รัชกาลที่4

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๔๙ การจางฝรั่งเขารับราชการ เพื่อใหราชการบานเมืองกาวหนา เหมาะสมแกกาลสมัยทันตอสถานการณของโลก เชน ดาน การทหารไดวาจาง รอยเอกอิมเปยรรอยเอกนอกซมาเปนครูฝกทหารแบบยุโรป ในดานการศึกษา ทรงจาง หมอจันดเล และ แหมมแอนนา เลียวโนเวนส เขามาเปนครูถวายพระอักษรในวัง และเปน ผูแปลหนังสือของทางราชการ ในดานการทูตเพื่อความสัมพันธอันดีระหวางประเทศไดทรงแตงตั้ง เซอรจอหน เบาริง เปนอัครราชทูตผูมีอํานาจเต็มของไทยประจํายุโรปคนแรก และไดพระราชทาน บรรดาศักดิ์พรอมราชทินนามใหเปน พระยาสยามานุกูลกิจ สยามมิตรมหายศ และทรงจางชาว ยุโรปและชาวอเมริกันเขารับราชการเปนตํารวจ ทหาร ลามแปลหนังสือ เปนนายเรือ และชางกล เรือไฟหลวง และอื่นๆ ผลสําเร็จดานความสัมพันธกับตางประเทศ พระราชกรณียกิจที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงใชเปนเครื่องมือทําการให เปนผลสําเร็จในดานนโยบายตางประเทศ คือ ๑. ทรงเผยแพรพระเกียรติคุณของพระองค ใหชาวตางประเทศรูวาพระองคก็ทรงมีความ สามารถ เพราะครั้งใดที่มีการเปลี่ยนแปลงประเพณีบางประการในราชสํานักใหเหมือนฝรั่ง เชน ใหขาราชการเขาเฝาดวยใสเสื้อ หรือใหทูตตางประเทศเขารวมในราชพิธีบางครั้ง เหลานี้ยอมแพร หลายไปถึงตางประเทศดวย ๒. พระปรีชาสามารถรูจักผอนหนักผอนเบาในฐานะประเทศเล็ก คือ ใชกําลังพระสติปญญา มองการณไกลเปนที่ตั้งเปนผลใหสําเร็จทางการทูต และประเทศชาติปลอดภัย ๓. กําลังดานทหารของไทยในสมัยนั้นแมจะมีไมมากแตก็ทันสมัย เชน มีการตอเรือแบบฝรั่ง ขึ้นใช และมีการหัดทหารอยางยุโรป อดีตราชทูตอังกฤษประจําประเทศไทย เซอร จอไชหครอสบี้ (Sir Josian Crosby) ไดกลาว ถึงพระนามของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ในหนังสือของเขาตอนหนึ่งวา “เปนของแนนอนวา ที่วาชาติไทยเปนหนี้พระราชวงศจักรอยางนับคณาไมไดในการรักษา อิสรภาพ โดยที่ทรงมีพระปรีชาสามารถเล็งเห็นวาจะตองใชนโยบายอันสุขุม คือตองรวมมือกลม เกลียวกับฝรั่ง แทนที่จะตานทานตอสูอันเปนนโยบายที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรง ริเริ่มและปฏิบัติ ชาติไทยเปนหนี้งานสําคัญยิ่งของพระองค ซึ่งทรงเปนผูนําที่ปราดเปรื่อง มีความ สามารถและกาวหนาอยางที่สุด...” นักเขียนชาวฝรั่งเศส โรเบิรตมารติน ยอง {Robert Martignan} ก็เขียนไววา “...สมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว เขาพระทัยดีวาเมื่ออังกฤษรบชนะจีนไดในระหวางป พ.ศ. ๒๓๔๘๓-๒๓๘๔ (ค.ศ.๑๘๔๐-๑๘๔๒) นั้น เปนเพียงเริ่มตนของอิทธิพลฝรั่งในทวีปอาเชีย ฉะนั้น การที่ไทยเราจะรวม มือกันกับฝรั่งจึงเปนของจําเปนถาไทยเราจะรักษาอิสรภาพของเรา” 4_edit.indd 49 16/02/2013 15:08:23

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๐ นักประวัติศาสตรชาวอังกฤษชื่อ ดร. ฮอลล (D.G.E.Hall) ไดกลาวไวในหนังสือที่เขาเขียน เกี่ยวกับประเทศไทยตอนหนึ่งวา “...เห็นจะไมแรงเกินไป ถาจะพูดวาสยามเปนหนี้คิงมงกุฎมากกวาผูใดหมดที่สยามยังรักษา อิสรภาพได เมื่อปลายคริสตศตวรรษที่ ๑๙ อันเปนสมัยที่ชาติอื่นๆ ในอาเซียนอาคเนยตกอยูใต อํานาจของฝรั่งหมดแลว...” โดยเหตุนี้พวกเราชาวไทยควรจะภาคภูมิในที่ถึงแมวาประเทศของเราจะเปนประเทศเล็ก แตก็ เปนประเทศแรกในภาคตะวันออกที่มีพระมหากษัตริยที่สามารถตรัสและทรงพระอักษรภาษาอังกฤษ ไดเปนอยางดี และมีพระปรีชาญาณอันชาญฉลาดจนไดรับการยกยองจากชาวตะวันตก 4_edit.indd 50 16/02/2013 15:08:26

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๑ ประเพณี วัฒนธรรม ศิลปกรรมและวรรณกรรม รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เปนสมัยแรกของการเปลี่ยนแปลงบาน เมืองเพื่อความทันสมัย จะเห็นไดวามีการเปลี่ยนแปลงทางดานสังคมและวัฒนธรรมหลายประการ การเปลี่ยนแปลงดังกลาวนี้ เปนผลสืบเนื่องมาจากนโยบายที่ตองการเนนใหเห็นวาประเทศไทยเปน ประเทศที่มีอารยธรรมประเทศหนึ่ง จนเปนที่ยอมรับของนานาชาติ ดานขนบธรรมเนียมประเพณี พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จะทรงยอมรับ ขนบธรรมเนียมประเพณีตะวันตกหกขนบธรรมเนียมประเพณีนั้นจะแสดงออกถึงเกียรติยศของชาติ หรือแสดงใหเห็นการสลัดทิ้งซึ่งความปาเถื่อน ประเพณีตางๆ ที่ทรงรับมาใชคือประเพณีการสวม เสื้อเขาเฝา การชักธงประจําพระองคและธงชาติ พระมหากษัตริยทรงลงพระปรมาภิไธย พระราชทาน พระบรมราชานุญาตใหชาวตางประเทศยืนเฝาไดในทองพระโรง โปรดใหทําเครื่องราชอิสริยาภรณ ตอบแทนกับชาวตางประเทศ มีพระราชดําริใหมีพระราชพิธีฉัตรมงคลขึ้นใหเหมือนกับพระราชพิธี ที่กระทําในวันเสวยราชยของพระมหากษัตริยทางตะวันตก และที่สําคัญคือการยกยองฐานะสตรี จากหญิงเปนควาย ชายเปนคน ใหหญิงเปนคนดวยเชนกัน และขณะเดียวกันก็ยกยองความเปนคน ของแตละบุคคลดวย เครื่องราชอิสริยาภรณ มีเปนครั้งแรกในรัชกาลนี้ สําหรับพระราชทานเปนบําเหน็จความดีความชอบแกพระบรมวงศา นุวงศ ขุนนาง ขาราชการและชาวตางประเทศ เนื่องจากพระองคไดทรงคบคาสมาคมกับชาวตะวัน ตกและทรงทราบเรื่องนี้จึงทรงพระราชดําริใหสรางขึ้นสําหรับไทยบาง นับวาเปนชาติแรกในเอเชีย โดยเริ่มมา แต พ.ศ. ๒๔๐๐ จนถึง พ.ศ. ๒๔๑๐ เครื่องราชอิสริยาภรณสมัยรัชกาลที่ ๔ ไดเปนตน เคาสําคัญที่มีการแกไขปรับปรุงเพิ่มเติมมาจนเปนเครื่องราชอิสริยาภรณอันมีเกียรติยิ่งในยุคปจจุบัน พิธีพืชมงคล ดานการพระราชพิธีตางๆ ที่ถือปฏิบัติกันมา แตเดิมมีแตพิธีพราหมณ ไมมีพิธีสงฆ พระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเปนผูริเริ่มใหมีพิธีสงฆในพระราชพิธีตางๆ เหลานั้น เชน ในพระ ราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ แตทรงโปรดฯ ใหยกเปนพิธีหนึ่งตางหาก เรียกวา “พืชมงคล” ทรงโปรดเกลาฯ ใหปลูกพลับพลาขึ้นที่ทองสนามหลวง และสรางหอพระ สําหรับเปนที่ไวพระคัน ธารราษฎร ใหมีกรมราชบัณฑิตเชิญพระเตาเทวบิฐประพรมดิน นําหนาพระยาแรกนา และมีนาง เทพีสี่คนหาบกระเชาขาวโปรยดวย ธรรมเนียมการจับมือ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงนําเอาประเพณีการจับมือสั่น {Shake hand} ตามแบบตะวันตกมาใชเปนพระองคแรกเมื่อป พ.ศ. ๒๔๐๙ เจากาวิโลรส ผูครองนครเชียงใหม ได 4_edit.indd 51 16/02/2013 15:08:27

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๒ เขามาเฝาทูลละอองธุลีพระบาทในกรุงเทพฯ ครั้นเสร็จราชการแลว เจากาวิโลรสเขาเฝาเพื่อถวาย บังคมลากลับ พระองคไดพระราชทานพระหัตถใหเจากาวิโลรสจับ จากนั้น ธรรมเนียมการจับมือก็ เปนที่นิยมแพรหลายในหมูขาราชการมาจนทุกวันนี้ ในป พ.ศ. ๒๔๐๙ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให พระยาเทพอรชุนสรางกระโจมไฟที่ปากนํ้าเจาพระยาเพื่อเปนที่หมายทางเขาออกสําหรับเรือ การใหมีธงชาติ ใชเปนครั้งแรกใน พ.ศ. ๒๓๙๘ เนื่องจากตองทําสัญญาเปดการคาขายกับฝรั่ง แตละชาติมี การชักธงชาติแสดงใหเห็นเปนสําคัญ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงโปรดใหปรับปรุง แกไขธงชางสมัยรัชกาลที่ ๒ เปนธงชาติ โดยเอารูปจักรออกเสียเพราะจักรเปนเครื่องหมายเฉพาะ พระมหากษัตริย ใหคงอยูแตรูปชางเผือกอยูกลางผืนธงสีแดง นอกจากนี้ ยังไดทรงประดิษฐขึ้นอีก ๒ ชนิดคือ ธงมหามงกุฎสําหรับประจําพระองค กับธงไอยราพตสําหรับรัฐบาล การตั้งโรงพิมพ ในป พ.ศ. ๒๔๐๑ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดเกลาฯ ใหโรงพิมพ อักษร พิมพการ ซึ่งเปนโรงพิมพหลวงที่ตั้งในพระบรมมหาราชวังจัดทําหนังสือพิมพ ออกขาวราชการ เปนระยะๆ เรียกวา “หนังสือราชกิจจานุเบกษา” อันเปนหนังสือพิมพราชการฉบับแรกที่ออกใน ประเทศไทย และยังไดออกติดตอกันมาจนบัดนี้ การถายรูป การถายรูปไดเริ่มเปนครั้งแรกในประเทศไทย ในตนสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว บุคคลแรกที่นําวิชาการถายรูปมาเผยแพรในประเทศไทยเปนชาวฝรั่งเศส คือ สังฆราชปาลเลอกัว สําหรับ คนไทยที่เปนชางภาพคนแรกคือ พระยากระสาปนกิจโกศล (โหมด อมาตยกุล) เปนชางถายรูปหลวงใน พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว บรรดารูปขาราชการ พระบรมรูป หรือพระราชวงศานุวงศ ตลอดจนสถานที่ตางๆ ที่ถายทําในสมัยนั้น สวนใหญเปนฝมือของพระยากระสาปนกิจโกศลทั้งสิ้น ธงจอมเกลา ธงไอยราพต 4_edit.indd 52 16/02/2013 15:08:30

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๓ การจางแรงงานกรรมกร เลิกเกณฑแรงราษฎร พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพยายามจางแรงงานกรรมการแทนการเกณฑ แรงงานจากราษฎร ในการกอสรางที่เปนงานใหญของแผนดิน เชน การขุดคลอง สรางถนน ซอม และสรางวัดและพระราชวัง แตเดิมไดแรงงานมาจากไพรหลวง ทางราชการไมตองจายคาแรง เพราะ เปนหนาที่ตองเขามารับราชการตามกําหนด ในรัชกาลนี้ ทรงเมตตาแกไพรฟา หวังจะใหมีเวลาไป ประกอบอาชีพสวนตนมากขึ้น จึงโปรดใหจางกรรมกรเปนแรงงานในการกอสรางแทนแรงของไพร เกณฑ กรรมกรสวนมากเปนคนจีน ทางราชการตองจายคาแรงเปนจํานวนไมนอย แตก็ทรงพอ พระทัยที่จะเสียทรัพยของแผนดินเพื่อแลกกับความสุขของราษฎร การหามบิดามารดาและสามีขายบุตรภรรยาลงเปนทาส เดิมนั้นพอแมและสามีมีสิทธิ์ขายบุตรภรรยาเปนทาสเพื่อนําเงินมาเพื่อชําระหนี้สินหรือคา ปรับได ทรงพิจารณาเห็นวาไมเปนธรรม โดยเฉพาะกรณีที่สามีนําภรรยาไปขายดูเหมือนวาผูหญิง มิใชมนุษยเทาเทียมชาย จึงทรงออกประกาศหามสามีภรรยาเปนทาสโดยภรรยาไมสมัครใจ สวน บิดามารดานั้น หามขายบุตรเปนทาสเมื่อบุตรมีอายุ ๑๕ ปขึ้นไปแลว และบุตรนั้นไมสมัครใจจะ เปนทาส ในกรณีที่บุตรหรือภรรยายอมใหขายตนเปนทาสได ราคาคาตัวของทาสจะตองเปนราคา ที่เจาตัวยินยอมพรอมใจ การที่ทรงตรากฎหมายบังคับไวดังนี้ เพื่อใหคาตัวทาสไมสูงเกินไป เพราะ ตัวบุตรหรือภรรยาที่จะตองถูกขายเปนทาสยอมพอใจจะกําหนดราคาคาตัวใหตํ่า จะไดมีโอกาส หาเงินมาไถตัวคืนไปได พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว สมเด็จพระเทพศิรินทรา บรมราชินี และราชโอรส 4_edit.indd 53 16/02/2013 15:08:33

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๔ 4_edit.indd 54 16/02/2013 15:08:36

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๕ หามการบังคับหญิงใหแตงงานโดยเจาตัวไมสมัครใจ ประกาศฉบับนี้เนื่องมาจากหญิงสาวผูหนึ่งอายุ ๒๑ ป เปนชาวเมืองนนทบุรีไดถวายฎีการอง ทุกขวา ถูกบิดามารดาบังคับเฆี่ยนตีใหแตงงานกับชายที่ตนไมไดรัก ทั้งๆ ที่นางมีคนรักอยูแลว นาง ไดพยายามหนีกลับบาน ก็ถูกบิดามารดาเฆี่ยนตีบังคับเอาตัวมาไวที่บานเจาบาวอีก ในที่สุดนางเลย หนีไปอยูกับชายคนรัก แตบิดามารดาและเจาบาวไดใหกํานันติดตามไปจับตัวชายคนรักไปยื่นฟอง ตอศาล และนางเองก็ถูกจับเขาคุกทํางานหนัก สุดที่จะทนทานตอไปได จึงขอถวายฎีกา พระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดใหสอบสวนและมีพระราชดําริวา หญิงผูนี้อายุ ๒๑ ป แลวโต พอจะตัดสินในเรื่องการแตงงานเองได จึงทรงตัดสินใหหญิงนี้ไดไปอยูกินกับชายคนรักได แตใหชาย คนรักนี้จายคาเสียหายใหแกบิดามารดาและเจาบาวคนกอน และทรงพิจารณาอีกวา การที่บิดา มารดาหญิงบังคับเฆี่ยนตีลูกสาวใหไปอยูกับเจาบาวดังนี้ เนื่องมาจากบิดามารดาไดตกลงรับเงินจาก เจาบาวเปนคาตัวลูกสาวไวแลว จึงทรงออกประกาศมิใหบิดามารดาปฏิบัติตอลูกสาวของตนเสมือน หนึ่งลูกสาวเปนทรัพยสมบัติที่จะเอาไปขายใหกับใครก็ได โดยที่เจาตัวไมยินยอมและทรงหามการ บังคับขืนใจใหหญิงในปกครองไปแตงงานโดยที่เจาตัวไมสมัครใจ การอนุญาตใหเจาจอมที่ไมประสงคจะอยูรับราชการถวายบังคมลา ออกได พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพิจารณาเห็นวาในสมัยนั้นมีเจานายและขุนนาง นําเอาลูกหลานมาถวายตัวเปนเจาจอมเปนอันมากเกินกวาที่ตองประสงค บรรดาเจาจอมเหลานี้ตอง เบียดเสียดเยียดยัดกันอยู เพราะไมมีตําหนักใหพอเพียง จึงทรงมีพระเมตตาแกหญิงเหลานี้วา ตอง มาใชชีวิตเสมือนหนึ่งถูกกักขังอยูในพระบรมมหาราชวัง ขาดความสุขและเสรีภาพเปลืองชีวิตและ เวลาของหญิงเหลานี้โดยเปลาประโยชน ทั้งยังเปลืองเบี้ยหวัดเงินแผนดินที่ตองจายใหเปนคาครอง ชีพ ดังนั้น จึงทรงออกประกาศอนุญาตใหเจาจอมที่ไมสมัครใจอยูรับราชการใหลาออกไปใชชีวิตสวน ตัวได ยกเวน เจาจอมที่มีพระโอรสธิดากับพระองคแลว และเจาจอมที่มีเครื่องยศและเบี้ยหวัดตั้งแต ๒๐๐ บาทขึ้นไป โปรดใหประกาศเรื่องการพระราชทานอนุญาตนี้อยูหลายครั้งหลายหนเพื่อใหเปน ที่เขาใจทุกฝายเจาจอมที่ลาออกไปนี้จะไปแตงงานมีสามีใหมก็มิไดทรงหามปราม การละคร พระราชกรณียกิจที่สําคัญอันควรจะกลาวถึงในเรื่องการอนุรักษและฟนฟูศิลปวัฒนธรรมไทย อยางหนึ่ง คือการพระราชทานพระบรมราชานุญาตใหหัดละครผูหญิงกันไดทั่วไป และพระราชทาน พระบรมราชานุญาตใหนําบทพระราชนิพนธไปเลนได เปนเหตุใหเกิดการเปลี่ยนแปลงการเลนละคร ซึ่งเดิมผูชายเลนมากอนเปนผูหญิงเลนกันทั่วไปไมจําเปนตองเปนเฉพาะละครหลวงเทานั้น ครั้น ละครผูหญิงแพรหลายขึ้นเปนที่ถูกอกถูกใจคนดู เจาของงานที่ประสงคใหงานของตนครึกครื้นหรือ แมกระทั่งเจาของโรงบอนที่ตองการใหคนเขาบอนมากๆ ตางก็หาละครผูหญิงไปแสดง ละครที่ได รับงานบอยๆ เจาของโรงก็ไดรับผลประโยชนมาก จึงโปรดใหตั้งภาษีโขนละครขึ้นเพื่อชวยราชการ 4_edit.indd 55 16/02/2013 15:08:38

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๖ แผนดิน สวนบทละครนั้นแตเดิมมักจะนําเรื่องมาจากหนังสือชาดก เชน สังขทอง บางก็นําเรื่องมา จากนิทานพื้นเมือง เชน ไกรทอง ในสมัยรัชกาลที่ ๒ ทรงพระราชนิพนธบทละครเปนตอนๆ ขึ้น หลายบทตอนแตมักจะใชเลนสําหรับละครหลวง เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาติใหนําบทละครที่เปนพระราชนิพนธไป เลนได นอกจากคนจะนําไปเลนกันจนแพรหลายแลวยังเปนแมแบบสําหรับคนที่จะแตงบทละครขึ้น ใหมโดยแตงแตเฉพาะตอนที่จะใหเลนละคร ตามแบบบทละครพระราชนิพนธ รัชกาลที่ ๒ ทั่วไปใน รัชกาลนี้ไมเฉพาะแตการหัดละครผูหญิงจะแพรหลาย บทละครก็มีมากมายหลายเรื่องดวย การเสด็จประพาส เยี่ยมเยียนดูแลทุกขสุขของราษฎร เมื่อมีโอกาสคราวใดจะทรงพระราชอุตสาหะ เสด็จ ออกประพาสตรวจตราทองที่ตางๆ ทั้งในพระนครและหัวเมืองทําใหทรงทราบความเปนอยูของ ราษฎรเปนการชวยแกไขปญหาเดือดรอนกอนที่จะสายเกินไป ลวนเปนคุณประโยชนแกประชาชน และชาติบานเมืองเนื่องจากเดิมเคยมีประเพณีหามมิใหราษฎรอยูใกลบริเวณถนนหนทางที่เสด็จ พระราชดําเนินผาน มีการบังคับใหปดประตูหนาตางบานเรือนที่ตั้งอยูสองขางทาง ผูขัดขืนจะถูก ลงโทษ พระองคไดโปรดใหเลิกประเพณีดังกลาว พระราชทานโอกาสใหราษฎรไดเขาเฝาชมพระ บารมีโดยใกลชิด ทําใหไดทรงไตถามถึงทุกขสุขของราษฎรที่มาเฝามากกวาแตกอน นอกจากนี้ การเสด็จประพาสของพระองคยังกอใหเกิดประโยชนแกชาติบานเมืองทั้งดานประวัติศาสตร อักษร ศาสตรและโบราณคดี ทําใหไดทรงบูรณปฏิสังขรณโบราณสถานและรวบรวมโบราณวัตถุตางๆ ให เปนหลักฐานถาวรตลอดจนไดทรงพระราชนิพนธเรื่องราวเกี่ยวกับสิ่งตางๆ เหลานั้นไวเปนประโยชน แกการศึกษามาจนทุกวันนี้ แผนดิน สวนบทละครนั้นแตเดิมมักจะนําเรื่องมาจากหนังสือชาดก เชน สังขทอง บางก็นําเรื่องมา 4_edit.indd 56 16/02/2013 15:08:41

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๗ จิตรกรรม ภาพเขียนฝาผนังที่สําคัญที่ปรากฏในพระอุโบสถและพระวิหาร วัดบวรนิเวศ ภาพที่หอราช กรมานุสรณหลังพระอุโบสถในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ภาพที่พระอุโบสถวัดราชประดิษฐ เปน ฝมือของขรัวอินโขงภิกษุจากวัดราชบูรณะ (วัดเลียบ) จิตรกรเอกในยุคนั้นซึ่งริเริ่มการเขียนภาพ แบบฝรั่งฝมือเปนเยี่ยม ทานเปนคนแรกที่เขียนภาพแบบสามมิติมีแรเงา แสดงใหเห็นความใกล ไกล ลึก ตื้น หนา บาง คลายของจริงมากที่สุด ไมใชภาพแบนๆ แบบสองมิติ มีแตกวาง ยาว อยางที่ชาง ไทยเคยเขียนกันมาแตกอน ขรัวอินโขง เปนจิตรกรที่มีชื่อเสียงและเดนที่สุดในสมัยรัชกาลที่ ๔ ชื่อเดิมวาอิน เปนคนบาง จาน จังหวัดเพชรบุรี บวชตลอดชีวิตอยูที่วัดราชบูรณะ ทานมีสมญานามวา ขรัวอินโขง เพราะวา ทานบวชเปนเณรอยูนาน ขรัวอินโขงเปนจิตรกรที่ใกลชิดพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เปนอยางมาก ไมวาพระองคจะทรงสรางหรือปฏิสังขรณพระอารามที่ใดมักจะโปรดเกลาฯ ใหขรัว อินโขงวาดภาพจิตรกรรมฝาผนังประดับวิหารหรือโบสนนั้นๆ เชน ภาพวาดที่บานแผละหนาตาง พระอุโบสถและในหอราชพงศานุสรและหอราชกรมานุสรณในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ภาพวาด ในพระอุโบสถ วัดบวรนิเวศวิหารและวัดบรมนิวาส กรุงเทพฯ และในพระอุโบสถวัดมหาสมณาจาร จังหวัดเพชรบุรี และที่มณฑปพระพุทธบาทวัดพระงาม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เปนตน ขรัวอินโขง เปนจิตรกรไทยคนแรกที่เขียนภาพเหมือน ซึ่งแตกอนชางไทยไมเขียน ดวยความ เชื่อวา ถาเขียนแลวอาจมีผูเอาภาพไปเลนคุณไสยทางวิชาอาคม ทําใหเจาของภาพเกิดอันตรายเจ็บ ปวยตายถึงชีวิตก็เปนได แตพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงมีความคิดสมัยใหม โปรด ใหขรัวอินโขงเขียนภาพของพระองคเปนภาพเหมือนภาพแรกหรือพระบรมฉายาลักษณ ซึ่งปจจุบัน ประดิษฐานอยูในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติพระนคร ภาพจิตรกรรมฝาผนังโดยขรัวอินโขง 4_edit.indd 57 16/02/2013 15:08:43

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๘ 4_edit.indd 58 16/02/2013 15:08:47

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๕๙ สถาปตยกรรม การกอสรางถาวรวัตถุ แบบอยางสถาปตยกรรมในรัชกาลนี้ นิยมแบบตะวันตกมากขึ้น โดย เฉพาะสิ่งกอสรางทางฝายราชการ ดังปรากฏโปรดใหสรางพระราชวังและสถานที่ตางๆ แบบฝรั่ง ขึ้นหลายแหง เชน พระอภิเนาวนิเวศน พระราชวังสราญรมย พระนครคีรีและบางปะอิน เปนตน พระอภิเนาวนิเวศน สรางใน พ.ศ. ๒๓๙๗ ในบริเวณที่เปนพระที่นั่งบรมพิมานในปจจุบัน เปน พระที่นั่งหมูประกอบดวยพระที่นั่งทั้งหมด ๑๑ หลัง มีชื่อเรียกคลองจองกันวา พระที่นั่งไชยชุมพล ภูวดลทัศไนย สุทไธศวรรยอนันตสมาคม บรมพิมานนงคราญสโมสร ฯลฯ หอโภชนลีลาศ ประพาส พิพิธภัณฑ เปนตน ในสมัยรัชกาลที่ ๕ โปรดใหรื้อสรางใหมหมด พระราชวังสราญรมย สรางใน พ.ศ. ๒๔๐๙ อยูใกลพระบรมมหาราชวังไปทางตะวันออก มี พระประสงควาเมื่อทรงพระชราแลว จะทรงสละราชสมบัติใหพระราชโอรสครองราชสมบัติ สวน พระองคจะเสด็จออกมาประทับอยางสงบที่พระที่นั่งสราญรมย ในตําแหนงพระเจาหลวงแตปรากฏ เสด็จสวรรคตไปเสียกอนสรางเสร็จ พระนครคีรี เปนพระราชวังบนเขาที่จังหวัดเพชรบุรี ประกอบดวยหมูพระที่นั่งหลายหลัง โปรดสรางหอดูดาวไวดวย เพราะทรงศึกษาวิชาดาราศาสตรอยางแตกฉาน มักทรงใชกลองสองดู และวัดระยะดวงดาวตางๆ เปนประจํา ที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา โปรดใหสรางพระที่นั่ง ที่เกาะบางอออิน ตรงบริเวณที่พระเจา ปราสาททองเคยสรางพระที่นั่งไอศวรรยทิพอาสน พระราชทานนามวา พระที่นั่งบางปะอิน ตาม นามเกาะที่ทรงเปลี่ยนใหมวา เกาะบางปะอิน นอกจากนี้โปรดใหซอมแซมพระราชวังจันทรเกษม ในอยุธยาและพระที่นั่งนารายณราชนิเวศนที่ลพบุรีและเพื่อประโยชนของชาวเรือ โปรดใหสราง ประภาคารขึ้นที่สันดอนปากแมนํ้าเจาพระยาโดยมีเจาพระยาศรีสุริยวงศเปนแมงาน เพื่อใหเปน สัญญาณใหชาวเรือทราบ แตการกอสรางสําเร็จในสมัยรัชกาลที่ ๕ ในป พ.ศ. ๒๔๑๐ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาสามภพพายไปจําลองแบบนครวัด จากเมืองเสียมราฐ ประเทศกัมพูชา เพื่อใหประชาชนไดชมเพราะเปนสิ่งแปลกมหัศจรรยชิ้นหนึ่งของ โลก ประดิษฐานไวที่ดานหนาฐานไพที ที่ตั้งปราสาทพระเทพบิดรภายในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม สถาปตยกรรมแบบไทยในรัชกาลนี้ที่สําคัญ ไดแก ปราสาทพระเทพบิดรในวัดพระ ศรีรัตนศาสดาราม พระที่นั่งอาภรณพิโมกขในพระบรมมหาราชวัง สวนพระเจดียสําคัญ มีพระปฐม เจดียอันโตใหญที่จังหวัดนครปฐม ไดทรงออกแบบคิดสรางขึ้นใหมสวมพระเจดียองคเดิมไวภายใน สวนที่วัดพระเชตุพนมีพระมหาเจดียประจํารัชกาลที่ ๔ เพิ่มจากพระมหาเจดียสามองคที่ประจํา รัชกาลที่ ๑ รัชกาลที่ ๒ และรัชกาลที่ ๓ โปรดใหจําลองมาจากพระเจดียศรีสุริโยทัยในกรุงศรีอยุธยา เปนพระเจดียใหญประดับกระเบื้องเคลือบสีมวงแกทั้งองค นอกจากนี้ ยังมีภูเขาทองหรือพระบรม บรรพตที่วัดสระเกศ และพระสมุทรเจดีย จังหวัดสมุทรปราการ องคเดิมสรางในสมัยรัชกาลที่ ๓ โปรดใหแกไขโดยถายแบบพระเจดียกลมจากอยุธยามาสรางสวมไวดูงดงามตา 4_edit.indd 59 16/02/2013 15:08:49

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๐ วรรณกรรม พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงเอาพระทัยใสทํานุบํารุงการกวีและวรรณกรรม อยางมาก ยากที่จะหาผูใดเทียบได วรรณกรรมหรือวรรณคดีในยุคของพระองคคอนขางจะแตกตาง ไปจากของเกา เพราะอิทธิพลจากตะวันตก โดยเฉพาะวรรณกรรมรอยแกวมีบทบาทมากขึ้น สวน ประเภทรอยกรองหรือโคลง ฉันท กาพย กลอนลดนอยลง งานพระราชนิพนธ พระราชนิพนธของพระองคมีทั้งทางโลกและทางธรรมตลอดจนตํานาน ความรูตางๆ กวา ๕๐ เรื่อง ไดแก บทละครเรื่องรามเกียรติ์ ตอนพระรามเดินดง รายยาวมหา เวสสันดรชาดก ๕ กัณฑ คือ กัณฑวนปเวสน จุลพน มหาพน สักกบรรพและฉกษัตริย บทจับระบํา เรื่องรามสูรเมขลา นารายณปราบนนทุกและบทระบําดอกไมเงินทอง บทเลิกโรงละครหลวง โคลง พระราชทานพร จารึกวัดราชประดิษฐฯ ประกาศและพระบรมราชาธิบาย พระราชนิพนธที่เปนภาษาบาลีและภาษาอังกฤษ พระราชนิพนธ ภาษาบาลี ไดแก พระคาถาตํานานพระแกวมรกต พระคาถาเรื่องพระราช พงศาวดารกรุงรัตนโกสินทรสังเขป พระคาถาพระราชทานพระนามพระราชโอรสพระราชธิดา สมณ สาสนพระเถระธรรมยุติกนิกาย (ธรรมยุติ, ธรรมยุติกา) มีไปยังลังกาทวีป บทสวดมนตตางๆ ฯลฯ พระราชนิพนธภาษาอังกฤษ ไดแก พระราชสาสนที่ทรงมีไปยังประมุขประเทศตางๆ ใน ยุโรป ตลอดจนลายพระราชหัตถเลขาที่ทรงมีไปยังบุคคลสําคัญตลอดพอคาชาวยุโรป อเมริกาเปน จํานวนมาก กวีสําคัญ กวีสําคัญนอกจากพระแลว ยังมี หมอมเจาอิศริญาณ หมอมราโชทัย หลวงจักรปาณี (มหา ฤกษ) พระยาอิศรานุภาพ (อน) หมอมเจาอิศริญาณแตงกลอนเพลงยาว อิศริญาณภาษิต หมอมราโชทัยแตงเรื่องนิราศ ลอนดอนและจดหมายเหตุเรื่องราชทูตไทยไปลอนดอน หลวงจักรปาณี (มหาฤกษ) แตงเรื่องนิราศ พระปฐม นิราศกรุงเกา นิราศทวาราวดี นิราศพระปถวี เสภาเรื่องอาบูหะซัน พระยาอิศรานุภาพ (อน) แตงเรื่องอุเทนคําฉันท สุธนคําฉันท สุธนูคําฉันท นิราศพระพิพิธสาลีไปชุมพรและไชยา หมอมราโชทัย (ม.ร.ว. กระตาย อิศรางกูร) เกิดในรัชกาลที่ ๒ เปนผูมีความรูในภาษาอังกฤษ เปนอยางดีคนหนึ่งในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระองคจึงโปรดเกลาฯ ใหเปน ลามของคณะราชทูตไทยที่ไปเจริญสัมพันธไมตรีกับประเทศอังกฤษ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๐ ขณะนั้น ทานไดแตงหนังสือนิราศลอนดอน เปนวรรณคดีไทยชั้นเยี่ยมเรื่องหนึ่ง และได ขายกรรมสิทธิ์ในการพิมพครั้งแรกใหกับหมอบรัดเลย ซึ่งเปนครั้งแรกที่ไดมีการซื้อขายลิขสิทธิ์ใน ประวัติศาสตรของวรรณกรรมไทย 4_edit.indd 60 16/02/2013 15:08:50

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๑ 4_edit.indd 61 16/02/2013 15:08:54

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๒ การศาสนา ในเรื่องการพระศาสนา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงบํารุงพระพุทธศาสนา บําเพ็ญพระราชกุศลเพิ่มเติมขึ้นกวาธรรมเนียมเดิมหลายประการ นอกจากจะทรงสราง บูรณ ปฏิสังขรณวัดและปูชนียสถาน ทรงสรางและจําลองพระพุทธรูปและทรงสงสมณทูตไปลังกาแลว ยังทรงเปนพระมหากษัตริยไทยพระองคแรกที่ทรงนําพระพุทธศาสนาเขามาเกี่ยวของในการพระ ราชพิธีตางๆ ซึ่งแตเดิมพระราชพิธีทั้งหลายเหลานั้น เปนเรื่องพิธีพราหมณเพียงอยางเดียว อาทิ พระบรมราชพิธีราชาภิเษก พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ พระราชพิธีตรียัมปวาย พระราช พิธีโสกันต เปนตน ยกตัวอยาง พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญนั้น โปรดฯ ใหปลูกพลับพลา ขึ้นหนาทองสนามหลวง ซึ่งเปนสถานที่ทําพระราชพิธี แลวสรางหอพระเปนที่ไวพระคันธารราษฎร กอนที่พระยาแรกนาจะกราบถวายบังคมลาไปเขาพิธี ก็โปรดใหพระยาแรกนาฟงสวดเสียกอน(๑) สิ่งสําคัญที่สุดที่ทรงบํารุงพระพุทธศาสนา คือ กวดขันความประพฤติของภิกษุสามเณรใหอยู ในพระธรรมวินัย และเปนผูนําทางปญญาในสังคม ดวยการเปนผูอธิบายความหมายของหลักธรรม ในพระพุทธศาสนา และชักจูงใหชาวบานปฏิบัติตามหลักศีลธรรม ดร. เอ. บี. กริสโวลด {Dr. A. B. Gniswoid} นักโบราณคดีอเมริกันไดแสดงความชื่นชมใน พระจริยานุวัตร และพระราชกรณียกิจแหงพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโดยไดกลาวไว ในหนังสือ King Mongkut In Perpective ที่เขาเขียนไวมีใจความตอนหนึ่งวา “การดําเนินชีวิตของพระภิกษุขนาดพระองคเทานั้น ตองเครงครัดแนวแน อยูในพระธรรม วินัย คฤหัสถทั่วไปถือแตเพียงศีลหา แตพระภิกษุตองถือถึง ๒๒๗ ศีล ตองละเวนอะไรตางๆ มากมาย หลายอยาง เชน กามารมณ ตองโกนศีรษะใหเกลี้ยง ตองโกนคิ้ว หามมิใหแตะตองเงินทอง ไมให ไปดูมหรสพ ไมใหฉันอาหารภายหลังเที่ยงวัน ตองอยูรวมกันอยางใกลชิดกับพระภิกษุอื่นๆ ในวัด เดียวกัน และนอกจากบาตร จีวรก็มีไดแตวัตถุสิ่งเครื่องใชจําเปนจริงๆ ฉะนั้นการเปนพระภิกษุ อยูนาน ชวยทําใหพระองครูจักรักษาวินัยบังคับพระองคไดอยางเครงครัด ทั้งยังเปดโอกาสใหได ทรงเรียนรอบรูพระอภิธรรมไดอยางละเอียดลออลึกซึ้งเชนเดียวกับพระภิกษุทั่วไป และทรงไดรับ พระนามทางพระคือ วชิรญาณ นอกเหนือกวานั้นก็มีอยูที่วา วัดนั้นเปนสถานที่ซึ่งมีความเสมอภาค เพราะพระภิกษุยอม มาจากบุคคลทุกๆ ชั้นและเมื่อบวชแลวก็นับวาเสมอกันหมด จะมีอาวุโสตอกันก็แตอาวุโสในการ บวช ฉะนั้น สมเด็จเจาฟามงกุฎฯ เมื่อทรงผนวชอยู จึงทรงไดคุนเคยใกลชิดกับคนไทยชั้นตางๆ อยางเสมอภาค ซึ่งถามิไดทรงผนวช คงเปนแตเจานายใหญโตอยูแลวอาจจะไมเคยทรงไดพบ และ จะไมมีโอกาสไดทรงสนทนาดวยเสียเลย คฤหัสถชายหญิงที่มาสวดมนตฟงเทศนที่วัดก็มาจากคน สามัญทุกๆ ชั้นดวย 4_edit.indd 62 16/02/2013 15:08:56

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๓ โดยเหตุนี้จึงเปดโอกาสใหสมเด็จเจาฟามงกุฎฯ ทรงเล็งเห็นวาพระองคก็ทรงเปนมนุษยปุถุชน นี่เอง และขาแผนดินของพระองคก็เปนมนุษยเหมือนกัน ไมใชขาทาสที่จะใชไดตามพระทัย และถึง แมตอมาพระองคจะทรงถือวา ขาแผนดินจะตองทําตามคําสั่งอยางไมมีขอใดเถียงบิดพลิ้วอยางใด เลย แตพระราชกําหนดกฎหมายซึ่งพระองคจะทรงมีออกไปนั้นก็จะตองอยูในความยุติธรรมอยาง เครงครัด และตองเพื่อประโยชนสวนรวม ในระหวางทรงผนวชอยูนั้น ทรงเดินทางธุดงคเกือบทั่วประเทศ อันเปนของที่เจายานพระ องคอื่นๆ มักจะถูกหามทรงเดินทางไมไดนอกจากจะเสด็จไปในราชการสงคราม พระภิกษุ วชิร ญาณเสด็จเขาปา ขึ้นภูเขาสูงทรงพบกับชาวเขาพวกตางๆ จึงไดทรงมีความชํานิชํานาญ รอบรูใน ความเปนอยูของคนไทยอยางลึกซึ้ง ทั้งยังทรงซาบซึ้งในการรับผิดชอบตอประชาชนซึ่งทรงถือเปน หลักสําคัญตลอดพระชนมชีพ...” การจัดระเบียบการปกครองสงฆ สมัยรัชกาลที่ ๓ แบงการปกครองสงฆออกเปน ๔ คณะ คือ คณะเหนือ คณะใต คณะกลางและคณะอรัญวาสี แบงกันดูแลปกครองพระสงฆทางภาคเหนือ ภาค ใต ในกรุง (คณะกลาง) และฝายวัสสนา (อรัญวาสี) สําหรับพระสงฆฝายธรรมยุติกนิกายแรกเกิดใน กรุงเทพฯ สมัยรัชกาลที่ ๓ โปรดใหอยูในคณะกลางมาจนตลอดในสมัยรัชกาลที่ ๔ มาแยกคณะใน สมัยรัชกาลที่ ๕ แตในทางราชการใหถือวาสงฆทั้งสองนิกาย มหานิกาย ธรรมยุติกนิกายเปนอยาง เดียวกัน เชน ในพระราชพิธีสงฆใหนิมนตรวมทั้งสองนิกาย การตั้งพระราชาคณะทรงเลือกโดยคํานึง ถึงอายุพรรษา และคุณธรรมเปนสําคัญ การฟนฟูพระพุทธศาสนา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ไมทรงทอดทิ้งแตทรง เปลี่ยนพระบรมราโชบายมาเปนทางสมาคมกับพระราชาคณะมหานิกาย เปนตนวา พระราชทาน พระบรมราชานุญาตใหทูลถามทางพระธรรมวินัยที่สงสัยไดตามความประสงค และไดทรงชี้แจง พระบรมราชวินิจฉัยพระราชทานโดยมิไดมีความรังเกียจ เปนผลใหฝายมหานิกายแกไขวัตรปฏิบัติ ใหดีขึ้นเปนลําดับ การสงสมณทูตไปลังกา พ.ศ. ๒๓๙๕ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดใหสงสมณทูตไปลังกาเพื่อนํา หนังสือคัมภีรที่ขอยืมมาแตสมัยรัชกาลที่ ๓ ไปสงคืนและจะทําตามความประสงคเรื่องขออุปสมบท เปนธรรมยุติกนิกาย แตทําใหเพียงสงคัมภีรคืนและแจกของแกพระเถรานุเถระลังกาเทานั้น สวนเรื่อง อุปสมบทเปนธรรมยุติกนิกายไมไดทําเพราะชาวลังกาไมปรองดองกัน พระเถระมีความเบื่อหนายจึง กลับมา จากนั้นก็ไมไดติดตอกันอีก จนกระทั่งหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ จึงเริ่มใหม การสรางและจําลองพระพุทธรูป เชน พระสัมพุทธพรรณีในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตน ศาสดาราม พระนิรันตรายทรงสรางไวสําหรับตั้งในงานพระราชพิธีองคหนึ่ง (ไมมีเรือนแกว) และ ทรงสรางพระราชทานไปประดิษฐานตามพระอารามหลวงฝายธรรมยุติกนิกายวัดละองค รวม ๑๘ องคดวยกัน (เปนแบบชนิดที่เรือนแกว) เปนพระพุทธรูปขัดสมาธิเพชร ครองผาอยางธรรมยุติกนิกาย 4_edit.indd 63 16/02/2013 15:08:57

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๔ ประดับสัญลักษณรูปพระมหามงกุฎประจํารัชกาล ปจจุบันพระพุทธรูปองคแทจริงอยูในหอพระ สุราลัยพิมาน ในพระบรมมหาราชวัง กรุงเทพฯ นอกจากนี้ ยังมีพระพุทธสิหิงคจําลอง (พระพุทธสิหังคปฏิมากร) ใหญกวาองคจริงเล็กนอย พระราชทานเปนพระประธานที่วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมารามกับที่ซุมจรนําพระปฐมเจดียองค หนึ่งขนานนามวา พระสิหิงค พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงมีพระราชดําริวาประเทศไทยมีเหตุการณที่เกือบ จะตองเสียอิสรภาพมาหลายครั้ง แตเผอิญใหมีเหตุรอดพนภยันตรายเสมอ ชะรอยจะมีเทพยดา ที่ศักดิ์สิทธิ์คอยอภิบาลรักษาอยู สมควรที่จะทํารูปเทพยดาองคนั้นขึ้นสักการบูชา จึงทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระองคเจาประดิษฐวรการปนหลอรูปเทวรูปสมมติเปนทองคําขึ้นองคหนึ่ง สูงประมาณ ๘ นิ้วฟุต ถวายพระนามวา พระสยามเทวาธิราช ลักษณะเปนเทวรูปยืน ทรงเครื่อง กษัตริยาธิราช พระหัตถขวาทรงพระแสงขรรค พระหัตถซายยกขึ้นจีบพระดรรชนีเสมอพระอุระ ประดิษฐาน ณ พระที่นั่งทรงธรรมในหมูพระที่นั่งพุทธมนเทียรทรงโปรดเกลาฯ ใหจัดพระราชพิธี สังเวยเทวดา ในวันขึ้น ๑ คํ่า เดือน ๕ ของทุกป ตอมาในสมัยรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดโปรดเกลาฯ ใหรื้อหมู พระที่นั่งพุทธมหามนเทียรออก และโปรดเกลาฯ ใหอัญเชิญพระสยามเทวาธิราชไปประดิษฐาน ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ จนทุกวันนี้ การสรางและการบูรณปฏิสังขรณวัดและปูชนียสถาน พระอารามหลวงที่ทรงสรางใหมในกรุงมี ๕ วัด คือ วัดบรมนิวาส (สรางสมัยยังทรงผนวช) วัด โสมนัสวิหาร วัดปทุมวนาราม วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม และวัดมกุฎกษัตริยาราม วัดราชประดิษฐฯ โปรดใหสรางเมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๗ ทรงพระราชอุทิศเฉพาะพระสงฆคณะธรรม ยุติกนิกาย ซึ่งเปนสานุศิษยของพระองค ถือกันวาเปนวัดประจํารัชกาลที่ ๔ สวนพระอารามที่ทรง บูรณปฏิสังขรณ เชน วัดสระเกศ วัดอรุณราชวราราม วัดบวรนิเวศ วัดมหาธาตุ ฯลฯ สําหรับวัดสระ เกศ โปรดใหสรางเจดียภูเขาทองตอจากรัชกาลที่ ๓ จนเสร็จบริบูรณ พระราชทานนามวา พระบรม บรรพต แตชาวบานยังนิยมเรียกวา ภูเขาทอง มาจนทุกวันนี้ พระอาราม ตามหัวเมืองโปรดใหดําเนินการบูรณปฏิสังขรณเปนการใหญ เนื่องจากระหวาง ยังทรงผนวชไดเสด็จไปตามทองที่ตางๆ ไดทอดพระเนตรเห็นวัดวาอารามเกาแก ถูกทอดทิ้งใหปรัก หักพังเปนอันมาก จึงทรงตั้งพระทัยที่จะกระทําเปนพระราชกุศลในสมัยของพระองค เชน ที่จังหวัด พระนครศรีอยุธยา ไดแก วัดสุวรรณดาราราม วัดพนัญเชิง วัดเสนาสนาราม จังหวัดนนทบุรี มีวัด เขมาภิรตาราม วัดเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดเพชรบุรีมีวัดสมณาราม จังหวัดสระบุรีมีพระพุทธบาท เปนตน รวมทั้งสิ้น ๕๑ วัด 4_edit.indd 64 16/02/2013 15:08:59

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๕ ปูชนียสถานสําคัญที่กอสราง เชน พระปฐมเจดีย โปรดใหปฏิสังขรณใหมเปนการใหญจนเสร็จ เปนปูชนียสถานใหญโตสงางาม พระธาตุจอมเพชร โปรดใหสรางไวบนยอดเขามหาสวรรค (เขาวัง) ที่เพชรบุรีพรอมกับพระราชวังใหญโต รวมกันทั้งหมดเรียกวา พระนครคีรี รวมทั้งพระสมุทรเจดีย ซึ่งรัชกาลที่ ๓ ทรงสรางไวที่เกาะกลางนํ้า เมืองสมุทรปราการ โดยใหสรางใหม ใหญโตงดงามกวา องคเดิมสวมพระเจดียองคเกาไว ในป พ.ศ. ๒๓๙๖ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงโปรดเกลาฯ ใหปฏิสังขรณ พระปฐมเจดีย และโปรดเกลาฯ ใหแกไขสรางลานทักษิณขึ้นรองรับองคพระเจดีย พรอมทั้งขยาย องคพระเจดียใหสูงใหญกวาเดิม ระหวางกอสรางไดเสด็จไปนมัสการและตรวจงานบอยๆ ทุกครั้ง จะทรงอุตสาหะนําเอาแผนอิฐขึ้นไปบนนั่งรานกอพระเจดียดวยพระองคเองเสมอ งานปฏิสังขรณ องคพระปฐมเจดียมาสําเร็จลงในสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว พระปฐมเจดียเปน ศาสนาวัตถุที่สําคัญ เปนที่เคารพสักการะของชาวไทยทุกคนตราบเทาทุกวันนี้ พระบรมบรรพตหรือพระเจดียภูเขาทอง สรางขึ้นตามพระราชดําริของพระบาทสมเด็จพระ นั่งเกลาเจาอยูหัว ตอมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ ใหทําการซอมแซม ดัดแปลงใหเปนภูเขา และตอพระเจดียไวบนยอดมีบันไดเวียนขึ้นถึงพระเจดียสองทาง การซอมมา เสร็จเรียบรอยในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว และทรงบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ในพระเจดีย เปนที่สักการบูชาของมหาชนมาจนทุกวันนี้ พระบรมราชูปถัมภศาสนาอื่น นอกจากทรงทํานุบํารุงพระพุทธศาสนาตามโบราณราชประเพณีแลว ยังไดทรงเอาพระทัยใส ดูแลพระราชทานพระบรมราชูปถัมภศาสนาอื่นๆ เชน พระราชทานที่ดินริมแมนํ้าเจาพระยาบริเวณ ขางใตอูบางกอกดอก ใหพวกคริสเตียนใชเปนที่สรางโบสถบําเพ็ญศาสนกิจในนิกายโปรเตสแตนต พระราชทานที่ดินยานสีลมเปนสุสานหรือปาชาฝรั่ง ทรงสรางวัดอุภัยราชบํารุงที่ตลาดนอย ซึ่งเปน วัดญวนฝายลัทธิมหายานอันไมเคยไดรับพระบรมราชูปถัมภอยางเปนทางการมากอน พระญวนได เริ่มมีโอกาสเขามามีสวนทําพิธีกงเตกในงานหลวงเปนครั้งแรกในรัชกาลนี้ เมื่อสังฆราชปาลเลกัวซแหงคริสตศาสนานิกายคาทอลิกมรณภาพ โปรดใหจัดเครื่องแหศพ เชนเดียวกับขุนนางไทยชั้นสูง สวนพวกนับถือศาสนาอิสลามที่เคยไดรับเผยแผและพระราชทาน ทรัพยสินที่ดินเปนหลักฐานยิ่งขึ้นอยางกวางขวางกวาสมัยใดๆ พระองคไดพระราชทานเสรีภาพใน การนับถือศาสนาแกชาวไทยทั่วไปเยี่ยงนานาอารยประเทศประพฤติปฏิบัติ พระราชกรณียกิจใน สวนที่เกี่ยวกับศาสนาอื่นๆ ดังกลาว ทําใหชาวพุทธ และผูนับถือศาสนาอื่นกลมเกลียว มีความรัก สามัคคีรวมมือกันอาสาชวยราชการ และพากันยกยองสรรเสริญพระเกียรติและพระมหากรุณาธิคุณ ของพระองคโดยทั่วกัน 4_edit.indd 65 16/02/2013 15:09:01

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๖ เสรีภาพในการนับถือศาสนา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงใหเสรีภาพในการถือศาสนาแกประชาชนทุกคน และทรงแนะใหใชเหตุผลในการเลือกนับถือศาสนา ดังขอความตอไปนี้ ...อนึ่งการแสวงหาแลถือศาสนา ซึ่งจะเปนที่พึ่งของตนในชาตินี้ก็เปนการดี สมควรเปนที่ ยิ่งแลว ควรที่ทานทั้งปวงทุกๆ คนจะตริตรองใครครวญดวยปญญาตนเอง เมื่อเห็นคุณประจักษวา ศาสนาใดในหมูใดพวกใดจะเปนที่พึ่งไดควรแกปญญาแลวก็จงถือแลปฏิบัติตามศาสนานั้นโดยนํ้าใจ ตนเอง อยาถือดวยการตื่น การเกณฑ แลการเลาลือ แลวาธรรมเนียมเคยถือสืบๆ มาหรืออาการที่ไม เห็นวามาขูใหกลัวใหดีใจก็อยามีความพิศวงตอเหตุตางๆ แลวถือตามทําตาม เมื่อไดที่พึ่งนับถืออันงาม ดีควรแลว จงประกอบความเลื่อมใสใหมากจึงปฏิบัติตาม ก็จะมีความเจริญดีแกตนทุกๆ คนนั้นแล...(๑) สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) “พรหมรังสี” เกิดเมื่อวันที่ ๑๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๓๑ ที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ในสมัยรัชกาลที่ ๑ ได รับพระมหากรุณาโปรดเกลาฯ ใหบวชเปนนาคหลวงที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๐ ทานจําพรรษาอยูที่วัดระฆังโฆสิตารามมาจนตลอดอายุขัย ทานเปนพระทรงคุณธรรมสูง สมถะ ไมปรารถนาลาภยศใดๆ แมในรัชกาลที่ ๓ จะทรงแตง ตั้งเปนพระราชาคณะ ทานก็ปฏิเสธ แตในรัชกาลที่ ๔ ดวยความเปนที่คุนเคยใกลชิดจึงไดยอมรับ ตําแหนงสุดทายที่ไดรับคือ สมเด็จพระพุฒาจารย กลาวกันวา สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) เปนพระอริยสงฆทรงคุณธรรมวิเศษชั้นสูงในพระพุทธ ศาสนา มีปฏิภาณเฉลียวฉลาดรอบรูในหลักธรรมอยางลึกซึ้ง ทานไมเคยเขาแปลหนังสือเปรียญ แต สามารถสอนสานุศิษยจนสอบไดเปรียญเอกมากตอมาก ทานมักจะมีจริยาวัตรที่แปลกแตเปนปริศนา ธรรมอยูเสมอ สมเด็จโตเปนพระภิกษุที่ทรงความรูทางพยากรณเปนเอก เคยพยากรณชะตาเมือง ไทยไวถึง ๑๐ ยุค คือ ๑. ยุคมหากาฬ หมายถึงรัชกาลที่ ๑ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก เพราะเปน ยุคแหงการรบราฆาฟนปราบยุคเข็ญทั้งภายนอกและภายในประเทศ เพื่อใหบานเมืองเปนปรกติสุข หลังจากทรงปราบดาภิเษกแลว ๒. ยุคพาลยักษ หมายถึงรัชกาลที่ ๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยเปนยุคแหง ความเคราะหราย วิบัติของผูคนพลเมืองที่เกิดจากอหิวาตกโรคอยางรายแรง ชีวิตผูคนลมตายลงวัน ละมากๆ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๓ ตามสุสานวัดสําคัญๆ เชน วัดสระเกศ และวัดบพิตรพิมุข เต็มไปดวย ซากศพ ผูเสียชีวิตตามแมนํ้าลําคลองมีศพลอยสะดุดตา กลิ่นซากศพกระจายไปทั่ว ถนนหนทางมี แตความเงียบสงัด ผูคนหลบซอนอยูภายในบาน บางครอบครัวอพยพหนีโรคราย ไปอยูตางหัวเมือง พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย รับสั่งใหทําพระราชพิธียิงปนใหญรอบกําแพงพระบรม มหาราชวัง ๑ คืน ทรงใหอัญเชิญพระแกวมรกตอันศักดิ์สิทธิ์ และพระบรมธาตุออกแหแหนเปนการ ขับไลโรคภัยและปลอบขวัญพลเมืองประมาณวา มีผูเสียชีวิตครั้งนั้นไมตํ่ากวา ๓ หมื่นคน 4_edit.indd 66 16/02/2013 15:09:03

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๗ ๓. ยุครักมิตร หมายถึงรัชกาลที่ ๓ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว เริ่มตนกระทํา สัมพันธไมตรีกับนนาประเทศ เชน อังกฤษ สหรัฐอเมริกา ฯลฯ ๔. ยุคสนิทธรรม หมายถึงรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงศรัทธา ฝกใฝในพระบวรพุทธศาสนา ไดทรงผนวชเปนเวลานานจึงเรียกวาเปนยุคสนิทธรรม ๕. ยุคจําแขนขาด หมายถึงรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวปย มหาราช ผูทรงเสียสละสวนนอย เพื่อรักษาสวนใหญของชาติบานเมืองใหรอดพนจากเงื้อมมือของ ชาติมหาอํานาจที่กําลังแผอิทธิพลลาเมืองขึ้น ยอมใหมีการเชือดเฉือนดินแดนไทยบางสวนออกไป เพราะถาพระองคไมทรงมีพระปรีชาญาณรูกําลังตนกําลังทานแลว ไทยจะตองเสียเอกราชอธิปไตย ยุคนี้จึงเรียกวา ยุคจําแขนขาด ๖. ยุคราชโจร หมายถึงรัชกาลที่ ๖ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว ซึ่งภายในราช สํานักฟุงเฟอ ระบบแตงตั้งยศถาบรรดาศักดิ์มากเกินไปจนเกือบจะไมมีความหมาย มีเหตุการณ สําคัญหลายอยางอุบัติขึ้น เชน มีผูคิดปฏิวัติและไทยตองรวมสงครามโลกครั้งแรก ๗. ยุคชนรองทุกข หมายถึงรัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว สถานการณ ทางเศรษฐกิจของบานเมืองทรุดโทรม ประชาชนมีสิทธิ์มีเสียงรองทุกข แสดงความคิดเห็น การ กระทําที่รุนแรงถึงขั้นปฏิวัติ จนพระองคตองทรงสละราชสมบัติและเสด็จไปสวรรคต ณ ตางประเทศ ๘. ยุคทมิฬ หมายถึงรัชกาลที่ ๘ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวอานันทมหิดล พระองคถูก ลอบปลงพระชนม และเปนยุคที่มีกบฏจลาจล มีการประหัตประหารกันเองระหวางคนไทยตอคน ไทยดวยกัน ๙. ยุคถิ่นตาขาว หมายถึงรัชกาลปจจุบัน ประเทศไทยมีสัมพันธภาพกับนานาประเทศ อยางกวางขวาง พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวและสมเด็จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จ พระราชดําเนินไปยังนานาประเทศทั้งยุโรปและสหรัฐอเมริกา ฯลฯ กับทรงตองรับราชอาคันตุกะ จากมิตรประเทศเปนจํานวนมาก เปนยุคที่ประเทศไทยมีชื่อเสียงแพรหลายเปนที่รูจักของนานาชาติ ๑๐. ยุคชาวศิวิไลซ หมายถึงรัชกาลที่ ๑๐ ซึ่งยังมาไมถึง แตสมเด็จพระพุฒาจารยโต ก็ได ทรงพยากรณไววา บานเมืองและประชาชนจะมีความเจริญรุงเรืองอยูดีกินดี เปนยุคที่เรียกวาเมือง ไทยเจริญสุดขีดและสงบอยางยิ่ง ปราศจากไสศึกศัตรูทั้งในและนอกประเทศไทย สถาบันชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย จะดํารงมั่นคงยิ่งกวาทุกยุคทุกสมัย สมเด็จพระพุฒาจารยโต นอกจากจะเปนพระภิกษุที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ ทรงเกรงใจเหมือนปยสหายแลว ยังเปนพระอาจารยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ ดวย แมทานจะมรณภาพไปตั้งแตวันที่ ๒๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๕ แตชาวไทยยังเคารพนับถือ ทานตลอดมา ปจจุบันนี้พระพิมพสมเด็จฯ วัดระฆังเปนวัตถุมงคลที่มีชื่อเสียงและมีคาสูงยิ่งในวงการ พระเครื่องของไทย 4_edit.indd 67 16/02/2013 15:09:05

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๘ วัดมกุฏกษัตริยารามราชวรวิหาร วัดมกุฏกษัตริยาราม มีฐานะเปนพระอารามหลวงชั้นโท ชนิดราชวรวิหาร ตั้งอยูทองที่แขวง บางขุนพรหม เขตพระนคร ติดถนนกรุงเกษมซึ่งเลียบคลองผดุงกรุงเกษม วัดมกุฏกษัตริยาราม สรางขึ้นตามพระราชดําริในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว หลังจากขุดคลองผดุงกรุงเกษมเปนคูพระนครชั้นนอก และสรางวัดโสมนัส วิหาร เพื่ออุทิศพระราชทานแดสมเด็จพระนางเจาโสมนัสวัฒนาวดี พระบรมราชเทวีแลว มีพระ ราชดําริวา สมัยอยุธยามีการสรางวัดเรียงรายตามคูพระนคร เชน สมเด็จพระบรมราชาที่ ๓ (พระเจา บรมโกศ) ทรงสรางวัดกุฎีดาวริมคูเมืองตรงขามกับวัดสมณโกฏิของพระมเหสี ดังนั้น จึงมีพระราช ประสงคจะสรางวัดสวนพระองคคูกับวัดโสมนัสวิหาร ณ ริมคลองผดุงกรุงเกษมทางเหนือ ใกลกับ ปอมหักกําลังดัษกร โปรดใหซื้อที่สวนของราษฎรติดตอกับเขตวัดโสมนัสวิหารเปนที่สรางพระอาราม ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) เปนแมกอง สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมขุนราชสีหวิกรมเปนนายชาง พระยามหานุภาพเปนนายงาน การ กอสรางเสร็จเรียบรอยในพุทธศักราช ๒๔๑๑ พระราชทานนามวา”วัดมกุฏกษัตริยาราม” ไปพลาง กอนจนกวาจะสิ้นรัชกาลจึงคอยเรียกนามพระราชทาน ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดมีการ บูรณปฏิสังขรณทั้งพระอาราม ในพุทธศักราช ๒๔๓๓ ฟาผายอดพระเจดียหักลงมาทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหบูรณะใหม ติดสายลอฟา และพระราชทานพระราชทรัพยสวนพระองคสรางพระ มหามงกุฎสําริด กวาง ๕๐ เซนติเมตร สูง ๑ เมตร วัดจากจอนสูง ๑.๔๕ เมตร สําหรับประดิษฐาน เหนือยอดพระเจดียดวยและไดมีประกาศพระบรมราชโองการใหเรียกนามวัดวา “วัดมกุฏกษัตริยา ราม” ตามที่ไดรับพระราชทานในรัชกาลที่ ๔ 4_edit.indd 68 16/02/2013 15:09:08

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๖๙ สิ่งสําคัญในพระอาราม พระวิหาร ตั้งอยูทางดานหนาของเขตพุทธาวาส เปนอาคารทรงไทยขนาด ๗ หอง มีระเบียง รอบใชเปนที่สวดมนตทําวัตรเชาเย็นและรับกฐิน เนื่องจากอยูในเขตมหาสีมา จึงใชประกอบสังฆกรรม ได หนาบันมีลายพระมหามงกุฎอยูทามกลางกนกซุมประตูหนาตางเปนปูนปนปดทองประดับกระจก ดานบนมีรูปพานแวนฟารองรับเลข ๔ และพระมหามงกุฏประดิษฐานบนชาง ๓ เศียร มีฉัตร ๙ ชั้น ปกอยู ๒ ชาง บานประตูหนาตางเขียนลายรดนํ้า ผนังดานในพระวิหารประดับหินออนถึงกรอบหนาตางระหวางชองหนาตางเขียนภาพเรื่อง ราวของพระสาวกในบาลีและอรรถกถามีจารึกหินออนอธิบายความติดอยูตอนลาง ผนังซอกหนาตาง เขียนภาพ การบําเพ็ญกรรมฐานตางๆ ที่ตนเสาทั้ง ๒ ตน ตอนโคนเสาประดับหินออนสูงประมาณ ๒ ศอก ขางบนเขียนภาพจิตรกรรมปริศนาธรรมบานประตูดานในทาสีนํ้าเงิน เขียนพระสูตรตางๆ ดวยอักษรขอมตัวบรรจงดวยรงทอง บานประตูหนาตางเขียนคาถาธรรมบท พระประธานในวิหาร คือพระพุทธวชิรมงกุฎประดิษฐานในบุษบกบนฐานหินออน ๒ ชั้น เปนพระพุทธรูปสําริด ปางสมาธิ ลงรัก ปดทอง พระวิหารคด กอเชื่อมตอกับพระวิหารใหญ ตรงมุขดานหลัง ๒ ขาง แลวหักมุมไปบรรจบ กันเปนสี่เหลี่ยม มีประตูติดตอกันระหวางพระวิหารใหญและวิหารคด และมีประตูทางออก ๓ ดาน ดานละ ๑ ประตู ภายในวิหารคดประดิษฐานพระพุทธรูป พระเจดีย ตั้งอยูในวงวิหารคด ฐานเหลี่ยม ขางบนมีกําแพงแกวโดยรอบ มีบันไดขึ้น ๔ ดาน วัดมกุฏกษัตริยารามราชวรวิหารในปจจุบัน 4_edit.indd 69 16/02/2013 15:09:10

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๐ พระอุโบสถ อยูถัดจากวิหารคดไปทางหลังวัด หันหนาไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต เปน อาคารทรงไทยขนาด ๕ หอง ติดชอฟา ใบระกา หางหงส ปูนปน หนาบันเปนรูปพระมหามงกุฎอยู ทามกลางลวดลายปูนปนซุมประตูหนาตางมีลักษณะเชนเดียวกับพระวิหาร บานประตูหนาตางดาน นอกเขียนลายรดนํ้า ตัวพระอุโบสถมีระเบียงรอบ และระหวางตนเสามีกําแพงเชื่อมตอกันโดยตลอด ผนังภายในพระอุโบสถมีภาพจิตรกรรมแบงเปน ๒ ตอน คือ เหนือกรอบหนาตางจรดเพดาน เขียนภาพประวัติพระอัครสาวก ๑๑ องค มีจารึกหินออนอธิบายภาพติดไวในกรอบหนาตาง ผนัง ระหวางชองหนาตางเขียนภาพประวัติพระอัครสาวิกา ๙ องค มีจารึกหินออนอธิบายภาพติดไวทาง ดานลาง ที่ผนังซอกประตูหนาตางเขียนภาพสิ่งที่จะพึงปฏิบัติเนื่องดวยพระธรรมวินัย พรอมทั้งรูป แสดงธุดงควัตร มีอักษรเขียนอธิบายไวดานลาง บานประตูหนาตางดานใน เขียนพระสูตรที่เปนคาถา ดวยตัวอักษรขอมบรรจง รวมทั้งคาถาธรรมบทบางวรรค แลโสฬส ปญหา พระพุทธรูปประธานในพระอุโบสถ ประดิษฐานอยูในบุษบก เปนพระพุทธรูปสําริด ลงรัก ปดทอง ปางสมาธิไมมีพระนาม วัดมกุฎกษัตริยารามไดชื่อวาเปนวัดมีสีมา ๒ ชั้น ซึ่งเปนลักษณะที่แปลกและมีเพียง ๒ วัด เทานั้นในเขตกรุงรัตนโกสินทร คือ วัดมกุฎกษัตริยาราม และวัดโสมนัสวิหาร สีมาชั้นแรกเรียกวา “มหาสีมา” มีซุมสีมาซึ่งตั้งอยูที่มุมกําแพงรอบวัดเปนเครื่องหมายกําหนดเขต ภายในเขตมหาสีมามี ซุมบอกเขตมหาสีมาดานในอยูที่กําแพงแกวรอบพระอุโบสถและยังมีมีสีมารอบพระอุโบสถอีกเรียก วา “ขัณฑสีมา” กําแพงแกวแลวซุมเสมาบนกําแพงนั้นเปนเขตกั้นกลาง เพื่อมิใหสีมาชั้นนอกและ ชั้นในคาบเกี่ยวกัน อันจะทําใหสีมาทั้งสองนั้นใชไมได เรียกวา “สีมันตริก” วัดที่มีสีมา ๒ ชั้นนี้ พระ สงฆสามารถประชุมทําสังฆกรรมไดทั้งที่พระอุโบสถและพระวิหาร แตถาทําในพระวิหารจะตองให พระสงฆทุกองคในวัดมารวมในพิธีทุกองค มิฉะนั้น ถือวาพิธีนั้นเปนโมฆะ 4_edit.indd 70 16/02/2013 15:09:13

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๑ ตั้งอยูเลขที่ ๒๔๘ แขวงวัดบวรนิเวศ เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร เปนวัดที่ตั้งอยูกลางใจ กรุงเทพมหานคร มีถนนเลียบกําแพงวัดสามดาน แวดลอมดวยอาคารพาณิชยและที่พักอาศัย ไดแก ทิศเหนือ ติดตอกับถนนพระสุเมรุ มีแนวกําแพงวัดยาว ๒๒๕ เมตร ทิศใตติดตอกับคลองหลัง วัด ซึ่งถือเปนแนวเขตหลังวัด ทิศตะวันออก ติดตอกับคูตอ เชื่อมคลองบางลําพูกับคลองหลังวัด บัดนี้ไดวางทอถมแลว ทิศตะวันตก ติดตอกับคลองตอเชื่อมคลองบางลําพูกับคลองหลังวัด บัดนี้ไดวางทอถมเปน ถนนสิบสามหาง มีแนวกําแพงยาว ๑๑๕ เมตร ที่ตั้งพระอุโบสถ ตั้งอยูในเขตพุทธาวาส ซึ่งตั้งอยูทางทิศตะวันตกของวัด กลุมศาสนสถาน วางตัวในแนวเหนือใต โดยเริ่มจากพระอุโบสถพระเจดียวิหารเกง วิหารพระศรีศาสดาและหอไตร ซึ่งอยูทางทิศตะวันออกของพระเจดีย การประกาศขึ้นทะเบียน ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม ๖๖ ตอน ๖๔ วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน ๒๔๙๒ พระอุโบสถเปนอาคารกออิฐถือปูนทรงเกงแบบตรีมุข ในความประสงคเดิมนั้นจะสรางพระ อุโบสถและพระวิหารใหติดตอกัน โดยพระอุโบสถเปนมุขหนา หันหนาไปทางทิศเหนือ และพระ วิหารสรางขวางติดตอดานหลังพระอุโบสถ เปนมุขยื่นออกทางทิศตะวันออกและทิศตะวันตก จึง วัดบวรนิเวศวิหารราชวรวิหาร 4_edit.indd 71 16/02/2013 15:09:16

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๒ ไดผูกพัทธสีมาเฉพาะมุขหนา โดยผนังระหวางชองหนาตางพระอุโบสถ มีใบ เสมาศิลาตั้งอยูบนฐาน หินแกรนิตติดอยูที่ผนัง หลังคาเปนแบบจีน มุงดวยกระเบื้องเคลือบแบบกระเบื้องกาบกลวย (กาบู) ไมมีชอฟา ใบระกา หางหงส หลังคาซอน ๒ ชั้น ชั้นลางเปนปกนกโดยรอบ หนาบันประดับดวย กระเบื้องเคลือบและลวดลายปูนปนเขียนสี ฐานหนาบันเปนลักษณะคลายฐานคอสองรองรับหนา บันประดับลายกระเบื้องเปนลายดอกพุดตาน ใบเทศ เหนือขึ้นไปเปนลายบัวหงาย เนื่องจากเปน อาคารแบบตรีมุข จึงมีหนาบันรวมทั้งสิ้น ๓ ดาน แตที่มุขดานหนาตรงกลางทําเปนพาไลยื่นออกมา มีหลังคาคลุม จึงมีหนาบันซอน ๒ ชั้น สวนมุขดานขาง ๒ ขาง มีหนาบันดานละ ๑ เทานั้น หนาบัน ดานหนาซึ่งซอนกันนี้ หนาบันสวนที่อยูดานในสุดประดับดวยปูนปนลายดอกพุดตาน ใบเทศ ตรง กลางหนาบันเปนตราพระมหามงกุฎและพระขรรคอยูเหนือพานแวนฟา สวนหนาบันของมุขลดซึ่ง อยูดานนอกประดับดวยลายดอกพุดตาน ใบเทศ เชนเดียวกัน แตตางกันที่กลางหนาบันเปลี่ยนเปน รูปเกียรติมุข (หนากาล) คาบกระเชาดอกไมสวนหนาบันดานขางทั้งสองขาง ทํารูปดอกพุดตานใบ เทศเต็มพื้นที่ กรอบของหนาบันทั้ง ๓ ดาน เปนลายลํายองแปลงเครือเถา ดอกพุดตาน ใบเทศ มุง หลังคาแตละดานเปนรูปเหราแปลง ลายดอกไมใบไม ประตูทางเขาพระอุโบสถประกอบดวยประตูดานหนาพระอุโบสถ ที่ผนังสกัดดานหนาทิศ เหนือ ๒ ชองประตู ระหวางชองประตูมีหนาตาง ๒ บาน และประตูดานขางตอนหลังสุดของมุข หนาดานทิศตะวันออกและทิศตะวันตก ดานละ ๑ ชองประตู โดยผนังแตละดานประกอบดวย หนาตางดานละ ๕ บาน ภายในพระอุโบสถหองหลังสุดทําเปนคูหาประดิษฐานพระพุทธรูปซึ่งเปน พระประธานในพระอุโบสถมีผนังกั้นระหวางเขตพระอุโบสถและพระวิหาร โดยทําประตูเขาเล็กๆ เชื่อมถึงกันทั้ง ๒ ดาน ตรงกลางดานบนทําเปนชองลมทั้ง ๒ ขาง พระวิหารหรือมุขทิศตะวันออกและทิศตะวันตก มีประตูทางเขาตรงกลาง ผนังสกัดดานหนา สองขางประตูเปนบานหนาตางและผนังดานขางทั้งสองฝงเปนบานหนาตางฝงละ ๒ บาน เหนือบาน หนาตางแตละบานเจาะผนังเปนชองลม ผนังดานนอกบุดวยหินออนจากอิตาลีทั้งหลัง ดานในมีพื้นปูดวยหินออน พระพุทธรูปที่เปน พระประธานประกอบดวยพระพุทธชินสีหซึ่งอัญเชิญมาจากพระวิหารวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จังหวัด พิษณุโลก ประดิษฐานทางดานหนา สวนพระพุทธรูปเบื้องหลังมีขนาดใหญกวามีพระนามวาหลวง พอโต ซึ่งไดอัญเชิญมาจากวัดสระตะพาน จังหวัดเพชรบุรี และประดิษฐานพระอัครสาวก ๒ ขาง พระประธาน ดานหนาประดิษฐานพระรูปหลอสมเด็จพระมหาสมณเจาอดีตเจาอาวาสวัดบวรนิเวศ วรวิหาร ๓ พระองค คือ สมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาปวเรศวริยลงกรณ หลอเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๗ สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส (องคทางซายพระประธาน) หลอเมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๒ สมเด็จพระสังฆราชเจากรมหลวงวชิรญาณวงศ (องคทางขวาพระประธาน) หลอเมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๗ พระประธานในพระวิหารมุขดานทิศตะวันออกและทิศตะวันตกของพระอุโบสถประดิษฐาน พระอัฎฐารสเปนพุทธรูปยืนปางหามสมุทรดานละ ๑ องค โดยมีพระสาวกประกอบทั้งสองขาง 4_edit.indd 72 16/02/2013 15:09:18

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๓ จิตรกรรมฝาผนัง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ในขณะนั้นดํารงพระยศเปนเจาฟามงกุฎและทรง ผนวชอยูที่วัดบวรนิเวศวิหาร ไดโปรดเกลาฯ ใหเขียนจิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถ และทํา ลวดลายตรงพระมหามงกุฎที่ซุมคูหาหนาพระประธานเปนตราประจําพระองคขึ้น ซึ่งกลาวไดวา เปนตราที่ทําขึ้นเปนแหงแรกในรัชกาลที่ ๓ ภายในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหาร ทรงโปรดเกลาฯ ใหเขียนจิตรกรรมฝาผนังขึ้นในที่ตางๆ ดังนี้ ๑. ฝาผนังดานในอาคารทั้งหมด - ผนังอาคารดานทิศตะวันออก - ผนังอาคารดานทิศตะวันตก - ผนังสกัดดานทิศเหนือ (ดานหนาพระประธาน) - ผนังสกัดดานหลังทิศใต (ดานหลังพระประธาน) ๒. เสาภายในพระอุโบสถ ๖ คู ๓. ซุมหนาพระประธานดานใน ๔. หลังบานประตู หนาตาง ๕. ผนังบานแผละหรือกกประตูหนาตาง ๖. เพดาน ๗. คอสองดานใน ทั้ง ๔ ดาน จิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหารแหงนี้ เปนจิตรกรรมสมัยรัตนโกสินทร ตอนตน ประมาณรัชกาลที่ ๓ ตอรัชกาลที่ ๔ สกุลชาง อาจกลาวไดวาจิตรกรรมฝาผนังแหงนี้ เปน ยุคที่เริ่มมีการเปลี่ยนแปลงลักษณะของจิตรกรรม จากแบบที่เรียกวาจิตรกรรมไทยประเพณี มาเปน แบบจิตรกรรมอิทธิพลตะวันตก ทั้งนี้เนื่องจากวาในรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัวนั้น พระองคทรงดําเนินนโยบายเปดประเทศกับประเทศตะวันตก จึงทําใหมีวิทยาการจากตะวัน ตกหลั่งไหลเขาสูประเทศอยางมาก รวมทั้งทางดานศิลปวัฒนธรรมดวย จิตรกรที่สําคัญในสมัยนี้คือ ขรัวอินโขง ซึ่งเปนจิตรกรคนแรกที่เปนผูริเริ่มและรับวิทยาการการเขียนภาพแบบตะวันตกมาใช ดัง จะเห็นไดจากจิตรกรรมฝาผนัง ในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหารแหงนี้ ซึ่งตอมาลักษณะจิตรกรรมนี้ ไดเปนแบบอยางของสกุลชาง ขรัวอินโขง เรื่องราวที่ปรากฏบนจิตรกรรมในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหารประกอบดวยเรื่องตางๆ ดังนี้ ๑. หองภาพระหวางประตู หนาตาง เปนเรื่องพิธีทางพุทธศาสนาและกิจของสงฆ ๒. ฝาผนังชวงบนเหนือชองประตู หนาตาง เปนเรื่องปริศนาธรรม ๓. เสาภายในพระอุโบสถ เขียนลายดอกไมและภาพในกรอบสี่เหลี่ยมที่โคนเสาเปนปริศนา ธรรมเรื่องฉฬาภิชาติ ๔. กรอบดานขางซุมหนาพระประธานเปนลายกระบวนจีน ๕. สวนหลังพระพุทธรูปเปนลายประภามณฑล ที่ผนังดานหลังพระประธาน ผนังดานขางทั้ง สองขางของหองพระประธานซุมหนาพระประธานดานในและคอสองดานใน ทั้ง ๔ ดาน เขียนภาพ เทพชุมนุม ดานลางเขียนภาพแจกันดอกไม 4_edit.indd 73 16/02/2013 15:09:19

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๔ ๖. ผนังมุขทั้งสองขางเปนลายดอกไมรวง ๗. ภาพหลังบานหนาตาง เปนภาพเครื่องบูชาแบบจีน และหลังบานหนาตางมุขทั้งสองขาง เปนภาพเครื่องประกอบสมณศักดิ์ของพระสงฆ ๘. ภาพหลังบานประตูเปนภาพเสี้ยวกาง (เชี่ยวกาง) หรือทหารบาลแบบจีน ๙. ผนังบานแผละ เปนภาพเขียนใหมเขียนภาพลายเครื่องบูชาแบบจีน ๑๐. เพดานเปนภาพดวงดารา จิตรกรรมที่เขียนบนผนังบนพระอุโบสถเปนจิตรกรรมที่เขียนดวยเทคนิคสีฝุนผสมกาวบนรอง พื้น {Tempera Technique} และเรื่องของภาพที่เขียนนั้นแมวายังคงเนนความคิด {Concept} ใน เรื่องราวทางพุทธศาสนาอยู แตก็มีความแตกตางออกไปในเรื่องของเนื้อหา กลาวคือภาพจิตรกรรม เดิมนิยมเขียนเรื่องราวเกี่ยวกับพุทธประวัติและทศชาติชาดก แตภาพจิตรกรรมในพระอุโบสถวัดบวร นิเวศวิหารกลับเขียนเรื่องปริศนาธรรมซึ่งตองการชี้ใหเห็นถึงคุณของพระรัตนตรัยคือพระพุทธ พระ ธรรม พระสงฆ โดยเขียนไวบนผนังตอนบนและปริศนาธรรมที่ตองการเปรียบถึงใจคน ๖ ประเภท วาตั้งแตบุคคลที่จิตใจบาป หยาบชา เทียบไดกับสีดํา จนถึงบุคคลที่เปยมไปดวยกุศลธรรม สีของใจ จะเปนสีขาวอยางยิ่ง โดยเขียนไวที่เสาในประธาน ๖ คู สวนที่ผนังตอนลางของพระอุโบสถระหวาง ชองประตูหนาตาง เขียนเรื่องเกี่ยวกับสภาพชีวิตแบบไทยๆ เปนเรื่องราวเกี่ยวกับพุทธศาสนาและ การทําบุญสุนทานของชาวบาน เชน การบวชนาค กิจวัตรของพระภิกษุสงฆ การถวายผาจําพรรษา การรักษาศีล ในเทศกาลเขาพรรษา และอื่นๆ เปนตน ซึ่งแสดงใหเห็นถึงศาสนกิจของพุทธศาสนิกชน และขอประพฤติปฏิบัติของพระสงฆ ความแตกตางทางดานรูปแบบที่สําคัญ คือ ภาพเขียนในพระอุโบสถ นอกจากจะเขียนภาพตัว ละครและอาคารสถานที่แบบไทย ที่ผนังตอนลางระหวางชองประตูหนาตางและโคนเสาในประธาน ทั้ง ๖ คูนั้น ที่สําคัญในสถานที่นี้ยังเปนที่ริเริ่มของภาพเขียนตัวละครและอาคารสถานที่ที่เปนแบบ ยุโรปดวย คือ ภาพเขียนเรื่องปริศนาธรรมบนผนังตอนบนของพระอุโบสถ ซึ่งถือไดวาเปนการ เปลี่ยนแปลงภาพจิตรกรรมฝาผนังแบบใหม อันเปนผลมาจากความสัมพันธติดตอกับชาติตางๆ ใน ทวีปยุโรปและอเมริกาทําใหไทยไดรับวิทยาการใหมๆ และรวมทั้งความสามารถของศิลปนไทย โดย เฉพาะพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวและขรัวอินโขง ผูโปรดเกลาฯ ใหสรางภาพจิตรกรรม ฝาผนังและศิลปนผูสรางภาพจิตรกรรมขึ้น 4_edit.indd 74 16/02/2013 15:09:22

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๕ สมัยรัตนโกสินทรนิยมเขียนภาพบนพื้นสีเขม และปดทองโดยทั่วไป ทําใหภาพลอยเดนออก มาจากผนังเปนลักษณะคอนขางไปในทางศิลปะตกแตง {Decorative Art} ในสมัยรัชกาลที่ ๔ ซึ่ง มีสีจากตางประเทศเขามา ภาพเขียนในยุคนี้จึงนิยมใชสีทําใหแลดูฉูดฉาด หรูหรามากขึ้น สําหรับจิตรกรรมฝาผนังในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหาร ขรัวอินโขงซึ่งเปนจิตรกรผูเขียน ภาพนั้นกลับไมนิยมใชสีฉูดฉาด สีที่ใชมีสีหลักเพียงไมกี่สี ไดแก สีดํา แดง เขียว ขาว นํ้าเงิน โดย ระบายสีพื้นดวยสีทึบ โดยเฉพาะภาพปริศนาธรรม ซึ่งเปนภาพที่ตองการบรรยายถึงบรรยากาศ ทางตะวันตกที่มีความหนาวเย็น ในจินตนาการของขรัวอินโขง ภาพที่ปรากฏออกมาจึงใชสีที่คอน ขางทึบใหบรรยากาศอึมครึม ความโดดเดนของภาพอยูที่ตัวบุคคล ทั้งสตรีที่ใสกระโปรงทรงสุมไก ระบายดวยสีออน เชน สีขาว ชมพูออน และฟาออน และภาพบุรุษนิยมวาดภาพใหใสกางเกงขาว เสื้อสีนํ้าเงินแขนยาว อันเปนเครื่องแตงกายของชาวอเมริกัน ในการเขียนภาพอาคารบานเรือนนั้น ชางไดเขียนใหมีขนาดใหญโต โดยเฉพาะภาพตึกแบบยุโรปนั้นมีขนาดใหญ เมื่อเทียบสัดสวนบุคคล ซึ่งในลักษณะนี้ใกลเคียงกับความเปนจริงมากทีเดียว ในขณะที่จะเห็นไดวา ภาพเขียนสมัยกอนหนา นี้มักจะนิยมเนนภาพตัวบุคคลมาก โดยเขียนใหบุคคลมีขนาดใหญจนแลดูคับพื้นที่ในอาคารเปน แบบที่ผิดไปจากความเปนจริง จิตรกรรมวัดบวรนิเวศวิหารเปนภาพเขียนที่ไดรับอิทธิพลแบบตะวันตก ดังนั้น เทคนิคการ สรางงานจิตรกรรมฝาผนังแหงนี้จึงแตกตางไปจากในอดีตกอนหนานี้ กลาวคือภาพที่เขียนแตเดิม นั้นเรียกวาเปนภาพเขียนแบบ ๒ มิติ คือจะแสดงเฉพาะขนาดของภาพในสวนที่เปนความกวาง และยาวเทานั้น สวนจิตรกรรมฝาผนังแหงนี้นั้น เปนภาพที่เขียนใหเห็นถึงความกวางความยาวและ ความลึก หรือที่เรียกกันวาเปนภาพแบบ ๓ มิติ {Three Dimension} มีการเนนใหมีขนาดใหญไกล {Perspective} ภาพดานลางมักจะเปนภาพที่อยูในระยะใกล ดังนั้น จึงเขียนภาพใหมีขนาดใหญใน ขณะที่ภาพดานบนที่อยูไกลออกไปจะมีขนาดเล็กและแคบลง รวมทั้งการใหสีแสงเงาภาพในระยะ ใกลสีที่ใหสวนใหญมีความเขมเสนแลเงาแลดูชัดเจน สวนภาพที่อยูในระยะไกลๆ นั้น จะระบายสี ใหออนจางลง ในบางครั้งภาพจะมีความพรามัวและเห็นไดลางๆ การจัดวางองคประกอบของจิตรกรรมในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหารนั้น ระหวางผนังตอน บนคือผนังตอนเหนือบานประตูหนาตาง ซึ่งเปนภาพเกี่ยวกับปริศนาธรรมจิตรกรรมที่ผนังตอนลาง คือ ผนังระหวางชองประตูหนาตาง เปนภาพเรื่องพิธีทางพุทธศาสนาและกิจของสงฆแบงภาพทั้ง ๒ ตอนใหแยกจากกัน ใชลวดลายดอกพุดตาน ใบเทศ ในกรอบเสนลวด 4_edit.indd 75 16/02/2013 15:09:25

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๖ ภาพจิตรกรรมดังกลาวมีคุณคา ดังนี้ คุณคาทางศาสนา ภาพปริศนาธรรมเปนคติและปรัชญาชั้นสูง จึงมีความหมายและความ สําคัญอยางยิ่ง มีประโยชนตอการศึกษาธรรมะและหลักธรรมคําสั่งสอนในทางพุทธศาสนา คือ การสอนใหรูถึงคุณพระรัตนตรัย ซึ่งถือเปนแกนหลักที่สําคัญของพระพุทธศาสนา ไดแก คุณของ พระพุทธเจา พระองคทรงกอปรไปดวย เมตตาธิคุณ พระบริสุทธิคุณและพระมหากรุณาธิคุณ คุณ ของพระธรรมคือคําสั่งสอนของพระพุทธองค ประกอบดวยหลัก ๓ อยาง คือ สอนใหเปนคนดี ละเวน จากความชั่วและมีจิตใจที่บริสุทธิ์ และสุดทายคือ คุณของพระสงฆ ถือไดวาเปนสาวกที่จะเปนผูชี้นํา คําสั่งสอนพระพุทธองคมาถายทอด ภาพจิตรกรรมที่ผนังระหวางชองหนาตาง ซึ่งเปนภาพเลาเรื่องประเพณีทางพุทธศาสนาและ กิจของสงฆ ยังชวยใหทราบถึงประเพณีทางพุทธศาสนาของพุทธศาสนิกชนชาวไทยไดเปนอยางดี ไมวาจะเปนเรื่องการอุปสมบท ซึ่งถือเปนประเพณีสําคัญทางพระพุทธศาสนาอยางหนึ่งของไทยที่ นิยมใหชายหนุมไดบวชเรียน เมื่ออายุครบ ๒๐ ปบริบูรณ นอกจากจะเปนการศึกษาหาความรูกอนมี เหยามีเรือน ยังเปนการสืบทอดพุทธศาสนาใหยั่งยืนตอไปดวยเชนกัน นอกจากนี้ ยังมีประเพณีทาง พุทธศาสนาที่สําคัญอื่นๆ อีก เชน การถวายเทียนเขาพรรษา การทําบุญตักบาตรและการรักษาศีล ฟงเทศนฟงธรรม เปนตน ภาพแสดงของสงฆยังชวยใหทราบไดในระหวางที่เปนพระสงฆอยูจะตองปฏิบัติตนอยางไร เชน การศึกษาเลาเรียนพระธรรมวินัย การทําวัตรสวดมนตและการปฏิบัติธุดงควัตรตางๆ เปนตน ภาพจิตรกรรมบนผนังระหวางชองหนาตาง ชองที่ ๑๕ ซึ่งเปนภาพเลาเรื่องนิทานตลก เรื่องตัว นํ้าตาล ยังชี้ใหเห็นถึงขอไมสมควรกระทําของพระภิกษุเปนการพูดจาเพอเจอและพูดจาดูถูกคนอื่น จนในที่สุดก็ตองไดรับโทษทัณฑนั้น ภาพนี้เปนการสอนพระภิกษุใหตั้งอยูในความสํารวมดวยเชนกัน ภาพพัดยศและเครื่องประกอบสมณศักดิ์ เชน บาตรเชิงถมปด หีบหมากสามารถบอกใหทราบ ถึงลําดับชั้นของพระซึ่งมีสมณศักดิ์ตางกัน โดยการดูเครื่องประกอบสมณศักดิ์เปนหลักได คุณคาทางโบราณคดี เปนจิตรกรรมที่แสดงภาพเทศกาลทางศาสนาและกิจของพระสงฆไว อยางละเอียด ภาพบุคคลประกอบพิธีตางๆ แสดงใหเห็นลักษณะของคนไทยในกรุงเทพฯ สภาพบาน เรือนวัดวาอาราม การแตงกาย การประกอบพิธีตางๆ สภาพความเปนอยูในสังคม และวัฒนธรรม ประเพณีไทยในสมัยรัชกาลที่ ๔ ภาพดังกลาวเขียนอยางงดงามและเปนหลักฐานที่ใชอางอิงหรือ ประกอบการศึกษาคนควาทางวิชาการดานตางๆ ไดเปนอยางดี คุณคาทางศิลปะ จิตรกรรมภายในพระอุโบสถนี้เปนศิลปกรรมยุคหัวเลี้ยวหัวตอของการรับ เอาลักษณะศิลปกรรมจากยุโรปเขามาผสมผสานกับศิลปกรรมไทย อันมีผลใหเกิดการเปลี่ยนแปลง กวางขวางมากมายเนื่องจากภาพจิตรกรรมแหงนี้เขียนโดยขรัวอินโขง ผูมีฝมือเปนเยี่ยมและมีชื่อ เสียงในสมัยนั้น จึงทําใหจิตรกรรมมีความงามและมีคุณคาทางศิลปะอยางสูง 4_edit.indd 76 16/02/2013 15:09:26

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๗ วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม เลขที่ ๒ แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร ทิศเหนือติดตอกับถนนสราญรมยและกรมแผนที่ทหาร ทิศใตติดตอกับพระราช อุทยานสราญรมย ทิศตะวันออกติดตอกับถนนราชินีและคลองหลอด ทิศตะวันตกติดตอกับกระทรวง การตางประเทศ การขึ้นทะเบียนโบราณสถาน ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลมที่ ๓๓ ตอนที่ ๖๔ วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๒ ประวัติ วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม อยูในเขตวังสราญรมยในกําแพงพระนคร พระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ โปรดใหสรางขึ้นเปนพระอารามหลวงเมื่อ พ.ศ. ๒๔๐๗ ตามโบราณราชประเพณีที่วา บนผืนแผนดินไทย เมืองไหนเปนเมืองหลวงจะตองมีวัดสําคัญประจํา อยู ๓ วัดคือ วัดมหาธาตุ วัดราชบูรณะ และวัดราชประดิษฐ ซึ่งวัดมหาธาตุและวัดราชบูรณะไดมี แลว ยังขาดแตวัดราชประดิษฐเทานั้นและอีกประการหนึ่งทรงโปรดใหสรางขึ้นเพื่ออุทิศถวายแด พระสงฆคณะธรรมยุติกนิกายโดยเฉพาะ และไดพระราชทานนามวัดไวตามที่ปรากฏในศิลาจารึก ประกาศสรางวัดวันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๔๐๗ วา “วัดราชประดิษฐสถิตธรรมยุติการาม”นับวา เปนวัดแรกของคณะสงฆธรรมยุติ ที่สรางขึ้นมาโดยมิไดดัดแปลงมากจากวัดของคณะสงฆมหานิกาย การสรางเริ่มขึ้นโดยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดใหพระยาราชสงคราม (ทองสุก) เปนแมกองจัดสรางดวยการกออิฐทําเปนกําแพงลอมรอบบริเวณซึ่งเดิมเปนสวนกาแฟ 4_edit.indd 77 16/02/2013 15:09:29

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๘ ในขณะที่ทําการกอสรางนั้น เมื่อพระยาราชสงครามไดพิจารณาถึงพื้นที่จะรองรับพระวิหาร และพระเจดีย ซึ่งเปนที่ตํ่าอาจทานนํ้าหนักไมไหว จะเกิดการทรุดไดจึงนําความขึ้นกราบบังคมทูล พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระองคทรงรับสั่งใหใชไหกระเทียมที่นํามาจากเมืองจีน และเครื่องลายครามที่แตกหักนํามาถมพื้นที่ และยังไดมีการบอกบุญเรี่ยไรใหผูมีจิตศรัทธานําสิ่งของ ดังกลาวมารวมพระราชกุศลดวย วัตถุสิ่งของเหลานี้ไดถมพื้นที่ยกพื้นเปนฐานสูงประมาณ ๔ ศอก เศษโดยไมตองใชเสาเข็มพื้นที่ที่ถมดวยเครื่องลายครามตางๆ ใหเปนที่สูงขึ้นนั้น เรียกวา “พื้นไพที” หมายถึงพื้นอันเปนที่รองรับพระวิหารและพระเจดียของวัด ครั้นการสรางวัดไดเสร็จเรียบรอยทุกประการแลว จึงโปรดใหจัดพระราชพิธีผูกพัทธสีมาขึ้นใน วันที่ ๗-๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๐๘ และไดเปลี่ยนนามวัดเปน “วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม” เหตุที่ทรงเปลี่ยนนามวัดเชนนี้อาจทรงพิจารณาวา นามวัดที่ทรงตั้งไวเดิมเจาะจงตอพระสงฆฝาย ธรรมยุติกนิกายเกินไปจะเปนที่สะกิดใจแดพระสงฆทั้งสองนิกายในภายหนาได และตามที่ไดใชคํา วา “มหาสีมาราม” ตอทายนามวัดนั้น เพราะวัดราชประดิษฐมีการกําหนดเขตสีมากวางใหญนั้น เอง โดยถือเอาเขตวัดทั้งหมด เขตสีมานั้นมีเสาหินปกแสดงแนวเขตไว ซึ่งก็เปนแนวเขตของวัดดวย ครั้นเสร็จงานพระราชพิธีผูกพัทธสีมาแลว พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ไดทรง นิมนตพระสาสนโสภณ (สา ปุสสเทว) พรอมดวยพระอนุจร และพระฐานานุกรมที่คัดเลือกแลว จํานวน ๒๐ รูป จากวัดบวรนิเวศวิหาร มาเปนเจาอาวาสและเปนพระลูกวัด ปกครองวัดราชประดิษฐ ตั้งแตบัดนั้นเปนตนมา สําหรับหนาที่ในการทํานุบํารุงวัด พระองคไดทรงรับไวในพระบรมราชูปถัมภ เปนพิเศษยิ่งกวาวัดหลวงอื่นๆ ตลอดรัชกาลของพระองค ในรัชสมัยรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาโปรดใหทําการปฏิสังขรณสิ่งชํารุดทรุด โทรมทั้งวัด และโปรดใหเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถไวดวย เสร็จการปฏิสังขรณ แลวโปรดใหแบงพระบรมอัฐิของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวบรรจุลงในกลองศิลา แลว อัญเชิญไปประดิษฐานไวในพระพุทธอาสนของพระประธานภายในพระอุโบสถวัดราชประดิษฐ หลักฐานทางโบราณคดี ศิลาจารึกประกาศ ๒ ฉบับ อยูดานหลังพระอุโบสถ เปนจารึกประกาศภาษาไทยเกี่ยวกับการ สรางวัดฉบับหนึ่ง และอีกฉบับหนึ่งเปนประกาศแจงการผูกพัทธสีมา จารึกภาษาขอมจํานวน ๑๙ แผน อยูเหนือบานประตู หนาตาง ภายในพระอุโบสถ ศิลปะโบราณวัตถุสถาน หอไตร ตั้งอยูดานขางพระอุโบสถ ทางทิศตะวันออกเปนปราสาทยอดปรางคทรงเขมร หนา บันของซุมประดับดวยปูนปน เปนภาพพุทธประวัติตอนประสูติและตอนปรินิพพาน ใชเปนที่เก็บ รักษาพระไตรปฎกและคัมภีรธรรมตางๆ หอพระจอม ตั้งอยูดานขางพระอุโบสถทางทิศตะวันตก เปนปราสาทยอดปรางคทรงเขมร ยอดปรางคประดับดวยพรหมสี่หนา ใชเปนที่ประดิษฐานพระบรมรูป พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัว หลอเต็มพระองคและเทาพระองคจริง 4_edit.indd 78 16/02/2013 15:09:31

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๗๙ ศาลาทรงไทย ดานหนาพระอุโบสถตรงมุมพื้นไพที มีศาลาขนาดเล็ก ๒ หลัง ดานหลังถัด จากพื้นไพทีมีศาลาขนาดเขื่องกวาศาลาบนพื้นไพที ๒ หลัง ปจจุบันศาลาชั้นลาง ๒ หลัง มีอยูทาง ทิศตะวันตกใชเปนธรรมศาลา แสดงปาฐกถาธรรมทุกๆ กอนวันธรรมสวนะ หอระฆัง ตั้งอยูในเขตสังฆาวาส รูปทรงคลายมงกุฎ มีลวดลายศิลปะแบบไทยๆ ประดับดวย ชามจากประเทศจีน ซึ่งชางเอามาตัดและตอเปนสีตางๆ พระตําหนักสมเด็จพระสังฆราช (สา) ตั้งอยูเยื้องกับหอระฆังทางทิศตะวันออกเฉียงใตเล็ก นอย ภายในมีภาพสีนํ้ามันเขียนบนผืนผาใบผืนใหญ เปนรูปพระเจดียจุฬามณี ซึ่งเปนที่ประดิษฐาน พระบรมสารีริกธาตุ ณ สวรรคชั้นดาวดึงส กุฏิสงฆ มีจํานวน ๑๓ หลัง เปนสถาปตยกรรมแบบทรงไทยผสมจีน โครงสรางกอดวยอิฐ ถือปูน พื้นไมสัก หลังคามุงดวยกระเบื้อง ปูชนียวัตถุและศิลปวัตถุ พระพุทธสิหิงค เปนพระประธานในพระอุโบสถ ประดิษฐานอยูภาย ใตซุมบุษบก บนฐานชุกชี ปางสมาธิ หนาตัก ๑ ศอก ๖ นิ้ว รัชกาลที่ ๔ โปรดใหจําลองมาจากพระ พุทธสิหิงคที่ประดิษฐานอยู ณ พระที่นั่งพุทไธศวรรย พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ กรุงเทพฯ พระพุทธ สิหิงคจําลองอีกองคหนึ่ง ขนาดยอมกวาพระประธาน ประดิษฐานอยูเบื้องหนาพระประธาน เบื้อง ขวาเปนพระพุทธชินราชจําลอง เบื้องซายเปนพระพุทธชินสีหจําลอง เบื้องหลังพระประธานเปนพระ ศาสดาจําลอง พระพุทธนิรันตราย หลอดวยทองสัมฤทธิ์กะไหลทอง เปนพระพุทธรูปประทับนั่งสมาธิ เพ็ชร เบื้องหลังมีซุมเรือนแกวเปนหุนมหาโพธิ์ มีอักษรขอมจําหลักลงในกลีบบัว ยอดเรือนแกวเปน “หอพระจอม” ปราสาทยอดปรางคแบบขอม พระพุทธสิหิงคปฏิมากร พระประธาน 4_edit.indd 79 16/02/2013 15:09:34

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๐ รูปพระมหามงกุฎ ฐานรององคพระเปนที่รับนํ้าสรงกอเปนรูปศีรษะโต แสดงเครื่องหมายพระโคตร มะ พระพุทธนิรันตรายองคเดิมเปนพระพุทธรูปทองคําเนื้อหก นํ้าหนัก ๘ ตําลึง กํานันอินกับบุตร ชายขุดพบ แลวนํามาทูลเกลาถวายรัชกาลที่ ๔ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๙ พระองคทรงพิจารณาเห็นวาเปน พระพุทธรูปที่มีอภินิหารนาอัศจรรย จึงไดถวายพระนามวา “พระพุทธนิรันตราย” ตอมาปลายรัชสมัยรัชกาลที่ ๔ พระองคโปรดใหหลอพระพุทธนิรันตรายขึ้นจํานวน ๑๘ องค พระราชทานไปตามวัดธรรมยุติกนิกายขึ้น วัดราชประดิษฐเปนวัดหนึ่งที่ไดรับมาประดิษฐานไวองค หนึ่งตราบเทาทุกวันนี้ ปาสาณเจดีย อยูดานหลังพระอุโบสถ สรางดวยอิฐถือปูน ภายนอกเปนหินออนทั้งหมด ยอด พระเจดียยาวประมาณ ๑ วาเศษ ประกอบดวยทองคําแทหนัก ๘๐ ชั่ง พระรูปสมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสสเทา) หลอดวยทองสัมฤทธิ์ในทานั่ง แสดงพระธรรม เทศนาขนาดเทาองคจริง หลอขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๐ ประดิษฐานอยูภายในซุมชั้นลางของปาสาณ เจดียทางดานทิศเหนือ พระปรางคทรงเขมร ตั้งอยูถัดจากปาสาณเจดียไปทางทิศใต ใชเปนที่บรรจุพระอังคารของ อดีตเจาอาวาส ลักษณะพระอุโบสถ พระอุโบสถ เดิมเปนพระวิหารหลวงกออิฐถือปูนแบบทรงไทย ขนาด ๘ หอง สรางตามคติเดิมตามสมัยสุโขทัยและอยุธยา เพราะพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัว ทรงเปลี่ยนแบบพระอุโบสถจากแบบจีนที่นิยมในสมัยรัชกาลที่ ๓ หันมาสรางพระอุโบสถแบบ ‘ปาสาณเจดีย’ พระเจดียหินออนทรงลังกา ตุกตาอับเฉาจีน ดานขางพระวิหารหลวง 4_edit.indd 80 16/02/2013 15:09:37

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๑ กรุงเกา วัดราชประดิษฐจึงเปนการเริ่มตนรื้อฟนศิลปะโบราณขึ้นใหม คือใหมีชอฟา หนาบันและคัน ทวยเชนเดิม พระอุโบสถตั้งอยูบนฐานยกพื้นสูง มีกําแพงแกวรอบสองขางพระอุโบสถ ดานหนามี ศาลาโถงเหมือนศาลารายที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ภายนอกตัวพระอุโบสถมีเสานางเรียงรองรับ ชายคาทางดานขาง ๒ ดาน เปนเสากลม ๑๖ ตน ดานหนาและดานหลังเปนเสาสี่เหลี่ยมดานละ ๒ ตน รวม ๔ ตน ปลายเสาเปนบังจงกล หลังคา ๒ ชั้นลด มุงดวยกระเบื้องกาบู สีสมออนปดเชิง ชายดวยกระเบื้องลายเทพพนม หนาบันพระอุโบสถซอนกัน ๒ ชั้น ชั้นบนเปนลายสลักไมรูปชาง ๖ เชือก กําลังแบกพาน ๓ แถว อันกลางเปนพานสองชั้นตั้งพระพิชัยมหามงกุฎและวางพระขรรค สองขางมีรูปฉัตรและมีลายกนกประกอบโดยรอบ เปนสัญลักษณในรัชกาลที่ ๔ มีชอฟา ๔ ตัว หาง หงส ๒๐ ตัว ดานหนาและดานหลังมีมุขลด ตัวผนังอาคารดานนอกและตัวเสาทั้งหมดประดับดวย หินออน ดานหนามีประตูทางเขา ๑ ประตู ดานหลังมีประตู ๒ ประตู ดานขางสองดานมีหนาตาง ดานละ ๗ บาน รวม ๑๔ บาน ซุมหนาตางและประตูทําเปนทรงมงกุฎ เปนลวดลายรูปปนประดับ กระจกสีขาว นํ้าเงิน แดง และสีเขียว ตัวบานประตูและหนาตางทําดวยไมสักแกะสลักเปนลายกาน แยง ลงรักปดทองประดับดวยกระจกสีซอนกัน ๒ ชั้น ภายนอกตัวอาคารดานหลังมีซุมแกะสลักดวย หินออนทั้งแผน ภายในซุมที่เปนที่ตั้งศิลาจารึกประกาศ ๒ ฉบับ ลักษณะอาคารภายใน เปนอาคารโถงทรงโรง ไมมีแนวเสา พื้นพระอุโบสถปูดวยหินออน แนว ผนังชวงลางสูงจากพื้นประมาณ ๗๐ เซนติเมตร ประดับดวยแผนหินออนรูปสี่เหลี่ยม หกเหลี่ยม และแปดเหลี่ยม สีขาว สีนํ้าตาล และสีดํา บานประตูหนาตางเปนบานไม มีลวดลายประดับดวย มุก เปนลวดลายทิวทัศนฝมือชางญี่ปุนซึ่งงดงามมาก เหนือบานประตูหนาตางดานในมีอักษรจารึก อยูในกรอบเปนอักษรนูนสีทองบนพื้นดํา กรอบเปนลวดลายดอกไมใบไมประดับดวยกระจกสี ฝาผนังทั้งสี่ดานเหนือแนวหินออนเขียนภาพจิตรกรรม สูงขึ้นไปจรดเพดานตอนในของพระอุโบสถ 4_edit.indd 81 16/02/2013 15:09:39

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๒ ผนังดานหลังระหวางประตู ๒ ขาง เปนบุษบกประดิษฐานพระพุทธสิหิงคจําลององคพระประธาน พื้นหลังบุษบกติดผนังดานหลัง ประดับดวยกระจกสีฟา ดานขางสองดานของบุษบกองคใหญ มี บุษบกเล็กๆ ประดิษฐานพระพุทธรูปองคเล็กๆ อีก ๒ องค คือ พระพุทธชินราชจําลองและพระพุทธ ชินสีหจําลอง และดานหนาพระประธานประดิษฐานพระพุทธสิหิงคจําลอง ที่ตั้งจิตรกรรม - ฝาผนังภายในพระอุโบสถทั้ง ๔ ดาน ระดับสูงจากพื้นโบสถขึ้นมา ๗๐ เซนติเมตร จนจรด เพดานทั้ง ๔ ดาน - หลังบานประตูทั้ง ๓ ชอง และหลังหนาตางขางละ ๗ ชอง ประดับดวยมุกสี เปนลาย กระบวนจีนแตละชองไมซํ้ากัน ชองบนเปนภาพนกและไก ชวงลางเปนภาพทิวทัศน ชองกลางเปน จิตรกรรมเรื่องเกี่ยวกับจีน - บานแผละหนาตางเปนภาพกระบวนจีน รูปดอกไมในแจกันตั้งบนโตะไม - เพดาน ลายฉลุปดทองบนพื้นสีแดง ลักษณะจิตรกรรม เปนฝมือชางสมัยรัชกาลที่ ๔ ที่เขียนขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๕ สกุลชางรวมสมัยกับขรัวอินโขง เรื่องชวงลางบริเวณหองภาพระหวางชองประตูหนาตาง เปนเรื่องพระราชพิธีสิบสองเดือน และการ เกิดสุริยุปราคาในสมัยรัชกาลที่ ๔ จิตรกรรมชวงบนเขียนติดตอกันไปตลอดผนัง ๔ ดาน เปนภาพ เทพชุมนุม รูปแบบเขียนดวยเทคนิคสีฝุนผสมกาว มีรองพื้นหนา วรรณะของสีหนักไปทางสีนํ้าเงิน ดําเปนพื้น และดูคอนขางคลํ้าตามแบบจิตรกรรมในสมัยนั้น เชน ที่วัดบวรนิเวศน วัดบรมนิวาส ฯลฯ สีที่ใชในจิตรกรรมมี สีนํ้าเงิน สีนํ้าตาล สีเขียว สีแดง สีดํา มีการปดทอง ตัดเสน การเขียน ภาพพยายามที่จะใหดูเปนธรรมชาติ ซึ่งตางจากจิตรกรรมสมัยรัชกาลที่ ๓ (อันเปนแบบสีแบนๆ ตัดเสน ไมคํานึงถึงสัดสวนระหวางสถาปตยกรรมและตัวภาพ) มีการใชทัศนียวิทยาตามแบบตะวัน ตก ภาพอาคารสถานที่ในจิตรกรรม สวนใหญเปนสถานที่ที่มีอยูจริง เพราะเนื้อเรื่องในจิตรกรรม เปนขอกําหนด (เปนที่ประกอบพระราชพิธีจริงในสมัยนั้น) การเขียนตัวภาพ สวนใหญเขียนบุคคล ธรรมดา ไมมีตัวพระตัวนาง สวนใหญก็เปนขาราชสํานัก เปนภาพผูหญิงผูชาย ผูหญิงไวผมปกหม สไบ นุงโจงกระเบน บางก็หมผาแถบ ผูชายนุงโจงกระเบนมีผาคาดเอว บางก็สวมเสื้อราชปะแตน องคประกอบจิตรกรรมบนผนังทั้ง ๔ ดาน แบงภาพออกเปน ๒ ระดับ โดยใชเสนลวดแบงเหนือขอบ หนาตางบน เปนทองฟาสีนํ้าเงิน ประกอบภาพดวยเทพบุตร เทพธิดา ปราสาท เขียนเปนกลุมๆ ไม เรียงแถวตามคติการเขียนแบบเดิม ผนังดานหนาพระประธาน ระหวางชองประตูกับหนาตางเขียน เรื่องการเกิดสุริยุปราคา และการเกิดจันทรุปราคา ผนังดานขางทั้ง ๒ ดาน ระหวางชองหนาตาง ขางละ ๖ แผนภาพ (หนาตาง ๗ ชอง) จะแบงเรื่องราวของภาพเปนเรื่องๆ ไป เขียนเรื่องพระราช พิธี ๑๒ เดือน โดยเริ่มจากผนังดานขวาพระประธาน นับจากชองใกลทางประตูเขาพระอุโบสถ เวียน ไปจนกอนถึงประตูเขา 4_edit.indd 82 16/02/2013 15:09:41

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๓ วัดโสมนัสวิหารราชวรวิหาร วัดโสมนัสวิหารราชวรวิหารมีฐานะเปนพระอารามหลวงชั้นโทชนิดราชวรวิหาร ตั้งอยูริมถนน กรุงเกษม ในทองที่แขวงวัดโสมนัส เขตปอมปราบศัตรูพาย เปนพระอารามฝายธรรมยุต เมื่อพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหขุดคลองผดุงกรุงเกษมเปนคูพระนครชั้นนอกแลว มีพระราชดําริที่จะใหเขตพระนคร ที่ขยายออกมาครึกครื้นขึ้น และมีพระอารามหลวงริมคูพระนครเชนครั้งกรุงศรีอยุธยา จึงโปรด ใหสรางวัดโสมนัสวิหารขื้นในพุทธศักราช ๒๓๙๖ เพื่อเฉลิมพระเกียรติ์และอุทิศพระราชกุศลแด สมเด็จพระนางเจาโสมนัสวัฒนาวดี พระบรมราชเทวี มีเนื้อที่ประมาณ ๓๑ ไรเศษ พระราชทานเปน วิสุงคามสีมา ดานหนาจรดคลองผดุงกรุงเกษม ดานขางเปนคู ทั้งสามดานในเนื้อที่วิสุงคามสีมาที่เปน ตัวพระอารามนั้น ไดสมมติเปนมหาสีมาเฉพาะภายในกําแพงเวนนอกกําแพงไวเปนอุปจารสีมาและ คูเฉพาะพระอุโบสถสมมติเปนขัณฑสีมา มีสีมันตริกที่ลานรอบพระอุโบสถภายในกําแพงแกว นับ วาเปนวัดที่มีสีมา ๒ ชั้น เชนเดียวกับวัดมกุฎกษัตริยาราม พระสงฆสามารถประชุมทําสังฆกรรมได ทั้งในพระอุโบสถและพระวิหาร ภายในกําแพงแบงเปน ๓ เขต ยาวจากดานหนาไปดานหลัง เขต พุทธาวาสอยูกลางประกอบดวยพระอุโบสถ พระวิหาร พระวิหารคดและเจดีย เขตสังฆาวาส ซึ่ง ประกอบดวยกุฏิเสนาสนะของพระสงฆอยูสองขางของเขตพุทธาวาส ระหวางกุฏิสงฆแตละคณะมี อุปจารมีบริเวณเปนระเบียบไมเบียดเสียดกัน ดานหนาพระอารามเปนบานกวางใชเปนเขตโรงเรียน ดานหลังใชเปนเขตฌาปนสถาน ดานขางเปนสุสานและมีถนนทางเขาผานไปหลังวัด 4_edit.indd 83 16/02/2013 15:09:44

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๔ สิ่งสําคัญในพระอาราม หอระฆังและหอกลอง หอระฆังและหอกลองของวัดโสมนัสวิหารมีลักษณะแปลกจากพระ อารามอื่นๆ คือสรางเปนหอกลม หลังคาแบบจีน เจาะหนาตาง เปนชองกลม หอระฆังตั้งอยูชิดดาน นอกของกําแพงเขตพุทธาวาส ดานซาย สวนหอกลองตั้งชิดดานนอกของกําแพงเขตพุทธาวาสดานขวา พระวิหาร พระวิหารคดและพระเจดีย เปนปูชนียสถานที่สรางตอเนื่องกันเปนกลุมเดียว คือ พระวิหารใหญตั้งอยูดานหนา หันหนาออกสูถนนใหญ มีกําแพงแกวเตี้ยๆ ลอม ๓ ดาน กําแพง แกวดานขางทั้งสองดานจะไปบรรจบกับผนังของวิหารคด ซึ่งสรางเชื่อมตอกับดานหลังพระวิหาร ใหญ กําแพงแกวนี้มีทางเขาออกทั้งดานหนาและดานหลัง ตัวพระวิหารเปนอาคารทรงไทยฐานสูง หลังคามุงกระเบื้อง หนาบันปูนปน ไมมีชอฟา ใบระกา ลายที่หนาบันประดับดวยกระเบื้องเคลือบ สีและสีทอง เปนพระบรมราชสัญลักษณในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลา เจาอยูหัว และพระบรมราชเทวีพระวิหารมีระเบียง ๓ ดาน พนักระเบียงกรุดวยกระเบื้อง เคลือบปรุ สีเขียว สุดระเบียงจะเปนประตูเขาสูภายในพระวิหารคดทั้งสองขาง ดานหนาพระวิหารมีบันไดทาง ขึ้นสูชานระเบียง ๒ บันได และขึ้นสูพระวิหาร ๒ บันได ซุมประตูหนาตางเปนปูนปนลงรักปดทอง ประดับกระจกลายดอกพุดตาน มีรูปพระมหามงกุฎอยูตอนบนบานประตูหนาตาง ภายนอกเขียน ลายรดนํ้าภายในเขียนสี ผนังดานในพระอุโบสถมีภาพจิตรกรรม ที่ตอนเสามีลวดลายโดยลงสีพื้นตาง กันเพื่อแสดงปริศนาธรรม และมีภาพปริศนาธรรมเล็กๆ ที่เสาทุกตน พระพุทธรูปประธานในบุษบก และพระสาวกบนฐานชุกชี เปนพระพุทธรูปที่หลอในพระบรมมหาราชวังและพระราชทานสําหรับ พระอาราม ดานหลังพระประธานมีประตูและบันไดลงสูวิหารคดและลานพระเจดีย วิหารคดนี้ พระเจดีย พระพุทธสิรพระประธาน 4_edit.indd 84 16/02/2013 15:09:47

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๕ นอกจากทางเขาที่ตอกับพระวิหารใหญแลว ยังมีบันไดและประตูเขาทางดานขางและดานหลังอีก ดานละ ๑ ทาง ภายในประดิษฐานพระพุทธรูป ตรงกลางลานเปนพระเจดียองคใหญซึ่งประดิษฐาน พระบรมสารีริกธาตุ ทํานองเดียวกับพระเจดียวัดมกุฎกษัตริยาราม พระอุโบสถ อยูดานหลังพระวิหารและพระวิหารคดมีกําแพงแกว ลอมรอบเปนอาณาเขต ตางหาก บนกําแพงแกวมีซุมเสมาประจําทั้ง ๘ ทิศ พระอุโบสถมีลักษณะเชนเดียวกับพระวิหารแต ขนาดยอมกวา จะตางกันที่เสาระเบียงเปนเสาเหลี่ยม และกระเบื้องเคลือบที่กรุพนักระเบียงเปนสี ไพล ที่เสาพระอุโบสถมีเสมาศิลาสรางติดไวทั้ง ๘ ทิศ ซุมประตูหนาตางเปนซุมลายดอกพุดตานปูน ปน ลงรัก ปดทอง ประดับกระจกบานเขียนลายรดนํ้าเชนเดียวกับพระวิหาร หนาบันเปนปูนปน ประดับกระเบื้องเคลือบสี ตรงกลางเปนพระบรมราชสัญลักษณในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทร มหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว และพระบรมราชเทวี ภายในพระอุโบสถประดิษฐานพระประธาน นามวา “พระพุทธสิริ” ขนาดหนาตักกวาง ๒ คืบ ๖ นิ้ว ซึ่งสมเด็จพระวนรัต (พุทธสิริ) สรางและ อัญเชิญมาจากวัดราชาธิวาส เมื่อพุทธศักราช ๒๓๙๙ ตุกตาศิลาในเขตพุทธาวาส มีตุกตาศิลาจีนแบบตางๆ ตั้งประดับ อยูตามบริเวณตางๆ เชน หนาทางเขากําแพงแกวพระวิหารที่ใตรมไมขางพระวิหารและบริเวณพระอุโบสถ เปนตน ตุกตา เหลานี้บางตัวยังอยูในสภาพดี กุฏิเสนาสนะ กุฏิเสนาสนะสงฆวัดโสมนัสวิหาร ตั้งอยูในเขตสังฆาวาส ซึ่งกระหนาบอยูสอง ขางของเขตพุทธาวาส เปนกุฏิกออิฐถือปูนหลังคาเครื่องไม ตามลักษณะสถาปตยกรรมไทย 4_edit.indd 85 16/02/2013 15:09:50

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๖ วัดตรีทศเทพวรวิหาร วัดตรีทศเทพวรวิหาร มีฐานะเปนพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดวรวิหาร ตั้งอยูที่แขวงบานพาน ถม เขตพระนคร ริมถนนประชาธิปไตย พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระ ปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงสรางวัดตรีทศเทพวรวิหารขึ้นที่ใกลวังของพระองค ริมคลองบางลําพูฝงเหนือ หลังจากทรงกําหนดที่จะเริ่มงานเพียงเล็กนอยก็สิ้นพระชนมในพุทธศักราช ๒๔๐๕ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงมีพระบรมราชโองการ ให พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส ซึ่งเปนพระเชษฐารวมมารดา อํานวยการสราง ตอไป โปรดใหขุดคลองเขตวัดทั้ง ๔ ดาน ทํารากโบสถ วิหารเจดียและกําแพง การกอสรางยังไมทัน สําเร็จก็สิ้นพระชนมอีกพระองคหนึ่งในพุทธศักราช ๒๔๑๐ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระราชดําริวาควรจะสรางตอไปใหเสร็จ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาราชสงครามเปนแมกองดําเนินการสรางตอ สําเร็จเรียบรอยในปเดียวกันนั้น ไดรับ พระราชทานนามวา “วัดตรีทศเทพ” หมายถึงวัดที่เทพสามองคสราง ไดแก พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร และพระองคเอง ตอมา ไดมีการบูรณะสรางถาวรวัตถุเพิ่มเติมอีกหลายครั้ง พระอุโบสถ ประดิษฐานพระพุทธรูปสําคัญ คือ พระประธานหลอดวยโลหะผสม ปางสมาธิ พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาพักตรพิมลพรรณทรงสรางกับพระพุทธรูปยืนอุมบาตร ซึ่งพระบาท สมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงสรางอุทิศเปนพระพุทธรูปฉลอง พระองคของพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร และพระพุทธรูปยืนอีกองคหนึ่งที่ทรง อุทิศเปนพระพุทธรูปฉลองพระองคของพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส 4_edit.indd 86 16/02/2013 15:09:52

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๗ วัดปทุมวนาราม พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางวัดขึ้นทางฝงตะวันตกของสวนนอกสวนสระปทุม เพื่อพระราชทานแกสมเด็จพระเทพศิริน ทราบรมราชินี ทรงนิมนตพระสงฆฝายธรรมยุต จากวัดบวรนิเวศวิหารมาครองวัด และเชิญพระเสริม พระแสน และพระไส มาประดิษฐานไว ณ พระอุโบสถ และพระวิหารวัดปทุมวนาราม ในพุทธศักราช ๒๔๖๙ สมเด็จพระศรีสวรินทิรา บรมราชเทวีพระพันวัสสาอัยยิกาเจาทรง สรางโรงเรียนพระปริยัติธรรมขึ้น เพื่อเปนที่ศึกษาพระธรรมวินัยของพระภิกษุสามเณร ตอมาได บรรจุพระบรมสรีรังคารของสมเด็จพระมหิตลาธิเบศรอดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนกไวในมุข ของโรงเรียนพระปริยัติธรรม วัดปทุมวนารามมีลักษณะการกอสรางอันงดงาม แบบการชางในสมัยรัชกาลที่ ๔ คือมีพระ อุโบสถ พระวิหาร อยูในแนวเดียวกัน พระอุโบสถมีขนาดเล็กกวาพระวิหารเล็กนอย และพระเจดีย ทรงกลมแบบครั้งกรุงศรีอยุธยาตั้งอยูบนฐานประทักษิณ ๒ ชั้น หนาบันพระอุโบสถและพระวิหาร ปนปูนเปนรูปพระราชลัญจกร ในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว มีพระมหาพิชัยมงกุฎประดิษฐานบนพานแวนฟา มีฉัตรยืน ๒ ขาง นอกจากนี้ สิ่งสําคัญในวัดปทุมวนารามยังมี พระเสริม เปนพระพุทธรูปปางมารวิชัย พระ ประธานในพระวิหาร พระแสนเปนพระพุทธรูปปางมารวิชัย พระประธานในพระอุโบสถ และพระ ไส พระพุทธรูปทั้งสามองคนี้ไดมาจากเมืองเวียงจันทนในรัชกาลที่ ๓ พระพุทธไสยาสนหินออนได มาจากลังกา และพระศรีมหาโพธิ์ซึ่งไดพันธุมาจากลังกาเชนกัน กรมศิลปากรไดประกาศขึ้นทะเบียนวัดปทุมวนาราม เปนโบราณสถานสําคัญของชาติโดย ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม ๖๖ ตอนที่ ๖๔ วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๙๒ 4_edit.indd 87 16/02/2013 15:09:55

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๘ วัดบรมนิวาส วัดบรมนิวาส เปนพระอารามหลวงชั้นโทชนิดราชวรวิหาร ตั้งอยูสี่แยกคลองมหานาค แขวง รองเมือง เขตปทุมวัน พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงสรางตั้งแตครั้งยัง ทรงผนวช เรียกกันวา วัดนอก ในรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงปฏิสังขรณแลวพระราชทานนามใหมวา วัดบรมนิวาส วัดบรมนิวาสนี้ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว คงจะทรง มีพระราชประสงคใหเปนวัดคูกันกับวัดบวรนิเวศวิหาร กลาวคือ วัดบวรนิเวศวิหารเปนวัดของคณะ สงฆฝายคามวาสีของธรรมยุติกนิกาย เปนศูนยกลางปริยัติธรรมของธรรมยุต สวนวัดบรมนิวาสเปน วัดคณะสงฆฝายอรัญวาสีของธรรมยุติกนิกาย ปูชนียวัตถุที่สําคัญของวัดบรมนิวาส คือ พระพุทธรูปปางมารวิชัยชื่อ พระทศพลญาณ นอกจากนั้น ภายในพระอุโบสถของวัดบรมนิวาสยังมีจิตรกรรมฝาผนัง ฝมือของขรัวอินโขง ซึ่งเปน จิตรกรเอกในสมัยกรุงรัตนโกสินทร รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลา เจาอยูหัว ภาพวาดภายในพระอุโบสถวัดบรมนิวาสนี้ มีสวนคลายคลึงกับภาพวาดในพระอุโบสถวัด 4_edit.indd 88 16/02/2013 15:09:58

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๘๙ บวรนิเวศวิหารเปนอยางมาก จะแตกตางกันในสวนรายละเอียดปลีกยอยเทานั้นกลาวคือ ภาพวาด ระหวางชองหนาตาง เปนภาพชีวิตความเปนอยูแบบไทย มีเรื่องราวเกี่ยวกับพระพุทธศาสนาและการ ทําบุญสุนทานของชาวบาน เชน การบวชนาค กิจวัตรของพระภิกษุสงฆ การถวายผาจํานําพรรษา การรักษาศีลในเทศกาลเขาพรรษา การลอยกระทง การทอดกฐินทอดผาปา และการทําบุญเนื่อง ในวันมาฆบูชาและวิสาขบูชา เปนตน แสดงใหเห็นถึงศาสนกิจของพุทธศาสนิกชน และขอประพฤติ ปฏิบัติของพระสงฆ สวนภาพเหนือชองหนาตางเปนภาพปริศนาธรรม เนื่องดวยคุณพระรัตนตรัย ครบทั้ง ๓ ซึ่งมีลักษณะแปลกกวาที่อื่นๆ คือเปนภาพปริศนาธรรมที่มีรูปบุคคลทั้งหญิงและชายเปน ฝรั่งทั้งหมด ไมใชรูปคนไทยเลย ดานตรงขามพระประธานเปนภาพเมืองๆ หนึ่งที่ตกอยูในความมืด รอใหแสงแหงพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ สองใหรอดพนจากโลกมืด อันไดแก โลภะ โทสะ โมหะ เปนตน หลังพระอุโบสถมีเจดียกลมแบบกรุงศรีอยุธยาอันเปนพระราชนิยมของพระบาทสมเด็จพระ ปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว กุฏิสงฆของวัดบรมนิวาส เปนฝมือชางสมัยพระบาท สมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวสรางตามคติฝรั่งรวมทั้งซุมประตู วัดดวย นับวาเปนสถาปตยกรรมที่นาสนใจเปนอยางยิ่ง กรมศิลปากรไดประกาศขึ้นทะเบียนวัดบรมนิวาส เปนโบราณสถานสําคัญของชาติโดย ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม๖๖ ตอนที่ ๖๔ วันที่ ๒๒ พฤจิกายน พุทธศักราช ๒๔๙๒ ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริย แหงพระบรมราชจักรีวงศ โดย นายสุภีร ปสุตะนาวิน 4_edit.indd 89 16/02/2013 15:10:04

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๐ 4_edit.indd 90 16/02/2013 15:10:07

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๑ องคบิดาแหงวิทยาศาสตรของไทย พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงสนพระราชหฤทัยในวิชาดาราศาสตรมาก ทรงมี ความเชี่ยวชาญทางดานดาราศาสตรเทียบเทากับนักดาราศาสตรสากล หนังสือของชาวตางประเทศ ที่เขียนเกี่ยวกับพระองคทานในสมัยนั้น มักจะตองเขียนเกี่ยวกับเรื่องการทดลองและการคํานวณ ทางวิทยาศาสตรของพระองคทานดวย เชน เขียนเกี่ยวกับเรื่องที่ทรงวัดดาว ทรงวัดพระอาทิตย และทรงศึกษาแผนที่ตลอดจนเขียนบรรยายสภาพภายในเขตพระราชฐาน วาเต็มไปดวยเครื่องมือ วิทยาศาสตร เชน เครื่องวัดความกดอากาศ กลองสองทางไกล กลองจุลทรรศน แมกระทั่งนาฬกา ตั้งและนาฬกาแขวน ซึ่งคนไทยในสมัยนั้นยังไมคอยรูจักกัน การคํานวณทางวิทยาศาสตรที่ทําใหมีพระราชหฤทัยยินดี และเปนเรื่องที่แสดงใหเห็นถึงพระ ปรีชาสามารถในทางวิทยาศาสตร ก็คือ เรื่องการที่ทรงคํานวณสุริยุปราคาเต็มดวง ในป พ.ศ. ๒๔๑๑ ไดอยางถูกตองแมนยํา กอนที่จะมีการเลาลือกันทั้งในหมูคนไทยและคนตางชาติ ในสมัยนั้น คนไทยสวนใหญมีความเชื่อในเรื่องสุริยุปราคา จันทรุปราคาวา เกิดขึ้นไดเพราะ มียักษใหญชื่อพระราหูอมพระอาทิตยและพระจันทรไว คนที่พบเห็นสุริยุปราคาและจันทรุปราคา จะตองชวยตีฆอง ตีกลอง จุดประทัดหรือยิงปนใหเกิดเสียงดัง เพื่อใหพระราหูตกใจ จะไดคาย พระอาทิตยและพระจันทรออกมา โลกจะไดสวางไสวเหมือนเดิม ยังไมมีคนไทยคนใดแสดงตนวา รูสาเหตุการเกิดสุริยุปราคาและจันทรุปราคาในทางวิทยาศาสตร และที่ยิ่งไปกวานั้นก็คือ ในเรื่อง สุริยุปราคาหมดดวงนั้น ตําราโหราศาสตรไทยไมเชื่อวาจะเปนไปได พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดใหออกประกาศเรื่องสุริยุปราคาหมดดวง เพื่อ ใหประชาชนทราบดวย ดังนี้ ...สุริยุปราคาครั้งนี้จะมีในวันอังคาร เดือน ๑๐ ขึ้น คํ่า ๑ ปมะโรงสัมฤทธิศก จะจับในเวลา เชา ๔ โมงเศษ ไปจนเวลาบายโมงเศษจึงจะโมกษบริสุทธิ์ ก็สุริยุปราคาครั้งนี้ในกรุงเทพฯ นี้จะไม ไดเห็นจับหมดดวง จะเห็นดวงพระอาทิตยเหลืออยูนอยขางเหนือแรกจับจะจับทิศพายัพคอนอุดร ในเวลาเชา ๔ โมง กับบาทหนึ่งแลวหันคราธไปขางใตจนถึงเวลา ๕ โมง ๗ บาท จะสิ้นดวงขางทิศ อาคเนย ครั้นเวลา ๕ โมง ๘ บาทแลว พระอาทิตยจะออกจากที่บังขางทิศพายัพ ครั้นบายโมงกับ ๖ บาทจะโมกษบริสุทธิ์หลุดขางทิศอาคเนย คําทายนี้วาที่ตําบลหัววาน แตในกรุงเทพฯ นี้ จะจับเวลาเชา ๔ โมง กับบาทหนึ่งคอนๆ จับทิศพายัพเหมือนกัน แลวจะ หันเรไปขางทิศปจิมแลหรดีแลทักษิณจะจับมากที่สุดสัก ๕ สวน หรือ ๖ สวนเหลือสวนหนึ่ง เมื่อเวลา ๕ โมง ๘ บาท จะเหลืออยูขางทิศอีสานแลอุดร แลวก็จะเรไปคายแลหลุดขางทิศอาคเนยเหมือนกัน ตอในทะเลลงไปในทิศใตโดยอยางใกลทีเดียวถึงประมาณ ๖๐๐๐ เสนเศษ จึงจะไดเห็นจับสิ้นดวง พระอาทิตยมืดมิดอยูนานถึงบาทหนึ่งของนาฬกา คือ ๖ นาที นาฬกากลแตในที่ตางๆ เวลาจับนั้น บาทแลนาทีก็คงไมตองกัน สุริยุปราคาหมดดวงเชนนี้ ในพระราชอาณาจักรแผนดินสยามลวงกาล นานถึง ๕๖๐ ปเศษ จึงจะไดเปนไดเห็นคราวหนึ่งเปนการแปลกประหลาดอยู... 4_edit.indd 91 16/02/2013 15:10:09

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๒ เรื่องการคํานวณสุริยุปราคาหมดดวงนี้ ผูสําเร็จราชการสิงคโปรซึ่งเปนชาวตางประเทศที่ ไดรับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกลาฯ เชิญมาเปนสักขีพยานดวยผูหนึ่งไดบรรยายถึงพระปรีชา สามารถในครั้งนั้นไวดังนี้ สมเด็จพระเจาแผนดินสยามพระองคนี้ คนทั้งหลายยอมทราบกันดีวาพระองคเชี่ยวชาญใน วิทยาศาสตร ทรงใฝพระราชหฤทัยอยางยิ่งในเรื่องสุริยุปราคา อันไดทรงคํานวณไววา จะปรากฏ ขึ้นในวันที่ ๑๘ สิงหาคม และโดยที่เสนศูนยของอุปราคาจะผานมาใกลที่สุด ณ ตําบลหวากอ เปนหมูบานอยูในพระราชอาณาเขตสยามทางฝงทะเลตะวันออกของแหลมมลายู ตรงเสนวิตกันดร (ละติจูด) ๑๑ องศา ๓๘ ลิปดา ทิศเหนือ และเสนทีรฆันดร (ลองติจูด) ๙๙ องศา ๓๙ ลิปดา ทิศ ตะวันออก อยูเกือบชิดเชิงเขาหลวงสูง ๔,๒๓๖ ฟต อันเปนที่บนพื้นโลกซึ่งสุริยุปราคาจะปรากฏหมด ดวงนานที่สุดดวย พระองคตั้งพระราชหฤทัยจะเสด็จพระราชดําเนินไปยังที่นั่น และทรงเลือกสรร สถานที่ประทับในที่ใกลแถบนั้น เพื่อทอดพระเนตรสิ่งอันจะไดปรากฏขึ้นในโลกนี้ จึงเสด็จพรอมดวยพระบรมวงศานุวงศ ขาทูลละอองธุลีพระบาทมุขมาตยมนตรี โดยเสด็จเปน ราชบริพาร เสด็จพระราชดําเนินยังหวากอในตนเดือนสิงหาคม ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งที่ ประทับที่ริมฝงทะเลลงไปทางทิศใต ๒-๓ ไมล ตรงเสนศูนยแหงวิถีดวงอาทิตยและทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาตใหรัฐบาลฝรั่งเศสสงพวกตรวจการวิทยาศาสตร อัน ไดจัดสงมาจากกรุงปารีสมาเฝายังที่นั้นเพื่อดูสุริยุปราคาใหใกลที่สุดและซึ่งสุริยุปราคาจะจับอยูนาน ที่สุดดวย... ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริย แหงพระบรมราชจักรีวงศ โดย นายวัลลภ ไชยพรหม 4_edit.indd 92 16/02/2013 15:10:15

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) จากหลักฐานขางตนแสดงใหเห็นวาทรงมีความมั่นในพระราชหฤทัยตอการคํานวณของ ๙๓ พระองคทาน ซึ่งเปนไปตามหลักการของวิทยาศาสตรสากลเปนอยางยิ่ง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเปนนักดาราศาสตรไทย ทรงการคํานวณการเกิด สุริยุปราคาเต็มดวงไดอยางแมนยําในวันที่ ๑๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ลวงหนา ๒ ป และไดเสด็จ พระราชดําเนินพรอมเชิญทูตฝรั่งเศสและสิงคโปรทอดพระเนตรสุริยุปราคาครั้งนั้น นอกจากนี้ พระปรีชาสามารถของพระองคในดานวิทยาศาสตรนั้น ยังทําใหพระองคไดรับการยกยองเปนสมาชิก กิตติมศักดิ์ของสัตววิทยาสมาคมแหงสหราชอาณาจักรอีกดวย วันที่ ๑๔ เมษายน พ.ศ. ๒๕๒๕ รัฐบาลพลเอกเปรม ติณสูลานนท ประกาศยกยองพระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวเปน “พระบิดาแหงวิทยาศาสตรไทย” และอนุมัติใหวันที่ ๑๘ สิงหาคมของทุกป เปนวันวิทยาศาสตรแหงชาติ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงทอดพระเนตรการเกิดสุริยุปราคา ที่หวากอ 4_edit.indd 93 16/02/2013 15:10:21

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๔ อุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา (ณ หวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ) อุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ ตั้งอยูบนถนนคลอง วาฬ-หวากอ อําเภอเมือง จังหวัดประจวบคีรีขันธ โทรศัพท ๐๓๒ ๖๖๑ ๐๙๘, ๐๓๒ ๖๖๑ ๗๒๖-๗ โทรสาร ๐๓๒ ๖๖๑ ๐๙๘ ทางรถยนต : จากกรุงเทพฯ สามารถเดินทางดวยรถยนตตามทางหลวงของแผนดินหมายเลข ๓๕ (สายธนบุรี-ปากทอ) ผานจังหวัดสมุทรสาคร แลวเลี้ยวซายสูทางหลวงของแผนดิน หมายเลข ๔ (ถนนเพชรเกษม) ผานจังหวัดเพชรบุรี และอําเภอหัวหิน มุงสูจังหวัดประจวบคีรีขันธ รวมระยะ ทาง ๒๘๑ กิโลเมตร หรือเดินทางจากกรุงเทพฯ ทางสายพุทธมณฑล ผานจังหวัดนครปฐม ราชบุรี แลวมุงสูจังหวัดประจวบคีรีขันธ รวมระยะทาง ๓๒๐ กิโลเมตร จากนั้นเดินทางตอไปยังอุทยาน วิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ ซึ่งอยูหางตัวจังหวัดไปทางทิศใต ประมาณ ๑๐ กิโลเมตร นอกจากนี้ ยังสามารถเดินทางโดยรถโดยสารประจําทางสายกรุงเทพฯ-หัวหิน-ประจวบคีรีขันธ จาก สถานีขนสงสายใต ทางรถไฟ : จากสถานีรถไฟกรุงเทพฯ ถึงจังหวัดประจวบคีรีขันธ ในระหวางป พ.ศ. ๒๕๓๒-๒๕๓๗ กระทรวงศึกษาธิการไดดําเนินการโครงการอุทยาน วิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ ตามมติคณะรัฐมนตรี โดยการเวนคืน พื้นที่สําคัญทางประวัติศาสตร เพื่อจัดสรางอนุสรณสถานแดพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัวในการเสด็จทรงทอดพระเนตรสุริยุปราคาเต็มดวงเมื่อวันที่ ๑๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ จํานวน ประมาณ ๕๐๐ ไร ซึ่งกระทรวงศึกษาธิการประกาศให “อุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวา กอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ” เมื่อวันที่ ๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๓๖ เปนสถานศึกษาที่ดําเนินงานเผย แพรความรูดานวิทยาศาสตรแกนักเรียนและประชาชน 4_edit.indd 94 16/02/2013 15:10:23

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๕ 4_edit.indd 95 16/02/2013 15:10:27

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๖ จากความสําเร็จของการดําเนินงานศูนยวิทยาศาสตรเพื่อการศึกษาทุกแหงและอุทยาน วิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ กอปรกับขอจํากัดของศูนยวิทยาศาสตร เพื่อการศึกษาขนาด ใหญที่ตั้งอยูในเขตกรุงเทพมหานคร ซึ่งทําใหนักเรียน นักศึกษา เยาวชน และประชาชนทั่วประเทศ จําเปนตองเดินทางเขาไปยังกรุงเทพมหานคร เพื่อการเรียนรูและการเพิ่มพูนประสบการณ ดาน วิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่งแวดลอม อันสงผลตอการสูญเสียเวลาและคาใชจายในการเดินทาง ดัง นั้น ในป พ.ศ. ๒๕๔๗ คณะรัฐมนตรีจึงไดเห็นชอบใหกระทรวงศึกษาธิการ โดยสํานักบริหารงานการ ศึกษานอกโรงเรียน ปจจุบันคือ สํานักงานสงเสริมการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัย (กรมการศึกษานอกโรงเรียนเดิม) เปนหนวยงามหลักรับผิดชอบ ซึ่งสอดคลองกับแผนกลยุทธดาน วิทยาศาสตรและเทคโนโลยีแหงชาติ (พ.ศ. ๒๕๔๗-๒๕๕๖) อุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวอกอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ มีอํานาจหนาที่ ดังนี้ ๑. ปลูกฝงความสํานึกในพระมหากรุณาธิคุณ และความภาคภูมิใจในพระอัจฉริยภาพแหง องคพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ในฐานะพระมหากษัตริยไทยที่ไดทรงบุกเบิกงาน ดาราศาสตรและวิทยาศาสตรไทย ๒. จัดและบริการกิจกรรมการเรียนรูดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่งแวดลอม ๓. พัฒนาครู อาจารย และบุคลากรทางการศึกษา ดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่ง แวดลอม ๔. เผยแพรและบริการรูปแบบกิจกรรมการเรียนรู และสื่อดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยีและ สิ่งแวดลอม ๕. ศึกษา คนควา วิจัย และพัฒนาดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่งแวดลอม ไดแก วิทยาศาสตรทางทะเล ธรรมชาติวิทยา ดาราศาสตรและเทคโนโลยีที่เหมาะสม ๖. สงเสริม สนับสนุน และประสานงานกับบุคคล หนวยงานในการจัดกิจกรรมการเรียนรู ดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่งแวดลอม ๗. สงเสริมและพัฒนาอุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ ใหเปนแหลงทองเที่ยว ๘. ปฏิบัติงานอื่นๆ ตามที่ไดรับมอบหมาย ศูนยวิทยาศาสตรเพื่อการศึกษาจังหวัด มีอํานาจหนาที่ ดังนี้ ๑. จัดและบริการกิจกรรมการเรียนรูดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่งแวดลอม ๒. ศึกษา คนควา วิจัยและพัฒนารูปแบบ กิจกรรม หลักสูตร สื่อ และการเรียนรูดาน วิทยาศาสตร เทคโนโลยีและสิ่งแวดลอม ๓. เผยแพรและบริการรูปแบบ กิจกรรมการเรียนรู และสื่อดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยี และสิ่งแวดลอม อุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ คณะรัฐมนตรีมีมติให ดําเนินการโครงการอุทยานวิทยาศาสตรพระจอมเกลา ณ หวากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ เมื่อป พ.ศ. ๒๕๓๒ เพื่อเทิดพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ผูทรงเปน “พระบิดาแหง 4_edit.indd 96 16/02/2013 15:10:29

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๗ วิทยาศาสตรไทย” และสนองนโยบายการกระจายโอกาสในการเรียนรูดานวิทยาศาสตร เทคโนโลยี ดาราศาสตรและอวกาศ และดานสิ่งแวดลอม ใหแกนักเรียน นักศึกษา เยาวชน และประชาชนทั่ว ประเทศ โดยเฉพาะเด็กและเยาวชนในเขตภาคใตและภาคกลาง กระทรวงศึกษาธิการประกาศจัด ตั้งเปนสถานศึกษาสังกัดกรมการศึกษานอกโรงเรียน เมื่อวันที่ ๑๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๓๖ พระบรมราชานุสาวรียพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ประดิษฐาน ณ บริเวณที่เคย เปนคายหลวงหวากอ เมื่อป พ.ศ. ๒๔๑๑ ในวันที่ ๑๘ สิงหาคม ประชาชนในจังหวัดประจวบคีรีขันธ จะจัดพิธีถวายสักการะ พรอมทั้งจัดกิจกรรมทางวิทยาศาสตรเปนประจําทุกป อาคารที่พรอมใหบริการเปนฐานการเรียนรูและจัดกิจกรรมการเรียนรูตางๆ ไดแก ๑. พระบรมราชานุสาวรียพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ๒. อาคารดาราศาสตรและอวกาศ ประกอบดวยอาคาร ๓ หลังที่เชื่อมตอกัน คือ อาคารพัน ทิวาทิต อาคารพันพินิจจันทรา และอาคารดาราทัศนีย โดยมีฐานการเรียนรูตางๆ คือ บันทึกเกียรติยศ โลกอนาคต เทคโนโลยีเพื่ออาชีพ โลกของเด็ก ฟากฟา ณ หวากอ พระบิดาแหงวิทยาศาสตร มนุษย กับดวงดาว พระมหากษัตริยราชวงศไทยกับดาราศาสตร รวมใจชาวประจวบคีรีขันธ ความเปนไป ในจักรวาลและเทคโนโลยีอวกาศ และเอกภพ ๓. หอดูดาว ๔. พิพิธภัณฑสัตวนํ้า โดยแบงพื้นที่ภายในเปน ๖ สวน คือ สวนอัศจรรยโลกสีคราม สวน จากขุนเขาสูสายนํ้า สวนสีสันแหงทองทะเล สวนเปดโลกใตทะเล สวนพิพิธภัณฑสัตวนํ้า และสวน กิจกรรมปฏิบัติการ ๕. ฐานระบบนิเวศชายฝง ๖. ฐานนกและแมลง ๗. ฐานพลังงาน ๘. ฐานวิวัฒนาการคมนาคมและขนสง ๙. ฐานพระบิดาวิทยาศาสตรไทย ๑๐. ฐานเปดโลก ๑๑. ฐานหมูบานวิทยาศาตร ๑๒. ฐานทรัพยจากแผนดิน ๑๓. ฐานวิทยาศาสตรปฏิบัติการ ๑๔. ฐานอุตุนิยมวิทยา ๑๕. ฐานทะเลทราย ๑๖. ฐานธรณีวิทยา ๑๗. คายพักแรมของเยาวชน ซึ่งมีที่พักที่สะอาด บรรยากาศติดทะเล สามารถรองรับผูสนใจ ไดประมาณครั้งละ ๑๒๐-๒๐๐ คน มีทั้งที่พักแบบหองพักรวม (แยกชาย-หญิง) และที่พักแบบเต็นท สวนหองนํ้าอยูนอกหองพักหลังอาคารพัก 4_edit.indd 97 16/02/2013 15:10:31

พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๘ 4_edit.indd 98 16/02/2013 15:10:35