนทํา ปกระเบื้อง และใหประชาชนเกิดความไววางใจในอัฐกระดาษเนื่องจากไมคุนเคยนั้น รัฐบาลจึงได ประกาศใหทราบอีกดวยวา “ก็การซึ่งลงทุนเรื่องที่จะทําอัฐกระดาษนี้ ถาคิดแตคากระดาษคาจาง คนทํา คาจางเสมียนก็กวาราคาอัฐหนึ่ง คือแปดรอยเบี้ย เพราะจะใหราษฎรที่เปนคนจนๆ ขายซื้อ ของเล็กๆ นอยๆ ไมใหขาดทุนดวยเรื่องเบี้ในระหวางซึ่งอัฐทองแดงยังไมไดทํานี้ ใชวาจะคิดหาผล ประโยชนในการเรื่องนี้นั้นก็หามิได จึงไดคิดทํากระดาษที่มีราคาแพงกวาอัฐหนึ่ง ถึงที่คิดจะปลอม ก็ไมมีกําไรมาสมกับการที่เหนื่อย” อัฐกระดาษที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหนําออกมาใชในครั้งนั้น โดยเหตุที่เปนการชั่วคราว เพียงเพื่อรอการจัดการเกี่ยวกับเหรียญกษาปณทองแดง จึงมีอายุการหมุนเวียนในทองตลาดไมนาน นัก “เพราะอัฐกระดาษนี้จะไมใชตลอดไป คงจะเลิกไปเร็วๆ ไมกวาแปดเดือน อนึ่งอัฐกระดาษนี้ก็ จะไมออกมากนัก แตเพียงพอที่จะใชสอยอยูตลาดเล็กนอย ราษฎรซึ่งพอใจใชเบี้ย ก็ควรจะตองมีไว ใชสอยแลกทอนเพียงกึ่งตําลึงสามบาท อยาใหเก็บสะสมไวมาก” ดังนั้น เมื่อไดรับเหรียญกษาปณ ทองแดงที่สั่งทําจากยุโรปเขามาแลวไมนาน ทางราชการก็ไถถอนอัฐกระดาษออกจากการหมุนเวียน ในทองตลาดจนหมดสิ้น อัฐกระดาษ 4_edit.indd 34 16/02/2013 15:07:27
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๕ ธนบัตร การนําเงินกระดาษที่เรียกวา “หมาย” มาใชใน พ.ศ. ๒๓๙๖ ในรัชกาลพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวตลอดจนความพยายาม ของทางการที่จะนํา “เงินกระดาษหลวง” ออก มาใชควบคูไปกับเงินตราชนิดอื่น จนถึงกับมี การเตรียมพระราชบัญญัติเงินกระดาษหลวง รัตนโกสินทรศก ๑๑๒ เพื่อนําออกใชในวัน ที่ ๑ เมษายน ร.ศ. ๑๑๒ แลวก็ตาม ความ พยายามของทางการที่กลาวยังไมประสบความ สําเร็จ เนื่องจากประชาชนยังไมเคยชินกับเงิน กระดาษ ระบบเงินตราของประเทศไทยกอน พ.ศ. ๒๔๔๕ จึงยังคงประกอบไดเงินพดดวง และเงินเหรียญประเภทตางๆ ทําดวยทอง เงิน ทองแดง และดีบุก และแมวาธนาคาร พาณิชยจากตางประเทศที่เขามาดําเนินธุรกิจ ในกรุงเทพฯ จะนํา “บัตรธนาคาร” หรือที่เรียก วา “แบงกโนต” มาใชใน พ.ศ. ๒๔๓๒ เปนตนมาก็ตาม แตบัตรธนาคารเหลานั้นก็มิใชเปนเงินที่ ชําระหนี้ไดตามกฎหมาย จะมีการนํามาใชกันบางก็แตในระหวางขาราชการชั้นสูง พอคาและชาว ตางประเทศเทานั้นที่ยอมรับการชําระหนี้ดวยบัตรธนาคาร บัตรธนาคารเหลานี้จึงมีประโยชนเพียง ชวยใหประชาชนรูจักคุนเคยกับเงินที่เปนกระดาษมากขึ้นเทานั้น และมีสวนชวยใหรัฐบาลประสบ ความสําเร็จในการนําเงินกระดาษหรือเรียกวาธนบัตรออกประกาศใชในป พ.ศ. ๒๔๔๕ ในการนําเงินกระดาษออกมาใชใน พ.ศ. ๒๔๔๕ นั้น รัฐบาลนําออกใชตามพระราชบัญญัติ ธนบัตร ร.ศ. ๑๒๑ ประกาศลงในราชกิจจานุเบกษาเมื่อวันที่ ๒๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๔๕ โดยกลาว วา “การคาขายในพระราชอาณาจักร ณ บัดนี้ ยอมบริบูรณขึ้นกวาแตกอนเปนอันมาก การรับสง เงินทองซึ่งเปนของกลางสําหรับแลกเปลี่ยนในระหวางสินคาทั้งหลายยอมมีจํานวนที่รับจายมากขึ้น การที่นําเงินไปมาคราวละมากๆ เชนนั้น ยอมใหเปนเรื่องลําบากเสียเวลาของอาณาประชาราษฎร ผูที่รับจายเงินมากๆ เปนอเนกประการ โดยพระมหากรุณาธิคุณเพื่อประโยชนตอความสะดวกของ ประชาชนจึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเจาพนักงานกระทรวงพระคลังมหาสมบัติจัดทําตั๋วสําคัญ ที่ใชแทนเงินเรียกวา ธนบัตรขึ้น”(๑) และตอมาจึงมีพิธีเปดกรมธนบัตรในวันที่ ๑๙ กันยายน ร.ศ. ๑๒๑ (พ.ศ. ๒๔๔๕) ขึ้นในหอรัษฎากรพิพัฒนกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ เพื่อใหเปนที่ทําการของ พนักงานผูดําเนินการเกี่ยวกับการออกธนบัตร ตลอดจนรับแลกเปลี่ยนจายเงินใหแกผูที่ตองการนํา ธนบัตรมาขึ้นเปนเงินเหรียญ หรือขอแลกเงินเหรียญเปนธนบัตร นับไดวาธนบัตรไดเขามามีบทบาท ในระบบการเงินของประเทศอยางจริงจังมาตั้งแต พ.ศ. ๒๔๔๕ บัตรธนาคารชนิดราคา ๔๐๐ บาท บัตรธนาคารชนิดราคา ๘๐ บาท 4_edit.indd 35 16/02/2013 15:07:30
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๖ 4_edit.indd 36 16/02/2013 15:07:38
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๗ ความสัมพันธกับตางประเทศ เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จขึ้นเสวยราชสมบัติ เมื่อป พ.ศ. ๒๓๙๔ เปน เวลาเดียวกันกับที่มหาอํานาจในทวีปยุโรปไดพากันเขาครอบครองดินแดนสวนใหญในทวีปเอเชีย และกําลังเตรียมที่จะเขาครองดินแดนสวนใหญอื่นๆ ตอไปรวมทั้งประเทศไทยดวยพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงเปนพระองคหนึ่งในบรรดาประมุขของประเทศในทวีปเอเชียแตเพียง สวนนอย ที่สามารถตอตานบรรดานักลาอาณานิคมเหลานั้น ในขณะที่ประมุขของประเทศอื่นๆ กําลัง พยายามสูรบอยูอยางไมมีหวัง หรือกําลังยอมแพแกประเทศมหาอํานาจ พระองคก็ทรงสามารถรักษา อิสรภาพของประเทศได และในขณะที่ประเทศอื่นพยายามจะรักษาใหประเทศของตนปลอดภัย โดยปดประตูไมยอมรับอิทธิพลของประเทศทางทิศตะวันตก พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัว ก็ทรงคิดไววาวิธีเดียวที่ประเทศในทวีปเอเชียจะคงอยูไดก็คือ ตองยอมรับเอาอิทธิพลเหลานั้น มาปรับปรุงตนเองใหทันสมัย วิธีนี้เปนวิธีที่ประเทศญี่ปุนไดกระทําเชนเดียวกันในเวลาตอมา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ไดทรงตระหนักดีถึงผลที่เกิดขึ้นในประเทศจีน เมื่อ ประเทศนั้นพยายามผลักดันชาวตะวันตกออกไป พระองคเกือบจะเปนเพียงพระองคเดียวในบรรดา ชาวไทยในขณะนั้นที่ทรงทราบดีวา ประเทศจีนแพในสงครามฝน และไมทรงเชื่อคําโฆษณาที่วา ประเทศจีนยอมยกสิทธิตามสัญญาใหแกอังกฤษ เนื่องจากตองการการประนีประนอม ประเทศไทย ตองไมทําตามตัวอยางเชนนั้น ตองยกเลิกการแยกอยูอยางโดดเดี่ยวอยางที่เคยทํากันมา ตองยอม ทําการคากับตางประเทศและรับความคิดใหมๆ เพื่อแกไขเปลี่ยนแปลงประเพณีอันลาสมัยของ ตน ประมุขของประเทศไทยในภายหนาจําตองศึกษาถึงความละเอียดออนของความคิดเห็นทาง วิทยาการการทูต และการปกครองบานเมืองแบบตะวันตก พระราชกรณียกิจที่สําคัญยิ่ง คือ การปรับประเทศใหทันสมัย ซึ่งมีจุดมุงหมายอยูที่ “รูจัก และสองเสพยกฎหมายและอยางธรรมเนียมอันดีๆ ในบานเมือง”(๑) วิธีการปรับประเทศใหทันสมัยเปนวิธีการที่ทรงเลือกสรรแลวสําหรับการตอบโตภัยจาก จักรวรรดินิยมตะวันตก ทรงเห็นตัวอยางของประเทศเพื่อนบานเชน อินเดีย พมา ลาว เขมร มลายู และบางสวนของจีนในการตอบโตกับประเทศจักรวรรดินิยมอยางแข็งกราว วาในที่สุดแลวภัยจะ ตองตกมาถึงตัว การเปลี่ยนแปลงประเทศใหทันสมัยของไทยในสมัยนั้น เปนไปใน ๒ ลักษณะ ควบคูกันไป คือรับเอาความเจริญแบบตะวันตกมาใชในสังคมไทย และปรับปรุงของเดิมที่มีอยูใหเหมาะสมกับ สถานการณที่จะเปลี่ยนแปลง ขั้นตอนแรกที่ทรงดําเนินการ คือ การเรียนรูภาษาอังกฤษเพื่อจะเปนสื่อในการแลกเปลี่ยน เอาความทันสมัย ลําพังพระองคเองทรงศึกษาภาษาอังกฤษอยูกับ มร. คาสเวลล หมอสอนศาสนา เปนเวล ๖ ป จนทรงอานและรับสั่งได (๑) พระราชหัตถเลขารัชกาลที่ ๔ เลม ๓ ฉบับที่ ๒๒, ๒๔๐๓ 4_edit.indd 37 16/02/2013 15:07:40
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๘ พระองคทรงสนับสนุนโรงเรียนของหมอสอนศาสนาที่เขามาเปดในประเทศไทย เพื่ออบรมสั่ง สอนใหคนไทยมีความรูในภาษา วรรณคดี และวิทยาการของตะวันตกทรงสงเสริมใหเจาจอม พระ ราชโอรสธิดาไดรับการศึกษาภาษาอังกฤษ เมื่อทรงครองราชยแลวประมาณ ๓ เดือน ไดโปรดให ภรรยาของหมอสอนศาสนา เชน นางบรัดแล นางแมททูน ไปสอนภาษาอังกฤษในพระบรมมหาราช วังเปนเวลา ๓ ป และตอมาไดทรงจาง แหมมแอนนา เลียวโนเวนส เปนครูในพระบรมมหาราชวัง อยางเปนทางการโดยสอนระหวาง พ.ศ. ๒๔๐๕ ถึง ๒๔๐๘ กลับอังกฤษ หมอจันดเล ชาวอเมริกัน ไดทําหนาที่ตอมาจนสิ้นรัชกาล พ.ศ. ๒๔๑๑ นอกจากการเรียนรูภาษาอังกฤษแลว พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ยังทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ สงขาราชการระดับบริหารไปศึกษางานที่จําเปนสําหรับราชการไทย ณ ตาง ประเทศดวย เชน สงขุนมหาสิทธิโวหารออกไปดูการพิมพ ณ ตางประเทศ ในป พ.ศ. ๒๔๐๔ และ สง หมื่นจักรวิจิตรไปเรียนแกนาฬกา ทรงกําชับใหบุคคลทั้ง ๒ เอาใจใสศึกษาเลาเรียนใหสามารถ นําความรูกลับมาประยุกตใชกับสภาพที่เปนจริงของไทยในขณะที่เพิ่งจะหันมาใชเครื่องจักรกลตางๆ ความสัมพันธกับพมา สมัยรัชกาลที่ ๓ พมาแพสงครามอังกฤษ พระเจาจักกายแมงทรงเสียพระจริต พระเจาแผนดิน พมาตอมาก็ออนแอจนเกิดสงครามอังกฤษอีก ในพ.ศ. ๒๓๙๕ ขณะที่เจานายของพมาก็ทําสงคราม แยงชิงสมบัติ อังกฤษชนะเรื่อยไปจนในที่สุดประกาศเอาดินแดนตั้งแตเมืองหงสาวดี ในระหวางนี้ ทางเชียงใหมซึ่งเปนอริกับเจานายทางเชียงตุงของพมา อาสาไปรบเชียงตุงแตทําการไมสําเร็จ เรื่อง จึงคางมาจนรัชกาลที่ ๓ เสด็จสวรรคตการรบเชียงตุงมาเริ่มในรัชกาลที่ ๔ เปนสงครามเกิดขึ้นครั้ง เดียวโดยทางไทยไดยกไปตี เมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๕ ถึง พ.ศ. ๒๓๙๖ นับเปนสงครามกับพมาครั้งสุดทาย เมืองเชียงรุง เปนเมืองอยูกลางระหวางจีน พมา ไทย ใครมีอํานาจก็หันไปขึ้นกับเมืองนั้น เชียงรุงเคยขึ้นอยูกับไทยสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช เวลาพมาเกิดความยุงยาก เชียงรุงก็มาขอ ขึ้นกับไทย ทางไทยก็อยากไดแตเห็นอยูหางไกล ถาพมายกมารบกวนจะเกิดความลําบากยากที่จะ รักษาเมืองเชียงรุงไวได นอกจากไทยจะไดเมืองเชียงตุงเพราะมีฐานะสําคัญทางยุทธศาสตรสําหรับ ควบคุมเมืองลื้อและสิบสองปนนาเปนอยางมาก ถาสามารถตีเมืองเชียงตุงใหขาดจากพมา จะสะดวก แกการรักษาเมืองเชียงรุงและหัวเมืองอื่นๆ ในเขตลื้อสิบสองปนนา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัวจึงโปรดใหพระเจานองยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิทเปนแมทัพใหญ ใหเจาพระยายม ราม (นุช บุณยรัตพันธุ ตอมาไดเลื่อนขึ้นเปน เจาพระยาภูธราภัย) เปนแมทัพหนายกไปตีเมืองเชียง ตุงเมื่อปพุทธศักราช ๒๓๙๕ แตไมสําเร็จเพราะขาดแคลนเสบียงอาหาร ตองถอยลงมาตั้งอยูที่เมือง เชียงแสน จนปพุทธศักราช ๒๓๙๖ จึงยกกลับขึ้นไปตีใหมอีกครั้งหนึ่ง ในขณะที่พมาเสร็จสงคราม กับอังกฤษจึงสงกําลังมาชวยปองกันเมืองอยางแข็งขัน กองทัพไทยมีกําลังไมพอจึงตีเมืองเชียงตุงไม สําเร็จ ไมสามารถเอาชนะได การรบเชียงตุงครั้งนี้เปนอันเสียแรงเปลา นับแตนั้นเปนตนมาไทยกับ พมาก็มิไดทําสงครามกันอีก 4_edit.indd 38 16/02/2013 15:07:42
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๓๙ ความสัมพันธกับเขมร ในรัชกาลที่ ๔ การสูญเสียประเทศเขมรที่ไทยพยายามรักษาไวดวยความยากลําบากตลอด เวลาหลายรอยปใหแกฝรั่งเศสและเมื่อเสียไปแลวไทยตองเสียดินแดนทางอื่นๆ ใหแกฝรั่งเศสตอ มาอีก ในรัชกาลที่ ๕ การสูญเสียเขมรเริ่มในปพุทธศักราช ๒๔๐๖ โดยพระนโรดมพระเจาแผนดิน เขมรไดทําสัญญายอมอยูใตอารักขาของฝรั่งเศส โดยที่ฝรั่งเศสตีญวนไดแลวเลยมาบีบบังคับเอาเขมร เปนเมืองขึ้น อางวาเขมรเคยเปนเมืองขึ้นของญวนและวาเขมรยอมทําสัญญาดวยความสมัครใจของ พระนโรดม เพราะอยูกับไทยไมผาสุกจึงตองแสวงหาความผาสุกโดยยอมอยูกับฝรั่งเศส แตเอกสาร สําคัญคือ หนังสือของพระเจาแผนดินเขมรเองแสดงชัดวามิไดปรารถนาใยดีตอฝรั่งเศส ดังที่พระหริ รักษรามามหาอิศราธิบดีมีหนังสือมากราบทูล ในพ.ศ. ๒๔๐๓ วา “...ไปภายหนาญวนจะเพลี่ยงพลํ้าแกฝรั่งเศส ญวนจะยกเมืองเขมรวาเปนเมืองขึ้นกับญวน ใหเปนของกํานัลของฝรั่งเศส ฝรั่งเศสก็จะดีใจรับเอาวามาตีเมืองญวนกลับไดเปนสองเมือง ฝรั่งเศส จะขมขี่เอาเมืองญวนเมืองเขมรรํ่าไป ขาพระพุทธเจาคิดดวยเกลาฯ เห็นพรอมกันวา ถาญวนเสียแก ฝรั่งเศสแลวยกเมืองเขมรใหแกฝรั่งเศสก็ดี ฝรั่งเศสเห็นวาตีเมืองญวนไดแลวจะรวบเอาเมืองเขมรวา เปนเมืองขึ้นของญวนก็ดี ถาไดทําดังนี้ก็จะมีทางที่อันจะพูดจาโตตอบกับฝรั่งเศสไดถนัดดวยวาเดิม แตบิดาขาพระพุทธเจากับขาพระพุทธเจาขึ้นแกกรุงเทพฯ ฝายเดียว” พระนโรดมไดมีหนังสือรายงาน กราบบังคมทูลตอมาภายหลังวา ที่ลงนามไปนั้นเพราะถูกบีบบังคับ จะขัดขวางทัดทานเพื่อรอฟงคํา สั่งจากไทยกอนก็ไมได จึงตองจําใจลงนามในสัญญาอยูใตอารักขาของฝรั่งเศส ดังนี้ “ขาพระพุทธเจากับพระยาเขมรพรอมกันเรียบเรียงเรื่องราวความอัดมิราล (ฝรั่งเศส) มาทํา หนังสือสัญญากับเขมรดูที่จะพูดจาแข็งแรงนัก ขาพระพุทธเจาจะของดไวคอยบอกเขามากรุงเทพฯ ก็ ไมยอมถาจะขัดขืนไมทําสัญญาก็เห็นจะเกิดความเปนอริวิวาทกันขึ้นแลว แตกอนโปรดวาใหฝรั่งเศส มาทําสัญญา ณ กรุงเทพฯ ครั้งนี้ อัดมิราล เด เลอกรันติเอ แมทัพฝรั่งเศสเมืองไซงอน บังคับใหขา พระพุทธเจาทําสัญญา ณ เมืองเขมร ขาพระพุทธเจาปรึกษากับพระยาปราจีนบุรีและพระยาเขมร พรอมกัน เห็นวาความขอนี้สิ้นปญญาแลวจึงตองยอมทําสัญญากับฝรั่งเศส แตใจขาพเจามีความ ซื่อสัตยสุจริต จงรักภักดีตอพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวมาแตเดิมอยางไรก็คงอยูอยาง เดิม คิดจะใหไดคงอยูเปนขาสําหรับพระบารมีตอไปจนสิ้นชีวิต มิไดมีจิตผันแปรสิ่งใดเลย” ขอความดังกลาวที่ฝรั่งเศสอางวาเขมรเขาอยูในอารักขาของตนโดยสมัครใจ และเพื่อความ ผาสุกนั้นไมมีหลักฐานเปนการพูดเอาเอง ประเทศฝรั่งเศสไดสงราชทูตมองสิเออร มองติคนีมาขอเจรจาเจริญสัมพันธไมตรีกับ ประเทศไทย พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวจึงไดโปรดเกลาฯ ใหพระยาศรีพิพัฒนเปน ราชทูต เจาหมื่นไวยวรนาถเปนอุปทูต พระณรงควิชิตเปนตรีทูตเชิญพระราชสาสนและเครื่องราช บรรณาการไปถวายพระเจานโปเลียนที่ ๓ จักรพรรดิแหงฝรั่งเศส โดยทางฝรั่งเศสไดสั่งเรือรบโก รอนเดอรมารับราชทูตไทยคณะนี้ จากกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๓ และเดินทาง กลับถึงประเทศไทย เมื่อวันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ 4_edit.indd 39 16/02/2013 15:07:44
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๐ 4_edit.indd 40 16/02/2013 15:07:50
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๑ พอเรือเอก โปนารด ไดรับคําสั่งจากพระเจานโปเลียนที่ ๓ ใหสงเครื่องราชอิสริยาภรณ ประดับเพชร เรียกวา ดาราตรา เลจองดอนเนอร (Legion d’ Honneur) มาถวายพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวและพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว เมื่อวันที่ ๑๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๖ ตอมาอีก ๔ ป ในพ.ศ. ๒๔๑๐ ฝรั่งเศสไดบังคับใหไทยทําสัญญารับรองอารักขาของฝรั่งเศส ในแดนเขมรมีความสําคัญ ดังนี้ คือไทยยอมรับรูอํานาจอารักขาของฝรั่งเศสเหนือเขมร หนังสือสัญญา ระหวางไทยกับเขมรเปนอันยกเลิก ไทยจะไมเรียกรองสวย อากรบรรณาการจากเขมร เมืองพระ ตะบองและเสียมราฐคงอยูเปนของไทย ไทยและเขมรไปมาคาขายกันได ใครทําผิดในเขตใดศาลใน เขตนั้นมีอํานาจพิพากษาโทษ เรือฝรั่งเศสสามารถเดินไดโดยสะดวกในลําแมนํ้าโขงและทะเลสาบหก เกิดขัดของไทยตองชวย ฝรั่งเศสจะบังคับใหเขมรถือตามสัญญานี้ แตพระเจานโรดมยังคงสงเครื่อง บรรณาการถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เหมือนอยางเดิม ความสัมพันธกับอังกฤษ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติแลว พระราชกรณียกิจ เกี่ยวกับการตางประเทศประการแรกก็คือ มีพระบรมราชโองการประกาศใหทราบโดยทั่วไป ใหลด คาระวางปากเรือใหเหลือวาละพันบาท อนุญาตใหนําขาวสารออกไปจําหนายยังตางประเทศได สวน ฝนนั้นเมื่อไมทรงเห็นทางจะขัดขวางอังกฤษได ก็ทรงโปรดอนุญาตใหนําเขามาในราชอาณาจักรได แตตองนํามาขายแกรัฐบาลเพียงผูเดียว เรื่องการขอตั้งสถานกงสุลนั้น ทรงมีพระราชหัตถเลขาถึง นายพันเอกบัตเตอรเวิรธ ผูวาราชการเกาะปนัง ใหแจงใหเซอรเจมสบรูก ไดทราบดวยวา พระเจา แผนดินองคใหมแหงสยาม จะทรงโปรดใหแกไขสนธิสัญญากับอังกฤษและใหตั้งสถานกงสุลไดใน สยามตามความประสงคแตขอผลัดใหไดถวายพระเพลิงพระบรมศพพระเชษฐา พระบาทสมเด็จ พระนั่งเกลาเจาอยูหัวเสียกอนจึงคอยสงคณะทูตเขามา ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริย แหงพระบรมราชจักรีวงศ โดย นายชาญณรงค ดิษฐานนท 4_edit.indd 41 16/02/2013 15:07:55
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๒ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงโปรดใหผอนตามคําเรียกรองของราชทูต อังกฤษทั้ง ๔ ขอ คือ ขอ ๑. ขอนําฝนเขามาจําหนายในราชอาณาจักรสยามโดยเสรี ขอ ๒. ขอซื้อขาวออกไปจําหนายยังตางประเทศโดยเสรี ขอ ๓. ขอลดพิกัดปากระวางเรือ ใหเหลือวาละ ๑,๐๐๐ บาท ขอ ๔. ขอตั้งสถานกงสุลอังกฤษ ชําระคดีของตน โดยเหตุดังนี้ จึงทําใหกองทัพอังกฤษซึ่งบายโฉมหนามายังประเทศไทย หันเหเขาสูพมาเปน ครั้งที่สองและก็ยึดไดกรุงหงสาวดีไวในครอบครอง และกวาที่อังกฤษจะจัดการปกครองแวนแควน หงสาวดีสําเร็จเรียบรอย และจัดสงคณะทูตซึ่งมีเซอร จอหน เบาริง เปนราชทูตเขามาขอแกสัญญา ก็เปนปที่ ๕ ในแผนดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวแลว ทรงสง สมเด็จพระนางเจา วิกตอเรียแหงอังกฤษ เซอร จอหน เบาริง ซึ่งดํารงตําแหนงขาหลวงใหญของอังกฤษประจําฮองกง เปนทูตเขามาทําสัญญาทางพระราชไมตรีกับไทย เมื่อปพุทธศักราช ๒๓๙๘ ไทยเราก็ตกลงยินยอม ทําสัญญาดวยทันที โดยไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ แตงตั้งคณะทูตไทยขึ้น ๕ ทา เพื่อพิจารณา ยกรางหนังสือสัญญาระหวางรัฐบาลไทยกับอังกฤษ ซึ่งประกอบไปดวย - พระเจานองยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท - สมเด็จเจาพระยาบรมมหาประยูร (ดิศ บุนนาค) - สมเด็จเจาพระยาบรมมหาพิชัยญาติ (ทัต บุนนาค) - สมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริวงศ (ชวง บุนนาค) - เจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี การทําสัญญาเริ่มเจรจากันเมื่อวันที่ ๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๓๙๘ และลงนามประทับตราหนังสือ สัญญาในวันที่ ๑๘ เมษายน พ.ศ. ๒๓๙๘ สัญญานี้เรียกวา “สัญญาเบาริง” นับเปนสัญญาทางพระ ราชไมตรีลงนามที่สมบูรณฉบับแรกของไทยที่ไดทํากับตางประเทศ สัญญาเบาริง เปนสัญญาวาดวยการแผนดิน ๑๒ ขอ กฎหมาย ๖ ขอ พิกัดสินคา ๓ ขอ รวม ทั้งหมด ๒๒ ขอ เปนสัญญาที่ไมไดจํากัดเวลา มีใจความที่สําคัญบางประการดังนี้ ๑. ไทยกับอังกฤษจะมีสันติภาพและมิตรภาพกันชั่วนิรันดร บรรดาคนในบังคับของฝายหนึ่ง เขาไปอยูในอาณาเขตของอีกฝายหนึ่งจะตองไดรับความคุมครองชวยเหลือเปนอันดี และอนุญาตให ทําการคาไดโดยสะดวกปราศจากการกดขี่ขมเหงใดๆ ๒. ฝายไทยยอมใหอังกฤษตั้งกงสุลมาประจําอยูในกรุงเทพฯ และใหกงสุลอังกฤษมีอํานาจ พิจารณาตัดสินคดีความตางๆ ซึ่งคนในบังคับอังกฤษเปนจําเลยทั้งคดีแพงและอาญา สวนคดีที่คนใน บังคับอังกฤษเปนโจทกคนไทยเปนจําเลยใหขึ้นศาลไทย และในการนี้ถากงสุลอังกฤษจะเขาไปนั่งฟง การพิจารณาคดีอยูดวยก็ได 4_edit.indd 42 16/02/2013 15:07:57
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๓ ๓. อนุญาตใหคนในบังคับอังกฤษอยู อาศัยเปนการประจําและถือกรรมสิทธิ์ที่ดินใน ประเทศไทยภายในเขตอันจํากัดไดคือภายใน กรุงเทพฯ และภายในเขตที่หางกําแพงพระนคร ออกไป ๒๐๐ เสน (ไมเกิน ๕ ไมล) ภายในเขต ดังกลาวนี้อนุญาตใหคนในบังคับอังกฤษเชาได แตจะซื้อไมได เวนไวแตจะไดเขามาอยูนานถึง ๑๐ป หรือไดรับอนุมัติเปนพิเศษจากรัฐบาลไทย แลวจึงจะซื้อได สวนที่หางเกิน ๒๐๐ เสน จาก กําแพงพระนคร ออกไปในรัศมีที่เรือแจวจะไป ถึงไดภายใน ๒๔ ชั่วโมง อนุญาตใหคนในบังคับ อังกฤษซื้อหรือเชาไดแตที่ภายนอกบริเวณดัง กลาวนี้ออกไปนั้นคนในบังคับอังกฤษจะซื้อ หรือเชาไมได ๔. ภาษีเบิกรองหรือคาปากเรือที่เคยเก็บ มาแตกอน เปนอันยกเลิกและใหเก็บภาษีขาเขา แทน โดยกําหนดใหรัฐบาลไทยเก็บไดเพียงรอย ละ ๓ ของราคาสินคา สวนสินคาขาออกใหเก็บ ภาษีไดเพียงครั้งเดียวตามอัตราที่กําหนดไวใน ภาคผนวกตอทายสนธิสัญญา ๕. ใหคนในบังคับอังกฤษมีเสรีภาพในการนับถือศาสนา ๖. คนในบังคับอังกฤษที่ประสงคจะเขามาอยูในประเทศไทยจะตองไปจดชื่อลงทะเบียนไว ณ สถานกงสุลอังกฤษที่กรุงเทพฯ ๗. สิทธิพิเศษตางๆ ซึ่งรัฐบาลไทยอนุมัติใหแกประเทศอื่นอยางใด จะตองใหแกรัฐบาลอังกฤษ อยางเดียวกัน ๘. สนธิสัญญานี้จะบอกเลิกไมได คือไมมีกําหนดอายุเวลาและจะแกไขไดก็ตอเมื่อทั้งสองฝาย ตกลงยินยอมพรอมกัน พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงใหการตอนรับ เซอร จอหน เบาริง ราชทูต อังกฤษอยางสมเกียรติเสมอดวยทูตฝรั่งเศสครั้งสมเด็จพระนารายณมหาราช ทรงสนทนากับราชทูต เปนภาษาอังกฤษตลอดเวลา ทําความพอใจใหแกราชทูตผูนี้ยิ่งนักถึงกับทูลวา “พระองคเปนพระเจา แผนดินพระองคแรกในบูรพาทิศที่ตรัสภาษาอังกฤษได” พรอมกันนั้นไดทูลใหทรงมีลายพระหัตถ เปนภาษาอังกฤษ เปนพระราชสาสนตอบพระราชินีวิกตอเรียอีกดวย เกียรติคุณของพระองคและ ประเทศไทยจึงแพรหลายยิ่งขึ้น สนธิสัญญาเบาวริง ฉบับภาษาไทย 4_edit.indd 43 16/02/2013 15:08:03
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๔ 4_edit.indd 44 16/02/2013 15:08:08
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๕ สัญญาที่ไทยทําไวกับอังกฤษ เปนเสมือนเปดทางใหประเทศอื่นๆ เขามาทําสัญญาได เพราะ ในชวงระยะเวลาระหวาง พ.ศ. ๒๓๙๘-๒๔๑๒ มีประเทศตางๆ ในยุโรปเขามาทําสัญญาทางพระ ราชไมตรีกับไทยถึง ๘ ประเทศ โดยใชขอความในสนธิสัญญาแบบเดียวกันกับไทยไดทําไวกับอังกฤษ ประเทศที่เขามาเจริญทางพระราชไมตรีและขอทําสัญญาตอจากอังกฤษคือ สหรัฐอเมริกาทําสัญญาเมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๙ ฝรั่งเศส ทําสัญญาเมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๙ เดนมารค ทําสัญญาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๐ โปรตุเกส ทําสัญญาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๒ เนเธอรแลนด ทําสัญญาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๓ ปรัสเซีย ทําสัญญาเมื่อพ.ศ. ๒๔๐๔ สวีเดน, นอรเวย, เบลเยียม ทําสัญญาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๑ ออสเตรีย และสเปน ทําสัญญาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๒ ผลของสนธิสัญญา ผลดี จากการทําสนธิสัญญาและคบคาสมาคมกับชาวตะวันตก โดยทั่วไปทําใหไทยสามารถ ผานพนวิกฤตการณอันรายแรงมาไดโดยสวัสดิภาพ การที่ไทยแสดงความเต็มใจตอนรับและเจรจา ดวยเปนอยางดี มีการยินยอมโอนออนผอนปรนใหตามความปรารถนาเปนสวนใหญ ทําใหไดรับ ความเห็นอกเห็นใจและไดรับการยกเวนผอนผันบางประกันอันทําใหไมตองเสียประโยชนมากจนเกิน ไป เชน ในเรื่องสิทธิเขตสัมปทาน(๑) ที่ประเทศอื่นๆ เชน จีนไดเผชิญมาแลวอิทธิพลของอารยธรรม ตะวันตกมีผลตอการปรับปรุงกิจการบานเมืองใหเจริญกาวหนาทันสมัยทั้งดานการศึกษา การทหาร และการเลิกลมเปลี่ยนแปลงขนบประเพณีของทางราชการบานเมืองบางประการ อาจกลาวไดวาไทย เปนชาติแรกในบรรดาชาติตะวันออกที่ไดเห็นคุณคาของอารยธรรมตะวันตกที่ไดรับเอามาปรับปรุง ใชจนบังเกิดผลดีแกชาติบานเมือง ในดานการคาขาย การที่ไทยยอมเปดประเทศคาขายอยางกวางขวางทําใหมีเรือสินคาตาง ประเทศเขามามากกวาแตกอน เปนผลใหสินคาภายในประเทศขายดีขึ้น การครองชีพของราษฎร ดีกวาแตกอนเปนอันมาก ผลเสีย หรือการถูกเอาเปรียบดานสนธิสัญญาผูกมัดและจํากัดอธิปไตยหลายอยาง ไดชื่อ วาเปนสนธิสัญญาไมเสมอภาคในเรื่องภาษี เรื่องการคาผูกขาย เรื่องกําหนดเวลาสัญญา และเรื่อง สิทธิสภาพนอกอาณาเขต เรื่องภาษี ถูกจํากัดใหเก็บภาษีขาเขาไดเพียงรอยละสามของราคาสินคา การชําระภาษีจะ ชําระเปนเงินตราหรือสินคาก็ไดแลวแตความตองการของผูสั่ง หากสินคานั้นขายไมไดหรือเหลือจะ ตองสงกลับออกไป ไทยจะตองคืนเงินคาภาษีนั้นใหดวย สวนภาษีขาออก มีสิทธิ์เก็บไดเพียงอยาง เดียวและตองเก็บตามอัตราที่กําหนดไวเทานั้น 4_edit.indd 45 16/02/2013 15:08:10
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๖ เรื่องการคาผูกขาด เดิมทางราชการประกอบการคาในลักษณะผูกขาด มีพระคลังสินคาและ เรือสําเภาหรือกําปนหลวงเปนทางหารายไดบํารุงแผนดินอยางหนึ่ง เมื่อตองทําสัญญา ทําใหตองเลิก การคาพระคลังหลวงไป จึงเสียผลประโยชนของชาติเฉพาะหนาไปไมใชนอย เรื่องกําหนดเวลา ปกติสัญญาจะมีอายุเวลา เชน ๕ ป ๑๐ ป แตคราวนี้ไมมีกําหนดเวลา เวลา ไมมีที่สิ้นสุด นอกจากจะขอแกซึ่งทําไมไดงายเพราะจะตองไดรับความยินยอมจากประเทศนั้นๆ นับ วาเปนขอเสียเปรียบอยางมาก เรื่องสิทธิสภาพนอกอาณาเขต เปนสนธิสัญญาจํายอมใหกงสุลตางประเทศมีอํานาจศาลเหนือ เจาของประเทศเมื่อเกิดเรื่องเกี่ยวของกับคนในบังคับของตน ในกรณีที่ตองเปนจําเลยทั้งคดีแพง และคดีอาญาอํานาจศาลนี้กินความรวมถึงการจับกุม การตรวจคนในเคหสถาน ฯลฯ กรณีที่เกี่ยว กับคนในบังคับของกงสุลจะตองไดรับอนุญาตจากกงสุลกอนจึงจะทําได ถามีการละเมิด รัฐบาลไทย จะตองรับรูและเอาตัวผูผิดมาลงโทษ เทากับเปนการเสียเปรียบทางอํานาจศาล ซึ่งสรางความเดือด รอนทางดานการปกครองเปนอยางมาก พ.ศ. ๒๔๐๐ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดใหพระยามนตรีสุริยวงศ (ชุม บุนนาค) เปนอัครราชทูตอัญเชิญพระราชสาสนและเครื่องราชบรรณาการไปถวายพระนางเจา วิกตอเรีย ณ ประเทศอังกฤษ เปนการเจริญทางพระราชไมตรีตอบแทนทางรัฐบาลอังกฤษยินดีให ราชทูตไทย ถวายพระราชสาสน พระเจานโปเลียนที่ ๓ 4_edit.indd 46 16/02/2013 15:08:13
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๗ เรือมารับและสงคณะทูตไทยและตอนรับอยางสมเกียรติยิ่ง นับเปนการแตงทูตออกไปถึงยุโรปเปน ครั้งแรกในสมัยกรุงรัตนโกสินทร โดยมีหมอมราโชทัย รวมไปในคณะทูตในตําแหนงลาม หลังจาก กลับมาแลวทานไดแตงจดหมายเหตุการณเดินทางและนิราศลอนดอนอันลํ้าคาขึ้นไว ในครั้งนั้นทรง มีพระราชดําริที่จะสงคณะทูตไทยไปเจริญทางพระราชไมตรีกับทางฝรั่งเศส (สมัยพระเจานโปเลียน ที่ ๓) ดวยในคราวเดียวกันเพื่อตอบแทนที่ฝรั่งเศสสงราชทูตเขามาทํานองเดียวกับอังกฤษใน พ.ศ. ๒๓๙๙ แตทางฝรั่งเศสกําลังตกอยูในสถานการณสงครามจึงไดรอมาถึงป พ.ศ. ๒๔๐๔ จึงโปรดให พระยาศรีพิพัฒน (แพ บุนนาค) เปนอัครราชทูตออกไป สมัยพระเจานโปเลียนที่ ๓ พ.ศ. ๒๔๑๐ โปรดแตงตั้งใหเซอรจอหน เบา ริงเปนอัครราชทูตผูมีอํานาจเต็มฝายไทยประจํา ยุโรปคนแรก และไดพระราชทานบรรดาศักดิ์ใหเปนพระยาสยามานุกูลกิจ สยามมิตรมหายศ เพื่อ ขจัดปญหายุงยากทางการเมืองระหวางประเทศบางประการกับนานาประเทศทางยุโรปเพราะ ปรากฏวามีกงสุลบางประเทศถือเอาแตอํานาจตามใจตัว สรางความเดือดรอนใหแกทางไทยเปน อันมาก การแตงทูตออกไปแตละครั้งสิ้นเปลืองคาใชจายมากและที่สําคัญคือขาราชการไทยสมัยนั้น บกพรองในเรื่องความรูกฎหมายระหวางประเทศรวมไปถึงผูรูภาษาตางประเทศดีก็หายาก ความ คิดเรื่องนี้นับวาแยบคายเปนผลดี เพราะนอกจากเซอรจอหน เบาริง จะมีความรูความสามารถ ทางการทูตเปนเยี่ยม แมอายุมากแตยังแข็งแรงและยินดีรับหนาที่ในตําแหนงอัครราชทูตอันสําคัญ นี้ใหแกฝายไทย พระยาสยามานุกูลกิจ สยามมิตรมหายศ หรือเซอรจอหน เบาริง ไดปฏิบัติหนาที่ อัครราชทูตไทยประจํายุโรปอยางเขมแข็งไดทําการเจรจาติดตอกับประเทศตางๆ ตามความประสงค ของทางรัฐบาลไทยไดรับผลดีเปนอันมาก ความสัมพันธกับเยอรมนี เยอรมนีไดเขามาติดตอกับไทยที่เปนทางราชการนั้น นับวาชากวาชาติอื่นๆ หลายชาติ เมื่อวัน ที่ ๒๒ เดือนพฤศจิกายน ค.ศ. ๑๘๖๑ (พ.ศ. ๒๔๐๔) ไดมีเรือกําปนชื่อ เธดิส เขามายังนานนํ้าไทย และอีกไมกี่วันตอมา เรือกําปนอีกลําหนึ่งชื่อ อาร โกนา ก็เขามาอีก ทั้งสองลําจอดทอดสมออยูที่ ดานปากนํ้า และไดนําคณะทูตปรัสเซียเขามาดวย อัครราชทูตพิเศษผูมีอํานาจเต็มนั้นคือ ทานเคานต พริคริชอัลเบิรตซูยูเลนเบอรก กอน ค.ศ. ๑๘๖๑ การติดตอคาขายกันตามธรรมดาระหวางไทยกับเยอรมนีก็ไดมีอยูเปนปกติ แตมิสูมากนัก นอกจากการคาขายแลว วงการวิทยาศาสตรของเยอรมนี ก็ยังมีความสนใจในเรื่อง ราวของประเทศไทยอยูเหมือนกัน เมื่อค.ศ. ๑๘๖๑ ไดมีนักวิทยาศาสตรชาวเยอรมันชื่อ ดร.อดอลฟ บาสเตียน เขามายังเมืองไทย และนับวาเปนนักวิทยาศาสตรชาวเยอรมันคนแรกที่ไดมาถึงเมืองไทย และไดทําการสํารวจคนควาเรื่องเกี่ยวกับความเปนอยูของมนุษยชาติตางๆ ทั้งไดแตงหนังสือขึ้นเลม หนึ่งชื่อวาเที่ยวกรุงสยาม 4_edit.indd 47 16/02/2013 15:08:14
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๘ ความสัมพันธกับอเมริกา สัมพันธภาพระหวางไทยกับอเมริกา เริ่มมีตอกันเปนครั้งแรกในสมัยรัชกาลที่ ๓ เมื่อเอดมันส โรเบอรต เปนทูตพิเศษเขามาทําสัญญาคาขายเมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๕ ครั้นตอมาในสมัยพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ประธานาธิบดีแฟรงกลินเพียรส ไดแตงตั้งกัปตันเทาแซนดฮารริส เปนทูต เขามาทําสัญญาทางพระราชไมตรีกับไทยเมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน ๒๓๙๙ ในสัญญามีการตกลงให ตั้งสถานกงสุลอเมริกันในประเทศไทยเปนครั้งแรก หมอสตรีเฟนมัตตูน ไดรับเลือกใหเปนกงสุล อเมริกันเปนคนแรก พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงมีพระราชหัตถเลขาเปนภาษาอังกฤษ ลงวันที่ ๑๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๙๙ เลาเรื่องกรเจรจาทําสัญญากันเปนที่เรียบรอย ทรงมอบใหหมอมัตตูน จัดสงไปพรอมดวยเครื่องบรรณาการ ในสมัยประธานาธิบดีอับราฮัม ลินคอลน (ระหวางป พ.ศ. ๒๔๐๔-๒๔๐๘) พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงทราบวา ในประเทศอเมริกาใชชางแสดงในคณะละครสัตวเปนที่นิยมกัน มาก และทรงทราบวามีการสงอูฐจากประเทศอาหรับไปอเมริกาใต จึงทรงมีพระราชหัตถเลขาถึง ประธานาธิบดีลินคอลนใจความวา จะสงชางไปใหคราวละคูเพื่อจะไดไปเพาะพันธุ ประธานาธิบดี ลินคอลนมีจดหมายตอบวาไมอาจสนองพระกรุณาธิคุณได เพราะอากาศในอเมริกาไมเหมาะสม สําหรับชางไทย ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริย แหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายเดน จันทนโพธิ์ 4_edit.indd 48 16/02/2013 15:08:21