พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๙๙ สถานที่สําคัญ พระราชวังในรัชกาลที่ ๔ รัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรงสรางพระราชวังและตําหนักที่เสด็จประพาสขึ้นหลายแหงทั้งที่ในกรุงเทพฯ และในหัวเมือง เพราะมีประเพณีการเสด็จแปรพระราชสํานักไปประทับแรม ณ ที่ประพาสขึ้น ประเพณีแปรพระราชสํานักครั้งกรุงศรีอยุธยาเปนราชธานี มีพระราชวังเปนที่สําหรับพระเจา แผนดินเสด็จประพาส ๙ แหง คือ ในจังหวัดพระนครฯ มีพระตําหนักนครหลวงแหง ๑ พระ ตําหนักที่ทาเจาสนุกแหง ๑ พระราชวังบางปะอินแหง ๑ ตามหัวเมืองมีพระราชวังในแขวงจังหวัด พระพุทธบาทที่ทายพิกุลแหง ๑ พระตําหนักที่ธารเกษมแหง ๑ ในแขวงจังหวัดลพบุรีมีพระราชวัง ที่ในเมืองแหง ๑ พระตําหนักที่ทะเลชุบศรแหง ๑ ในแขวงจังหวัดเพชรบุรี มีพระราชวังที่ในเมือง แหง ๑ พระตําหนักที่ปากนํ้าบางตะบูนแหง ๑ สมัยกรุงรัตนโกสินทรเปนราชธานี รัชกาลที่ ๑ มีการทัพศึกตองเสด็จไปทําสงครามเนืองๆ เวลาวางเวนการสงครามก็ทรงสรางพระนคร ถึงรัชกาลที่ ๒ รัชกาลที่ ๓ ไมมีการสงครามที่ตอง เสด็จพระราชดําเนิน การสรางพระนครก็ยังมีตออีกประการ ๑ พระราชวังที่พระเจาแผนดินครั้ง กรุงศรีอยุธยาเสด็จประพาส เมื่อยายราชธานีลงมาตั้งขางใต เปนที่หางไกลไปมาไมสะดวกเหมือน ครั้งกรุงเกา ในรัชกาลที่ ๒ ที่ ๓ จึงมักเสด็จประพาสแตที่ใกลๆ ไปมาถึงกรุงเทพฯ ไดในวันเดียวเชน เมืองปทุมธานี และเมืองสมุทรปราการ เปนตน รัชกาลที่ ๔ มีการเปลี่ยนแปลงโดยมูลเหตุ ๒ ประการ คือ ประการที่ ๑ เมื่อพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงผนวชอยูในรัชกาลที่ ๓ ไดเคยเสด็จไปเที่ยวธุดงคตามหัวเมืองหลาย มณฑล พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ก็ไดเคยเสด็จไปเที่ยวประพาสตามหัวเมืองเนืองๆ ทรงประจักษแจงแกพระปรีชาญาณวา การเสด็จประพาสหัวเมืองเปนประโยชนแกราชการบาน เมือง ดวยสามารถจะทรงทราบกิจสุขทุกขของไพรฟาขาแผนดินไดกวางขวาง อีกประการ ๑ เมื่อ ถึงรัชกาลที่ ๔ มีเรือกลไฟใชเปนพาหนะจะไปมาไกลไดเร็วกวาแตกอน ดวยเหตุ ๒ ประการที่กลาว วา จึงทรงสรางพระราชวังและตําหนักที่ประพาส ณ ที่ตางๆ พระราชวังที่สรางในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงสรางที่ในกรุงเทพฯ ๓ แหง คือ พระราชวังปทุมวัน แหง ๑ พระราชวังนันทอุทยานแหง ๑ พระราชวังสราญรมยแหง ๑ ทรงสรางตามหัวเมือง ๗ แหง คือ ที่เมืองสมุทรปราการแหง ๑ ที่บางปะอินในแขวงกรุงเกาแหง ๑ วังจันทรเกษมในกรุงเกาแหง ๑ ที่ทายพิกุลเขาพระพุทธบาทแหง ๑ พระนารายณราชนิเวศน ณ เมืองลพบุรี แหง ๑ พระนครปฐม ในแขวงเมืองนครไชยศรีแหง ๑ พระนครคีรี ณ เมืองเพชรบุรีแหง ๑ พระบาทสมเด็จพระปนเกลา เจาอยูหัว ทรงสรางพระราชวังใหมในกรุงเทพฯ แหง ๑ ทรงสรางตําหนักที่ประพาส ณ ตําบลสีทา ในแขวงเมืองสระบุรีแหง ๑ 4_edit.indd 99 16/02/2013 15:10:37
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๐ พระราชวังสระปทุมวัน สรางที่นาหลวงทุงบางกะป ริมคลองแสนแสบฝงใต ที่นาตําบลนี้มี บัวหลวงมากแตกอน จึงโปรดฯ ใหขุดสระแตงที่และสรางวังนอยเปนที่ประพาสแหง ๑ ที่พระราชวัง สระปทุม ตอมาพระราชทานเปนวังสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟากรมขุนเพชรบูรณอินทราไชย พระราชวังนันทอุทยาน สรางทางจังหวัดธนบุรี ในที่สวนริมคลองมอญขางฝงเหนือ เหตุ ที่ทรงสรางพระราชวังนันทอุทยาน เพราะทรงปรารภวา ถาพระองคเสด็จสวรรคตและพระบาท สมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวไดทรงรับรัชทายาท พระเจาลูกเธอซึ่งยังทรงพระเยาว และเจาจอม มารดาอยูในพระบรมมหาราชวังจะกีดขวาง จึงโปรดฯ ใหซื้อสวนสรางพระราชวังนันทอุทานทํา เปนที่เสด็จประพาส โดยจํานงพระราชหฤทัยใหเปนที่ประทับของพระเจาลูกเธอกับเจาจอมมารดา ในเวลาพระองคเสด็จลวงลับแลว แตพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวสวรรคตเสียกอน จึง พระราชทานที่นันทอุทยานกับทั้งพระที่นั่งซึ่งทรงสรางในที่นั้นแกพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว สวนตําหนักขางในซึ่งเตรียมไวจะใหเปนที่พระเจาลูกเธอเสด็จอยูกับเจาจอมมารดา โปรดฯ ใหรื้อไปสรางเปนตําหนักตามวังพระเจาลูกเธอ พระราชวังเมืองสมุทรปราการ สรางที่ริมแมนํ้าฝงตะวันออก (ตอมาเปนสถานีรถไฟ) ถึง รัชกาลที่ ๕ พระราชทานใหเปนที่ใชราชการ ไดเปนสถานีโทรเลข แตพระที่นั่งและเรือนโรงตางๆ สรางดวยไม จึงไมเหลืออนุสรณไวในปจจุบัน พระราชวังบางปะอิน พระเจาปราสาททองทรงสรางเปนที่พระเจาแผนดินเสด็จประพาส เมืองครั้งกรุงศรีอยุธยาเปนราชธานี ครั้นเสียกรุงเกาแกพมาขาศึกก็ทิ้งรางมาจนถึงรัชกาลที่ ๔ จึง กลับเปนที่เสด็จประพาสอีก พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหสรางพระที่นั่งขึ้น องค ๑ ตรงที่สรางพระที่นั่งวโรภาศพิมาน พระราชทานนามวา พระที่นั่งไอสวรรยทิพยอาสน ตาม นามที่พระเจาปราสาททองทรงสรางไวแตเดิม มีตําหนักฝายในหลัง ๑ และสรางพลับพลาสําหรับ เสด็จประพาสไรแตงที่เกาะนอกอีกหลัง ๑ ถึงรัชกาลที่ ๕ จึงทรงสรางพระราชวังอันปรากฏอยูบัดนี้ พระราชวังจันทรเกษม สมเด็จพระนเรศวรมหาราชทรงสรางเมืองเสด็จดํารงพระยศเปน พระยุพราช แลวเปนที่ประทับของพระมหาอุปราช ตอมาในสมัยกรุงศรีอยุธยาเปนราชธานีไฟไหม ในรัชกาลพระเจาบรมโกษฐครั้ง ๑ เมื่อเสียกรุงเกา ถูกขาศึกเผาอีกครั้ง ๑ จึงเปนวังรางมานานจน รัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหสรางเปนที่ประทับเวลาเสด็จประพาส กรุงเกา ในรัชกาลที่ ๕ ไดเสด็จประทับที่พระราชวังจันทรเกษมตอมา จนสรางพระราชวังที่บางปะอิน จึงพระราชทานวังจันทรเกษมใหเปนที่วาการมณฑลอยุธยา พระราชวังทายพิกุลที่เขาพระพุทธบาท พระเจาทรงธรรมทรงสรางพรอมกับบริเวณวัด พระพุทธบาทเปนที่ประทับเวลาเสด็จขึ้นไปนมัสการรอยพระพุทธบาท ของเดิมยังเหลืออยูแตกําแพง วัง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหสรางพระตําหนัก และเรือนราชบริพารขึ้นใน บริเวณพระราชวังนั้น เปนเครื่องขัดแตะถือปูนบาง เครื่องไมบาง 4_edit.indd 100 16/02/2013 15:10:39
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๑ พระนารายณราชนิเวศน เมืองลพบุรี มีมาแตครั้งเมืองลพบุรีเปนราชธานี สมเด็จพระ นารายณมหาราชทรงสรางใหมตรงที่วังเดิม แตพระราชมณเฑียรและสถานที่ตางๆ ซึ่งสรางครั้ง สมเด็จพระนารายณมหาราช ชํารุดปรักหักพังเสียโดยมากเพราะทิ้งรางมาแตเสียกรุงเกา พระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหสรางซอมแซมสิ่งซึ่งยังจะใชได เชน ประตู และกําแพงวัง เปนตน สวนพระราชมณเฑียรของเกา ทรงสรางแตพระที่นั่งจันทรพิศาลองค ๑ นอกนั้นทรงสราง พระที่นั่งเสด็จประทับ และตําหนักในเปนของใหมทั้งหมด แตของเดิมที่สรางยังรักษาไว พระนครคีรี เมืองเพชรบุรี สรางบนยอดเขามหาสวรรค เปนที่ประทับเวลาเสด็จประพาส เมืองเพชรบุรี ไดเสด็จประทับหลายคราว ทั้งในรัชกาลที่ ๔ และรัชกาลที่ ๕ ในรัชกาลที่ ๕ ไดโปรดฯ ใหซอมแซมใหมหมดครั้งหนึ่ง พระบวรราชวังใหมในกรุงเทพฯ พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหสรางที่ ริมคลองคูเมืองเดิม ทางฝงเหนือพระบวรราชวัง ตรงที่โรงกษาปณสิทธิการ เหตุที่จะสรางวังใหม มีเรื่องเลาวาเดิมพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวทรงสรางพระที่นั่งเกงจีนขึ้นเปนที่ประทับ ในพระบวรราชวัง ครั้นเสด็จไปประทับที่พระที่นั่งเกงประชวรเสาะแสะไมมีเวลาปกติ จีนแสถวาย พยากรณวา พระที่นั่งเกง ปลูกปดฮวงจุยเปนอัปมงคล จึงโปรดฯ ใหหาที่แลวรื้อพระที่นั่งเกงไปปลูก วังใหม หมายจะเสด็จไปประทับสําราญพระราชอิริยาบถ ณ ที่นั้น การยังไมทันจะสําเร็จดังพระราช ประสงคพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคต พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัว โปรดฯ ใหแบงปนที่พระบวรราชวังใหมเปนที่วังของพระองคเจาภาณุมาศ พระองคเจาเบญจางค พระองคเจายุคุนธร พระองคเจากระจาง พระเจาลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ๔ พระองค พระองคเจาภาณุมาศกับพระองคเจาเบญจางคไดประทับอยูที่พระที่นั่งเกงองคละครึ่ง เจานายทั้ง ๔ พระองคสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ ที่พระบวรราชวังใหมก็เปนที่วาง เมื่อจะสรางโรง กษาปณสิทธิการ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงปรารภเสียดายพระที่นั่งเกงของ พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวเพราะไดทรงสรางโดยฝมือชางอยางประณีต จึงโปรดฯ ให รื้อไปปลูกไวในพระราชวังดุสิต เปนที่พักของพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว พระบวรราชวังสีทาที่สระบุรี พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวทรงสรางที่ริมลํา แมนํ้าสักฝงตะวันตก ณ ตําบลบานทาในแขวงเมืองสระบุรี สรางคราวเดียวกับเมื่อพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงสรางพระนารายณราชนิเวศนที่เมืองลพบุรี มูลเหตุเกิดแตคราวหาที่ สรางราชธานีสําหรับเวลาสงคราม ไดโปรดฯ ใหพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวเสด็จขึ้นไป ตรวจเมืองนครราชสีมา ทรงเห็นภูมิลําเนากันดารนํ้าไมเหมาะมาโปรดฯ ที่เขาดอกในแขวงเมือง สระบุรีวาเหมือนเปนปอมอยูโดยธรรมดา จึงทรงสรางที่ประทับขึ้น ณ ตําบลบานสีทา อันอาจไปมา ถึงเขาดอกไดสะดวก แลวเสด็จไปประทับ ณ ที่นั้นเพื่อตกแตงเขาดอกไวเปนปอมปราการ สําหรับ ตอสูกับขาศึกแหงหนึ่ง ไดเสด็จไปประพาสที่วังสีทาเนืองๆ จนตลอดพระชนมายุ แตวังนั้นลวน สรางเปนเครื่องไม ครั้นพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคตแลว พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหรื้อตําหนักลงมาสรางวังพระราชทานพระเจาลูกเธอในพระบาท สมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว 4_edit.indd 101 16/02/2013 15:10:40
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๒ วังเจานายสรางในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว มีพระเจาลูกเธอประสูติกอนเสด็จเถลิงถวัลยราช สมบัติ ๒ พระองค ทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศพระองค ๑ กรมหมื่นวิษณุนารถนิภา ธร พระองค ๑ เจาจอมมารดาเปนธิดาพระอินทรอภัย โอรสของพระเจากรุงธนบุรี เมื่อพระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงผนวชอยูในรัชกาลที่ ๓ กรมหมื่นมเหศวรฯ ตามเสด็จไปอยูวัด บวรนิเวศ ประชวรพระโรคเรื้อรัง เวลานั้นพระอินทรอภัยสิ้นชีพเสียแลว พระองศนรินทรพี่ชาย พระอินทรอภัยจึงรับพระองคไปรักษาพยาบาล ดวยพระพงศนรินทรเปนจางวางหมออยูในรัชกาล ที่ ๓ กรมหมื่นมเหศวรฯ ไดเสด็จไปประทับอยูที่บานพระพงศนรินทรอยูริมคลองบางลําพู ตรงเชิง สะพานนรรัตนทางฝงเหนือเคียงกันกับบานพระอินทรอภัย จนทรงพระเจริญเปนหนุม พระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเกรงวา กรมหมื่นมเหศวรฯ เสด็จอยูที่บานพระพงศนรินทรตอ ไปจะกีดกันครอบครัวของพระพงศนรินทร จึงดํารัสวานพระพงศนรินทรใหชวยหาซื้อที่สรางวัง กรมหมื่นมเหศวรฯ พระพงศนรินทรซื้อไดที่สวนใกลวัดบวรนิเวศ อยูริมคลองบางลําพูฝงเหนือ ไม หางจากบานพระพงศนรินทรนัก พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหปลูกตําหนัก ประทานกรมหมื่นมเหศวรฯ และกรมหมื่นวิษณุนารถฯ เสด็จอยูดวยกันตลอดรัชกาลที่ ๓ ถึงรัชกาล ที่ ๔ จึงโปรดฯ ใหสรางวังพระราชทานกรมหมื่นมเหศวรฯ และกรมหมื่นวิษณุนารถเปนวังพระเจา ลูกยาเธอ สรางชั้นแรกในรัชกาลที่ ๕ มี ๒ วัง วังกรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศ อยูริมคลองบางลําพูฝงเหนือ เดิมเปนที่บานพระพงศนรินทร กับบานพระอินทรอภัย คุณตาของกรมหมื่นมเหศวรฯ ถึงรัชกาลที่ ๔ มีแตวงศวารอยู พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหซื้อสรางเปนวังกรมหมื่นมเหศวรฯ เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมใน รัชกาลที่ ๔ พระองคเจาและหมอมเจาในกรมอยูตอมาจนถึงเชื้อสาย วังกรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร อยูริมคลองบางลําพูฝงเหนือ คือ ที่ซึ่งพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหกรมหมื่นมเหศวรฯ กับกรมหมื่นวิษณุนารถฯ ประทับอยูเมื่อ ในรัชกาลที่ ๓ ถึงรัชกาลที่ ๔ โปรดฯ ใหสรางเปนวังกรมหมื่นวิษณุนารถนิภาธร เสด็จอยูมาจน สิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ พระองคเจาและหมอมเจาในกรมอยูตอมาจนถึงเชื้อสาย พระเจาลูกยาเธอในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ซึ่งประสูติเมื่อเสด็จเถลิง ถวัลยราชสมบัติแลว ลวนทรงพระเยาวไมทันไดออกวังในรัชกาลที่ ๔ แตพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงจัดซื้อที่ดินสําหรับจะสรางวังพระเจาลูกยาเธอที่เปนชั้นใหญและชั้น กลางหลายพระองค ไดลงมือสรางตําหนักแตในรัชกาลที่ ๔ ยังมิไดลงมือสรางบาง ที่วังที่ไดกะไวใน รัชกาลที่ ๔ บางแหงเปลี่ยนไป แตสรางวังใหมในที่ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระราชทานไวนั้นโดยมาก คือ 4_edit.indd 102 16/02/2013 15:10:42
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๓ ๑. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เดิมไดพระราชทานที่ใหสรางวังที่บาน เจาพระยาพลเทพ (หลง) ที่ริมคลองคูเมืองเดิมฟากใต ตรงปลายถนนอัษฎางคตอกับถนนจักรเพชร พระราชดําริดูเหมือนจะโปรดฯ ใหสรางวังสมเด็จเจาฟากรมพระจักรพรรดิพงศและวังสมเด็จเจาฟา พระยาภาณุพันธุวงศวรเดชติดตอกันไปกับวังนี้ แตยังไมไดสรางวัง เปนแตใหขาในกรมไปอยูรักษา ที่นั้น เพราะพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหัวเสด็จอยูประจําใกลพระองคพระราชทานตําหนักสวนกุหลาบที่ในพระบรมมหาราชวังใหเปนที่ ประทับ ตอมาพระราชทานพระราชวังนันทอุทยานอีกแหงหนึ่งก็เปนแตอยางที่ประพาสหาไดประทับ อยูประจําไม ครั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติพระราชทาน ที่บานเจาพระยาพลเทพ (หลง) ซึ่งไดกะไววาจะสรางวังแตเดิมนั้น แกพระยาพิชัยสงคราม (อํ่า) อัน เปนปลัดกรมขาหลวงเดิม โดยไดอยูรักษาที่นั้นมาแตรัชกาลที่ ๔ ๒. พระเจาลูกเธอ พระองคเจาไดพระราชทานที่ใหสรางวังที่มุมถนนเจริญกรุงฟากเหนือ ตอกับถนนมหาชัย แตพระองคเจาเสวตวรลาภ สิ้นพระชนมเสียกอนแตยังทรงพระเยาว หาทันได สรางวังไม ถึงรัชกาลที่ ๕ แบงสรางโรงหวยตอนหนึ่ง พระราชทานเปนวังพระวรวงศเธอ พระองค เจาอลังการตอนหนึ่ง ตอมาพระองคเจาอลังการยายไปอยูที่อื่นและเลิกอากรหวย ที่ก็กลับคืนเปน ของหลวง ๓. กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ สรางวังใหม ๔. กรมหลวงพิชิตปรีชากร สรางวังใหม ๕. กรมหลวงอดิศรอุดมเดช สรางวังใหมในที่วังเกา ๖. กรมหมื่นภูธเรศธํารงศักดิ์ สรางวังใหมในที่วังเกา ๗. กรมหลวงประจักษศิลปาคม ไดพระราชทานวังเกา ๘. กรมหลวงพรหมวรานุรักษ สรางวังใหมในที่วังเกา ๙. กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร สรางวังใหมในที่วังเกา ๑๐. สมเด็จเจาฟากรมพระจักรพรรดิพงศ โปรดฯ ใหเสด็จประทับ ณ พระราชวังเดิม ๑๑. พระองคเจาอุณากรรณอนันตนรไชย สรางวังใหม แตวังยังไมทันแลว สิ้นพระชนมเสีย กอน ที่วังนั้นเปนวังสมเด็จกรมพระยาเทววงศวโรปการตอมา ๑๒. กรมหมื่นทวกรวงศประวัติ ไดพระราชทานวังเกาแลวสรางวังใหม ๑๓. กรมขุนสิริธัชสังกาศ สรางวังใหม ๑๔. กรมหลวงสรรพศาสตรศุภกิจ สรางวังใหม ๑๕. กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค ไดพระราชทานที่ริมประตูสําราญราษฎรใตวัดเทพธิดา ตรงกับวังกรมหลวงพรหมวรานุรักษ ขามฟากถนนบํารุงเมือง แตเสด็จประทับอยูกับวังกรมหลวง พิชิตปรีชากร ตอมาเสด็จไปสําเร็จราชการมณฑลอีสาน ประทับอยู ณ เมืองอุบลฯ หลายป ครั้น เสด็จกลับมาไดดํารงตําแหนงเสนาบดีในกระทรวงวังประทับอยูที่ตําหนักในบริเวณพระราชวังดุสิต จนตลอดพระชนมายุหาไดสรางวังใหมไว 4_edit.indd 103 16/02/2013 15:10:44
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๔ ๑๖. พระองคเจากาพยกนกรัตน สรางวังใหม ๑๗. สมเด็จกรมพระยาเทวะวงศวโรปการ ไดพระราชทานวังเกาแลวสรางวังใหม ๑๘. สมเด็จเจาฟากรมพระยาภาณุพันธุวงศวรเดช สรางวังใหมในที่วังเกา ๑๙. สมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรส สรางวังใหม ๒๐. กรมพระสมมตอมรพันธุ สรางวังใหม พระเจาลูกยาเธอชั้นใหญและชั้นกลางที่ไดพระราชทานที่วังเมื่อรัชกาลที่ ๔ เพียงนี้ นอกจาก เปนชั้นเล็ก เมื่อสิ้นรัชกาลที่ ๔ ยังทรงพระเยาวนัก มาไดพระราชทานที่วังในรัชกาลที่ ๕ คือ ๒๑. กรมหมื่นวิวิชวรรณปรีชา สรางวังใหม ๒๒. กรมหมื่นพงศาดิศรมหิป สรางวังใหม ๒๓. กรมพระนราธิปประพันธพงศ สรางวังใหม ๒๔. กรมพระยาดํารงราชานุภาพ สรางวังใหม ๒๕. พระองคเจาศรีเสาวภางค ไดพระราชทานที่บานเจาเขมรที่เชิงสะพานดํารงสถิตฟาก ตะวันออก แตสิ้นพระชนมเสียกอนไมทันสรางวัง ๒๖. กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา สรางวังใหม ๒๗. สมเด็จเจาฟากรมพระนริศรานุวัดติวงศ ไดพระราชทานวังเกา คือ วังริมทาพระถนน หนาพระลาน ที่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวไดเสด็จประทับอยูแตกอน ๒๘. กรมขุนมรุพงศสิริพัฒน สรางวังใหม ๒๙. กรมหลวงสวัสดิวัตนวิศิษฐ สรางวังใหม ๓๐. กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย สรางวังใหม รวมจํานวนวังพระเจาลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๔ ที่ทรงสรางในวังใหม ๑๘ วัง สรางในที่วังเกา ๕ วัง เปน ๒๓ วัง ไดแสดงพรรณนาถึงวังกรมหมื่นมเหศวรฯ วังกรมหมื่นวิษณุนารถฯ มาแลว ๒ วัง วังกรมพระนเรศรวรฤทธิ์ อยูริมแมนํ้าเหนือพระราชวังบวรฯ หลังวังออกถนนพระอาทิตย เดิมเปนที่บานของเจาพระยามหาโยธา (ทอเรีย) ปูของเจาจอมมารดากลิ่นเจาพระยามหาโยธา ได ทําพินัยกรรมทําถวายแตยังทรงพระเยาว จึงโปรดฯ ใหสรางวัง ณ ที่นี้ วังกรมหลวงพิชิตปรีชากร อยูริมถนนมหาชัยตอวังบูรพาภิรมยทางดานเหนือมาจนถนน เจริญกรุง สมเด็จเจาพระยารมมหาศรีสุริยวงศรับเปนธุระเลือกหาที่และสรางวังแตในรัชกาลที่ ๔ ดวยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงมอบกรมหลวงพิชิตฯ ใหเปนหลานของทานกรม หลวงพิชิตฯ ประทับอยูที่วังนี้ตลอดพระชนมมายุ และหมอมเจาในกรมอยูตอมา วังกรมหลวงอดิศรอุดมเดช ในรัชกาลที่ ๔ ไดทรงฃื้อที่บานเจาพระยาธรรมา (เสือ) ที่บาง ลําพู อยูตรงตลาดยอดกะจะสรางวังกรมหลวงอดิศรฯ และเขาใจวาวังกรมหมื่นทิวากรฯ ซึ่งรวม เจาจอมมารดาเดียวกัน แตยังไมทันไดสรางวังถึงรัชกาลที่ ๕ พระราชทานที่วังกรมหมื่นเชษฐาธิเบศ คือ วังที่ ๑ และวังทายพระเชตุพน ซึ่งวางอยูแกกรมหลวงอดิศรฯ และโปรดฯ ใหสรางตําหนักใหม พระราชทานกรมหลวงอดิศรฯ กรมหลวงอดิศรฯ เสด็จอยูวังนี้แตตอมาจึงยายวังไปสรางใหมริม แมนํ้าที่ถนนพระอาทิตย 4_edit.indd 104 16/02/2013 15:10:46
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๕ วังกรมหมื่นภูธเรศธํารงศักดิ์ เดิมเปนวังกรมหลวงสรรพศิลปปรีชา คือ วังริมสะพานชางโรง สีเหนือ กรมหลวงสรรพศิลปปรีชาสิ้นพระชนม ที่วางอยู พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระราชทานใหเปนวังกรมหมื่นภูธเรศฯ โปรดฯ ใหรื้อตําหนักขางในที่พระราชวังนันทอุทยานมา หมูหนึ่ง สรางเปนตําหนัก กรมหมื่นภูธเรศฯ ประทับอยูวังนี้จนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ หมอม เจาในกรมอยูตอมาจนทรงซื้อสรางตึก และตัดเปนถนนแพรงภูธร บัดนี้ วังกรมหลวงพรหมวรานุรักษ อยูถนนบํารุงเมืองฟากใต ตรงตอกับถนนที่ใกลประตู สําราญราษฎร พื้นที่เดิมเปนวังกรมหมื่นภูบาลบริรักษทั้งวัง กับวังพระองคเจาเกยูรดวยกึ่งหนึ่ง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงซื้อพระราชทานกรมหลวงพรหมฯ และโปรดฯ ใหรื้อ ตําหนักที่พระราชวังนันทอุทยานมาสรางเปนตําหนัก กรมหลวงพรหมฯ เสด็จอยูวังนี้ ตอมาจึงยาย ไปประทับที่วังถนนพระราม ๑ วังกรมหมื่นราชภักดิ์สโมสร อยูริมถนนบํารุงเมืองฟากใต ตอวังกรมหลวงพรหมวรานุรักษมา ทางตะวันตกที่เดิม เปนวังกรมขุนวรจักรธรานุภาพครึ่งวังกับวังพระองคเจาเกยูรครึ่งวัง พระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงซื้อพระราชทานกรมหมื่นราชศักดิ์ฯ และโปรดฯ ใหรื้อตําหนัก ที่พระราชวังนันทอุทยานมาสรางเปนตําหนักดวย วังกรมหมื่นทิวากรวงศประวัติ เดิมกรมหมื่นทิวากรฯ ไดพระราชทานวังเกาคือวังที่ ๒ แถว ทายวัดพระเชตุพนที่พระองคเจาลํายองเสด็จอยูกอน แตเสด็จอยูวังกรมหลวงอดิศรอุดมเดชหาได สรางวังไม ภายหลังจึงไปทรงซื้อที่สรางวังริมแมนํ้า ณ ตําบลสามเสน ขางเหนือวัดสมเกลี้ยงประทับ อยูในวังนั้นตอมาจนตลอดพระชนมายุ วังกรมขุนสิริรัชสังกาศ อยูริมถนนบํารุงเมืองฟากใต ตอวังกรมหมื่นราชศักดิ์สโมสรมาทาง ตะวันตกจนถึงคลองวัดสุทัศนเดิมเปนที่บานพระยาเทพอรชุน พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจา อยูหัว ทรงซื้อพระราชทานกรมขุนสิริธัชสังกาศ และโปรดฯ ใหรื้อตําหนักที่พระราชวังนันทอุทยาน มาสรางเปนตําหนักกรมขุนสิริรัชฯ เสด็จอยูวังนี้จนตลอดพระชนมายุ หมอมเจาอุปพัทธพงศ หมอม เจาชายใหญไดรับมรดกอยูตอมา วังกรมหลวงสรรพศาสตรศุภกิจ อยูริมถนนบานตะนาวฟากตะวันตก พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหซื้อพระราชทานกรมหลวงสรรพศาสตรฯ เสด็จอยูมาจนตลอด พระชนมายุ วังพระองคเจากาพยกนกรัตน อยูริมคลองคูเมืองเดิม ตอวังกรมหมื่นภูธเรศธํารงศักดิ์ไปทาง เหนือ ไดลงมือสรางตําหนักยังคางอยู พระองคเจากาพยกนกรัตนสิ้นพระชนม หาไดทันเสด็จอยูไม วังสมเด็จพระกรมพระยาเทวะวงศวโรปการ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหซื้อที่ริมถนนบํารุงเมืองฟากเหนือ ตอนริมคลองวัดสุทัศน ตรงขามกับวังกรมขุนสิริธัชสังกาศ พระราชทานแตยังไมทันสรางวัง ถึงรัชกาลที่ ๕ ไดพระราชทานวังเกาที่ริมแมนํ้าตอนเหนือปอม มหาฤกษอันเปนวังกรมหมื่นภูบดีฯ อยูกอน เสด็จอยูที่วังนั้นกับพระองคเจาอุณากรรณอนันตนรไธย 4_edit.indd 105 16/02/2013 15:10:48
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๖ ครั้นพระองคเจาอุณากรรณฯ สิ้นพระชนม จึงไดพระราชทานที่วังเดิมของพระองคเจาอุณากรรณฯ ที่ริมสะพานถาน สรางวังแลวเสด็จไปประทับอยูวังนั้น ตอมาไดพระราชทานใหสรางวังเทวะเวศนที่ ริมแมนํ้า ตําบลบางขุนพรหม จึงเสด็จไปประทับ ณ วังใหม วังสมเด็จเจาฟากรมพระยาภานุพันธุวงศวรเดช อยูริมถนนมหาชัยใกลประตูสะพานหัน สราง ในรัชกาลที่ ๕ ในที่วังเกา ๓ วังคือ วังสมเด็จกรมพระยาเดชาดิศรวัง ๑ วังกรมหมื่นนเรทรบริรักษ ซึ่งกรมหมื่นภูบาลบริรักษ ไดเสด็จอยูเมื่อรัชกาลที่ ๔ วัง ๑ วังกรมหมื่นนรินทรเทพวัง ๑ รวมกัน พระราชทานนามวา “วังบูรพาภิรมย” วังสมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรส อยูริมถนนมหาชัย ตอวังกรมหลวงพรหมวรนุรักษไป ทางใต พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระราชทานที่ไดลงมือสรางตําหนักยังไมทันแลว สมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรสทรงผนวชเลย เสด็จดํารงสมณภาพอยูจนตลอดพระชนมายุ วังกรมพระสมมตอมรพันธุ อยูริมถนนบํารุงเมืองฟากเหนือ ตรงขามกับวังกรมหมื่นราชศักดิ์ สโมสรหลังวัดจดเขตวัดเทพธิดา กรมพระสมมตอมรพันธุประทับอยูวังนี้ตลอดพระชนมายุ ตอมา เปนของหมอมเจามงคลประวัติในกรมพระสมมติฯ วังกรมหมื่นวิวิธรรวณปรีชา อยูริมถนนมหาชัย ตอวังสมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรสไป ทางใต วังกรมหมื่นพงศาดิศรมหิป อยูหลังวังกรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร ไปทางใตดานตะวันตกจด คลองวัดสุทัศน วังกรมพระนราธิปประพันธพงศ อยูริมถนนบานตะนาว ตอวังกรมหลวงสรรพศาสตรศุภกิจ ไปทางใต ตอมากรมพระนราธิปประพันธพงศ ทรงตัดถนนแพรงนราผานกลางวัง วังกรมพระยาดํารงราชานุภาพ วังเดิมสรางที่บานพระยาอัพภันตริกามาตย (ดิศ) ซึ่งไดทรง รับมรดก อยูริมถนนเจริญกรุงฟากเหนือ ริมเชิงสะพานดํารงสถิต ประทับอยูวังนี้ ตอมาจึงสรางวัง วรดิศที่ถนนหลานหลวง แลวยายไปประทับที่วังวรดิศตอมา วังกรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา วังเดิมอยูริมแมนํ้าที่ใตปากคลองตลาด พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหสรางวังที่ริมถนนเจริญกรุงฟากเหนือตรงตลาดนอย พระราชทาน แลกวังเดิมแลวยายไปประทับที่วังตลาดนอยตอมาจนตลอดพระชนมายุ วังกรมขุนมรุพงศสิริพัฒน วังเดิมอยูริมคลองวัดสุทัศน ในระหวางวังกรมขุนสิริธัชสังกาศกับ วังกรมหมื่นพงศาดิศรมหิป ประทับอยู ณ วังนี้ จนสรางวังใหมที่ตําบลมักกะสัน ถวายที่วังเดิมกับ ทั้งตําหนักใหตั้งเปนโรงเรียน ทรงอุทิศสนองพระเดชพระคุณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหัว จึงตั้งเปนโรงเรียนสตรีมีชื่อวา “โรงเรียนเบญจมราชาลัย” วังกรมหลวงสวัสดิวัตนวิศิษฐ อยูริมถนนพระราม ๑ ฟากเหนือในอําเภอปทุมวัน 4_edit.indd 106 16/02/2013 15:10:50
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๗ วังกรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย วังเดิมอยูที่ถนนมหาชัยตอวังกรมหมื่นพงศดิศรมหิปไปทางใต ทรงสรางวังใหมที่ริมแมนํ้า ณ ตําบลสามเสน รัฐบาลจึงซื้อที่วังเดิมทําเรือนจําเพื่อขยายเขตคุก กรม หมื่นมหิศรราชหฤทัยประทับอยูที่วัง ณ ตําบลสามเสนจนตลอดพระชนมายุ แลวแบงที่วังประทาน หมอมเจาในกรมอยูตอมา พระองคเจาลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ไดออกวังในเวลาพระบาท สมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวยังมีพระชนม แด ๓ พระองค ๑. กรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ สรางวังใหม ๒. พระองคเจาสุธารส เดิมพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงรับเลี้ยง จึงแบงที่วัง พระองคเจาเรณูที่ริมถนนสนามชัย ตอนตอวังกรมหมื่นถาวรยศไปทางเหนือ พระราชทานเปนที่วัง เสด็จอยูวังนี้มาจนถึงรัชกาลที่ ๕ ตองการที่ใชราชการจึงโปรดฯ ใหยายไปประทับที่วังเการิมสนาม วังหนา วังที่ ๓ ซึ่งเปนวังของพระองคเจาชางเมื่อรัชกาลที่ ๑ เสด็จอยูที่วังนี้มาจนตลอดพระชนมายุ ๓. กรมหมื่นพิศาลบวรศักด ไดพระราชทานวังเกา คือ วังที่ ๕ ในแถววังสะพานเสี้ยว ซึ่ง พระองคเจาอินทวงศประทับอยูแตกอน เสด็จอยูที่วังนี้จนตลอดพระชนมายุ เมื่อพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวสวรรคต พระองคเจาลูกเธอยังไมไดออกวังหลาย พระองค ที่เจริญพระชันษาสมควรจะออกวัง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงจัดที่วัง พระราชทาน ๗ พระองค คือ ๑. พระองคเจาภานุมาศ ๒. พระองคเจาเบญจางค ๓. พระองคเจายุคุนธร ๔. พระองคเจากระจาง ๔ พระองคนี้ ทรงแบงที่พระบวรราชวังใหม ซึ่งพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรง สรางคางอยู พระราชทานสวนพระองคละสวน พระที่นั่งเกง ไดแก พระองคเจาภานุมาศกึ่ง ๑ พระองคเจาเบญจางค กึ่ง ๑ ๕. กรมหมื่นบริรักษนริทรฤทธิ์ สรางวังใหม ๖. กรมหมื่นสถิตธํารงสวัสดิ์ เดิมอยูวังเดียวกับกรมพระราชวังบวรวิชัยชาญจนถึงรัชกาลที่ ๕ กรมพระราชวังบวรฯ จึงสรางวังใหมประทาน ๗. พระองคเจาโต สรางวังใหม พระองคเจาลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ซึ่งเปนชั้นเล็กมาไดออกวังตอ รัชกาลที่ ๕ มี ๔ พระองค คือ ๑. กรมหมื่นวรวัฒนศุภากร สรางวังใหม ๒. พระองคเจานันทวัน ไดพระราชทานวังเกาที่ริมสนามวังหนา วังที่ ๒ ซึ่งกรมขุนนรานุชิต ประทับอยูกอน 4_edit.indd 107 16/02/2013 15:10:51
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๘ ๓. กรมหมื่นจรัสพรปฏิภาณ ไดพระราชทานที่วังเการิมสนามวังหนา วังที่ ๑ ซึ่งกรมหมื่นเสนี เทพเสด็จอยูกอนแลวจึงสรางวังใหม ๔. พระองคเจาสนั่น ไดพระราชทานวังริมถนนหลังวัดชนะสงคราม แตพระองคเจาวัฒนากับพระองคเจาพรหมเมศ ๒ พระองค ประทับอยูบริเวณพระราชวัง บวรฯ ไมไดออกวังตลอดพระชนมายุ วังเจานายฝายพระบวรราชวังในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งสรางใหม คือ วังกรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ อยูริมคลองคูเมืองเดิมฟากเหนือ เขตวังตั้งแตถนนพระอาทิตย มาจนตอเขตวังเจาฟาอิศราพงศ คือ ที่สรางโรงพยาบาลทหารบัดนี้ เดิมเปนที่บานขาราชการฝาย พระราชวังบวร พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรงซื้อวังพระราชทาน กรมพระราชวังบวรฯ เมื่อยังดํารงพระยศเปนกรมหมื่นบวรวิชัยชาญ เสด็จอยูที่วังนี้จนรับอุปราชาภิเษกในรัชกาลที่ ๕ แต เดิมสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ ผูสําเร็จราชการแผนดิน กะวาจะใหกรมพระราชวังบวรฯ คงประทับอยูที่วังนี้ เปนแตเสด็จเขาไปทําการพระราชพิธีหรือรับแขกเมืองในพระราชวังบวรฯ จึงให ไปถายแบบตึกที่เมืองสิงคโปรมาสรางตําหนักขึ้น ใหทําสะพานขามคลอง และทําฉนวนเปนทางเสด็จ ตั้งแตวังเขาไปจนถึงพระราชวังบวรฯ คนทั้งหลายจึงเรียกวังนี้วา “วังใหม” แตตอมากรมพระราช วังบวรฯ วิชัยชาญ เสด็จไปประทับในพระราชวังบวรฯ ประทานวังใหมใหเปนวังพระองคเจาวิไลย วรวิลาศ พระองคเจาชายใหญครึ่งหนึ่ง ประทานพระองคเจาชัยรัตนวโรภาสซึ่งทรงพระเมตตามาก วังกรมหมื่นบริรักษนรินทรฤทธิ์ อยูริมแมนํ้าขางใตทาชางวังหนา เดิมเปนที่ทําการแตงเรือ กําปนรบของพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว กรมหมื่นบริรักษมีหนาที่ทรงทําการนั้น จึง ประทับอยู ณ ที่นั้นแตเดิมมาจนตลอดพระชนมายุ วังกรมหมื่นสถิตธํารงศักดิ์ ในรัชกาลที่ ๔ กรมหมื่นสถิตธํารงสวัสดิ์ประทับกับกรมพระราชวัง บวรวิชัยชาญที่ “วังใหม”ถึงรัชกาลที่ ๕ กรมพระราชวังบวรฯ ทรงซื้อที่ริมแมนํ้าขางใตปอมพระสุเมรุ อันเปนที่บานขาราชการวังหนาอยูกอนสรางวังประทาน กรมหมื่นสถิตฯ ประทับอยูวังนี้จนตลอด พระชนมายุ แลวรัฐบาลจึงซื้อที่สรางที่วาการกรมตํารวจภูธร วังพระองคเจาโต อยูริมถนนจักรพงศตรงหนาวัดชนะสงครามขาม พระองคเจาโตไดรับมรดก คุณตา จึงสรางวังอยู ณ ที่นั้นตลอดพระชนมายุ วังกรมหมื่นวรวัฒนศุภากร อยูริมถนนขาวสารฟากใต พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหัวทรงสรางพระราชทาน กรมหมื่นวรวัฒนศุภากรไดประทับอยูมาจนตลอดพระชนมายุ วังกรมหมื่นจรัสพรปฏิภาณ เดิมกรมหมื่นจรัสพรฯ ประทับอยูที่วังเกาคือ วังที่ ๑ ริมสนาม หนาวัง เมื่อสรางถนนราชดําเนินที่วังนั้นถูกทําถนน พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึง พระราชทานวังใหมที่ริมถนนสามเสนฟากตะวันตกตรงขามกับปากถนนใบพร คือ ถนนอูทอง ใน บัดนี้ กรมหมื่นจรัสพรฯ ประทับอยูวังนี้ตลอดพระชนมายุ 4_edit.indd 108 16/02/2013 15:10:53
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๐๙ พระราชวังสราญรมย ตั้งอยูถนนสนามไชย เขตพระนคร ตรงขามพระบรมมหาราชวังดานตะวันออก โดยมี พระราชวังอยูทางเหนือ พระราชอุทยานอยูทางใต มีถนนสราญรมยตัดผานกลาง พุทธศักราช ๒๔๐๙ ปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจา อยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ (เพ็ง เพ็ญกุล ตอมาเปนเจาพระยามหิ นทรศักดิ์ธํารง) เปนนายงานกอสรางพระราชวังสราญรมย ขึ้นตรงที่เคยเปนตึกดิน โดยมีพระราชดําริ วาเมื่อสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ กรมขุนพิจิตประชานารถ (พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว) ทรงผนวชแลว จะทรงมอบราชสมบัติให และพระองคจะประทับเปนพระเจา หลวง ชวยแนะขอราชการแผนดิน ณ พระราชวังสราญรมย แตเสด็จสวรรคตเสียกอน ในรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬากรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว พระราชทานวังสราญรมยใหเปนที่ประทับของสมเด็จพระเจานองยาเธอ เมื่อแรกเสด็จออกวังตอ มาทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหปรับปรุงพระราชวังและพระราชอุทยานเปนที่สําหรับรับรอง เจา นายตางประเทศ และใหเจาหมื่นไวยวรนารถ (เจิมแสง-ชูโต ตอมาเปนจอมพล เจาพระยาสุรศักดิ์ มนตรี) ผูบังคับการกองทหารมา ซึ่งตั้งอยูที่หอบิลเลียดในพระราชวังสราญรมยดูแลตกแตงพระราช อุทยานเจาหมื่นไวยวรนารถไดทูลขอนายเฮนรี่ อาลาบาสเตอร ผูรอบรูทางพฤกษศาสตรมาชวย ตกแตงดวย พระราชอุทยานสราญรมยสมัยนั้นจึงงดงามดวยไมประดับและไมยืนตน มีสระ จระเข และมีกรงสัตวตางๆ เชน เสือ หมี ลิง ชะนี นก (สัตวเหลานี้ยายไปไวในสวนสัตวดุสิต เมื่อสราง พระราชวังดุสิตแลว) พระราชวังสราญรมยไดเปนที่ประทับของเจานายตางประเทศที่มาเยือน เชน เจาชายออสคาร พระราชโอรสพระองคที่ ๒ ของสมเด็จพระเจาออสคารที่ ๒ พระเจากรุงสวีเดน เสด็จเยือนประเทศไทยเมื่อพุทธศักราช ๒๔๒๗ 4_edit.indd 109 16/02/2013 15:10:56
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๐ พุทธศักราช ๒๔๒๘ กรมหมื่นเทวะวงศวโรปการ (พระอิสริยยศครั้งสุดทาย คือ สมเด็จ พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาเทวะวงศวโรปการ) เสนาบดีกระทรวงการตางประเทศไดทูลขอ ที่ทําการกระทรวงใหม เพื่อขาราชการจะไดรวมทํางานในที่แหงเดียว ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระราชวังสราญรมยใหตั้งแตวันที่ ๑๘ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๔๒๘ จนถึงเดือน พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๓๐ หลังจากนั้น จําเปนตองใชพระราชวังสราญรมยเปนที่รับรองแขก เมือง รวมทั้งสมเด็จพระเจาลูกยาเธอที่เสด็จไปทรงศึกษา ณ ตางประเทศ แลวเสด็จมาเยี่ยมประเทศ สวนบริเวณพระราชอุทยานนั้นอยูในความดูแลของกรมมหาดเล็กจนถึงพุทธศักราช ๒๔๗๕ ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครองแลว พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกลา เจาอยูหัว มีพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหสํานักพระราชวังมอบใหรัฐบาลดูแลรักษาเพื่อให คณะราษฎรอาศัยตั้งสมาคม เรียกวา สโมสรคณะราษฎร ภายหลังเปลี่ยนชื่อเปน สโมสรราษฎรสราญ รมย และตอมาสมาคมนักเรียนเกาวชิราวุธวิทยาลัย และกรมประชาสงเคราะหไดมาอาศัยที่ทําการ ในพระราชอุทยานนี้ดวย จนถึงวันที่ ๓ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๕๐๓ คณะรัฐมนตรีมีมติมอบให เทศบาลนครกรุงเทพฯ ดูแลรักษาพระราชอุทยานและปรับปรุงอาณาบริเวณเพื่อใหเปนสวนรุกขชาติ 4_edit.indd 110 16/02/2013 15:10:59
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๑ พระปฐมเจดีย องคพระปฐมเจดีย เปนปูชนียสถานอันสําคัญของประเทศไทย อยูภายในวัดพระปฐมเจดีย ราชวรมหาวิหาร มีประวัติความเปนมายาวนานในแผนดินสุวรรณภูมิ เปนที่ประดิษฐานพระบรม สารีริกธาตุขององคพระสัมมาสัมพุทธเจา องคพระปฐมเจดีย เปนพระเจดียใหญ รูประฆังควํ่า ปากผายมหึมา โครงสรางเปนไมซุงรัด ดวยโซเสนมหึมา กออิฐ ถือปูน ประดับดวยกระเบื้องปูทับ ประกอบดวยวิหาร ๔ ทิศ กําแพงแกว ๒ ชั้น เปนที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจา เปนที่เคารพสักการบูชาของบรรดา พุทธศาสนิกชนทั่วโลก พระปฐมเจดีย หรือเดิมเรียกวา พระธมเจดีย มีฐานะเปนมหาธาตุหลวงของแผนดิน สุวรรณภูมิ ทั้งนี้พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงมีพระราชวินิจฉัยวา พระธมเจดียองคนี้ อาจเปนเจดียที่สรางขึ้นเมื่อคราวที่พระสมณทูต ในพระเจาอโศกมหาราช เดินทางมาเผยแผศาสนา ยังสุวรรณภูมิ ก็เปนได เพราะพระเจดียเดิม มีลักษณะทรงโอควํ่า หรือทรงมะนาวผาซีก แบบเดียว กับพระสถูปสาญจี แตปรากฏวามียอดเปนแบบปรางค ซึ่งพระองคทรงมีพระราชวินิจฉัยวา อาจมี เจานายพระองคใดมาบูรณะไวก็เปนได ซึ่งตรงกับความในศิลาจารึกหลักที่ ๒ (ศิลาจารึกวัดศรีชุม) ของ พระมหาเถรศรีศรัทธาฯ อันไดกลาวไววา พระมหาเถรศรีศรัทธาฯ ทานทรงไดแวะมาบูรณะพระ ธมเจดียองคนี้ กอนที่ทานจะเดินทางกลับเมืองราด เมื่อคราวที่ทานเสด็จกลับจากศึกษาพระพุทธ ศาสนาที่ลังกา ทั้งนี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงพระราชทานนามใหมวา พระปฐม เจดีย ดวยทรงเชื่อ วานี่คือเจดียแหงแรกของสุวรรณภูมิ 4_edit.indd 111 16/02/2013 15:11:02
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๒ ในเรื่องนี้ นักประวัติศาสตร และนักโบราณคดีบางทาน ไดระบุวา พระปฐมเจดียไมไดเปนเจดีย ที่เกาที่สุดของสุวรรณภูมิ แตเปนพระมหาธาตุหลวงในยุคทวารวดีมากกวา เนื่องดวยเหตุผลประกอบ หลายประการ โดยเฉพาะการคนพบเจดียที่มีอายุเกาแกกวาพระธมเจดีย และหลักฐานลายลักษณ อักษร ที่ระบุวา “พระเจดียองคนี้ เดิม ขอมเรียก พระธม” ซึ่งไมวาจะเปนชาวขอมจริงๆ หรือชาว ลวรัฐ ซึ่งสมัยนั้นเราก็เรียกวา ขอม เชน ขอมสบาดโขลญลําพง คําวา ธม สําหรับชาวขอมนั้น แปล วาใหญ ตรงกับคําเมืองวา หลวง ซึ่งเราก็เรียกพระนครธมวา พระนครหลวง ดวยเหตุผลเดียวกัน ป พ.ศ. ๒๔๕๑ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๖ เมื่อครั้งดํารงพระ อิสริยยศเปนสมเด็จพระยุพราช เสด็จประพาสหัวเมืองฝายเหนือไดทอดพระเนตร พระพุทธรูป โบราณเปนอันมาก แตมีพระพุทธรูปองคหนึ่งที่เมืองศรีสัชนาลัย (จังหวัดสุโขทัย) กอปรดวยพระ ลักษณะงามเปนที่ตองพระราชหฤทัยแตชํารุดมากเหลืออยูแตพระเศียร พระหัตถและพระบาท จึง โปรดเกลาฯ ใหอัญเชิญลงมากรุงเทพฯ แลวใหชางปนสถาปนาขึ้นมาบริบูรณเต็มพระองค และโปรด เกลาฯ ใหจัดการพระราชพิธีเททองหลอขึ้นเมื่อวันที่ ๓๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๕๖ ณ วัดพระเชตุพน วิมลมังคลาราม กรุงเทพมหานคร พระรวงโรจนฤทธิ์ เปนที่เคารพบูชาของพุทธศาสนิกชนชาวไทยทั่วไป มีชื่อเต็มคือ พระรวง โรจนฤทธิ์ ศรีอินทราทิตยธรรโมภาส มหาวชิราวุธ ราชปูชนียบพิตร ตามประกาศกระแสพระบรม ราชโองการ ลงวันที่ ๑๒ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๖๖ แตประชาชนทั่วไป จะเรียกวา หลวงพอพระรวง หรือ พระรวงโรจนฤทธิ์ พระรวงโรจนฤทธิ์ มีขนาดความสูงวัดจากพระบาทถึงพระเกศ ๗.๔๒ เมตร หรือราว ๑๒ ศอก ๔ นิ้ว เปนพระพุทธรูปปางหามญาติ ศิลปะแบบสุโขทัย ประทับยืนอยูบนฐาน โลหะทองเหลืองลาย บัวควํ่าบัวหงาย ทําวงพระพักตรตามยาว พระหนุเสี้ยมนิ้วพระหัตถ และพระบาทไมเสมอกัน หอย พระหัตถซายลงขางพระวรกาย แบฝาพระหัตถขวายกตั้งขึ้น ยื่นออกไปขางหนาระดับพระอุระ เปน กิริยาหาม มีพระอุทรพลุยออกมา หมจีวรบางคลุม แนบติดพระวรกาย บายพระพักตรสูทิศเหนือ ทําดวยโลหะทองเหลือง หนัก ๑๐๐ หาบ การอัญเชิญพระรวงโรจนฤทธิ์ เมื่อเดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๗ จําเปนตองแยกชิ้นมาและมา ประกอบเขาดวยกันที่จังหวัดนครปฐมแลวเสร็จเปนองคสมบูรณ เมื่อวันที่ ๒ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๕๘ นอกจากนี้ พระบรมราชสรีรางคารพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๖ บรรจุที่ฐานพระรวงโรจนฤทธิ์ พระปฐมเจดีย จังหวัดนครปฐม และฐานพระพุทธชินสีห วัดบวรนิเวศ วิหาร ตามที่มีพระบรมราชโองการสั่งไวในพระราชพินัยกรรม ตอมา ในพุทธศักราช ๒๕๒๙ พระบาท สมเด็จพระเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๙ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเชิญพระอังคารของ พระนางเจา สุวัทนา พระวรราชเทวีในรัชกาลที่ ๖ ไปบรรจุไวเคียงขางพระบรมราชเสรีรางคารรัชกาลที่ ๖ ที่ใต ฐานพระรวงโรจนฤทธิ์ดวย วัดพระปฐมเจดียกําหนดใหมีงานเทศกาลนมัสการองคพระปฐมเจดีย ในวันขึ้น ๑๒ คํ่า เดือน ๑๒ ถึง วันแรม ๕ คํ่า เดือน ๑๒ รวม ๙ วัน ๙ คืน เปนประจําทุกป 4_edit.indd 112 16/02/2013 15:11:03
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๓ ถนน คลอง และปอม ในรัชกาลที่ ๔ มีการตัดถนนและขุดคลองเปนอันมาก เพื่อความสะดวกในการคาขาย การ คมนาคม และอนุโลมตามความประสงคของชาวยุโรปที่เขามาอยู ทรงพระราชดําริวา มีแตลําคลอง เปนทางสัญจรติดตอกันจะมีถนนเปนตรอกซอยแคบๆ ไมเปนสงาแกบานเมือง ประกอบกับกงสุลตาง ประเทศไดเขาชื่อกัน ทําเรื่องราวถวายวา “ชาวยุโรปเคยขี่รถมาเที่ยวตากอากาศ ไดความสบายไมมี ไขเจ็บเขามาอยูที่กรุงเทพพระมหานคร ไมมีถนนหนทางที่จะขี่รถขี่มาพากันเจ็บไขเนืองๆ” และเวลา นั้น ไมมีพอคาตางชาติเขามาติดตอมากมาย จึงโปรดใหสรางถนนหลายสายใหกวางใหญคลายคลึง กับถนนในยุโรป ถนนเจริญกรุง กงสุลของประเทศตางไดเขาชื่อกัน ขอรองใหทางราชการสรางถนนยาวสําหรับ ใหพวกตนขี่รถมาหรือนั่งรถมาตากอากาศ โดยอางวา เขามาอยูที่พระนครนี้ ไมมีถนน หนทางที่จะขี่รถมาไปเที่ยวทําใหเกิดเจ็บ ไขเนืองๆ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทร มหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงมี พระราชดําริวา พวกชาวตางประเทศเขามา อยูในกรุงรัตนโกสินทรมากขึ้นทุกป ประเทศ บานเมืองของเขามีถนนหนทางที่สะดวกราบ รื่นไปทุกบานทุกเมือง ผิดกับบานเมืองเราที่มีแตรกเลี้ยว ถนนหนทางเปนตรอกเล็กซอยนอย ถนน ที่ใหญหนอยก็สกปรกไมเปนที่เจริญตา ทําใหขายหนาชาวตางประเทศ ในป พ.ศ. ๒๔๐๔ จึงทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเจาพระยาศรีสุริยวงศที่สมุหกลาโหมเปนแมกอง และพระยาอินทราธิบดี สีหราชรองเมืองเปนนายงาน สรางถนนเชื่อมโยงเขตกรุงรัตนโกสินทรชั้นใน จากวัดพระเชตุพนวิมล มังคลารามผานสําเพ็ง ยานการคาและที่อยูของชาวจีนกับยานการคาและที่อยูของชาวตะวันตก ซึ่ง อยูชานพระนครดานใตบริเวณบางรักถึงบางคอแหลม (ถนนตก) พระราชทานชื่อ “ถนนเจริญกรุง” ประชาชนทั่วไปและชาวตางประเทศเรียกวา ถนนใหม (New Road) ในการสรางถนนเจริญกรุงนี้ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยู หัว ไดทรงนําเอาวิธีการขยายความเจริญทางการคาขายมาเผยแพรดวย โดยทรงสรางตึกแถวชั้นเดียว ตามสองฟากถนนเปนระยะๆ พระราชทานแกพระราชโอรสและพระราชธิดาเพื่อเก็บผลประโยชน ตึกแถวเหลานี้สวนมากเปนรานคาของคนจีนและหางฝรั่ง ทําใหถนนมีบทบาทและความสําคัญใน การขยายตัวทางการคามากยิ่งขึ้น 4_edit.indd 113 16/02/2013 15:11:06
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๔ ถนนบํารุงเมือง และถนนเฟองนคร นอกจากนั้น ยังทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหทําการปรับปรุงถนน ซึ่งเริ่มตั้งแต สะพานขางโรงสี อันเปนถนนเกาแกที่มีมา ตั้งแตรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดี ศรีสินทรมหาจักรีบรมนาถ พระพุทธยอด ฟาจุฬาโลกใหเปนถนนทันสมัย มีทอระบาย นํ้าและไมปลอยใหหญาขึ้นรกเหมือนในสมัย กอน ทั้งนี้เพื่อความสะดวกในการเดินทาง ระหวางเขตพระบรมมหาราชวังกับตลาดเสา ชิงชา ซึ่งเปนศูนยกลางทางการคาในสมัยนั้น ถนนสายนี้ยาว ๒๙ เสนเศษ พระราชทานชื่อใหมวา “ถนนบํารุงเมือง” และใหสรางถนนอีกสาย หนึ่ง คือ ถนนเฟองนคร ยาวประมาณ ๕๐ เสน กวาง ๑๐ ศอก โดยเริ่มจากกําแพงเมืองดานใต (ใต ปากคลองตลาด) ผานบานหมอ บานญวน ตัดกับถนนเจริญกรุง เปนสี่แพรงที่เรียกวา สี่กั๊กพระยา ศรี และตัดกับถนนบํารุงเมืองเปนสี่แพรงที่เรียกวา สี่กั๊กเสาชิงชา ผานวัดมหรรณพาราม โรงเลี้ยงวัว สวนหลวงไปจดกําแพงเมืองดานเหนือที่วัดบวรนิเวศวิหาร ถนนทั้ง ๒ สายนี้เริ่มทําใหปพุทธศักราช ๒๔๐๖ ถนนบํารุงเมืองเมื่อแรกสรางนั้นยังแคบอยูและไมคอยตรง เมื่อสรางเสร็จเจาของที่ดินริมถนน ก็สรางตึกแถวบาง หองแถวบางและรานโรงบาง สําหรับทําการคาและใหเชาเพื่อการคา เพราะเปน ถนนสายสําคัญที่มีคนสัญจรไปมามากมาย กรุงรัตนโกสินทรในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยู หัว จึงเจริญกวาในสมัยกอนๆ มาก เพราะมีถนนสายใหม สะพาน ตึกแถว เรือกลไฟ โรงสี อูตอเรือ และของสมัยใหมใชสอยมากกวาสมัยกอนๆ ยานการคาซึ่งแตกอนอยูตามริมแมนํ้าและลําคลอง ได เริ่มกอตัวขึ้นที่ริมถนนประปราย เพราะมีคนไปมาตามทองถนนมากขึ้น การตั้งตลาดริมถนนจึงเริ่ม แพรหลายขึ้นในสมัยนี้ สวนมากเปนตลาดริมถนนเจริญกรุง เชน ตลาดบานทะวาย ตลาดบางรัก ตลาดเกา ตลาดบานหมอและตลาดหนาคุก ถนนสีลม ในป พ.ศ. ๒๔๐๕ โปรดใหขุดคลองสีลม ดินที่ไดจากการขุดคลองไดนําไปสรางถนนสีลม ตอ มามีการขุดคลองถนนตรงก็ใหเอาดินมาสรางถนนตรงนั้นเชนกัน (ถนนเลียบคลองจากหัวลําโพงไป พระโขนง) 4_edit.indd 114 16/02/2013 15:11:08
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๕ คลองภาษีเจริญ คลองภาษีเจริญ อยูในเขตภาษีเจริญ เริ่มปากคลองที่บริเวณปากคลองบางกอกใหญ และคลอง บางขุนศรีมาบรรจบกัน บริเวณวัดปากนํ้าไปออกแมนํ้าทาจีนที่ตําบลดอนไกดี จังหวัดสมุทรสาคร ยาว ๒๘ กิโลเมตร ปรากฏประวัติในพระราชพงศาวดารวา พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอม เกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระภาษีสมบัติบริบูรณ (ยิ้ม พิศาลบุตร) เจาภาษีฝน เปนแมกองขุดกวาง ๗ วา ลึก ๕ ศอก เปนระยะทาง ๖๒๐ เสน โดยหักเงินภาษีฝนพระราชทาน เปนคาจาง เปนเงิน ๑๑๒,๐๐๐ บาท พระราชทานนามวา “คลองภาษีเจริญ” การขุดคลองสําเร็จ บริบูรณในรัชกาล พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวได เสด็จพระราชดําเนินเปดคลองในพุทธศักราช ๒๔๑๕ ตอมาไดมีการขุดลอก ในระหวางพุทธศักราช ๒๔๒๘ - ๒๔๒๙ และในพุทธศักราช ๒๔๔๕ ไดมีการขุดลอกอีกครั้งหนึ่ง เริ่มปดทํานบคลองเมื่อวันที่ ๑ ธันวาคม จางชาวจีนขุดลึก ๒ ศอก ๑๐ นิ้ว พื้นคลองกวาง ๓ วา ๒ ศอก และใหมีทางโยงเรือไดทั้ง สองฝงคลองดวย ขุดคลองเสร็จในเดือนเมษายน พุทธศักราช ๒๔๔๖ สิ้นพระราชาทรัพย ๕๐,๐๐๐ บาท พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหทําพิธีเปดคลองเมื่อวันที่ ๑๐ พฤษภาคม เมื่อเปดคลองแลวไดเก็บคาธรรมเนียมเดินเรือ ในคลองจนครบตามจํานวนพระราชทรัพยที่ลงทุน จึงเลิกเก็บคาธรรมเนียม คลองภาษีเจริญมีประตูนํ้า ๒ แหง สรางเมื่อพุทธศักราช ๒๔๕๐ เสร็จพุทธศักราช ๒๔๕๒ เปนเงิน ๑๔๙,๐๐๐ บาท คือประตูนํ้าภาษีเจริญตอนนอก อยูหางที่วาการภาษีเจริญ ๓ กิโลเมตร ชองกวาง ๖ เมตร ประตูนํ้าภาษีเจริญตอนในอยูทางดานแมนํ้าทาจีน คือ ประตูนํ้ากระทุมแบน มี ขนาดเทากับประตูนํ้าภาษีเจริญตอนนอกและมีประตูระบายนํ้าดวย ประตูทั้งสามนี้อยูในโครงการ ชลประทานทุงฝงตะวันตก คลองภาษีเจริญเปนอีกคลองหนึ่งที่คณะรัฐมนตรีลงมติเมื่อพุทธศักราช ๒๕๑๐ ใหอนุรักษไว 4_edit.indd 115 16/02/2013 15:11:10
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๖ คลองมหาสวัสดิ์ คลองมหาสวัสดิ์ อยูในตําบลมหาสวัสดิ์ อําเภอบางกรวย จังหวัดนนทบุรี และเขตอําเภอ นครชัยศรี จังหวัดนครปฐม พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเจาฟาพระยาทิพากรวงศ (ขํา บุนนาค) และพระภาษีสมบัติบริบูรณ เปนแมกองจางชาวจีนขุด เริ่มลงมือขุดเมื่อวันที่ ๑๓ กันยายน พุทธศักราช ๒๔๐๒ เสร็จเมื่อวัน ที่ ๑๗ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๐๓ ระยะทางเริ่มตั้งแตคลองบางกรวย (บางทีเรียกวา คลอง บางกอกนอย) ที่บริเวณใกลวัดชัยพฤกษมาลา ไปบรรจบแมนํ้านครชัยศรี ริมศาลเจาสุบิน ตําบลงิ้ว ราย อําเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม รวมเปนเงินคาแรงทั้งสิ้น ๑,๑๐๑ ชั่ง ๑๐ ตําลึง เปนเงินสวน ของพระคลังมหาสมบัติ ๑๐๐ ชั่ง เงินบริจาคของเจาพระยาทิพากรวงศ ๑ ชั่ง ๑๐ ตําลึง อีก ๑,๐๐๐ เปนเงินของทาวเทพอากร (เงิน) ซึ่งพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาเจษฎาธิบดินทร พระ นั่งเกลาเจาอยูหัว โปรดเกลา ใหริบเขาพระคลังมหาสมบัติ เนื่องจากทาวเทพอากรผูนี้มีหนาที่เก็บ ภาษีอากรตลอดไดรับเงินผลประโยชนจนกระทั่งมีฐานะดี ครั้นถึงแกกรรมลง บุตรหลานเกิดวิวาท แยงชิงมรดกกัน มีพระราชดําริวา ทาวเทพอากรมีฐานะขึ้นเพราะรับจัดเก็บภาษีอากรของแผนดิน ไม เปนการสมควรที่บุตรหลานจะวิวาทแยงชิงกัน จึงโปรดใหริบเงิน ๑,๐๐๐ ชั่ง เขาพระคลังมหาสมบัติ แลว สวนทรัพยสินอื่นๆ นอกจากนี้ โปรดใหพวกญาติพี่นองบุตรหลานแบงปนกันตามความเหมาะ สม ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงพระราชทานเงิน สวนนี้เพื่อกุศลสาธารณประโยชนของแผนดิน พระราชทานนามวา “คลองมหาสวัสดิ์” เมื่อขุดคลองเสร็จ เจาพระยาทิพากรวงศไดใหสรางศาลาสําหรับประชาชนพักเปนระยะไป ตามริมคลองทุก ๑๐๐ เสน ศาลาหลังหนึ่งใหเขียนตํารายารักษาโรคตางๆ ติดไวเปนการกุศล ตอ มาเรียกวา “ศาลายา” ปจจุบันไดกลายเปนชื่อตําบลและสถานีรถไฟ ศาลาอีกแหงหนึ่งสรางในการ กุศลปลงศพคนของเจาพระยาทิพากรวงศ เรียกกันวา “ศาลาทําศพ” ปจจุบันกลายเปน “ศาลา ธรรมสพน” และเปนชื่อตําบลกับสถานีรถไฟในเขตตลิ่งชัน ธนบุรี 4_edit.indd 116 16/02/2013 15:11:13
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๗ คลองถนนตรง เริ่มขุดในป พุทธศักราช ๒๔๐๐ ขุดตอจากคลองผดุงกรุงเกษมตรงหัวลําโพงไปตอกับคลอง พระโขนงและเอาดินที่ขุดขึ้นไดไปทําถนนเรียกวา “ถนนตรง” (ปจจุบันคือถนนพระราม ๔) คลอง ที่ขุดใหมนี้ ชื่อวาคลองถนนตรง (ปจจุบัน คือ คลองหัวลําโพง) ในหัวเมืองโปรดใหขุดคลองเจดียบูชาที่นครปฐม ในตอนนั้นไดมีการซอมแซมพระปฐมเจดีย เปนการใหญ เปนคลองเชื่อมแมนํ้านครชัยศรีไปยังพระปฐมเจดีย ชวยใหประชาชนไดไปนมัสการ พระปฐมเจดียไดโดยสะดวก นอกจากนี้ โปรดใหขุดคลองบางลี่ คลองลัดยี่สาน ที่จังหวัดสมุทรสงคราม และคลองลัดที่ จังหวัดสมุทรสาคร ปอม เมื่อมีการขุด “คลองผดุงกรุงเกษม” ทําใหบริเวณระหวางคลองรอบกรุงกับคลองผดุง กรุงเกษม ซึ่งแตกอนเปนบริเวณที่อยูนอกเมืองและเปนที่อาศัยของชาวจีน ไดกลายมาเปนสวนหนึ่ง ของพระนคร คูเมืองที่ขุดขึ้นใหมนี้ไมมีการกอกําแพงเมืองเลียบแนวคูเมืองเหมือนดังที่ทํากันมาแต กอน เพียงแตมีการสรางปอมเรียงรายไปตามริมคลองสําหรับปองกันขาศึก เมื่อมีเหตุการณคับขัน ก็จะจัดกําลังตานทาน โดยชักปกการะหวางปอมใหถึงกันตลอด และไดสรางขามไปยังฝงตะวันตก ของแมนํ้าเจาพระยาดวย จํานวน ๘ ปอม คือ ๑. ปอมปจจามิตร อยูบริเวณฝงตะวันตกริมปากคลองสาน ซึ่งเปนดานตรงขามกับปากคลอง ผดุงกรุงเกษมขางใต ๒. ปอมปองปดปจจนึก อยูบริเวณฝงตะวันออกริมปากคลองผดุงกรุงเกษมขางใต ๓. ปอมฮึกเหี้ยมหาญ อยูใกลกับปอมปองปดปจจนึก เปนปอมเล็กๆ สําหรับยิงปนคํานับแขก เมืองตามธรรมเนียมการยิงสลุต ๔. ปอมผลาญไพรีราบ อยูบริเวณตลาดหัวลําโพง ๕. ปอมปราบศัตรูพาย อยูใกลสะพานนพวงศ ๖. ปอมทําลายปรปกษ อยูบริเวณมุมถนนหลานหลวง เชิงสะพานจตุรภักตรรังสฤษฎ ๗. ปอมหักกําลังดัษกร อยูบริเวณถนนราชดําเนินนอก ๘. ปอมมหานครรักษา อยูบริเวณปากคลองผดุงกรุงเกษมขางเหนือ ใกลวัดนรนาถสุนทริการาม 4_edit.indd 117 16/02/2013 15:11:14
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๘ บรรณานุกรม กรมการศาสนา กระทรวงศึกษาธิการ, ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร เลม ๑, กรุงเทพฯ ; โรงพิมพกรมการศาสนา ๒๕๒๕. กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ, แนวพระราชดําริเการัชกาล, กรุงเทพฯ; คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๒๗. กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ, เจดียสําคัญในเมืองไทย, พิมพครั้งที่ ๗ คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๓๙ กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ, เลียบวัดใกลวัง, กรุงเทพฯ ; คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๔๒ กริสโวลด, เอ. บี. พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจากรุงสยาม. แปล โดย ม.จ. สุภัทรดิศ ดิศกุล, พระนคร : โรงพิมพมหา มกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๐๘. กรมศิลปากร. กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร, วัดสําคัญกรุงรัตนโกสินทร. กรุงเทพฯ : โรงพิมพยูไนเต็ดโปรดักชั่น จํากัด, ๒๕๒๕ (คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป จัดพิมพเปนที่ระลึกเนื่องในโอกาสสมโภชกรุง รัตนโกสินทร ๒๐๐ ป ; พุทธศักราช ๒๕๒๕) กรมศิลปากร. โบราณสถานและอนุสาวรียกรุงรัตนโกสินทร. จัดพิมพเนื่องในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป ๒๕๒๕. กรมศิลปากร. จดหมายเหตุการณอนุรักษกรุงรัตนโกสินทร. จัดพิมพเนื่องในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป ๒๕๒๕. กรมศิลปากร. อุทยานประวัติศาสตรเมืองสิงห, หนังสือนําชมอุทยานประวัติศาสตรเมืองสิงห, กรุงเทพฯ : คัมปาย อิมเมจ จิ้ง, มปป. กรมศิลปากร. จารึกตํารายา วัดราชโอรสารามราชวรวิหาร, กรุงเทพฯ : อาทิตย โพรดักส กรุป. ๒๕๔๕ กรมศิลปากร. งานพระเมรุมาศสมัยกรุงรัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : อมรินทรการพิมพ, ๒๕๒๘. กรมศิลปากร. ชางตนสัตวมงคลแหงพระจักรพรรดิ, กรุงเทพฯ อมรินทรพริ้นติ้ง, ๒๕๓๙. กรมศิลปากร. จิตรกรรมฝาผนังในประเทศไทย, (โดย สมศักดิ์ แดงพันธ และ วีระชัย วีระสุขสวัสดิ์) กรุงเทพฯ : ชุมนุม สหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย, ๒๕๓๓ กรมศิลปากร. กองจดหมายเหตุแหงชาติ, ไทยสถาปนากษัตริยเขมร. ประมวลเอกสารจากกรมเลขาธิการ คณะรัฐมนตรี. พระนคร, ๒๕๐๕ กรมศิลปากร. ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ พ.ศ. ๒๓๙๔-๒๔๐๐. พระนคร : องคการคาของคุรุสภา, ๒๕๐๓ กรมศิลปากร. ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ พ.ศ. ๒๔๐๑-๒๔๐๔. พระนคร : องคการคาของคุรุสภา, ๒๕๐๓ กรมศิลปากร. ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ พ.ศ. ๒๔๐๕-๒๔๐๘. พระนคร : องคการคาของคุรุสภา, ๒๕๐๓ กรมศิลปากร. ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ พ.ศ. ๒๔๐๘-๒๔๑๑. พระนคร : องคการคาของคุรุสภา, ๒๕๐๓ กรมศิลปากร. กองจดหมายเหตุแหงชาติ, จดหมายเหตุการอนุรักษกรุงรัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : สหประชาพาณิชย, ๒๕๒๕. กรมศิลปากร. จิตรกรรมไทยประเพณี, กองโบราณคดี. ๒๕๓๓ คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป. พระมหากษัตริยในพระบรมราชจักรีวงศกับประชาชน. กรุงเทพมหานคร : ชวนการพิมพ ๒๕๒๕ คุรุสภา, องคกรคาของ, หนังสือชุดภาพกรุงรัตนโกสินทรสองรอยป, กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๒๕. โครงการสืบสานมรดกวัฒนธรรมไทย, ชางราชพาหนะ, กรุงเทพฯ : สตารพริ้นห, ๒๕๔๒ จอมเกลาเจาอยูหัว, พระบาทสมเด็จพระ, พระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว. พระนคร : องคการ คาของคุรุสภา, ๒๕๐๖ จุลจอมเกลาเจาอยูหัว, พระบาทสมเด็จพระ. พระราชพิธีสิบสองเดือน. พระนคร : ศิลปาบรรณาคาร, ๒๕๐๓ ดนัย ไชยโยธา, รศ. (บรรณาธิการ), ร.๓ พระมหากษัตริยไทย ธ ทรงครองใจไทยทั้งชาติ, กรุงเทพฯ : โอเดี่ยนสโตร, ๒๕๔๓ ดนัย ไชยโยธา, รศ. ประวัติศาสตรไทย : ยุคกรุงธนบุรีถึงกรุงรัตนโกสินทร. กรุงเทพฯ : โอเดี่ยนสโตร, ๒๕๔๖ ดํารงราชานุภาพ, พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. ลัทธิธรรมเนียมตางๆ . พระนคร : คลังวิทยา, ๒๕๑๕ ดํารงราชานุภาพ. อธิบายเรื่องราชทูตไทยไปยุโรปของสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพกับ 4_edit.indd 118 16/02/2013 15:11:16
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๑๙ จดหมายเหตุของหมอมราโชทัย เรื่องราชทูตไทยไปประเทศอังกฤษ ในรัชกาลที่ ๔ เมื่อปมะเส็ง พ.ศ. ๒๔๐๐. พระนคร : กรมศิลปากร. ๒๕๐๗ ถนอม อานามวัฒน, ความสัมพันธระหวางไทย เขมร ญวน ในสมัยรัตนโกสินทรตอนตน, กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพคุรุ สภา. ๒๕๑๖ ถนอม อานามวัฒน และคณะ. ประวัติศาสตรไทย (พิมพครั้งที่ ๓). กรุงเทพมหานคร : อมรการพิมพ. ๒๕๒๘ แถมสุข นุมนนท. ประวัติศาสตรไทย. นครปฐม : ภาควิชาประวัติศาสตร คณะอักษรศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร. ๒๕๒๓ ทิพากรวงศ, เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๔ พิมพครั้งที่ ๒. พระนคร : องคการคาของคุรุ สภา, ๒๕๒๑. ทองตอ กลวยไม ณ อยุธยา, เลาเรื่องพระจอมเกลาฯ , กรุงเทพฯ : โรงพิมพมหามกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๔๗ ทวีศักดิ์ ลอมลิ้ม, ความสัมพันธระหวางไทยกับมลายูในสมัยรัตนโกสินทรตอนตน, กรุงเทพมหานคร : แพรพิทยา, ๒๕๑๖ เทพชู ทับทอง. กรุงเทพฯ ในอดีต, กรุงเทพฯ : สํานักพิมพสุขภาพใจ. ๒๕๔๐ ธีรชัย ธนาเศรฐ : ปฐมกาลแหงกรุงรัตนโกสินทร. ธนบรรณจัดจําหนาย. สิงหาคม ๒๕๓๖ ธนาคารกรุงเทพฯ , พระกฐินพระราชทาน ณ วัดสระเกศราชวรวิหาร ๗ พฤศจิกายน ๒๕๒๗, กรุงเทพฯ : เรือนแกวการ พิมพ, ๒๕๔๗ ธนากิต, วีรบุรุษ วีรสตรี และบุคคลสําคัญในประวัติศาสตร, กรุงเทพฯ : ปรามิค, ๒๕๔๕ นฤมล ธีรวัฒน. “พระราชดําริทางการเมืองของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว” วิทยานิพนธประกอบการศึกษา ตามหลักสูตรปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, ๒๕๒๕. น ณ ปากนํ้า : ประเพณีไทยตางๆ กรุงเทพมหานคร : โอเดี่ยนสโตร. ๒๕๒๕. นคร พันธุณรงค. ประวัติศาสตรไทยสมัยกรุงธนบุรีและรัตนโกสินทร (พิมพครั้งที่ ๒) กรุงเทพมหานคร : พิฆเณศร. ๒๕๒๓. นิธิ เอียวศรีวงศ. ประวัติศาสตรรัตนโกสินทรในพระราชพงศาวดาร อยุธยา. กรุงเทพฯ : สถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร, ๒๕๒๓. ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๑๒ เรื่องทูตฝรั่งในสมัยกรุงรัตนโกสินทร. พระนคร : โรงพิมพพระจันทร, ๒๕๐๖ ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ พ.ศ. ๒๓๙๔-๒๔๐๐. พระนคร : องคการคาของคุรุสภา, ๒๕๐๓ ประยุทธ สิทธิพันธ, สมเด็จพระจอมเกลาเจากรุงสยาม, เลมปลาย. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพสยาม, ๒๕๑๖ ประยุทธ สิทธิพันธ. สามวัง. กรุงเทพมหานคร : ปริทัศนศาสตร, ๒๕๐๙ ประยูร อุลุชาฏะ. วัดกับชีวิตไทย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพคุรุสภา ลาดพราว, ๒๕๓๒. ปริศนา ตรีทอง ความสัมพันธระหวางไทยและประเทศราชในหัวเมืองลานนาไทยสมัยรัตนโกสินทรตอนตน ปริญญานิพนธ กศ.ม. (ประวัติศาสตร) ๒๕๑๖. พลาดิศัย สิทธิธัญกิจ. สืบสานตํานานบางกอก. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพมิติใหม, ๒๕๓๘ พระบริหารเทพธานี ประวัติชาติไทย เลม ๒. กรุงเทพมหานคร : อมรการพิมพ ๒๕๑๗ พันธลักษณ, มรดกโลกในประเทศไทย, กรุงเทพฯ : สํานักพิมพบานหนังสือ ๑๙, ๒๕๔๗. พระราชปุจฉาในชั้นกรุงรัตนโกสินทรตั้งแตรัชกาลที่ ๑ - รัชกาลที่ ๕ เลม ๒, พระนคร : คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๑๓. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร ฉบับหอสมุดแหงชาติ, พระนคร : คลังวิทยา, ๒๕๐๖. พระธรรมปริยัติเทวี, พระปฐมเจดีย, พิมพครั้งที่ ๒๗, ธรรมเมธี, ๒๕๔๙. ภารดี มหาขันธ. รัตนโกสินทรยุคปรับปรุงประเทศ พ.ศ. ๒๓๙๔-๒๔๗๕. ชลบุรี : ภาควิชาประวัติศาสตร คณะสังคมศาสตร มศว. บางแสน. ๒๕๒๔. มหาดไทย, กระทรวง, มหาดไทยชวนรู ๒๕๓๙. กรุงเทพฯ , : สยามศิลป, ๒๕๓๘ มหาดไทย, กระทรวง, ประวัติมหาดไทย ภาคที่ ๓ ตอนที่ ๑ มหาดไทย, ๒๕๑๐. มอฟแฟท แอบบ็อต โลว. แผนดินพระจอมเกลาฯ แปลจาก Mongkut the King of Siam โดยนิจ ทองโสภิต. กรุงเทพฯ : สมาคมสังคมศาสตรแหงประเทศไทย, ๒๕๒๐. วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยา ประวัติศาสตร-โบราณคดี ๒๕๑๔. วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยา, ประวัติศาสตรและโบราณคดี, กรุงเทพฯ : มหามกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๔๑. (พิมพในงานมหาสมณานุสรณครบ ๕๐ ป) 4_edit.indd 119 16/02/2013 15:11:18
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ๑๒๐ วรรณิภา ณ สงขลา : จิตรกรรมไทยประเพณี, กองโบราณคดี กรมศิลปากร : โรงพิมพชุมนุมสหกรณการเกษตรแหง ประเทศไทย. ๒๕๓๓. วรรณิภา ณ สงขลา. จิตรกรรมฝาผนังประเทศไทย. เอกสารประกอบการสัมมนาเรื่องการอนุรักษจิตรกรรมฝาผนัง หอ สมุดวริราวุธานุสรณ. ๒๕๒๗. เอกสารอัดสําเนา. วุฒิชัย มูลศิลป. รศ. และกนกวลี ชูชัยยะ หนังสือเรียนสังคมศึกษาประวัติศาสตรชาติไทย. บริษัท ตนออ ๑๙๙๙ จํากัด, ๒๕๔๓ วารี อัมไพรวรรณ, พระราชประวัติพระมหากษัตริยและพระบรมราชินี แหงราชวงศจักรี, กรุงเทพฯ : ภัทรินทร, ๒๕๔๑. วิทูล วิจิตรวาทการ, ตนรัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : สรางสรรบุคส. ๒๕๔๒. เวลส, ควอริช, การปกครองและการบริหารของไทยสมัยโบราณ. แปลจาก Ancient Siames Gobemment and Administratino โดยกาญจนี สมเกียรติกุล และยุพา ชุมจันทร. กรุงเทพฯ : เจริญวิทยการพิมพ. ๒๕๑๙. ศิริวรรณ คุมโห. พระราชประวัติพระมหากษัตริย ๙ รัชกาล, กรุงเทพฯ : เดอะบุคส. ม.ป.ป. ศูนยมรดกโลกขององคการยูเนสโก, เรื่องนารูมรดกโลก กรุงเทพฯ : ม.ป.ป. ส. พลายนอย, เลาเรื่องบางกอก. กรุงเทพฯ : รวมสาสน, ๒๕๓๕. สงวน อนคง ทางสัมพันธไมตรีระหวางประเทศไทยกับนานาประเทศ : แพรพิทยา, ๒๕๐๘. สมใจ นิ่มเล็ก. จําหลักหินในงานสถาปตยกรรม. เอกลักษณไทย, ปที่ ๑ ฉบับที่ ๖ (พ.ศ. ๒๕๒๐) สนั่น เมืองวงษ, ประวัติศาสตรไทยสมัยธนบุรี-รัตนโกสินทร, สงขลา : มงคลการพิมพ, ๒๕๒๒. สมบัติ จําปาเงิน, รูเรื่องเมืองบางกอก. กรุงเทพฯ : บริษัท ตนออแกรมมี่ จํากัด, ๒๕๓๙. สมพงษ เกรียงไกรเพชร, ปูชนียสถานโบราณวัตถุไทย, กรุงเทพฯ : แพรพิทยา, ๒๕๑๘. สุทธิลักษณ อําพันวงศ, ชางไทย, พิมพครั้งที่ ๓, กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๔๐. สมบัติ จําปาเงิน, รัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว, กรุงเทพฯ : ๒๐๒๐ เวิลดมีเดีย, ๒๕๔๒. สกุณี ณัฐพูลวัฒน คลองและเสนทางเดินเรือในอดีต. กรุงเทพฯ : ศูนยสงเสริมปญญาไทย, ๒๕๔๑. สิริ เปรมจิตต, จิตตสอาด ศรียงค, พระบรมราชจักรีวงศ, กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพเสาวภาค, ๒๕๑๔. เสถียร ลายลักษณ, ประชุมกฎหมายประจําศก เลม ๔. สุภา พื้นนาค, พระราชประวัติ ๙ รัชกาล, พิมพครั้งที่ ๔ กรุงเทพฯ : อักษรวัฒนา, ๒๕๔๒. เสทื้อน ศุภโสภณ, ประวัติศาสตรไทยฉบับพัฒนาการ. พระนคร : อักษรเจริญทัศน, ๒๕๐๘. แสน ธรรมยศ, พระเจากรุงสยาม (Rex Siamen Siam). พระนคร : โรงพิมพ ส.สงา, ๒๔๙๕. หอจดหมายเหตุแหงชาติ. เอกสารรัชกาลที่ ๔ กห. ราชการกรมพระกลาโหม. หอจดหมายเหตุแหงชาติ. เอกสารรัชกาลที่ ๔ ๑ก/๘ พระราชหัตถเลขาถึงจมื่นสรรรักษ. หอวชิรญาณ. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ จ.ศ.๑๒๑๓ เลขที่ ๕๓ พระราชบัญญัติมิใหขาราชการสูบฝน. หอวชิรญาณ. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ จ.ศ.๑๒๑๓ เลขที่ ๕๙ พระราชบัญญัติเรื่องใหราษฎรรองฎีกา. หอวชิรญาณ. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ จ.ศ.๑๓๑๕ เลขที่ ๔๔ หนังสือพิมพอังกฤษ เมืองสิงคโปรวาดวยพระมหากษัตรา ธิราช โปรดใหเรือฝรั่งอังกฤษเขามาคาขาย. หอวชิรญาณ. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ จ.ศ.๑๒๒๑ เลขที่ ๓ พระบรมราโชวาทพระราชทานแกพระพนมสารคาม. หอวชิรญาณ. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ จ.ศ.๑๒๒๘ เลขที่ ๑๑๗ จดหมายถึงพระพิเทศพานิชกงสุลสยาม เมืองสิงคโปร พ.ศ. ๒๔๐๘. อนุมานราชธน. พระยา. (ยง เสถียรโกเศศ), เรื่องเจดีย. พระนคร : ไทยพิทยา. ๒๕๐๔. (งานพระราชทานเพลิงศพ ขุน สารทรัพยประเสริฐ) อุดม เชยกีวงศ, ประวัติศาสตรและโบราณสถาน. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา. ๒๕๔๗. อุดม เชยกีวงศ, ประวัติศาสตรไทยจากครูแสตมป. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา. ๒๕๔๖. อุดม เชยกีวงศ และคณะ, ประวัติศาสตรชาติไทย. กรุงเทพฯ : บรรณกิจ. อุดม เชยกีวงศ และคณะ. ประวัติศาสตรชาติไทย. กรุงเทพฯ : แสงดาว. ๒๕๔๘. อุดม เชยกีวงศ, อนุสาวรียวัดสะพานคลองถนน. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา. ๒๕๔๙. อุดม เชยกีวงศ, วันสําคัญ. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา. ๒๕๔๙. อุดม เชยกีวงศ, พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔). กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา. ๒๕๕๐. 4_edit.indd 120 16/02/2013 15:11:20