इयत्ता-सातवी,विषय-मराठी

शासन िनणरय् कर्मांक : अभ्यास-२११६/( .कर्.४३/१६) एसडी-४ िदनाकं २५.४.२०१६ अन्वये स्थापन करण्यात आलेल्या
समन्वय सिमतीच्या िद. ३.३.२०१७ रोजीच्या बैठकीमध्ये हे पाठ्यपुस्तक िनधािर् रत करण्यास मान्यता दणे ्यात आली आह.े

मराठी

बालभारती
इयत्ता सातवी

महाराष्ट राज्य पाठ्यपसु ्तक िनिमरत् ी व अभ्यासकर्म संशोधन मडं ळ, पुण.े

शजे ारचा ‘क्यू आर कोड’ स्माटफर् ोनचा वापर करून स्कनॅ करता येता.े स्कनॅ केल्यावर
अापल्याला या पाठ्यपुस्तकाच्या अध्ययन-अध्यापनासाठी उपयुक्त िलकं /िलकं ्स
(URL) िमळतील.

थमावृत्ती ः २०१७ © महाराष्ट राज्य पाठ्यपसु ्तक िनिम्रती व अभ्यासकर्म संशोधन मडं ळ,
पुणे - ४११ ००४.

या पुस्तकाचे सवर् हक्क महाराष्ट राज्य पाठ्यपुस्तक िनिम्तर ी व अभ्यासकर्म सशं ोधन मंडळाकडे
राहतील. या पसु ्तकातील कोणताही भाग संचालक, महाराष्ट राज्य पाठ्यपुस्तक िनिम्तर ी व
अभ्यासकर्म सशं ोधन मडं ळ याचं ्या लखे ी परवानगीिशवाय उद्धतृ करता येणार नाही.

मराठी भाषातज्ज्ञ सिमती मराठी भाषा अभ्यासगट सदस्य

ी. नामदवे चं. काबं ळे (अध्यक्ष) ी. समाधान िशकेतोड डाॅ. सुभाष राठोड
फादर ािन्सस िदि टो (सदस्य) ी. बापू िशरसाठ ी. मोहन िशरसाट
डॉ. स्नेहा जोशी (सदस्य) ीमती ांजली जोशी ी. नाना लहाने
डॉ. रोिहणी गायकवाड (सदस्य) ीमती वदै हे ी तारे डॉ. शारदा िनवाते
ीमती माधुरी जोशी (सदस्य) ी. मयरु लहाने ीमती अनजु ा चव्हाण
ी. अमर हबीब (सदस्य) ा. िवजय राठोड ी. वीण खरै े
ीमती अच्रना नरसापूर (सदस्य) डॉ. माधव बसवतं े ीमती ितभा लोखंडे
ीमती सिवता अिनल वायळ ी. दिे वदास तारू डॉ. मजं ूषा सावरकर
(सदस्य-सिचव) ी. सदं ीप रोकडे ीमती जयमाला मळु ीक
ीमती िस्मता गालफाडे ीमती स्वाती ताडफळे
काशक डॉ. मोद गारोडे डॉ. नदं ा भोर
ी. मोद डाेंबे डॉ. कमलादवे ी आवटे
िववके उत्तम गोसावी ी. िशवा कांबळे ी. हमे ंत गव्हाणे
िनयं क
सयं ोजन ः ीमती सिवता अिनल वायळ
पाठ्यपसु ्तक िनिमर्ती मंडळ, िवशेषािधकारी, मराठी
भादवे ी, मुंबई - २५. िच कार ः फारुख नदाफ
मखु पषृ ्ठ ः आभा भागवत
िनमिं त तज्ज्ञ अक्षरजळु णी ः भाषा िवभाग, पाठ्यपसु ्तक मंडळ, पणु े.
िनिमतर् ी ः
ी. िशवाजी ताबं े सिच्चदानंद आफळे, मखु ्य िनिमर्ती अिधकारी
ीमती सजु ाता महाजन कागद ः सिचन महे ता, िनिम्तर ी अिधकारी
मु णादेश ः िनतीन वाणी, सहायक िनिमतर् ी अिधकारी
मु क ः ७० जी.एस.एम. िकर्मवोव्ह

N

M/S.





स्तावना

ि य िवद्याथीर् िम ानं ो,
तमु ्हां सवार्ंचे इयत्ता सातवीच्या वगातर् स्वागत आहे. ‘बालभारती’ हे मराठी भाषचे े तुमच्या

आवडीचे पसु ्तक! इयत्ता सातवीचे हे पाठ्यपसु ्तक तुमच्या हातात दते ाना अितशय आनंद होत आहे.
िम ांनो, मराठी ही आपली एकमके ाबं रोबर सवं ाद साधण्याची मुख्य भाषा आह.े ती आपल्या

राज्याची राजभाषा आहे. आपले िवचार, भावभावना समोरील व्यक्तीसमोर योग्य कारे आिण भावीपणे
मांडायच्या असतील तर भाषेवर भुत्व हवे. या पसु ्तकाचा अभ्यास केल्यामुळे तुमचे भाषेवरील भुत्व
वाढाव,े भाषचे ा िविवध कारे वापर करणे तुम्हालं ा सहज जमावे असे आम्हालं ा वाटते.

या पाठ्यपुस्तकातून वगे वेगळ्या सािहत्य कारांचा पिरचय तमु ्हालं ा करून िदला आहे. भाषेचा
व्यवहारात कसा उपयोग होतो, याचहे ी नमुने िदले आहते . महाराष्टातील िविवध बोलीभाषांची तुम्हालं ा
ओळख व्हावी म्हणनू बोलीभाषेतील उतारेही िदले आहेत. ते वाचून तमु ्हांला मराठी भाषेचे शब्दवैभव
िविवधागं ी आहे, हे लक्षात यईे ल. भाषा हे नविनिमरत् ीचे साधन आह.े तुम्हालं ा नविनिम्तर ीचा आनंद
िमळावा, म्हणून या पुस्तकात अनके कृती िदल्या आहते .

पाठ्यपसु ्तकात ‘वाचा’, ‘चचार् करूया’, ‘िवचार करा, सांगा’, ‘खळे खळे ूया’, ‘खेळूया
शब्दांशी’, ‘मािहती िमळवूया’, ‘िलिहते होऊया’, ‘शोध घेऊया’, ‘कल्पक होऊया’, ‘माझे वाचन’
यांसारख्या अनके कृती िदल्या आहते . त्या कतृ ी तमु ्ही जरूर करा. भाषाभ्यासाच्या कृतींतून भाषचे े
घटक, त्याचं े उपयोग समजावनू घ्या. संगणक, मोबाइल या माध्यमांचा वापर करूनही तुम्हालं ा
काही कतृ ी करायच्या आहते . या कतृ ी करताना तमु ्हालं ा नक्कीच मजा यईे ल.

तमु च्या कल्पकतेला आिण िवचारानं ा चालना दणे ार्‍या या पाठ्यपसु ्तकाबाबतचे तुमचे मत
आम्हांला जरूर कळवा.

तुम्हां सवानर्ं ा शभु ेच्छा !

पुणे (डॉ. सिु नल मगर)
िदनाकं : २८ माच्र, २०१७, गढु ीपाडवा संचालक
भारतीय सौर : ७ चै १९३९
महाराष्ट राज्य पाठ्यपुस्तक िनिम्तर ी व
अभ्यासकर्म सशं ोधन मंडळ, पणु .े

भाषािवषयक क्षमता ः थम भाषा मराठी

इयत्ता सातवीच्या अखरे ीस िवद्याथ्यामं्र ध्ये भाषािवषयक पढु ील क्षमता िवकिसत व्हाव्या, अशी अपके ्षा आहे.

क्षे क्षमता

१. िविवध सारमाध्यमादं ्वारे सािरत होणार्‍या बातम्या, चचार् व सवं ाद समजपूवर्क ऐकता यणे े.
२. सावजर् िनक िठकाणावं रील सूचना समजपूव्कर ऐकता येणे.
३. घर व पिरसरातील अनौपचािरक िवषयांवरील सवं ाद ऐकता येण.े
वण ४. िवनोद, गाणी, किवता, कथा व सवं ाद ऐकनू आनदं घते ा यणे े.

५. गीते, समूहगीत,े किवता, वक्त्याचं ी भाषणे व िविवध सािहत्य काराचं ्या ध्विनिफती
समजपूव्कर ऐकता येणे.
६. िविवध बोलीभाषा लक्षपूवकर् व समजपवू क्र ऐकता यणे े.

१. गाणी, किवता, समूहगीते योग्य अिभनयासह व योग्य आरोह-अवरोहांसह म्हणता यणे े.
२. िविवध सािहत्य कारांचे सािभनय सादरीकरण करता येणे.
भाषण- ३. सव्र वयोगटातं ील व्यक्तींसमवते संगानरु ूप संवाद, गटचचा्र यात सहभाग घते ा यणे .े
सभं ाषण ४. घर, शाळा, समाज व पिरसर यांमध्ये होणार्‍या िविवध उपकर्मातं सहभाग घेता येण.े
५. योग्य व सुस्पष्ट शब्दाचं ा वापर करून सवं ाद साधता येण.े
६. आपले िवचार ससु ्पष्ट व मुद्देसूदपणे माडं ता येणे.

१. गाणी, किवता, समूहगीत,े पाठ याचं े योग्य आरोह-अवरोहासह वाचन करता येण.े
२. िदलेल्या वळे ते योग्य गतीने समजपवू र्क मकू वाचन करता येणे.
३. योग्य आरोह-अवरोह व िवरामिचन्हे याचं ी दखल घेऊन, अथ्पर णू र् कट वाचन करता यणे .े
वाचन ४. िदलेल्या उतार्‍याचे समजपवू कर् वाचन करून योग्य शीषर्क दते ा यणे .े

५. िविवध सािहत्य कारांचे सािभनय वाचन करता यणे े.
६. पाठ्यपसु ्तकाबरोबरच इतर अवातं र वाचनसािहत्याचा आनदं घते ा येणे.

१. लेखन िनयमांनुसार वळे ते , योग्य गतीने अनुलेखन व तु लेखन करता येण.े
२. ऐकलेल्या, वाचलले ्या सािहत्याच्या आशयावरील मखु मुद्दे स्वत:च्या शब्दातं िलिहता येणे.
३. िदलले ्या िवषयावर मुद्दसे ूद लेखन करता यणे .े
लखे न ४. म्हणी, वाक् चार, शब्द व शब्दसमूह यांचा लेखनात योग्य िठकाणी वापर करता यणे .े
५. शाळचे ्या हस्तिलिखतासाठी िविवध कारचे लखे न करता यणे े.
६. िच , संग याचं े वणर्नात्मक लखे न करता यणे .े
७. िविवध क्षे ातील व्यक्तींची मुलाखत घेण्यासाठी श्नावली तयार करता यणे े.

१. संदभारस् ाठी शब्दकोश पाहता येणे.
२. मजकुरावरून आकृती तयार करता यणे े व आकृतीतील मदु ्द्याचं ्या आधारे मजकरू तयार करता
येण.े
३. वाक् चार व म्हणींचा जीवनव्यवहारात उपयोग करता यणे .े एकाच अथार्चे अनके वाक् चार
सांगता यणे .े
४. म्हणी, वाक् चार व सुभािषते याचं ा सगं र्ह करता येणे.
५. स्वत:ला हवी असणारी मािहती आतं रजालावर शोधता यणे .े
अध्ययन ६. आपल्याला हवी असणारी िच े, िव्हिडओ िक्लप्स, िफल्म्स इत्यादी शोधता येण.े
कौशल्य ७. िविवध स्वरूपांतील िडिजटल सािहत्य हाताळता यणे .े (ई-बुक्स, ऑिडओ बकु ्स,

इंटरॲिक्टव्ह सािहत्य, भािषक खळे इत्यादी)
८. संकेतस्थळाचं ी रचना समजून घऊे न त्यातील िविवध बाबींचा यथायोग्य वापर करता यणे े.
९. संगणकीय िशष्टाचार समजण.े उदा., इतरांचा पासवडर् पाहू नये.
१०. िविवध सािहत्य काराचं ी स्थलू मानाने ओळख होणे.
११. अवातं र वाचनसािहत्याच्या वाचनाची आवड िनमारण् होणे.
१२. पिरसरातील सामािजक समस्यांची जाणीव होण.े

१. पिरसरातील बोलल्या जाणार्‍या बोलींकडनू माणभाषेकडे जाता यणे े.
२. इतर भाषांतून आलेले शब्द जीवनव्यवहारात वापरता यणे े.
३. शब्दकोडी सोडवता येणे.
४. वाक्यातील सामान्यरूप ओळखता यणे े.
भाषाभ्यास ५. िकर्यािवशषे ण अव्यय,े शब्दयोगी अव्यय,े उभयान्वयी अव्यये व कवे ल योगी अव्यये

ओळखता यणे े व त्यांचा वापर करता येण.े
६. वाक्य व वाक्यांचे कार ओळखता यणे .े
७. शुद्धलेखनाच्या िनयमांचा लखे नामध्ये उपयोग करता यणे े.

http://youtu.be/cP46RcOa7zo संकेतस्थळे
http://youtu.be/lejNM8QGuP4
http://youtu.be/mv_UMoxTvfQ http://youtu.be/1b8O1goYM6o
http://youtu.be/m5iT7CO7s5M http://youtu.be/6FTBrtifKYQ
http://youtu.be/efc6MdWcuH4 http://youtu.be/Bot98Qrh2ls
http://youtu.be/Vfe_maSn2aU http://youtu.be/pG51VfA2lWI
http://youtu.be/XwY2k3ocNZI https://en.m.wikipedia.org/wiki/Pandurang_Sadashiv_Khankhoje
http://youtu.be/2p1bxOFM0tY http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Anaam_Veera_Jithe_Jahala
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Sudha_Murthy

िशक्षकांनी अध्यापनात वर िदलले ्या सकं ेतस्थळाचं ा व िलकं ्सचा संदभ्र म्हणनू वापर करावा.

अनुकर्मिणका

भाग - १ भाग - २

अ. कर्. पाठ/किवता, लखे क/कवी पृ. कर्. अ. कर्. पाठ/किवता, लेखक/कवी प.ृ कर्.
१. जय जय महाराष्ट माझा (गीत) १ ६. थोरांची ओळख-डॉ. खानखोजे २६
- राजा बढे २
२. स्वप्नं िवकणारा माणूस ९ ७. माझी मराठी (किवता) ३०
- अशोक कोतवाल १५ - मणृ ािलनी कािनटकर-जोशी
३. तोेडणी १९
- दत्ता य िवरकर ८. गचकअंधारी ३३
४. ावणमास (किवता) - अशोक मानकर
- बालकवी
५. भांड्याचं ्या दिु नयेत ९. नात्याबाहरे चं नातं ३९
- सुभाष िकन्होळकर

१०. गोमू माहेरला जाते (गीत) ४५
- ग. िद. माडगळू कर

भाग - ३ भाग - ४

अ. कर्. पाठ/किवता, लखे क/कवी पृ. कर्. अ. कर्. पाठ/किवता, लखे क/कवी पृ. कर्.
११. बाली बेट ४९
- प.ु ल. देशपाडं े १६. कोळीण ७४
५५ - मारुती िचतमपल्ली
१२. सलाम-नमस्ते !
- सधु ा मतू ीर् १७. थबंे आज हा पाण्याचा (किवता) ८०
- सनु दं ा भावसार

१३. अनाम वीरा... (किवता) ६० १८. वदनी कवळ घेता... ८५
- कुसमु ागर्ज ९०
१९. धोंडा
१४. किवतचे ी ओळख ६४ - डॉ. संजय ढोले ९९
- शारदा दराडे १००
२०. िवचारधन
१५. असे जगावे (किवता) ७० २१. संतवाणी
- गरु ू ठाकूर
- संत नरहरी सोनार,
सतं कान्होपा ा

मुखपषृ ्ठावर ब्लू मॉरमॉन हे महाराष्टाचं राज्य फुलपाखरू पुस्तकरूपी फुलातं ून मकरंदाचा
आस्वाद घेताना दाखवलं आह.े शीषरक् पषृ ्ठावर हेच फुलपाखरू िचखलावर बसलेलं
दाखवलं आहे. फुलपाखरं िचखलातूनही क्षार घेतात!

१. जय जय महाराष्ट माझा भाग-१

 ऐका. वाचा. म्हणा.

जय जय महाराष्ट माझा, गजा्र महाराष्ट माझा ।।धृ.।।
रवे ा वरदा, कृष्ण कोयना, भ ा गोदावरी
एकपणाचे भरती पाणी मातीच्या घागरी

भीमथडीच्या तट्टांना या यमुनेचे पाणी पाजा ।।१।।
भीित न आम्हां तुझी मुळीही गडगडणार्‍या नभा
अस्मानाच्या सलु तानीला, जबाब दते ी िजभा
सह्या ीचा िसहं गजरत् ो, िशव शभं ू राजा

दरीदरींतुन नाद गजंु ला, महाराष्ट माझा ।।२।।
काळ्या छातीवरी कोरली, अिभमानाची लेणी
पोलादी मनगटे खेळती, खळे जीवघणे ी
दािरद्र्याच्या उन्हात िशजला
िनढळाच्या घामाने िभजला
देशगौरवासाठी िझजला

िदल्लीचेही तक्त रािखतो महाराष्ट माझा ।।३।।

राजा बढे (१९१२-१९७७): िसद्ध कवी, लखे क, गीतकार, नाटककार, कादबं रीकार, कथाकथनकार. ‘मािझया माहरे ा
जा’, ‘हसले मनी चादं ण’े , ‘कर्ािं तमाला’, ‘मखमल’ इत्यादी गीतसगं र्ह िसद्ध; ‘गीतगोिवदं ’, ‘गाथासप्तशती’, ‘मघे दतू ’
इत्यादी काव्याचं े अनवु ादही िसद्ध.

स्ततु गीतातनू कवीने महाराष्टाची थोरवी सािं गतली आह.े
िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यांकर् डून समहू गीत तालासुरांत म्हणून घ्यावे. इतर समूहगीताचं ्या ध्विनिफती ऐकवाव्यात.

1

२. स्वप्नं िवकणारा माणसू

अशोक कोतवाल (१९६१) : ‘मौनातील पडझड’, ‘कणु ीच कसे बोलत नाही’ हे किवतासंगर्ह; ‘ ाथन्र चे ी घटं ा’,
‘सावलीचं घड्याळ’ हे लिलतलखे सगं र्ह; ‘घेऊया िगरकी’ हा बालकिवतासगं र्ह िसद्ध.

त्यके मनुष्य आपली स्वप्नं पूण्र करण्यासाठी सतत तमु ्ही काय कराल?
धडपडत असतो. स्विहताबराेबरच समाजाच्या
उपयोगी पडणारी व उदात्त हते ू असणारी स्वप्ने
पाहावीत, असा सदं ेश पाठातनू िदला आह.े स्ततु
पाठ ‘सावलीचं घड्याळ’ या लिलतलखे सगं र्हातून
घते ला आह.े

माणसाला स्वप्नं बघता आली पािहजेत. नुसतीच  तुम्ही चागं ले धावपटू आहात. शाळेच्या
बघता आली पािहजेत, असं नाही, तर ती पूणर् कशी कर्ीडासंमले नात धावण्याच्या स्पधेतर् पिहले
होतील याचा िवचार करता आला पािहजे. असं बक्षीस िमळवायचे, हे तमु चे स्वप्न आह.े हे स्वप्न
आपणच नाही, तर अापल्यापके ्षा षे ्ठ असे सगळचे पणू ्र होण्याकिरता तुम्ही कोणते यत्न कराल?
लोक म्हणत असतात. आता स्वप्नं ही िनमाण्र करावी
लागतात, की ती उत्पन्न होतात हे आपल्याला माहीत आपल्याला झोपेत जे िदसतं, ते स्वप्नं असतं आिण ते
नाही. स्वप्नांिवषयी लोक काय काय बोलतात ! कणु ी काही खरं नसतं, असं आम्हालं ा माहीत झालं होतं.
कुणी तर स्वप्नांना भलतंच तुच्छ लखे तात. ‘भलती-
सलती स्वप्नं पाहू नकोस’, असा सल्लाही देतात. आमच्या लहानपणी कोण्या एका गावाकडनू एक
स्वप्नं िवकणारा माणसू घोड्यावर बसनू आमच्या
माझं तर म्हणणं असं आह,े ज्याला स्वप्न बघता गावाकडे यायचा. त्याच्या घोड्याचा ‘टबडक् टबडक’्
येत नाही तो माणूसच नाही ! जे स्वप्न आपल्याला आवाज आला, की आम्ही आवाजाच्या िदशेनं धावत
समदृ ्ध करतं, ते बघण्यासाठी सवं दे नशील मन असावं जायचो. आमचं आकषरण् ‘घोडा बघणं’ हे असायचं;
लागत.ं ज्यांच्याकडे असं ती सवं ेदनशील मन असत,ं पण घोड्यासोबत िमशीतल्या िमशीत हसणार्‍या त्या
ती माणसं आपल्या स्वप्नपतू ीर्साठी वाट्टेल ते करतात. माणसालाही बघणं व्हायचं. तलम रशे मी धोतर, त्यावर
इतरांपासनू आपल्याला वगे ळं करतात. स्वत: काहीतरी तसाच जरीचा सलै सर कडु ता, डोक्याला लाल-पांढरा
आदशर् बनून ते वावरतात, नाहीतर इतरांना आदशर् फटे ा, डोळ्यावं र चश्मा, पायांत चामडी बटू , गव्हाळ
बनवतात; पण अशा संवेदनशीलतेचा अभाव असणारी रंगाचा, झुबकेदार िमश्या असलेला हा माणूस होताही
माणसं अधांतरीच तरगं त राहतात. ना धड इकडे, ना तसाच िधप्पाड. या स्वप्नं िवकणार्‍या माणसाची
धड ितकडे अशीच त्याचं ी अवस्था असते. लोक आम्हांला गमं तच वाटायची, िशवाय कतु ूहलपण. त्यानं
ितलाच स्वप्नाळू वतृ ्ती म्हणत असावते ! िबना ध्यास घोड्याच्या पाठीवर ठेवलेल्या मखमली कापडातल्या
िन िबना धडपडीिशवाय असलले ी ही स्वप्नाळू वतृ ्ती गाठोड्याकडे आम्ही कुतहू लानं बघायचो.
तशी घातकच, नाही का? बालपणी आम्हालं ा स्वप्नांचा
खरा अथ्हर ी काही कळत नव्हता; पण स्वप्न या शब्दाशी
आमचा पिरचय झालले ा होता. रा ी झोपलो म्हणजे

2

हा माणसू आमच्या गावच्या िपंपळाच्या
पारावर थांबायचा. पाराला असलेल्या लोखडं ी
कडीला आपला घोडा बांधायचा. घोड्याच्या
पाठीवर आणलले ं मखमली कापडातलं गाठोडं
जवळ घऊे न, चामडी िपशवीतलं पाणी घटाघटा
प्यायचा आिण मग ऐटीत झाडाच्या पारावर
बसायचा, तवे ्हा त्याच्याभोवती माणसाचं ा गराडा
पडे. त्यानं आजवर घोड्यावरून खूप वास
केलेला होता. िकत्यके दशे पािहले होते. िकत्येक
डोंगरदर्‍या तुडवल्या होत्या. िभन्न स्वभावांची
आिण िभन्न संस्कतृ ींची माणसं पािहली होती,
त्यामळु े त्याच्याकडे बोलण्यासारखं खपू काही
असायच.ं त्यानं अनभु वलले ं समदृ ्ध िवश्व तो
वगे वगे ळ्या िकश्श्यांनी रगं वून, फलु वून सांगायचा.
लोक त्याच्या गप्पांमध्ये स्वत:ला िवसरून जायच.े
त्याचं ते भलतंच िदलखचे बडबडणं आिण स्वप्नात
धंुद गंुगवणं लोकांना भारी आवडायचं. ऐकताना
लोकाचं ी मती कंुिठत व्हायची. आपण ऐकतोय ते
खरं की खोटं या सं मात ते पडायचे.

ऐकताना लोक तल्लीन होऊन जायच.े
त्याच्या त्या अनभु वी बोलातं ून लोकांना
िनरिनराळ्या ांतांची, रीतीिरवाजाचं ी मािहती
व्हायची. त्यानं वणर्न कले ले ्या ातं ात ते मनानंच

भटकनू येत. जणकू ाही आपण
स्वप्नातच आहोत, असं त्यांना वाटत
राहायचं. मग बर्‍याच वळे ानं तो, ते
मखमली कापडात बांधलले ं गाठोडं
हळचू साेडायचा. त्यात काजू, बदाम,
िकसिमस, वेलदोडे, सपु ारी, खारीक,
खोबरं वगैरे असायचं. नाही म्हटल,ं
तरी लोक घासाघीस करून छटाक-
पावशेर िवकत घ्यायचचे ! कधीकधी
तो गाठोड्यातला खाऊ सगळ्या िटगं ू
3

मलु ांना मठू मठू वाटून द्यायचा. आम्हीही त्याच्यावर आम्ही सगळी मलु ं पाराजवळ जमलो. आमच्या
भलतेच खशू व्हायचो. गावातल्या सगळ्यातं वदृ ्ध तात्यानं ी त्याला िवचारल,ं
‘‘कोण रे बाबा तू? कठु ून आलास?’’
तो िनघून गेल्यावर मग लोक म्हणत, ‘हा बडबड्या
आला, की आपल्यात तरतरी परे ून जातो. त्याच्या तो म्हणाला, ‘‘मी तमु च्या सपनिवक्याचा मुलगा.
बोलण्यानं जगाची ओळख झाल्यासारखं वाटतं. आपलं गुडघेदखु ीच्या ासामुळे बाबा बर्‍याच वषा्रपं ासनू
द:ु ख काही काळापुरतं का होईना िवसरल्यासारखं होत.ं गावोगावी जाऊ शकत नाहीत; पण खरं सांगू का?
गोडगोड बाले ून तो जसं त्याचं स्वप्नच आपल्या गावातं जाणं, ितथल्या लोकांना एक जमवण,ं
डोळ्यांत उतरवनू जातो...’ पुढे मग लोक त्याला त्यांच्याशी बोलण्यासाठी सकु ामेवा िवकणं हे कवे ळ
‘सपनिवक्या’च म्हणू लागल.े त्यालाही त्याचं काहीच बाबाचं ं एक िनिमत्त होतं. त्यातून त्यांना खपू आनंद
वाटने ा. तोही मग गमतीनं ‘सपन घ्या, सपन’ म्हणतच िमळत असे. ‘आपले अनुभव, आपल्याजवळचं ज्ञान
गावात िशरायचा आिण लोकांना िरझवून सकु ामवे ा इतरांना सांगावं, दसु र्‍यांना आनदं द्यावा’ असं माझ्या
िवकायचा. विडलांचं स्वप्न होत.ं लोकांची सवे ा करण्याचा त्याचं ा
हा मागर् मला खपू खूप आवडला. नकु तंच माझं
काय झालं कळलचं नाही; पण अचानकच वदै ्यकीय िशक्षण पणू ्र झालं आहे. गावोगावी जाऊन
सपनिवक्या गावात यायचा बंद झाला. आम्ही रोज वदृ ्ध, आजारी लाेकांची सवे ा करायची, असं मी
त्याची आतरु तेनं वाट पाहायचो; पण तो यायचाच नाही. मनोमन ठरवलं आहे. बाबांचं हे स्वप्न पणू र् करण्यासाठीच
कधीतरी त्याचा िवषय िनघायचा अन् गावातले सगळे मी तमु च्या गावात आलो आह.े ’’
लोक त्याच्यािवषयी भरभरून बोलायचे. मिहने, वष्रं
उलटून गले ी. त्याचा आवाज, बोलण्याची ढब, हसणं आम्हांला
सपनिवक्याची ती आठवण देऊन गेलं. आम्ही सगळे
एके िदवशी अचानक, एक तरुण गावात आला. गिहवरून गेलो. काय बोलावं हे काणे ालाच समजने ा.
गावातल्या पारावर बसला. गावातील पारावर बसलले े असंही स्वप्न असत,ं एखादा माणूस असंही स्वप्न पाहू
लोक त्याच्याकडे टकामका पाहू लागले. तो तरुण शकतो, हे नव्यानंच आम्हालं ा उमगलं होतं.
सपनिवक्यासारखाच िदसत होता. तोच चहे रा, तीच
अगं काठी, जणू सपनिवक्याच गावात आला होता. ***

ñdmܶm¶

. १. तुमचे मत स्पष्ट करा.
(अ) गावात यणे ार्‍या माणसाला गावकरी ‘सपनिवक्या’ म्हणत.
(आ) स्वप्नं िवकणार्‍या माणसाचा गावात यणे ्यामागचा उद्देश.

. २. स्वप्नं िवकणार्‍या माणसाचे खालील मुदद् ्यांच्या आधारे दोन-दोन वाक्यांत वण्नर करा.
स्वप्नं िवकणारा माणसू

त्याचा पहे राव त्याचे बोलणे त्याचे स्वप्न

{ejH$mg§ mR>r … िवद्याथ्या्ंकर डून ही कथा सगं ानुसार वाचून घ्यावी, तसचे या कथेचे सादरीकरण करून घ्यावे. वतमर् ानप ,े
मािसके यामं ध्ये आलेल्या िविवध कथाचं ा सगं र्ह करून घ्यावा. त्या कथाचं े िवद्याथ्याकं्र डून समजपवू कर् कट वाचन करून घ्याव.े

4

. ३. खालील आकृत्या पणू र् करा. (आ) स्वप्नािवषयी इतराचं े मत
(अ) स्वप्नािवषयी लेखकाचे मत

(इ) स्वप्नं िवकणार्‍या
माणसाजवळील
गाठोड्यातील वस्तू

(ई) स्वप्नं िवकणार्‍याचे िकस्से
ऐकणार्‍यांचे फायदे

. ४. स्वप्नं िवकणारा माणूस गावात आल्यापासून गाठोडे सोडपे यं्रतच्या घटनाचं ा ओघतक्ता तयार करा.
उदा., (१) िपंपळाच्या पारावर थाबं ण.े
(२)

(३)

(४)
. ५. कल्पना करा व िलहा.

स्वप्नं िवकणारा माणूस तमु ्हालं ा भटे ला आहे व त्याच्याशी तुमचा संवाद झाला आह.े
चचार् करूया.

झोपेत असताना आपणासं स्वप्नं का पडत असतील, याबाबत िवचार करा. घरातील मोठ्या व्यक्तींशी
िकवं ा िम ाबं रोबर यािवषयी चचा्र करा.

5

खळे यू ा शब्दाशं ी.

(अ) पार-झाडाच्या बुधं ्याजवळ बसण्यासाठी सभोवताली बाधं लेला ओटा, पार-पलीकड.े असे ‘पार’ या
शब्दाचे दोन अथ्र होतात. लक्षात ठेवा-संदभा्रनुसार शब्दांचे अथर् बदलू शकतात. खालील शब्दांचे
त्येकी दोन अथ्र िलहा.

(अ) हार (आ) कर (इ) वात

(अा) खाली िदलले े वाक् चार व त्याचं े अथ्र याचं ्या जोड्या जळु वा.

‘अ’ गट ‘ब’ गट

(१) मती कंुिठत होणे. (अ) कंठ दाटून येण.े

(२) तरतरी परे णे. (आ) िवचार िकर्या थाबं ण.े

(३) गिहवरून यणे .े (इ) उत्साह िनमाण्र करण.े

(इ) खाली िदलेल्या शब्दांचा वापर करून वाक्ये तयार करा.
(अ) कुतूहल (अा) सं म (इ) ढब (ई) आतुरतने े
उपकर्म :
(१) ‘या बालांनो या रे या’ हे गीत िमळवा व पिरपाठात सादर करा.
(२) तुमच्या गावात/पिरसरात यणे ार्‍या अशा काही व्यक्ती आहते , ज्याचं ी तमु ्ही आतरु तेने वाट पाहत
असता. उदा., फुगेवाला, आइस्कर्ीमवाला. अशा एखाद्या व्यक्तीची मलु ाखत घणे ्यासाठी श्नावली
तयार करा.

खळे खेळूया.

चला मुलांनाे, आज आपण एक छानसा खेळ खळे यू ा. तमु ्हांला िदलले ्या अक्षराने सरु ू होणार्‍या गावाचे
नाव सुरुवातीला िलहायचे आहे. त्याच्या शेवटच्या अक्षराने सुरू होणार्‍या दसु र्‍या गावाचे नाव िलहायचे. पनु ्हा
एकदा त्याच्या शेवटच्या अक्षराने सरु ू होणार्‍या ितसर्‍या गावाचे नाव िलहायचे. आता ितसर्‍या गावाच्या
शवे टच्या अक्षराने सरु ू होणारे गावाचे नाव िलहायचे; पण अशा गावाचे नाव िलहायचे आह,े ज्याचे शवे टचे
अक्षर ‘र’ असेल. बघूया जमते का त!े
अशा कारे मुले,
मलु ी, फळ,े फुल,े

उदा., स - सोलापूर पक्षी, ाणी याचं ी
र - राजं णगाव नावे घऊे न गटागटातं
व - वडनेर हा खळे खेळता
र - रावेर यईे ल. यातनू तमु ची
शब्दसपं त्ती वाढेल.

(१) म (२) ख (३) क

रर र
6

आपण समजून घेऊया.

 खालील वाक्ये वाचा.
मी शाळा जातो.
मी शाळेत जातो.
ही दोन वाक्ये तुम्ही वाचलीत. यापं ैकी पिहले वाक्य चकु ीचे आहे आिण दुसरे वाक्य बरोबर आह.े या दोन्ही

वाक्यांमध्ये काय फरक आह?े पिहल्या वाक्यात ‘शाळा’ हा शब्द आहे. दुसर्‍या वाक्यात ‘शाळा’ या शब्दाला
‘-त’ हा त्यय लागला आह.े
 खालील वाक्ये वाचा.

(१) राम िम ाशी बोलतो.
(२) रशे ्मा पालीला घाबरते.
(३) कल्पना दकु ानात जाते.
या वाक्यामं ध्ये,

नाम + त्यय
िम + -शी
पाल + -ला
दुकान + -त
िम , पाल, दकु ान या नामानं ा अनकु र्मे -शी, -ला, -त हे त्यय जोडलेले आहेत. त्यय लागण्यापूवीर् या
शब्दांमध्ये काही बदल झाले आहेत. उदा., िम ~िम ा-, पाल~पाली-, दुकान~दकु ाना-. शब्दाला त्यय
लागण्यापूवीर् होणार्‍या या बदलाला शब्दाचे सामान्यरूप म्हणतात. शब्दाच्या मळू रूपाला सरळरूप म्हणतात.
उदा., ‘दकु ान’ हे सरळरूप आिण दुकाना- हे सामान्यरूप.
नामानं ा िकंवा सव्रनामानं ा लागणारे त्यय अनेक कारचे असतात. -ला,-त,-ने,-शी,-चा,-ची,-चे इत्यादी.
लक्षात ठवे ा : काही वळे ा शब्दाला त्यय लागण्यापूवीर् शब्दाच्या रूपात बदल झालले ा िदसत नाही.
उदा., िखडकी, खोली यासारखी ईकारान्त स् ीिलंगी नामे.
आता एक मजेदार खेळ खेळूया.
शब्दाचे सामान्यरूप न करता काही वाक्ये तयार करा. ती मोठ्याने वाचा. नंतर सामान्यरूपासह ती पुन्हा तयार
करा. िलिहताना एक गोष्ट नीट लक्षात ठवे ा, की सामान्यरूपातला शब्द आिण त्याचे त्यय जोडनू च िलहायचे
असतात. उदा., रवी ने पाल ला मारले. 
  रवीने पालीला मारल.े 
घोडा, माळ, पाल, घर, दुकान ही सामान्यनामे आहेत; पण अजं ली, सुजाता, राजीव ही िवशेषनामे आहेत.
िवशषे नामानं ा त्यय लावताना त्यांचे सामान्यरूप होत नाही. उदा., अंजलीला, सजु ाताला, राजीवला.

बोलींमध्ये आिण जुन्या मराठीत िवशषे नामांची सामान्यरूपे िदसतात. आज ती कमी होत चालली आहते . पौरािणक पा ांची नावे
मा सामान्यरूपात िलिहतात. रामाने, दशरथाने, सीतने ,े कषृ ्णाने इत्यादी; पण हीच नावे आताच्या जगातल्या माणसांची
असतील, तर सहसा सामान्यरूप होत नाही हे िशक्षकानं ी िवद्याथ्यार्ंना समजावून सांगाव.े

7

* अडनावांचे सामान्यरूप होते. उदा., गायकवाडांना, सान्यानं ा, जोगळके रांना वगरै े; पण िलिहताना शक्यतो
सामान्यरूप न वापरता ‘गायकवाड यांना’, ‘साने यानं ा’ असे िलिहतात.

* गावाचं ्या, राज्यांच्या नावाचं हे ी सामान्यरूप होत.े उदा., गोवा-गोव्याला, बडोदा-बडोद्याला,
पणु -े पणु ्याला.

ईकारान्त व अकारान्त नामे बर्‍याचदा बदलत नाहीत, हे िशक्षकानं ी िवद्याथ्या्रनं ा लक्षात आणून द्यावे.

 खालील वाक्ये वाचा.
(१) ही माझी नवी छोटी शाळा.
या वाक्यात ‘ही’, ‘माझी’, ‘नवी’, ‘छोटी’ हे सारे शब्द ‘शाळा’ या नामाची िवशेषणे आहेत.

आता हे वाक्य वाचा.
(२) ह्या माझ्या नव्या छोट्या शाळते कर्ीडागं णसुद्धा आहे.

तुमच्या लक्षात आले का, ‘शाळा’ या नामाला त्यय लागल्यावर ‘ही’, ‘माझी’, ‘नवी’, ‘छोटी’ ह्या
िवशेषणांचे रूपसुद्धा बदलल.े ते शब्द ‘ह्या, ‘माझ्या’ ‘नव्या’, ‘छोट्या’ असे बदलले. याला िवशेषणाचे
सामान्यरूप म्हणतात. जवे ्हा नामाचे सामान्यरूप होते तवे ्हा िवशषे णांचेपण सामान्यरूप होत;े पण त्यानं ा कुठलाही
वेगळा त्यय लागत नाही.
आता तमु ्ही या उदाहरणा माणे खालील तक्ता पूणर् करा.

ही माझी नवी छोटी शाळा ह्या माझ्या नव्या छोट्या शाळेत
- - - - पुस्तक - - - - पसु ्तकात

-- - - पंखा - - - - पखं ्याला
-- - - पुस्तके - - - - पुस्तकामं ध्ये

तुमच्या हेही लक्षात आले असेल, की नाम पुिल्लंगी असो, स् ीिलगं ी असो वा नपुंसकिलगं ी, एकवचनात
असो की अनके वचनात, त्याच्या िवशषे णाचं े सामान्यरूप फक्त ‘या’ लागनू होते.

आहे ना गमं त !

 अधोरेिखत शब्दांिवषयी खालील मािहती भरून तक्ता पणू र् करा.

वाक्ये सरळरूप सामान्यरूप त्यय
(१) रमेशचा भाऊ शाळेत गले ा. (१)
(२)
(२) बँकने े शते कर्‍याला कजर् िदल.े (१)
(२)
(३) सुट्टीत तो िम ाशं ी खळे तो. (१)
(२)
(४) मडं ईत फळाचं ्या गाड्या आहेत. (१)
(२)

8

३. तोडणी

दत्ता य िवरकर (१९६५) : िविवध वृत्तप े व मािसके यातं नू कथा व किवतांचे लेखन. वाटणी, तोडणी या कथा िसद्ध.
ऊसतोडणी कामगाराचं ्या समस्याचं े वास्तव या कथांतून मांडले आहे.

वसतं व मीरा या ऊसतोडणी कामगाराच्या मािहती घ्या.
मुलांच्या मनातील िशक्षणािवषयीची ती ओढ स्तुत  शेतीच्या खालील कामासं ाठी वापरल्या जाणार्‍या
पाठात व्यक्त कले ी आहे.
साधनांची मािहती घ्या व नावे िलहा.
गाव सोडनू गाडीत बसल्यावर सगळ्यांच्या (अ) खरु पणी.
डोळ्यांसमोर फक्त ऊस िदसत होता. िनघाल्यापासनू (आ) बाधं घालणे.
गावाकडच्या िवचारानं सगळ्याचं ्या मनात काहूर उठलं (इ) परे णी.
होतं. परक्या गावात आपण केव्हा आलो हे तारा अन् (ई) नांगरणी.
शकं रला उमगलचं नाही. सगळ्या तोडणीवाल्यानं ी
मराठी शाळेजवळच्या मोकळ्या जागते गाड्या जायचंय. िनघाया पायज.े ’ दामचू ा आवाज कानावर
सोडल्या. बलै ाचं ्या मानेवरचं जू खाली ठवे ताच सगळी पडताच ‘हा आल.ू ... आल’ू , असं म्हणनू शंकरनं
बैलं शपे टी अंगावर मारत अगं खाजवायला लागली. घटाघटा चहा पोटात ढकलला. सगळ्यांनी नदीच्या
बायकानं ी गाडीजवळच चलु ी पटे वल्या. बाप्या काठावर मोकळ्या रानात सामान उतरवलं अन् थळाचा
माणसांनी बलै ं अन् पोरांनी बादल्या, कळश्या घेतल्या रस्ता धरला. शकं र-तारानंही आपला काेयता सोबतीला
व नदीवर गेली. दामूनहं ी आपली बैलं नदीवरून पाणी घेऊन मीरा अन् वसंतला बरोबर घते ल.ं आज
पाजनू आणली. मीरा अन् वसतं ानं िझर्‍यावर पाण्यासाठी ‘ऊसतोडणी’चा पिहला िदवस असला, तरी उघड्यावर
नबं र लावला होता. तारानं भाकरी थापनू तव्यावर िपठलं झोपनू थडं ीनं अंग काकडून िनघत,ं म्हणनू दपु ारीच
टाकलं तेवढ्यात पारे ं पाणी घेऊन आली. ‘आवं पाचदूं ा थळातून लवकर परतायच,ं असं सगळ्यांनी ठरवलं
सोडा,’ लक्ष्मीनं िदलले ा आवाज दामूनं ऐकला अािण होत.ं थळात पाय ठेवताच शकं रनं उसावर घाव
पाचूदं ा सोडून गुडघ्यानं सरमड कडाकडा मोडनू घालायला सरु ुवात कले ी. मीरानं मोळ्या बाधं ल्या.
बलै ांसमोर सारल.ं तसा रामा, धोंड,ू शकं र सगळ्यांनी िदवस माथ्यावर कवे ्हा आला ते समजलचं नाही. िहरवा
आपआपल्या परीनं बलै ासं मोर सरमड मोडून टाकल.ं चारा िमळाल्यानं बलै ं मस्त जोगली होती.
िपठल-ं भाकरी पोटात ढकलून सगळ्यानं ी अंथरुणं
पसरली. सगळ्यानं ी वाढे टाकनू शंकूच्या आकाराच्या
कोप्या बाधं नू सामान लावल,ं तसं तारानंही सामान
तांबडं फुटताच तारा झटकन अगं झटकनू उठली. लावून िचमणीचा उजडे करताच मीराला वसतं ाचं पुस्तक
ितनं जमर्नच्या पातेल्यात चहा ठेवला. शंकर जाभं ई देत गवसल.ं ‘वश्या तुपलं पुस्तक...वश्या तुपलं पसु ्तक.’
उठला. त्यानं अंथरुणाची वळकटी केली. तारानं मीराचा आरडाओरडा ऐकून वसतं ला शाळेची आठवण
तोंडावर पोचारा मारला िन िबनदांडीच्या कपात लाल झाली अन् वसंत कोपीबाहेर बसलले ्या शकं रच्या मागे
चहा शकं रच्या पढु ्यात केला. ‘हं घ्या, च्या घ्या.’ जाऊन उभा ठाकला. त्यानं शंकरच्या खादं ्यावर हात
शकं रनं चहाचा कप हातात घेतला. ‘शकं र ! अरे ये ठेवनू िवचारलं, ‘दादा, मले साळांत कवा धाडणार?’
शंकर...आरं मामू िचठ्ठी दऊे न गेलाय, थळात थळामध्ये जोशात काम करणार्‍या वसंतला शंकरनं
पाह्यलं असल्यानं ‘साळा िबळा काय बी नाय, बस

9

झाली आता तुपली साळा. खाऊन घे...आन् झोप. काय िलव्हलयं बग, काईच कळत नाईय.े ’’
ताबं ड्यात तोडीला जायचं हाय. जा, झोप जा,’ असं पोराचं िशक्षण अध्रवट राहायची भीती ताराच्या
म्हणून गप्प कले ं. शकं रच्या मागे उभं राहून खांद्यावर
हात ठवे ून िवचारताना उसाच्या पाचटानं साळलले ्या मनात आल्यानं ितनं शंकरला बोलतं केल.ं ‘‘पोराचं
अगं ावरच्या खणु ा पाहून वसंत हबकनू गले ा होता. िशक्षण तोडलं तमु ी, कामाला हातभार लागतो...पण
त्याच्या मनात िशक्षणािवषयीची उलघाल होत होती. त्याच्या आयषु ्याचं काय?’’ ‘‘अगं व्हईल समदं, आता
शंकरच्या बोलण्यानं वसंत उपाशीच झोपला, तर कुटं गाडी जरासी रुळावर आलीय.’’ घाव घातलले ा
मीराला फार वाईट वाटलं. ऊस ताराकडे दते शकं र बोलला.

कोपीबाहरे अंधकू उजडे ात तारानं चूल िशलगावनू मीरानं डोक्यावरील मोळी खाली ठेवली. मीरा
तवा ठेवला. भाकरी थापण्याच्या आवाजानं वसतं ला वसतं ाच्या हातातील कागद पाहू लागली. वसंत
जाग आली. शकं रनं नदीवर जाऊन गडुं भर, तर मीरानं उत्कंठतेनं मीराकडे बघत होता. ‘‘ही वळ व्हय? हे तर
कळशीभर पाणी आणल.ं शंकरनं थळात जायची तयारी संस्कतृ मधलं वाक्य हाय. ‘तमसो मा ज्योितगरम् य’ असं
चालवली होती. मीरानं पाट्यावर िमरचीचं वाटण वाटनू िलव्हलंय,’’ मीरा म्हणाली. ‘‘म्हणजे काय गं ताई?’’
आईकडे िदलं. ‘िमरे अगं आवर लवकर, त्या वश्याला वसतं नं िवचारल.ं ‘‘तमसो मा ज्योितगमर् य, म्हजं ी
उटीव. आरं आवरा लवकर, गाड्या िनघाल्या.’ अधं ारातनू उजडे ाकड,ं ’’ मीरानं सागं नू टाकलं. ‘‘म्हजं े ग
शकं रच्या आवाजानं तारानं कालवणाला फाेडणी िदली. ताई?’’ पुन्हा वसतं नं िवचारलं. ‘‘आता तलु ा कसं
सगळ्यांच्या गाड्या वाटले ा लागल्या. शंकरनंही सागं ू? हे बघ वश्या, तुला संस्कतृ मधलं वाक्य वाचता
आपली गाडी जुपं ली. तारा धडु क्यात काये ता, भाकरीचं आलं न्हाई म्हंजी अधं ार, अन् पढु ल्या वगा्तर जाऊन
पंडे कं अन् कालवण घऊे न गाडीत बसली, तशी मीराही िशकलास तर ...’’ मीराचं बोलणं पुरं व्हायच्या आतच
परकर सावरत बसली. वसतं कोपीमागं खुटनू बसला ‘‘तर काय व्हईल?’’ वसंतनं िवचारलं. ‘‘तर वाचता
होता. तारानं वसंतपाशी जाऊन समजतू काढून त्याला यईे ल म्हंजी उजेड, म्हंजी अंधारातून काशाकड,ं ’’
गाडीत बसवलं अन् गाडी फुपाट्याच्या रस्त्यानं वाटेला असं म्हणत मीरा माघारी िफरली. िततक्यात वसंतनं
लागली. मीराचा हात धरून थांबवत म्हटल,ं ‘‘अगं, पण दादानंच
िशक्षण तोडलं तवा वाचायला तरी कसं येणार? ताई,
शंकर आिण तारा उसावर घाव घालत होत,े तर काही झालं तरी मी िशकणारच.’’ त्यांचं हे बोलणं ऐकनू
मीरा अन् वसंत त्याच्या मोळ्या बाधं ून सडकले ा आणनू
टाकत हाते .े सडकवे र पडलले ्या कागदावर वसंतची
नजर िखळली, तसा वसंतनं कागद उचलनू हातात
धरला; पण कागदावरच्या संस्कृतमधल्या शब्दांचा
उलगडा नीट होत नव्हता. रस्त्यावर सापडलले ्या
कागदावरचे शब्द वसंतनं आईला वाचायला लावताच,
‘पोरा, मले तरी कटु ं वाचता यते ंय, मपली साळा तर
दसु रीच झालीय’, असं आई म्हणाली. कागदावरच्या
शब्दांचा मीराकडूनच नीट उलगडा होईल याची वसतं ला
खा ी होती, कारण मीराचंही िशक्षण कसबं सं
आठवीपयरतं् झालं होत.ं तो धावत जाऊन ितला
म्हणाला, ‘‘ताई, मला सडकेवर कागद गवसला. त्यावर

10

तडातडा तटु णार्‍या उसागत वसतं चहं ी िशक्षण तटु त िठवल?ं त्याचं िशकायचं वय हाय तर िशकू द्या की,
असल्याची जाणीव शकं रला झाली. मोटा झाला की कामच करणार हाय.’’
‘‘व्हय व्हय, म्या बी त्यचे म्हंती. िहचं बी िशकणं
बाजार असल्यानं आज ‘तोडणी’ बदं होती. अध्चंर र्‍हायल.ं ’’ मीराच्या डोक्यावरून हात िफरवत
आजूबाजचू ्या कोप्यावरली सारी पोरं साखरशाळेत तारानं लक्ष्मीच्या बोलण्याला साथ िदली. तारानं
गले ्यानं वसंत एकटाच कोपीबाहरे बसून काय करावं, या स्वत:च्या िशक्षणाची आबाळ झाल्याचं म्हणत मीराच्या
िवचारात होता. शेजारच्या कोपीतून दामूची बायको िशक्षणाची स्तुती केली अन् शकं रला म्हणाली, ‘‘आवं
लक्ष्मी कालवणाच्या फोडणीचं वाटण वाटायला बाहेर ही लक्ष्मी माय काय म्हतं ीया ते तर बघा. वश्याला
आली. पाट्यावर मीठिमरची वाटता वाटता लक्ष्मीनं साळंला घाला म्हतं ीया. थोडंसं पैकं कमी िमळलं , पण
वसतं ाकडे पािहलं. ‘‘वश्या, तू आज साळलं ा न्हाई तो आपल्यासारखा अडाणी तर न्हाई ना र्‍हाणार. जाऊ
गेलास व्हय र?ं ’’ वसतं नं हातातला खडा खाली फेकत द्या त्यास्नी साळंला.’’ शंकर म्हणाला, ‘‘लक्ष्मी वैणी
‘कसा जाणार?’ म्हणत मानले ा झटका देत तो कोपीत समदं खरयं , पण...’’ हातातली बाजाराची थलै ी
िशरला. ‘‘अावं ओ वसतं ाची माय,’’ असं म्हणत ताराकडे दते शकं रनं मान िफरवली. ‘‘आता पनबीन
लक्ष्मीनं ताराला साद घातली. ‘‘आले ओ माय... काय बी सागं ू नगंस. उद्यापास्नं त्यले ा साळलं ा धाड.’’
आले...आल,े ’’ म्हणत खाली वाकत कोपीबाहरे सगळं बाेलणं ऐकल्यानं दामूनं तोंड उघडलं. कोपीबाहरे
आलले ्या ताराला पाहून ‘‘अावं समदी लेकरं साळलं ा चाललेलं सगळं बोलणं आपल्यािवषयी असल्यानं
गेली, अान् तपु ल?ं ’’ वसंतला उभारी आली अन् तो कोपीबाहरे येऊन उभा
रािहला. ‘‘आता समदीच म्हणत्यात तर जाऊ द्या, नाई
वाटणाची परात हातात घते लक्ष्मी उभी रािहली. म्हणू नका. पुढला इचार करा.’’ तारा म्हणाली.
बाजार घऊे न आलले ्या दामू अन् शंकरकडे लक्ष्मीची वसंताकडे पाहत ‘ये, पोरा य’े म्हणून त्याला जवळ घेत
नजर जाताच शंकरकडे हात दाखवत, ‘‘हे बघा, तारानं वसतं ला कुरवाळल.ं
यास्नीच इचारा की, का साळलं ा गेला न्हाई म्हणनू ,’’ ‘‘आता तमु ी समदीच म्हंत्यात तर म्या तरी कशाला
लक्ष्मीकडे पाहत तारा उत्तरली. लक्ष्मीनं शकं रकडे नजर आडवा येव?ू वसंता, ये इकडं पोरा. आता तू उद्यापास्न
लावून, ‘‘कावं भावजी, आपल्या समद्याचं ी पाेरं साळलं ा जायचं बरं का! हे बघ
साखरसाळंला जात्यात, मग याला कशापाई घरी

पढु ल्या बाजारी आपण
तुझ्यासाठी पने आणू.’’
वसतं ाला जवळ घेऊन
पाठीवरून हात िफरवत शंकर
म्हणाला. मीराच्याही
आनंदाला पारावार रािहला
नाही. ितचहे ी डोळे पाण्यानं
भरल.े वसंतनं लगेच िम ांना
गाठलं. ‘आता म्या साळंला
यणे ार,’ असं वसंता सगळ्यांना
सागं त सुटला.

***

11

ñdmܶm¶

. १. तमु च्या शब्दातं उत्तरे िलहा.
(अ) मीराने वसंतला ‘तमसो मा ज्योितगमर् य’चा सांिगतलेला अथर.्
(आ) वसंतच्या मनातील िशक्षणाची ओढ.
(इ) ‘अग,ं पण दादानंच िशक्षण तोडलं तवा वाचायला तरी कसं यणे ार?’ या वाक्याचा तुम्हालं ा
समजलले ा अथ.्र

. २. वसतं चे िशक्षणाबाबतचे मे दशरव् णारी वाक्ये पाठातून शोधनू िलहा.
. ३. खालील आकृतीत योग्य शब्द िलहा.

(अ) बलै ाचं े खाद्य.
(अा) ऊसतोडणी कामगारांच्या मलु ाचं ी शाळा.
. ४. तुम्हालं ा कथेतील कोणते पा सवा्तंर जास्त आवडल?े सकारण सांगा.
. ५. खालील आकृतीत िदलले ्या मदु द् ्यांच्या आधारे मािहती िलहा.

मराठी शाळजे वळच्या मोकळ्या मदै ानात गाड्या
सोडल्यावर खालील व्यक्तींनी काय काय केले?

मीरा, वसतं इतर बायका दामू तारा

खळे ूया शब्दाशं ी.

(अ) गटात न बसणारा शब्द शोधून िलहा.
(१) ीमतं , धनवान, गरीब, लखपती.
(२) रा , िनशा, भात, यािमनी.
(३) अिशिक्षत, िनरक्षर, अगं ठाबहाद्दर, िशिक्षत.
(४) गवसण,े िमळण,े हरवणे, सापडण.े

(अा) कसं ात िदलले ्या वाक् चारांच्या रूपात योग्य बदल करून वाक्ये पनु ्हा िलहा.
(आनदं ाला पारावार न उरणे, हबकनू जाण,े हातभार लावण,े आबाळ होण.े )
(१) विडलाचं ्या नोकरीिनिमत्त सतत हाणे ार्‍या बदल्यामं ुळे कशे वच्या िशक्षणाची .............. .
(२) गावाहून आलले ्या अाजीला पाहून नंदाच्या............... .
(३) िसमरन आईला घरातल्या कामासं ाठी............... .
(४) रस्त्यावर जोरजोरात भुकं णार्‍या कु यांना पाहून रेश्मा............... .

12

(इ) खालील शब्दानं ा ‘पर’ हा एकच शब्द जोडनू नवीन अथप्र णू र् शब्द तयार होतात. ते बनवा. मराठी
भाषते ील अशा िवपलु शब्दसंपत्तीचा अभ्यास करा. त्या माणे वगे वेगळे शब्द तयार करा.

पर ातं उदा.,पर ांत.
भाषा
देश
गर्ह
राष्ट

(ई) खालील शब्दांत लपलले ा अथ्र शोधनू िलहा.
(१) ताबं डं फुटलं.

(२) गाडी रुळावर आली.

(३) अधं ाराकडून उजेडाकड.े

(४) चलू िशलगावली.
(उ) खालील वाक्ये माणभाषते िलहा.

(१) ‘ पोरा, मले तरी कुटं वाचता येतयं . ’
(२) ‘‘अवं समदी लेकरं साळंला गले ी आन् तपु लं?’’
(३) ‘‘आता तुमी समदीच म्हतं ्यात तर म्या तरी कशाला आडवा यवे ू?’’
(४) ‘ आता म्या साळंला यणे ार. ’
(ऊ) खालील िवषयासदं भात्र तुमच्या मनातील भावना व्यक्त करा.

शाळेचा पिहला िदवस शाळचे ी
इमारत
आनदं नवीन पुस्तकांचा
वगर्िशक्षक
सुगधं
नवीन िम

मािहती िमळवयू ा.

 साखरशाळा कोणत्या मलु ांसाठी असत?े
 ही शाळा कोठे भरते?

 साखरशाळा कशासाठी सुरू झाल्या आहते ?
िलिहते होऊया.

 साखरशाळेत जाणार्‍या राजेशला तुम्ही अभ्यासाबाबत कोणती मदत कराल?
उपकर्म :

‘सा िवद्या या िवमुक्तये’ हे ीदवाक्य आह.े त्यके ससं ्थले ा, शाळेला, मंडळाला आपले स्वत:चे असे
ीदवाक्य असते. अशी ीदवाक्ये िमळवा. या ीदवाक्यांचा अथ्र समजनू घ्या.
13

भाषेचा नमुना

अिहराणी बोली

गावात तात्यावाचनू पान हालानं नही. मानोस काही िसकले व्हता आसे नही. पन कोनी
काय टाप त्याले आगं्ठेबहादूर म्हनानी? चांग्ला जुनी फायनल व्हयले व्हई आसे वाटान.ं
तात्या ा चार भाऊ, ितन्ही भाऊ वावरात काम कराना. तात्याले वावरात जावानी कदी
पाळी वनी नही. तात्या घरना कारभारी, घरना जस्या कारभारी तस्या गावनाभी कारभारी.
चोवीसतास भायरे ल्याज उ ारे ा करी र्‍हावाना. गावातला लोकभं ी त्याले सळ खाऊ
देवाना नही.

गावात कोनाकडे मांडोना बते र्‍हावो, तात्या पायजचे . साखरपुडा, नारळ र्‍हावो तात्या
पायजचे . कोना वाटा पाडाना र्‍हावोत, तात्या पायजचे . सायखडं घी जावाले तात्याना नबं र
पयला, वावरातल्या बांधवरथनू कज्या र्‍हावोत िमटाडाले तात्या पायजेच. पंगतम्हानभी बसा
मंडळी अासे म्हनालेभी तात्याज पायज.े म्हजं े मरनदार र्‍हाव का तोरनदार र्‍हाव, तात्यासवाई
पान्टं हालानं नही. तात्यानीभी भू िसफरत व्हती. सग्ळी जागावर तात्या हजर र्‍हायना नही
आसे कदीज जये नही. सकाळीजना पार्‍हे तात्या जस्या दखावाना तस्याज ताजावताना
रातलभे ी दखावाना. याळम्हान कव्हळज तोंडवरथनू पानी िफरावाना नही, तरी तात्यानी तोंड
आत्तजे धुयेल व्हयी आसे दखावानं. तात्याना कप्डा धुवळाफूल र्‍हावाना. टोपीले टाचर्
िदयेल र्‍हावानी. आठोडाभर तात्या त्याज कप्डा वापराना, पन कधी मळले दखावाना नहीत.
तात्या पारवर बसाना, वावरातली कज्या िमटाडाकरता तात्या गाडावर बसीसन वावरात
जावाना, पादं ीधरी फोपाटाच फोपाटा. वावरात वारावावधननी भवरी उठानी तरी तात्याना
कप्डा धवु ळाफलू ज दखावाना. आस्या आम्हाना तात्या कायमे रुबाबबनज जगना!

िदलीप धोंडगे (१९५६) : कवी, समीक्षक, लखे क. ‘शलै ीमीमासं ा’, ‘तकु ा म्हणे भाग १ व २’, ‘तुकारामाचं ्या अभंगांची
चचा्र भाग १ व २’, ‘तकु ोबांच्या अभंगांची शलै ीमीमांसा’, ‘तात्पयर’् , ‘हरवले गाव’ ही पसु ्तके िसद्ध.

‘सांगनं नही पन सागं नं वनं’ या पुस्तकातनू वरील अिहराणी बोलीतील उतारा घते ला आह.े

शोध घऊे या.

 आपल्या महाराष्टाचे खास वैिशष्ट्य म्हणजे दर बारा कोसावं र बोलीभाषा बदलत.े महाराष्टामध्ये िविवध
बोलीभाषा बोलल्या जातात. अशा बोलीभाषांची आतं रजालाच्या साहाय्याने मािहती िमळवा. कोणत्या
भागात कोणती बोली बोलली जात,े त्याची नोंद करा.

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यानंर् ा अिहराणी बोलीभाषते ील वरील उतारा योग्य उच्चारासं ह वाचनू दाखवावा. उतार्‍यातील शब्दाचं े अथर् व
भाषचे े वगे ळपे ण समजावनू सागं ाव.े

14

४. ावणमास

 ऐका. वाचा. म्हणा.

ावणमासी हष्र मानसी िहरवळ दाटे चोिहकड;े
क्षणात यते े सरसर िशरवे क्षणात िफरुनी ऊन पड.े
वरती बघता इं धनचू ा गोफ दुहरे ी िवणलासे,
मगं ल तोरण काय बािं धले नभोमंडपी किु ण भासे!
झालासा सूयास्र ्त वाटतो सांज अहाहा! ताे उघडे,
तरुिशखरावं र, उंच घरांवर िपवळे िपवळे ऊन पडे.
उठती वरती जलदांवरती अनंत संध्याराग पहा;
सव्र नभावर होय रेिखले सुंदरतचे े रूप महा.
बलाकमाला उडता भासे कल्पसमु ाचं ी माळिच ते,
उतरुिन येती अवनीवरती गर्हगोलिच की एकमते.
फडफड करुनी िभजले अपलु े पंख पाखरे साविरती;
सदंु र हिरणी िहरव्या करु णी िनजबाळांसह बागडती.
िखल्लारे ही चरती रानी, गोपिह गाणी गात िफरे,
मजं ळु पावा गाय तयाचा ावणमिहमा एकसुरे.
सवु णचर् पं क फलु ला, िविपनी रम्य कवे डा दरवळला,
पािरजातही बघता भामा, रोष मनीचा मावळला!
सदुं र परडी घउे िन हाती पुरोपकंठी शदु ्धमती,
सुदं र बाला या फुलमाला, रम्य फलु -े प ी खुडती.
दवे दश्नर ा िनघती ललना, हषर् माइना हृदयात,
वदनी त्याचं ्या वाचिु न घ्यावे ावण मिहन्याचे गीत!

बालकवी- यबं क बापूजी ठोमरे (१८९०-१९१८) : िनसगक्र वी म्हणनू िसद्ध. बालवयातच किवतालखे नाला ारभं .
१९०७ साली जळगाव यथे े भरलले ्या किवसमं ले नात ‘बालकवी’ म्हणनू गौरवण्यात आल.े ‘बालकवींची किवता’ हा
काव्यसगं र्ह िसद्ध.

स्ततु किवतते कवीने ावण मिहन्यातील िनसगसर् षृ ्टीचे िवलोभनीय व सदुं र वणन्र कले े आह.े

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यानर्ं ा पाठ्यपसु ्तकातील सव्र किवता तालासरु ातं व सािभनय म्हणनू दाखवाव्यात. किवतानं ा योग्य चाली
लावाव्यात. िवद्याथ्याकं्र डून किवता तालासरु ातं म्हणनू घ्याव्यात.

15

ñdmܶm¶

. १. खालील संगी काय घडते ते िलहा. काय घडते
सगं

(१) पिहला पाऊस आल्यावर

(२) सरीवर सरी कोसळल्यावर

. २. िनरीक्षण करा व िलहा.
ावण मिहन्यातले तमु ्ही

पािहलले े आकाशातील िवशेष बदल

. ३. खालील तक्ता पूण्र करा.
किवतते आलले ी यांची नावे

ाणी पक्षी फलु े

. ४. ‘सदंु र बाला या फलु माला’ या काव्यपकं ्तीत सारख्या अक्षराचा उपयोग अिधक कले ्यामळु े नाद
िनमाण्र होतो, त्यामळु े पकं ्ती गणु गणु ाव्याशा वाटतात. किवतेतील अशा ओळी शोधून िलहा.

. ५. खालील अथा्चर ्या किवतते ील ओळी िलहा.
(अ) क्षणात पाऊस पडतो तर क्षणात ऊन पडत.े
(आ) झाडावं र, घरांवर कोवळे कोवळे ऊन पडते.
(इ) हिरणी आपल्या पाडसासं ह करु णात बागडत आहेत.

. ६. किवतचे ्या खालील ओळींतील भाव तुमच्या शब्दांत िलहा.
ावणमासी हषर् मानसी िहरवळ दाटे चोिहकडे;
क्षणात येते सरसर िशरवे क्षणात िफरुनी ऊन पडे.

खेळूया शब्दाशं ी.

 खालील शब्दांसाठी किवतते आलले े समानाथीर् शब्द शोधून िलहा.
(१) बासरी - (४) मघे - (७) वकृ ्ष-

(२) िस् या - (५) गुराखी- (८) मखु -

(३) आकाश- (६) पृथ्वी- (९) राग-

कल्प :
बालकवींच्या आणखी िनसग्कर िवता िमळवा. त्यातं ील तमु ्हालं ा आवडलेली किवता पिरपाठात तालासरु ांत
सादर करा. बालकवींच्या किवताचं ा संगर्ह करा.

16

खळे खळे यू ा.

 खाली समानाथीर् शब्दांचा िजना िदला आह.े िदलले ्या चौकटीत आडव-े उभे शब्द भरायचे आहेत. एका
िजन्याच्या पायर्‍या तमु ्हालं ा उतरून दाखवल्या आहते . दुसर्‍या िजन्याच्या पायर्‍या तमु ्हांला उतरायच्या
आहते .
१ (१) पढु ारी १
(१) मस्तक ३ (२) िदनाकं ३ ५
(२) कचरा २ डो (३) पक्षी २ ४
(३) रा के र (४) आकाश
(४) पाणी ज५ (५) डोळे
(५) जनता ४ नी र या (६) आश्चय्र
(६) मलु गी
य न ६
६त

िलिहते होऊया.

 ावण व वशै ाख या दोन्ही मिहन्यांतील िनसगातर् जाणवणारा फरक तुमच्या शब्दांत िलहा.

आपण समजून घऊे या.

मागील इयत्तते अापण नाम, सवन्र ाम, िवशषे ण व िकर्यापद या िवकारी शब्दाचं ा अभ्यास कले ा आह.े
या इयत्तते आपण िकर्यािवशषे ण अव्यय,े शब्दयोगी अव्यये, उभयान्वयी अव्यये व कवे ल योगी अव्यये

या अिवकारी शब्दांचा अभ्यास करणार आहोत. िकर्यािवशषे ण अव्यये, शब्दयोगी अव्यये, उभयान्वयी
अव्यये व केवल योगी अव्यये या शब्द कारांना अिवकारी म्हणतात, कारण िलंग, वचन, िवभक्ती इत्यादींचा
त्याचं ्यावर पिरणाम न होता त्या शब्द कारांतील शब्दाचं ्या रूपामं ध्ये काही बदल होत नाही.
 खालील पिरच्छदे वाचा.
रवी वारवं ार आजारी पडतो. त्याचे घर शाळचे ्या पलीकडे आहे. मी अनके दा त्याच्या घरी जातो. आजही
गले ो होतो. मला पाहताच तो झटकन उठला. मी त्याला म्हणालो, ‘‘तू हल्ली सारखा आजारी पडतो आहेस.
मी काल तझु ी खूप वाट पािहली. मला तुझ्यािशवाय अिजबात करमत नाही. मी तलु ा नहे मी सागं तो, की दररोज
व्यायाम कर, तझु ्या शरीराची ताकद आपोआप वाढले .’’
वरील पिरच्छेदातील अधारे ेिखत कले ेले शब्द िकर्यािवशषे ण अव्यये अाहते . िकर्यािवशषे ण अव्यये
वाक्यातील िकर्यापदाबद्दल अिधक मािहती देतात.
लक्षात ठवे ा : िवशेषणे नाम व सवर्नामाबं द्दल अिधक मािहती देतात, तर िकर्यािवशषे ण अव्यये
िकर्यापदाबद्दल अिधक मािहती देतात.

िशक्षकासं ाठी ः िकर्यािवशषे ण अव्यये व त्याचं े कार याचं ी िविवध उदाहरणे दऊे न िवद्याथ्याकरं् डून अिधकािधक सराव करून
घ्यावा. िकर्यािवशषे ण अव्ययाचं ा वापर करून वाक्ये तयार करण्यास सागं ाव.े

17

चला सवं ाद िलहूया.
 पाऊस व छ ी या दोघांमधील संवादाची कल्पना करा व िलहा.

पाऊस : ..................................................................................
छ ी : ....................................................................................
पाऊस : ..................................................................................
छ ी : ....................................................................................
पाऊस : ..................................................................................
छ ी : ....................................................................................
पाऊस : ..................................................................................
छ ी : ...................................................................................
पाऊस : ..................................................................................

सारे हसूया.

बंटी : अरे िम ा, मी अशा वस्तचू ा शोध लावलाय,
ज्यामधून आपण बाहेरचं सव्र काही
पाहू शकतो.

िदनू : अरे वा! अशी कोणती वस्तू आहे ती?
बटं ी : िखडकी.
18

५. भाडं ्यांच्या दिु नयते

उन्हाळ्याची सटु ्टी सरु ू होताच अरुण व अिदती भांडी हा मानवाच्या दैनिं दन जीवनातील अिवभाज्य
आजीआजोबांकडे गावी पाेहोचल.े ितथे मामाचं ी मुले भाग आहे. धान्य साठवणे, अन्न िशजवण,े अन्न सवे न करणे
त्याचं ी आतरु तने े वाट पाहत होती. आता काय, मलु ाचं ी इत्यादींसाठी भांड्याचं ा वापर फार पूवीर्पासून होत आह.े
नसु ती धमाल ! आबं े, किलंगडे, ऊस खाणे आिण माणसांची गरज व त्या त्या काळात उपलब्ध साधनसामगर्ी
िविहरीत पोहणे असा मुलाचं ा कायर्कर्म िनिश्चत यांनुसार भांडी तयार होत गेली, िकबं हुना होत आहेत.
असायचा. उन्हामुळे आजी त्यांना दुपारी घराबाहेर जाऊ
द्यायची नाही. दुपारी मुले घरातच काही ना काही खळे भाडं ्यांच्या स्वरूपातील बदलाचं ा हा वास भाडं ी
खळे ायची. अशाच एका दपु ारी स्वत: मुलांना सांगत आहेत.
मुले लपाछपी खेळत होती.
माधववर राज्य होत.े अिदती
कोठीच्या खोलीत लपायला गले ी.
तवे ढ्यात ितचे लक्ष कोपर्‍यात
ठवे लले ्या जात्याकडे गले े. ितने
पिहल्यादं ाच जाते पािहले होत.े ‘हे
काय आहे?’ असे पटु पुटत ितने
आपल्या भावडं ानं ा कोठीच्या
खोलीत बोलावले अन् जाते
दाखवले. त्याचं ्याकडे पाहून
जात्याने िस्मतहास्य केल.े

जाते : काय मलु ानं ो ! ओळखलं का मला ? सागं ूया का आपण यांना, आपला
मी जात.ं
अरुण : तू इथे काय करतोस ? जन्म, िवकास आिण आपल्यात होत
गले ेल्या बदलाबं द्दलची मािहती?
जाते : काय सांगू तमु ्हांला, आजकाल लोक (कोठीतील जुन्या कारची सवर् भाडं ी माना
माझा फक्त लग्नाची हळद डोलावतात.)
दळण्यासाठीच उपयोग करतात अन् दगडी पाटा : थाबं , मी सांगतो त्यानं ा आपला
नतं र असं कोपर्‍यात ठेवनू दते ात. अाता इितहास. बरं का मलु ांनो ! मानव जसा
काय! माझे नवे िम , सगेसोयरे
स्वयंपाकघरात िवराजमान झाले आहेत. शेती करू लागला, िस्थर जीवन जगू
लागला तशी त्याला अन्न
अिदती : तझु े िम , सगेसोयरे? कोण ते अाम्हालं ा िशजवण,ं अन्न साठवणं यासाठी
नाही समजलं.
जाते : तुम्हालं ा काहीच माहीत नाही भाडं ्याचं ी आवश्यकता वाटू
लागली. या गरजपे ोटी त्यानं
आमच्याबद्दल? मातीपासून मडकी, पसरट
(जाते कोठीतल्या इतर भाडं ्यानं ा उद्दशे ून बोलते.)
19

ताटल्या, वाडग,े पराती, रांजण, घडे काही घरांतून ितचा वापर होताना
अशी िनत्योपयोगी भाडं ी बनवली. िदसतो.
माधव : अरे पण, आम्ही आजही मातीच्या
माठातलं थंडगार पाणी िपतो. छोट्या (काठवटही न राहवून बोलू लागली.)

छोट्या मडक्यांत दही काठवट : अगं मंदा, तलु ा आठवतं का? तझु ्या
लावतो; पण काय रे, आजीला आमचा नवा िम -िमक्सरची
माणसानं फक्त मातीचीच खपू भीती वाटायची. दाण्याचा कटू ,
भाडं ी बनवली का ? िमरच्या, हळद, धने असं काहीबाही
कटु ण्यासाठी उखळ-मुसळ, दगडी
मािहती िमळवा. खल िकवं ा हा खलबत्ता आजी
उन्हाळ्यात माठाला ओले, सुती कापड का गडुं ाळतात? वापरायची. पाटा-वरवटं ा वापरायची.
मातीचा माठ, रांजण जिमनीत का परु तात? आता तुम्हीच
सागं ा मलु ांनो, आज
सरु ई : नाही, तसं नाही. मातीच्या उखळीमध्ये कोण
भाडं ्याबं रोबरच दगडी, लाकडी, पदाथर् कुटत
चामड्याची भाडं ीही मानवानं तयार बसतंय? लावला िमक्सर की झालं
केली. तुम्ही चामडी बधु ले, वाळलेल्या काम. वळे वाचतो अन् मही वाचतात.
भाेपळ्यापासनू बनवलले े तुंबे कधी पवू ीर् िपठाच्या, मसाल्याच्या िगरण्या
पािहले अाहते का? नव्हत्या. गृिहणी जात्यावर धान्याचं
पीठ दळायच्या. धान्य पाखडायला सपू
मंदा : हो हो ! मी आंतरजालावर अशा असायच.ं
भाडं ्याचं ी खपू िच ं पािहली आहते .
अजूनही अािदवासी भागातील लोक मंदा : हे सगळं खरं आहे; पण आज ही सवर्
अशा वस्तंूचा उपयोग करतात, हहे ी कामं करायला वेळ कोणाकडे आह?े
वाचलं आह.े
जाते : मातीच्यावलाकडाच्याभाडं ्यांपाठोपाठ
खलबत्ता : मलु ानं ो, लाकडापासनू बनवलेली, माणसानं ताबं ं, लोखंड या धातंूचा शोध
िभतं ीलगत ठेवलले ी ही काठवट पाहा. लावला आिण मग भांडी बनवण्यासाठी
गव्हाच,ं बाजरीच,ं ज्वारीचं अशी त्यांचा वापर होऊ लागला; पण या
िपठं मळण्यासाठी, भाकरी धातचंू ्या शोधामळु े भांडीससं ्कृती
थापण्यासाठी ितचा उपयोग केला अिधक गल्भ आिण िवकिसत होत
जायचा. आजही गर्ामीण भागांत गले ी बरं का !

अरुण : म्हणजे फक्त भाडं ी बनवण्यासाठी या
धातंचू ा खूप उपयोग होऊ लागला,
असंच तुला म्हणायचंय का? पण
जातभे ाऊ, आम्ही लोखडं आिण ताबं ं
या धातचंू ्या भांड्यांबरोबर
चांदीचीदेखील भांडी पािहली आहते .

जाते : पलंग, खचु ीर्, टबे ल, कपाट, दारं-

20

जाते स्टेनलेस स्टीलच्या भाडं ्यांनी घते ली.
सध्या सगळीकडे स्टने लेस स्टीलची
िखडक्या, मोठे दरवाजे यांसारख्या अरुण भांडी बघायला िमळतात.
लोखंडापासनू तयार होणार्‍या वस्तू जाते : पवू ीर् अघं ोळीसाठी घगं ाळं, पाणी
तुम्ही पािहलेल्या आहते . त्याचबरोबर तापवायला बबं , पाणी साठवायला
स्वयंपाकासाठी लोखडं ी कढई, तवा कळशी, घागर, तपले ,े हंडा असायचा;
यांसारख्या भाडं ्यांचा वापर होतानाही पण आता सरा्रस प्लिॅ स्टकच्या बादल्या,
तमु ्ही पािहलं आह.े टब िदसतात.
: काय रे जातेभाऊ, जवे णाच्या पंगतीत
मािहती िमळवा. ताट म्हणनू केळीची पानं, प ावळी,
बाधं काम क्षे ात लोखंड या धातचू ा उपयोग मोठ्या तसेच वाट्यांसाठी ोण असायच.े हात
धुवायला तस्त असायचं. होय ना?
माणात का होत असावा? : अरुण, तुला बरचं माहीत आहे की!
लोखडं ाच्या कढईत वा तव्यात भाजी का करतात ? गाई-म्हशींच्या दुधासाठी कासंडी
िकवं ा चरवी, ताकासाठी कावळा,
ताबं ं आिण लोखंड या धातंूच्या लोण्याचा वाडगा, तुपाची बुधली,
जोडीला चादं ी, िशसं या धातचंू ाही बडु कुली, ओगराळी, पळी, तसराळी,
वापर सरु ू झाला. धातंूच्या कुंडा अशा िकतीतरी नावाचं ी भाडं ी
पाठोपाठ काचपे ासून वस्तू बनू लागल्या. स्वयपं ाकघरात वावरत असायची.
तांबं अािण चादं ीला पयार्य म्हणनू आता स्वयपं ाकघरात गसॅ ची शेगडी
सिं म धातू, िपतळ, कांसे यापं ासनू वापरत असल्यानं, चलू व त्यावर
भाडं ी बनवली जाऊ लागली. स्वयंपाक करण्याचं माणही कमी होत
आहे.

मािहती िमळवा.
भाडं ी बनवण्यासाठी धातचंू ा वापर का सुरू झाला

असावा?

शांत : मग स्टेनलसे स्टीलची भांडी वापरात मािहती िमळवा.
कधी आली?
सरु ई : िपतळी व तांब्याच्या भांड्यांची जागा चलू पटे वताना फुंकणीने अग्नीवर फकुं र का
ॲल्यिु मिनअम, िहंडािलयम आिण घातली जात?े

21

मंदा : पण या काळात मातीपासून तयार अिदती : हो हो, हे अगदी खरं आह.े आमच्या
होणारी भांडी बदं झाली का? खलबत्ता घरी स्टने लसे स्टील, नाॅनिस्टक व
शांत कोटेड मटे लची भांडी आहेत.
उखळ : नाही, तसं नाही. या धातंचू ्या शोधामुळे
मातीची भाडं ी बनवणं बंद झाल,ं असं अिदती : त्येकजण स्वत:च्या िखशाला
मुळीच नाही. उलट आज, भाडं ी तयार परवडणारी, सहजपणे उपलब्ध होणारी
करण्यासाठी माती वापरण्याची परंपरा आिण वापरण्यास सोपी असणारी भांडी
म्हणजे सािहत्य संस्कतृ ीचा पाया मानला खरदे ी करण्याचा यत्न करतो.
जातो.
: एकूण काय, तर भांडी हे मानवी
जाते : आज मोठ्या माणावर िचनी माती संस्कृतीचं अिवभाज्य अगं आह.े
िकवं ा िसरॅिमक्स याचं ा वापर करून गरजेनसु ार भाडं ्यामं ध्ये िविवधता यते
िविवध भांडी व वस्तू तयार होत आहते . गले ी असली, तरी िजथे िजथे मानवी
झाकणाच्या भाडं ्याचं ा सार झाला. समाज, ितथे ितथे भाडं ी असणारच.
िकटलीचा रंग, आकार, त्यावरील
नक्षीकाम, तसचं रत्नजिडत सुरया अशा : आज आम्हालं ा तमु ्हां सवा्ंबर रोबर खूप
कलात्मक गोष्टी भांड्यांमध्ये यऊे मजा आली. आम्ही तुम्हां सगळ्याचं े
लागल्या. खूप आभार मानतो, कारण तुम्ही
आम्हालं ा भांड्यांच्या दुिनयचे ी सफरच
मािहती िमळवा. घडवनू आणली!
चहाची िकटली, कपबश्या, प्लटे ्स, वाट्या इत्यादी
***
िचनी मातीची िकवं ा िसरॅिमक्सची का असतात?

ñdmܶm¶

. १. खालील िवधानामं ागील कारणांचा शोध घ्या व िलहा.
(अ) शेती व्यवसाय व िस्थर जीवनामुळे माणसाला भाडं ्यांची गरज पडली.
(आ) पवू ीर् मोठ्या माणावर कळे ीच्या पानावर जवे ण्याची पद्धत होती.
(इ) आज घरोघरी िमक्सर वापरतात.
(ई) मातीच्या भांड्यांचा जास्तीत जास्त वापर करावा.

. २. खालील आकतृ ी पणू ्र करा.
मानवाने ज्या घटकापं ासनू भाडं ी
बनवली ते घटक.

22

. ३. ‘भांडी हे मानवी संस्कतृ ीचे अिवभाज्य अगं आहे.’ या िवधानाबाबत तुमचे मत स्पष्ट करा.
. ४. तमु च्या घरातील िनरुपयोगी वस्तंूचे तमु ्ही काय कराल, ते सागं ा.
. ५. दोन-दोन उदाहरणे िलहा.

(१) मातीची भांडी-
(२) चामड्यापासनू बनवलेली भाडं ी-
(३) लाकडी भाडं ी-
(४) ताबं ्याची भांडी-
(५) िचनी मातीची भांडी-
(६) नॉनिस्टकची भांडी-
(७) काचचे ी भाडं ी-

. ६. यानं ा काय म्हणतात?
(अ) जवे णासाठी पंक्तीत वापरण्यात यणे ारे ताट.
(आ) जवे णापवू ीर् व जेवणानतं र हात धुवायचे भांडे.
(इ) दधु ासाठीचे भाडं .े
(ई) ताकासाठीचे भांड.े
(उ) पूवीर् अघं ोळीसाठी वापरायचे भांडे.

खळे ूया शब्दांशी.

 कंसातील शब्द व शब्दसमहू यांमध्ये योग्य बदल करून िरकाम्या जागा भरा.
(अिवभाज्य अगं , िनत्योपयोगी, िवराजमान होण,े सगसे ोयरे)
(अ) सतं तुकारामानं ी वृक्षानं ा .............. सबं ोधून त्याचं ा गौरव केला.
(आ) .............. वस्तू जपून व व्यविस्थत ठवे ाव्यात.
(इ) आज शाळते ील ज्यषे ्ठ िशक्षक मखु ्याध्यापक पदावर .............. .
(ई) कटु ुंब हे मानवी जीवनाचे .............. आह.े

उपकर्म :
तुमच्या घरातील सवांत्र जुन्या चार भांड्यांची िच े काढा व रंगवा.

चचा्र करूया.

अघं ोळीचे पाणी तापवण्यासाठी बंब वापरण्याचे माण कमी झाले आहे.
दैनिं दन जीवनात चादं ीची भाडं ी वापरण्याचे माण नगण्य आह.े

23

मािहती िमळवयू ा.

 प ावळी तयार करण्यासाठी कोणकोणत्या झाडांची पाने वापरतात?
 प ावळीची पाने एकमेकानं ा कशाच्या साहाय्याने जोडली जातात?
 पूवीर् वापरत असलेल्या व आता वापरत असलले ्या प ावळींमध्ये कोणते बदल झाले आहते ?

माहीत आहे का तुम्हांला?

 खालील उतारा वाचा. त्यातील घटना कर्माने सांगा.

कल्हई म्हणजे काय? स्वयपं ाकघरातल्या जनु ्या

ताबं ्याच्या आिण िपतळ्याच्या
भांड्यांची जागा जशी स्टेनलसे
स्टीलच्या भाडं ्यांनी घेतली, तसतशी
कल्हई आिण कल्हईवाले दुिमळर् होत
गेले. ताबं ्या, िपतळ्याची भाडं ी
चकचकीत करून त्यावर कथील
धातचू ा थर लावण्याचे काम हे
कल्हईवाले करत. गल्लीगल्लीतून
िफरून ‘कल्हईवालाऽऽ’ अशी आरोळी
ठोकल्यानंतर एखाद्या झाडाखाली कल्हईवाला त्याचे दकु ान थाटत असे.
ताबं ्याच्या भांड्यात आबं ट िकवं ा आम्लधमीर् पदाथर् बनवले असता, त्याचं ्यात रासायिनक िकर्या होऊन
अन्न िबघडण्याची शक्यता िनमा्रण होत.े काही वळे से अन्नाची चव िबघडत,े तर काही वळे से अन्नपदाथांच्र ्या
रंगात बदल होतो. त्यातनू िवषबाधा होण्याचा धोका सभं वतो. हे टाळावे म्हणून ताबं ्याच्या आिण िपतळ्याच्या
भाडं ्यांना आतून कल्हई केली जाते.
जिमनीत छोटा खड्डा खणनू त्यात भट्टी तयार केली जात.े त्यातील िवस्तवावर भाडं े आतल्या बाजूने
तापवले जात.े पाढं र्‍या रगं ाची नवसागराची (अमोिनअम क्लोराइड) भुकटी वापरून भांडे आतल्या बाजूने
घासून स्वच्छ, लख्ख केले जाते. हे करताना पांढरा, उगर् वासाचा धरू तयार होतो. भांडे गार होण्यापवू ीर्च
कथील (िटन) धातचू ा छोटा तुकडा भाडं ्यात टाकला जातो. कथील हा मऊ, लकाकणारा, िनळसर-पांढर्‍या
रंगाचा उपयकु ्त धातू आहे. तो पटकन िवतळतो. अितशय कौशल्याने कल्हईवाला तो िवतळलेला धातू पटकन
भांड्यात सव्र पसरवनू त्याचा लपे देतो. भांडे थंड करण्यासाठी ते थडं पाण्यात टाकले जात.े कल्हई कले ेल्या
भांड्यात बनवलेले जेवण शरीरासाठी अपाय करत नाही, म्हणून दर काही मिहन्यानं ी ताबं ्या-िपतळ्याच्या
भांड्यांना कल्हई करणे गरजचे े असत.े

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्याकर्ं डनू या पाठाचे सादरीकरण करून घ्याव.े तसचे वरील उतार्‍याचे कट वाचन करून घ्याव.े
उतार्‍यातील कृती कर्माने सागं ण्याची सचू ना द्यावी. घटनाकर्म सागं ताना योग्य ते मागदर् शन्र कराव.े

24

 वाक्यातील िकर्या केव्हा घडली, कोठे घडली, िकती वेळा घडली, कशी घडली यांवरून िकर्यािवशषे ण
अव्ययाचं े चार मखु ्य कार पडतात.

िकर्यािवशषे ण अव्ययाचं े कार

पवू ीर् िशक्षक पगडी घालत असत. गागे लगाय हळू चालते.
- कालवाचक िकर्यािवशषे ण अव्यये - रीितवाचक िकर्यािवशेषण अव्यये

उदा., आधी, सध्या, हल्ली, सदा, उदा., पटकन, पटपट, जलद,
उद्या, िनत्य, वारवं ार इत्यादी. आपोआप इत्यादी.

सभोवार जगं ल होत.े टोपलीत फलु े भरपरू आहते .
- स्थलवाचक िकर्यािवशषे ण अव्यये - पिरमाणवाचक/सखं ्यावाचक

उदा., सवर् , इथ,े िजथ,े िजकडे, िकर्यािवशेषण अव्यये
खाली, मागे, पलीकडे इत्यादी. उदा.,िकंिचत, काहीसा, दोनदा,
अत्यतं , माजे के इत्यादी.

 खाली िदलेल्या शब्दाचं े िकर्यािवशेषण अव्ययाचं ्या कारानं ुसार वगीर्करण करा.
ितथ,े दररोज, क्षणोक्षणी, सावकाश, ितकड,े अितशय, पूण,्र परवा, जरा, मुळीच, कस,े वर, थोडा, सतत, झटकन.

कालवाचक स्थलवाचक रीितवाचक पिरमाणवाचक/संख्यावाचक
िकर्यािवशषे ण अव्यये िकर्यािवशषे ण अव्यये िकर्यािवशेषण अव्यये िकर्यािवशेषण अव्यये

शब्दकोडे सोडवूया.

 खालील चौकोनातं ील अक्षरामं ध्ये िकर्यािवशेषण अव्यये लपलले ी आहते . उभ्या, आडव्या व ितरप्या
पद्धतीने अक्षरे घऊे न िकर्यािवशषे ण अव्यये तयार करा व िदलले ्या जागेत िलहा.

ह ळू थो डे आ रो
आ ज डा मो ज के
ज रा सा व का श
त सा िज र ल ही
अ ने क दा िच त
ित क डे खा ली र

25

६. थोराचं ी ओळख - डॉ. खानखोजे भाग-२

महान कर्ािं तकारक व आतं रराष्टीय किृ षतज्ज्ञ :
डॉ. पांडरु ंग खानखोजे

गदर कर्ांतीचे णते े ते मेिक्सको शेतीतले जादूगार करून ससं ार करावा, असं त्यांच्या विडलांना वाटत
असा वास करणार्‍या डॉ. पांडुरगं सदािशव खानखोजे होतं; परतं ु भाऊंचं मन वळवण्यात विडलांना यश आलं
ऊफर् भाऊ यांचं सारं आयुष्यच िवस्मयकारी घटनानं ी नाही.
भरलेले आह.े
स्वातं यलढ्यात सिकर्य सहभाग असणार्‍या
तात्या आजोबांच्या माडं ीवर बसून लहानगे भाऊ लोकमान्य िटळकांच्या भटे ीसाठी भाऊ पुण्याला गेल.े
सतत स्वातं यलढ्यािवषयीच्या कथा ऐकत असत. ितथे त्याचं ्या सहवासात ते राहू लागले. त्याचं ्या
भाऊ हे आजोबाचं े तसचे आईचहे ी लाडके होते. भाऊ सहवासात राहणं ही भाऊंना मोठी पवर्णीच वाटत असे.
ाथिमक शाळते जाऊ लागले, तसे त्याचं े िम मंडळही भाऊंना रणशास् िशकावं असं वाटत होत.ं िटळकांनीही
वाढू लागले. भाऊ व त्याचं ्या सार्‍या िम ांची त्याला अनमु ती दशरव् ली. इंगर्ज सरकारच्या आधुिनक
माडीवरच्या खोलीत बदं दाराआड बसून काहीतरी शस् ास् ांनी सज्ज अशा सैन्याशी टक्कर द्यायची
खलबतं चालायची. इगं र्जांना व त्याचं ्या सैन्याला कसं असले , तर परदशे ी जाऊन आधिु नक लष्करी िशक्षण
पळवून लावता यईे ल, याचे डावपेच ते आखत असत. घ्याव,ं असा िटळकांनी त्यानं ा सल्ला िदला. सन १९०६
लहानपणापासूनच इंगर्ज सरकारिवरुद्धचा ती असंतोष साली लोकमान्य िटळकाचं ्या सांगण्यावरून त्यानं ी
भाऊंच्या मनात होता. इगं र्जांना देशाबाहेर मायदेश सोडला.
काढल्यािशवाय देशाची पिरिस्थती सधु ारणार नाही,
म्हणून त्यािवरुद्ध लढा द्यायचा, असं भाऊंनी मनोमन अमिे रकेतील ‘सान् राफाएल’ यथे ील लष्करी
ठरवलं. िशक्षण देणार्‍या ॲकडॅ ेमीत भाऊ दाखल झाले.
िशस्तपालन, अभ्यासातील गती, सवर् कारच्या
पढु े खेडोपाडी िजथे संधी िमळले ितथे भाऊ कामातं ील तत्परता, शरीरचापल्य पाहून ॲकॅडमे ीतील
स्वदशे ी चळवळ, भारतीय इितहास, भारतीय स्वातं य िशक्षकवग्र भाऊवं र खूश होता. लष्करी िशक्षण घेत
या िवषयांवर भाषणं दते असत. स्वातं यासाठी कायरर् त असताना कोणतीही उणीव राहू नये, म्हणून ते यत्नांची
असताना भाऊंनी िशक्षण योग्य कारे पूण्र कराव,ं लग्न पराकाष्ठा करत होते. १९१० साली ‘टमाल पसे

26

िमिलटरी ॲकॅडमी’चा िडप्लोमा त्यानं ा िमळाला. सशं ोधन इत्यादी लक्षात घऊे न मेिक्सकन सरकारच्या
भारतीय बहुजन समाज शेतकर्‍यांचा आहे. शेती शेतीसधु ार मंडळाने त्यानं ा आमं ण िदल.े संपूण्र
सधु ारण्यावरच त्याचं ी खरी उन्नती व आिथ्कर स्वातं य मिे क्सकोचा अभ्यासदौरा करावा, सवर् िठकाणच्या
अवलबं ून आह.े कषृ क व मजीवी एक आले, तर कृिषससं ्था, संशोधन कें े पाहावी, शेतकर्‍याचं ्या भेटी
इगं र्जानं ा सहज देशातनू घालवून दऊे शकतील असा घेऊन त्याचं ्या अडचणी, अनभु व, िवचार समजनू
त्यानं ा िवश्वास होता. शते ीच्या िनिमत्तानं बहुजन घ्याव,े सधु ारणा सचु वाव्या या कामिगरीवर डॉ.
समाजात कर्ांतीचा चार करता येईल, अशा िवचारानं खानखोजचंे ी नमे णकू झाली. त्यांच्या दौर्‍याची
त्यांनी किृ षशास् िशक्षण पणू ्र करायचं ठरवल.ं वॉिशगं्टन मिे क्सकन सरकारने व्यवस्था कले ी. या दौर्‍यानंतर
स्टेट किृ ष महािवद्यालयात त्यानं ी पदव्यतु ्तर त्यानं ी मिे क्सकन जनतचे े
िशक्षणासाठी नाव नोंदवल.ं १९१३ साली त्यानं ी मास्टर मखु ्य अन्न असलले ्या
ऑफ सायन्स (एम. एस.) ही पदवी िमळवली. मक्याची पैदास िन दजा्र
किृ षिशक्षण घेत असताना त्यानं ी अमिे रकेत वाढवण्याच्या दृष्टीने
कर्ांितकें ं काढली. गदर उठावाच्या आखणीत ते सशं ोधनाला सुरुवात केली.
आघाडीवर होते. लाला हरदयाळ, पं. काशीराम, िवष्णू मिे क्सकोतील ‘तवे ो िसतं ल’े
गणशे िपंगळ,े वीरंे नाथ चट्टोपाध्याय, भूपें नाथ दत्त ही िनरुपयागे ी वनस्पती आिण मका याचं े सकं रण करून
हे कर्ांितकारक त्याचं े सहकारी होते. सशस् लढा त्यानं ी ‘तेवा-े मका’ ही मक्याची नवीन संकिरत जात
सघं िटत करण्यासाठी त्यांनी जपान, अमेिरका, कनॅ डा, िनमारण् कले ी. एकेका मक्याच्या ताटावर तीस-तीस
इराण, मॉस्को, बिलनर् अशी मंती केली आिण अपार कणसे िन ती डािळंबा माणे सपं ूणरप् णे भरलेली.
साहसे अगं ावर घेतली. अमिे रकते यशस्वी झालले े मक्यासदं भा्रतील योग
कृिषशास् ात डॉक्टरटे ाप्त कले ्यानतं र मिे क्सकाे त्यांनी मिे क्सकोत राबवल,े त्यामुळे मिे क्सकाते मक्याची
येथील सरकारी कषृ ी िवद्यालयात त्यांची ाध्यापकपदी लागवड आिण पैदास उत्तमरीत्या वाढली. मेिक्सकन
नमे णकू झाली. त्यांच्या अध्यापनाचा लौिककही वाढत सरकारने १९३० सालचा राष्टीयदृष्ट्या महत्त्वाचा
होता. ‘जमीन आिण िपक’े या िवषयात त्यांच्या शब्दाला ठरणारा आिण सशं ोधनासाठी असणारा परु स्कार देऊन
मोल आलं. ‘जेनेिटक्स’ या िवषयात त्यांचा दबदबा डॉ. खानखोजंचे ा गौरव केला.
वाढला. राष्टीय दश्रनात िमळालेल्या थम गहू, मक्यानंतर त्यानं ी तरू , चवळी यांचे िविवध
परु स्कारामुळे त्यांचा लौिकक अमिे रकते ील भारतीय वाण तयार कले .े सोया डाळीची लागवड करण्यास
िवद्याथ्यांरप् यंर्त पोहोचला. अध्यापनाव्यितिरक्तच्या शेतकर्‍यांना ोत्सािहत केले. त्यानं ी शवे ग्यावरही
वेळात त्यानं ी त्यांच्या योगशाळेत आिण योगक्षे ात सशं ोधन केले. शवे ग्याचा पाला, मुळ्या, शगें ातं ील
गव्हावर अभ्यास सरु ू केला. त्या योगांतनू त्यानं ी िबया आिण त्या िबयांपासून िमळणारे सगु धं ी तेल यांचे
गव्हाचे िविवध वाण तयार कले .े पावसाळ्यात िन महत्त्व िवशद करणारी पुिस्तका कािशत करून
उन्हाळ्यात यणे ार्‍या गव्हाची सकं िरत जात, तांबरे ा न सामान्य शेतकर्‍यांपयरत्ं पोहोचवली.
पडणारी आिण बफारल् ाही दाद न देणारी, िवपुल उतारा अपार देश ेम असणारा एक कर्ािं तकारक,
देणारी जात, अत्यतं कमी पावसात भरपूर उतारा देणारी शते कर्‍यंािवषयीची कळकळ असणारा एक किृ षतज्ज्ञ
जात इत्यादी. म्हणजे डॉ. पाडं ुरंग खानखोजे होय.
डॉ. खानखोजेचं ा ‘जेनेिटक्स’ क्षे ातला अभ्यास, ***
‘जमीन आिण िपक’े याबाबतीतले योग, गव्हावरचे सदं भ्र ः डॉ. खानखोजे

27 नाही िचरा ... - वीणा गवाणकर

ñdmܶm¶

. १. खालील िवधाने सत्य की असत्य ते िलहा.
(अ) तात्या आजोबाचं ्या मांडीवर बसून भाऊ स्वातं यलढ्यािवषयीच्या कथा ऐकत असत.
(आ) भाऊंचं मन वळवण्यात विडलांना यश आल.ं
(इ) लोकमान्य िटळकानं ी भाऊनं ा परदेशी जाऊन िशकून परतण्याचा सल्ला िदला.
(ई) भाऊनं ी गहू, मका, तरू आिण चवळी याचं े वाण तयार कले े.

. २. खालील आकतृ ी पणू ्र करा.
भाऊ खडे ोपाडी जाऊन
या िवषयावं र भाषणं दते .

. ३. कंसातील योग्य पयारय् शोधून िरकाम्या जागा भरा.
(अ) भाऊंनी मास्टर ऑफ सायन्स ही पदवी .............. येथे ाप्त कले ी.
(जपान/अमिे रका/मेिक्सको)
(आ) .............. या िवषयात भाऊंचा दबदबा वाढला.
(िफिजक्स/जने िे टक्स/मथॅ मॅिटक्स)
(इ) भाऊंनी .............. या िवषयात डॉक्टरटे िमळवली.
(वनस्पितशास् / ािणशास् /कृिषशास् )

. ४. मक्यापासून कोणकोणते पदाथर् तयार कले े जातात, त्यांची यादी तयार करा.

चचार् करूया.

‘कृिषशास् ात झालले ्या िविवध संशोधनांमुळे धान्याची िवपुलता वाढली आहे’, या िवषयावर
वगारत् चचा्र करा.

शोध घेऊया.

 दरू दशरन् , वतृ ्तप ,े पसु ्तक,े आतं रजाल यांसारख्या िविवध माध्यमांद्वारे तुम्हालं ा आवडणार्‍या थोर
व्यक्तींची मािहती िमळवा. त्या मािहतीचे हस्तिलिखत तयार करा.
28

तुम्ही काय कराल?
 तमु ्ही सहलीसाठी गडावर गेला आहात, तेथील पिरसरात िफरताना तमु ्हालं ा पाण्याच्या बाटल्या व कचरा

िदसत आहे.
वाचा.

आपण स्वतं भारताचे नागिरक आहोत. आपल्या देशाचा राज्यकारभार घटनेनुसार चालतो. भारतीय घटनेने सवर्
भारतीयानं ा काही मलू भूत हक्क िदले आहते . जसे, समानतचे ा हक्क, स्वातं याचा हक्क, न्यायालयाकडे दाद मागण्याचा
हक्क. दैनंिदन जीवन जगत असताना मनषु ्याला अनेक गोष्टींची आवश्यकता असत.े आपल्या गरजा पूण्र करण्यासाठी
आपल्याला समाजातील िविवध घटकांवर अवलबं नू राहावे लागत.े अनके घटकाचं ्या खरेदीसाठी आपण बाजारात
जातो. दुकानात जातो. मालाची वा वस्तूंची खरदे ी करणार्‍या व्यक्तीला गर्ाहक म्हणतात, तर माल वा वस्तूचं ी िवकर्ी
करणार्‍या व्यक्तीला िवकर्ते ा म्हणतात हे आपल्याला ठाऊक आहे. काही संगी गर्ाहक व िवकर्ेता याचं ्यामध्ये िववाद
होतात, त्याचं ्या िहतसंबंधांत बाधा वा दुरावा िनमाण्र हाते ो. या दोहोतले िहतसंबंध चांगल्या कारे राहावेत, गर्ाहकांच्या
िहतसंबंधांचे रक्षण व्हाव,े गर्ाहकासं बं ंधी िववाद िमटावते व याच्याशी संबिं धत अशा इतर गोष्टींसाठी ‘गर्ाहक संरक्षण
अिधिनयम १९८६’ या नावाचा कायदा करण्यात आला.

आपण खरेदी करत असलेल्या मालावर, वस्तूवर वा वस्तूच्या पडु क्यावर िलिहलले ्या िकमतीपके ्षा जास्त िकंमत
जर िवकर्ेता आपल्याकडनू घते असले िकवं ा मागत असेल, तर त्यािवरुदध् आपण आवाज उठवू शकतो. कोणताही
िवकर्ते ा नागिरकाचं ्या जीिवतास वा सरु िक्षततेस घातक ठरणारा माल, बनावट माल गर्ाहकांस िवकत असले , तर आपण
या कायद्याचा आधार घेऊ शकतो. तकर्ार िनवारण करून घणे ्यासाठी त्येक गर्ाहकास याेग्य त्या गर्ाहकमचं ाकडे
जाण्याचा हक्क असतो.

 खाली िदलेला तक्ता पणू र् करा.

वाक्य िकर्यापद िकर्यािवशेषण िकर्यािवशेषणाचा कार
(१) काल तो मबुं ईला गले ा.

(२) तो भरभर जवे तो.
(३) इथे शहाळी िमळतात.

(४) मी तो धडा दोनदा वाचला.

 खालील वाक्यांत कंसातील योग्य रीितवाचक िकर्यािवशषे ण अव्यये िलहा.
(ढसाढसा, सावकाश, टप्टप,् आपोआप)
(अ) माझ्या डोळ्यातं नू ............. आसवे गळू लागली.
(आ) मी आईच्या गळ्यात पडून ............. रडला.े
(इ) रा होताच सगळ्यांचे डोळे ............. िमटू लागतात.
(ई) पक्ष्याने आपले पखं ............. फडफडवले.
29

७. माझी मराठी

 ऐका. वाचा. म्हणा.
माझी भाषा माझी आई
अथ्र भावनानं ा दईे ,
ितच्या राहावे ऋणात
होऊ नये उतराई.
ितच्या एकके ा शब्दाला
रत्न-कांचनाचे मोल,
कधी तप्त लोहापरी
कधी चांदणे शीतल.
रानवार्‍याच्या गधं ात
माझी मराठी िभजली,
लऊे िनया नाना बोली
माझी मराठी सजली.
माझ्या भाषचे े अमृत
ाशेल तो भाग्यवतं ,
ितचा नाही दजु ाभाव
असो कोणताही पथं .
माझ्या मराठी भाषचे ी
काय वणा्रवी थोरवी,
दूर दशे ी ऐकू यते े
माझ्या मराठीची ओवी.

मणृ ािलनी कािनटकर-जोशी (१९६९) : आकाशवाणी व दरू दशन्र वरील िविवध कायक्र र्माचं े लखे न. ‘सीमिं तनी’ हा किवतासगं र्ह
िसद्ध.

मातभृ ाषिे वषयी आपल्या मनात आपलु की असत.े आपल्या आईिवषयी सवान्रं ा मे असत,े तसे मे मराठी भाषिे वषयी सवानर्ं ा
वाटत.े आपल्या मराठी भाषते ील शब्दाचं े महत्त्व, बोलींचे महत्त्व, मराठी भाषचे ी थोरवी स्ततु किवतते नू व्यक्त कले ी आह.े

30

ñdmܶm¶ (ई)
मराठी
. १. खालील आकृत्या पूणर् करा. भाषसे ाठी
(अ) कविय ीचे मराठी भाषशे ी नात-े किवतते
(आ) खरा भाग्यवंत- आलेले
(इ) शब्द

मराठी
भाषचे ी
वैिशष्ट्ये

. २. खाली िदलेल्या अथार्च्या किवतेतील ओळी शोधनू िलहा.
(अ) मराठी भाषा दरू वर पसरली आहे.
(आ) माझ्या मराठीची ओवी दूर देशातं ही ऐकायला िमळते.

. ३. खालील किवतेच्या ओळींतील भाव तुमच्या शब्दांत िलहा.
माझी भाषा माझी आई अथर् भावनांना देई,
ितच्या राहावे ऋणात होऊ नये उतराई.

. ४. खालील शब्दाचं ा उपयोग करून तमु च्या मनाने वाक्ये तयार करा.
(१) ऋण (२) थोरवी (३) उतराई (४) भाषा

चचार् करूया.

जागितक मराठी राजभाषा िदनाचे तुमच्या शाळेत आयोजन करायचे आह.े त्यासाठी तमु ्ही
कोणकोणत्या काय्रकर्मांचे आयोजन कराल, त्याची यादी तयार करा.

खळे यू ा शब्दांशी.
 किवतेतील शेवट समान असणारे शब्द िलहा.

(१) मोल (२) िभजली (३) थोरवी
31

कल्पक होऊया.
 खाली िदलले ्या भटे काडार्वर तमु च्या आवडत्या िम /मिै णीच्या वाढिदवसािनिमत्त शुभचे ्छा सदं ेश तयार करा.

ि य....................

 खालील तक्त्यात तमु च्या आवडत्या सणाचं ी नावे िलहून त्यािनिमत्ताने तुमच्या िम /मिै णीसाठी
शभु ेच्छा संदशे तयार करा व िलहा.

सण संदेश

गुढीपाडवा स्वागत नववषा्रच,े आशा-आकांक्षांच,े सुखसमृद्धीचे, पडता दारी पाऊल गुढीचे!

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्याकर्ं डून वगे वगे ळ्या सगं ाचं ्या िनिमत्ताने भटे काड्ेर तयार करून घ्यावीत. सगं ानरु ूप शभु चे ्छा सदं शे तयार
करून घ्यावते .

32

८. गचकअंधारी

अशोक मानकर (१९५९) : गर्ामीण िवनोदी कथालखे क. ‘हेंबाळपथं ी’, ‘हुनरे ’, ‘गणपत फिॅ मली इन न्यूयॉक’र् , ‘गचकअंधारी’
हे कथासगं र्ह िसद्ध. िच पट, दूरदशन्र मािलका, मािहतीपट यासं ाठी कथा व सवं ादलेखन.

सदाचा मुलगा गजानन सदाबरोबर बाजारात मािहती िमळवा.
जाण्यासाठी सतत पाठीमागे लागायचा. एके िदवशी सदा  मराठी सािहत्यातील िवनोदी लेखन करणारे
त्याला घाबरवण्यासाठी गचकअधं ारी नावाच्या एका
काल्पिनक जनावराची भीती त्याला दाखवतो. पावसाच्या लखे क व त्याचं े सािहत्य (पसु ्तके) याची मािहती
तडाख्यातनू वाचण्यासाठी गावात आलले ा वाघ व िलहा.
बाजाराला िनघालेला सदा याचं ्यात ज्या घटना घडतात,
त्या िवनोदी व मािमर्क शलै ीतून लेखकाने मांडल्या लखे क पुस्तकांची नावे
आहेत. िच.ं िव. जोशी
पु. ल. देशपाडं े
एका गावात सदा व सखू नावाचे जाेडपे राहत हाते .े द. मा. िमरासदार
त्यांना गजानन नावाचा मलु गा हाते ा. त्याचं ा गाडगी,
मडकी करण्याचा धदं ा होता. भाजलले ी मडकी सदा होता. सदाला ज्या बाजाराला जायचे होते ितथे मागची
पचं कर्ोेशीतील गावांतल्या बाजारात िवकायला नईे . मडकी िशल्लक होती. त्याने ती ओळखीच्या घरी
गाढवाच्या पाठीवर मडकी ठेवून ते हाकत हाकत तो ठवे ली होती. त्यामळु े त्याला फक्त गाढवावर बसनू
बाजाराला जायचा आिण येताना त्याच्या पाठीवर बसनू जायचे होते. त्याने गाढव रा ीच गावात चरायला सोडले
यायचा. कधीकधी एखाद्या बाजारात मडकी िशल्लक होत.े ते शोधले आिण त्यावर बसले, की परस्पर
राहत असत. ती तो कुण्या ओळखीच्या घरी ठवे ायचा. िनघायचे या बेताने सदाने आवरले. अंगणातल्या चपला
पायांत सरकवल्या. तो बाहेर पडणार, तोच गज्याला
सदाचे व्यविस्थत चालले होत.े आठवड्यातनू नेमकी जाग आली.
दोन-तीनदा आपले वडील कठु ेतरी बाजाराला जातात,
हे लहानग्या गजाननला कळू लागले होते. विडलांबरोबर खाटवे रून धाडकन उडी घेऊन पळतच बापाजवळ
बाजारात जाण्यासाठी आता तो सारखाच हट्ट करू यते त्याने िगल्ला कले ा, ‘‘मी येतो, मी यते ो.’’ सदाने
लागला होता. दरवळे ी त्याची समजूत घालता घालता डोक्याला हात लावला.
सदा व सखू मटे ाकटु ीला
येत असत.

एके िदवशी सदाला
मडकी िवकायला
शजे ारच्या गावात जायचे
होत.े भल्या पहाटे उठून
सखूने भाकरी थापल्या.
िशदोरी बांधनू िदली. त्या
वळे ी गज्या गाढ झोपला

33

रा ी सदाच्या गावालगतच्या पिरसरात जोराचा ‘‘हौ, गचकअंधारी.’’
वादळी पाऊस झाला होता. िवजा कडाडल्या होत्या. ‘‘काय हाेय हे गचकअधं ारी?’’
गारपीट झाली होती आिण त्या तडाख्यात एक वाघ ‘‘गचकअधं ारी मतै नै तलु े? लेका, गचकअधं ारी
सापडला होता. वाघाने बावचळनू आपल्या जागवे रून वाघािसवं ्हालेई एका घासात खाते म्हंतात. आपल्याले
पळ काढला होता. आसरा शोधत तो सदाच्या गावात भटे ली त? कै नै भौ, एवळं खतरनाक जनवार तरी हाये
येऊन धडकला होता. पहाटपे य्तंर कुठेतरी आ य घऊे काय कोंत?ं ’’
िन झजंु मू ुजं ू होताच इथनू िनघनू जाऊ, या िहशबे ाने ‘‘खतरनाक?’’ आता गज्या हादरला. शहारून
वाघाने गावात जागा शोधण्याचा यत्न केला. इकडे आईजवळ पळाला अन् म्हणाला, ‘‘मी नै येत मगं . जा
शोध, ितकडे शोध करत त्याला एक पडके िखंडार तमु ीच.’’
िदसले. आत जाऊन वाघ बाजचू ्या िभतं ीलगत उभा सदाची यकु ्ती फळाला आली.
रािहला. ही सदाच्या घराची मागची िभंत होती. वाघ मनातनू भ्याला. ‘कोंती गचकअंधारी होय
बावा ! आपल्याले भेटली त? कै नै भौ, थोळसकं
साहिजकच िखडं ारात िभंतीशी उभ्या असलले ्या िदसाले लागल्यावर चाल्ले जाऊ अथून.’
वाघाला सदाच्या घरातले बोलणे स्पष्ट ऐकू येत होत.े सदा लगबगीने घराबाहरे पडला. रा ी चरायला
सोडलेले गाढव शोधू लागला. अद्याप गडु पू अंधार
सदा िवचार करत म्हणाला, ‘‘बाबू, तुले म्या नले ं होता. ही गल्ली बघ, हा उिकरडा बघ, तो बघ, असे
असतं, पन अधं ार िकती हाय. रातच हाय ना अजून.’’ सगळीकडे िफरत अखेरीस त्याच्या घरामागच्या
िखंडाराजवळ आला.
गज्या उसळला, ‘‘असू द्या. मी यते ो, मी यते ो.’’ िभंतीशी वाघ उभा होता. दुरून त्याची अस्पष्टशी
‘‘लके ा, रस्त्यावर या वक्ती कोला असते बर.ं ’’ आकृती िदसताच सदा स्वत:शी उदग् ारला, ‘हाये
‘‘असू द्याऽऽ.’’ सायाचं. मी सार्‍या गावात पाहून रायलो अन् हे गधळं
‘‘लाहान लके राले उचलून नते े म्हतं ात तो.’’ पायलं त अथी उभ.ं ’
‘‘िनऊ द्या. कै न,ै मी यते ो... येतो...’’ सदा तरातरा चालत आला. गच्चकन वाघाचा
‘‘ितकळे लाडं गा यते े मगं .’’ कान पकडला आिण टांग फेकनू टपकन त्याच्या पाठीवर
‘‘ियऊ द्या. मी यते ो. यते ाे म्हजं े येतोऽऽ.’’ बसला.
‘‘पुळे जंगल लागत.े जगं लात वाघ असते या वाघ चडं हादरला. ‘बापरे ! हे गचकअंधारी
टैमाल.े ’’ हाय!’ असं स्वत:शी म्हणताना त्याला िहव भरलं.
‘‘हूं ! असू द्या. कै भेव नोका दाखू मले वाघा- सदानं रपिदशी पायाचं ्या टाचा त्याच्या पोटावर
फाघाचा.’’ हाणल्या. घाबरलेला वाघ आपल्या पाठीवरचा स्वार
ते एेकून वाघ मनाशी म्हणाला, ‘लाेयच आटेल घेऊन िनमूट चालता झाला.
पोट्टं िदसून रायलं इिचन.’ वाघाची चालण्याची गती पाहून सदाने िवचार
‘‘अन् वाघानं खाल्लं त तलु ?े ’’ सदानं म्हटलं. कले ा- ‘लोय जोर्‍यानं चालनू रायलं गधळ.ं बरोबर
तसा गज्या तोंड वडे ावत म्हणाला, ‘‘मले खाल्लं त तो हाये, राती सट खाल्लं वाट्टे यान.ं चाल म्हना लके ा.
काय तुमाले सोळनार हाये काय? कै नै मले मतै हाये. मलेई बरचं हाये. ितकळे गज्या भले ा. आता अटालाच
मी ियऊ नोय म्हनून तमु ी मले भेव दाखनू रायल.े ’’ नै रायला. आता काय, मस्त बाजारात जानं अन् भदाळं
सदाने िवचार केला. डोळे मोठे करून म्हणाला, इकन.ं ’
‘‘या वक्ती जगं लात कदी ना ते गचकअंधारी भटे ली त
म्हनू नोकाे मल.े ’’
गज्या गडबडला, ‘‘गचकअधं ारी?’’

34

स्वारीने गाव ओलांडले. जगं लचा रस्ता धरला. थबथबला. डोक्यापासून घामाच्या धारा ओघळू
अजनू िकट्ट काळोखच होता; पण आकाशात लागल्या. घाम वाघाच्या पाठीवर उतरू लागला, तेव्हा
चादं ण्या लकु लुकत होत्या. पहाटचे ी थंडगार हवा सुटली वाघाची घाबरगुंडी उडाली. ‘घेऽवो. आता त
होती. हवेच्या झुळका सदाला मोरिपसाच्या गचकअंधारी पानी सोळून रायली, म्हजं े मले हे आता
स्पशास्र ारख्या वाटत होत्या आिण इकडे वाघाचा धावा पान्यात िभजू िभजू खाते.’ ह्या िवचाराने वाघाचे
सुरू होता, ‘हे देवा, दया कर...मले वाचो. माल्या काळीज जोरजोरात धडधडू लागले.
पाठीवरची ही बला जाऊ दे.’
पूव्लरे ा भा फाकण्याच्या बेतात आली. मान कापरे भरलेला सदा सुटकेचा काही मागर् सापडतो
डोलावत इकडे ितकडे पाहताना सदाचे लक्ष वाघाच्या का म्हणून इकडे ितकडे पाहू लागला. दूरवर त्याला
पाठीवर गले े. गाढवाचा राखाडी सोडून िपवळा रगं वडाचे झाड िदसले. त्याच्या पारबं ्या जिमनीपयंत्र
आिण त्यावर काळे आलले ्या होत्या आिण हा रस्ता वडाच्या झाडाखालनू
पट्टे िदसताच
त्याच्या मनात जात होता. सदाच्या िजवात जीव आला. वाघ जेव्हा
शकं ेची पाल झाडाखालनू जाऊ लागला, तवे ्हा सदाने िवलक्षण
चुकचुकली. ‘हे चपळाई कले ी. लोंबणारी पारंबी पकडत तो वाघाच्या
कसं काय?’ असे पाठीवरून सटकला आिण सरसर वर गले ा.
म्हणत सदाने मान
थोडी कलती कले ी सदा असा अलगत वेगळा होताच, ‘जमलं बाबा !
आिण पाहताे तर सटु लो. नाहीतर गचकअंधारी आज आपल्याले
काय? साक्षात खाल्ल्यािबगर राहत नव्हती. धन्य रे बाबा तहु ी’, असे
वाघ ! त्याला कापरे म्हणत वाघ ससु ाट पळत सटु ला !
भरल.े तो थाडथ् ाड्
उडू लागला. या ***
छेडछाडीने वाघ
सदाच्या दपु ्पट हलू
लागला. मनाशी म्हणू लागला, ‘गचकअधं ारी झटके
देऊन रायली, म्हंजे आपल्याले खायाची तयारी करून
रायली ह.े ’
सदा आकाशाकडे पाहत करुणा भाकू लागला, ‘हे
इस्वरा, काय बुद्धी दले ी बावा. गधं सोळनू वाघाच्या
पाठीवर बसलो अन् हा वाघई मले िघऊन चाल्ला ....
पन मी याले िदसलो त?... त हा माही नळल् ी
फोळ्ल्यािशवाय राह्यत नै... मले वाचो याच्यातनू ...
या संकटातनू तार.’
सदाला दरदरून घाम फटु ला. एवढ्या थडं
वातावरणातही घामाने तो वरपासनू खालपयं्रत

35

ñdmܶm¶

. १. खालील वाक्ये वाचा. त्येक घटनेमागील तमु ्हांला जाणवलेली कारणे िलहा.
(अ) सदा मडकी िवकून यते ाना गाढवाच्या पाठीवर बसनू यते अस.े
(आ) गज्याने विडलासं ोबत जाण्याचे नाकारल.े
(इ) वाघ सदाच्या दुप्पट हलू लागला.
(ई) सदा आकाशाकडे पाहत करुणा भाकू लागला.

. २. खालील मदु द् ्यांवर दोन-तीन वाक्यातं मािहती िलहा.

सदाचा सदाचा सदाची सदाने स्वत:ची
व्यवसाय मुलगा गजानन झालेली फिजती केलले ी सोडवणकू

. ३. कोण, काणे ास व का म्हणाल?े
(अ) ‘‘कै भवे नोका दाखू मले वाघाफाघाचा.’’
(आ) ‘‘या वक्ती जगं लात कदी ना ते गचकअधं ारी भेटली त म्हनू नोको मल.े ’’
(इ) ‘गचकअधं ारी झटके दऊे न रायली.’
(ई) ‘गचकअधं ारी आज आपल्याले खाल्ल्यािबगर राहत नव्हती.’

खेळूया शब्दाशं ी.

(अ) खालील वाक् चार अभ्यासा. दरदरून घाम फटु णे.
‘भीती वाटणे’ हा खालील वाक् चाराचं ा अथर् अाह.े

अंगाला कापरे भरण.े

हातपाय लटलटणे. भीती डोळे पाढं रे होण.े
वाटणे
घशाला कोरड पडणे. अंगाचा थरकाप उडणे.
िहव भरणे. जीव घाबराघबु रा होणे.

बोबडी वळणे. धाबे दणाणण.े
थरथर कापण.े पोटात गोळा येण.े

एकाच अथाच्र े इतके वाक् चार असणे, हे मराठी भाषचे ्या समदृ ्धीचे लक्षण आह.े या माणे एकाच
अथार्च्या अनके वाक् चाराचं ा संगर्ह करा.

36

(आ) आपल्या आजबू ाजूच्या चार-पाच कोसाचं ्या आतील गावानं ा, खडे ्यानं ा िमळून ‘पंचकर्ोशी’ म्हणतात.
या माणे खालील शब्दसमहू ाबं द्दल त्यके ी एक शब्द िलहा.
(अ) ज्यास कोणी श ू नाही, असा.
(आ) मोफत पाणी िमळण्याचे िठकाण.
(इ) धान्य साठवण्याची जागा.
(ई) दुसर्‍याच्या मनातले ओळखणारा.
(उ) डोंगर पोखरून आरपार कले ेला रस्ता.

(इ) खालील चौकोनात िवशेष्य व िवशषे णे एकि त िदली आहेत. त्यांच्या योग्य जोड्या लावा.

काळोख, िवलक्षण, पारंबी, िवशेष्य िवशेषण
पाऊस, वादळी, लोंबणारी,
चपळाई, िकट्ट.

(ई) कंसात िदलेल्या वाक् चारांच्या रूपात योग्य बदल करून वाक्ये पणू र् करा.
(मेटाकटु ीला यणे ,े िगल्ला करण,े सुसाट पळत सटु ण,े शंकेची पाल चुकचकु णे.)
(अ) पतगं पकडण्यासाठी धडपडणार्‍या मुलांनी एकच..................... .
(आ) उघड्या भाडं ्यातील पाणी पाहून अबोलीच्या मनात ..................... .
(इ) लहान मुलांची मस्ती बघून आईचा जीव..................... .
(ई) पोिलसांना बघनू चोर..................... .

िवचार करा. सांगा.

 हा पाठ वाचताना तमु ्ही खपू हसलात, असे पाठातील िवनोदी सगं सांगा.
 ‘गचकअधं ारी’ हे पाठातील पा काल्पिनक आहे की खर,े याबाबत तुमचे मत िलहा.
 पाठाच्या दृष्टीने ‘गचकअधं ारी’ या पा ाचे महत्त्व स्पष्ट करा.

माझे वाचन.
मराठी सािहत्यात िवनोदी लेखन करणार्‍या लेखकाचं ी िशक्षक व पालक यांच्याकडनू मािहती घ्या. िवनोदी
लखे न करणार्‍या लेखकाचे एखादे पुस्तक वाचा. त्यातील एखादी गोष्ट वगा्तर सादर करा.

37

आपण समजनू घऊे या.

 खालील पिरच्छेद वाचा.
शाळा सुटताच मुले शाळेबाहरे आली. शाळेच्या फाटकासमोर काही मलु ांचे पालक उभे होते. रस्त्यावर
वाहनांची गदीर् होती. मुलासं ाठी वाहने थांबली. मुलांनी रस्ता ओलांडला.
वरील अधोरिे खत शब्द स्वतं नाहीत. -बाहरे , -समोर, -वर, -साठी हे शब्द अनुकर्मे शाळा, फाटक,
रस्ता, मुले या शब्दानं ा जोडून आले आहते , म्हणनू ती शब्दयोगी अव्यये आहेत. -पूवीर्, -पढु ,े -आधी,
-नंतर, -पयतर्ं , -आत, -बाहेर, -माग,े -मुळे, -िशवाय हीदेखील शब्दयोगी अव्यये आहते .
अनेक िकर्यािवशेषणे शब्दयोगी अव्यये म्हणनू वापरली जातात. अशा वळे ी ती त्ययां माणे शब्दांना
जोडूनच िलहायची असतात.
ही दोन वाक्ये पहा.
(१) तो पवू ीर् सैन्यात होता. ‘पवू ीर्’- िकर्यािवशषे ण अव्यय
(२) जेवणापवू ीर् हात धवु ावेत. ‘-पवू ीर्’ शब्दयोगी अव्यय
पवू ीर् आपण त्यय जोडण्यापवू ीर् नामाचं ,े सवर्नामांचे सामान्यरूप होते, हे पािहल.े शब्दयागे ी अव्यये
जोडण्यापूवीर्ही नामाचं े, सवरन् ामाचं े सामान्यरूप होते.
वरील पिरच्छदे ात शाळ-े , मुलां-, रस्त्या-, वाहना-ं हे सामान्यरूप झालले े शब्द आहेत.

 खालील पिरच्छदे वाचा. त्यातील शब्दयोगी अव्यये अधोरेिखत करा.
आमच्या शाळेसमोर वडाचे झाड आहे. झाडाभोवती भक्कम पार बांधला आहे. त्या पारावर बसनू आम्ही

डबा खातो. झाडाखाली खळे तो. शाळचे ी घटं ा होईपयतं्र झाडाजवळ मुलांची गदीर् असत.े हे वडाचे झाड
शाळचे ्या पिहल्या िदवसापासून मला एखाद्या िम ा माणे वाटत.े

भाषेची गमं त

भाषेचा वापर करत असताना व िलिहताना आपण नसै िगरक् रीत्या थांबतो. आपण आजूबाजूला
वावरत असताना, वास करत असताना अनके पाट्या वाचतो. त्यावर काही सूचना िदलेल्या िदसतात.
बर्‍याचवेळा काही शब्द योग्य िठकाणी न जोडल्यास िकंवा न तोडल्यास वाक्याचा अथ्र बदलनू जातो व
त्यातून गमं त िनमा्रण होते.

उदा., (१) इथे वाहन लावू नये.
इथे वाहन लावनू य.े

(२) िहरवळीवर कचरा टाकू नय.े
िहरवळीवर कचरा टाकून य.े

या कारची तमु च्या वाचनात आलले ी वाक्ये िलहा.

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यान्ंर ा शब्दयोगी अव्ययाचं ी िविवध उदाहरणे दऊे न अिधक सराव करून घ्यावा.

38

९. नात्याबाहरे चं नातं

सभु ाष िकन्होळकर (१९७०) : ‘मशाल’, ‘रानमेवा’ हे काव्यसगं र्ह; ‘िटंग िटंग’, ‘हसत-खेळत’ हे बालकिवतासगं र्ह; ‘झळ’
ही कादंबरी; ‘गगनगंध’ हा लिलतलखे सगं र्ह िसद्ध.

लेखक थडं ीच्या तडाख्यात सापडलेल्या तमु ्ही काय कराल?
कु याच्या गोंडस िपलाला घरी घेऊन येतात. त्याला  एका कु याच्या िपल्लाच्या पायाला इजा झाली
पाळतात. ‘डांग्या’ नावाच्या या कु याच्या स्वभावातील
स्वािमभक्ती, रुबाबदार िदसण,े वागण्यातील ऐट व आहे, अशा संगी तुम्ही काय कराल?
त्याचा कुटुबं ाला लागलले ा लळा इत्यादी गोष्टी स्ततु  तमु च्या घराच्या बाहेरील बाजसू िचमणी घरटे
पाठात लेखकानं ी रोचक व वधे क सगं ांतनू शब्दबद्ध
कले ्या आहेत. बाधं त आहे.

थंडीचा हळवा झंकार सवां्रगाला वढे ून टाकणारा. आश्चया्रचा धक्का बसनू गले ले ा. कसली वळवळ
रान, पानाफलु ानं ा आपल्या इशार्‍यावर नाचवणारा. म्हणावी? कोण असावं?
नदीच्या झळु झळु णार्‍या पाण्याला मंद लहरींवर
खेळवणारा. आकाश स्वच्छ. पनु वचे ्या रखे ीव छटानं ी नकळत माझी पावलं बधुं ्याच्या िदशने ं वळली.
तर रा ीचं अतं रंगच उजळनू िनघालेलं. िजकडे ितकडे सोबतीला िम ही. सवारं्नाच उत्सुकता लागलेली. काय
लख्ख झगमगाट पसरलेला. रा काहीशी सामसूम; पण असावं बरं ितथं एवढ्या कडक थंडीत ! पाहतो तर
मन वले ्हाळ. काय... एक लहानसं कु याचं िपल्ल.ू अंगाचं गाठोडं
करून पडलेलं. समोरच्या दोन्ही पायातं मान खुपसलले ी.
रा जशीजशी आगेकूच करू लागलले ी तशी हुडहुडी रोखण्याचा त्याचा चाललले ा यत्न आम्हालं ा
थडं ीची लाटही वाढलेली. सारी थरथरती लाट मफलर, सनु ्न करून गेला. थडं ीच्या ओलसरपणानं त्याच्या
कानटाेपी आिण स्वटे रमध्ये बंिदस्त झालले ी. अशा केसावं र जणू कणु ी पाणीच िशंपडलंय की काय असा
कडाडत्या थंडीतही गावगल्लीची वाट सरळ गावाबाहरे भास झालेला. इवल्याशा िजवाला तशी थंडी असह्यच.
घऊे न गेलले ी. ितथं चार-सहा जणाचं ा घोळका शके ोटी
पटे वून असलेला. शेकोटीभोवती मक्याच्या कणसाचं ा रा ीचा दहा-साडेदहाचा सुमार. गाव तसं शांतच.
भसु ा पडलेला. चार-दोन गवर्‍याही त्याच्या बाजूला अशा शांत वातावरणात त्या इवल्याशा िपल्लाची तीक्ष्ण
आपल्या अिस्तत्वाची चाहूल देत असलेल्या. शु नजर आमच्यावर िखळली. काय शोधत असावं ते
चादं ण्यांच्या काशिकरणातं त्यांच्या चाललेल्या िपल्लू आमच्यात? आधार तर मागत नसावं ! अगदी
भंेड्यानं ा रगं चढलले ा. माझाही त्यांच्यातील सहभाग आधारच, म्हणनू च तर त्याचं नखिशखान्त न्याहाळणं
आनंदाची वृद्धी करणारा. शके ोटीपासून दहा-पंधरा चाललले .ं आमच्याकडे वळलेली त्याची दृष्टी त्याच्या
पावलाचं ्या अतं रावर असलले ं एक कडिू लबं ाचं झाड सगळ्या वदे नांना डोहात टाकणारी. अधूनमधनू त्याचं
चादं ण्यांच्या लख्ख काशात अिधकच सन्न िदसत चाललेलं कण्हणं, िवराम शांततचे ा भगं करणारं.
होतं. वार्‍याच्या झोतात हलणारी त्याची डहाळी मन त्याच्यािवषयी सगळ्यांच्या मनात कणव िनमा्रण झाली.
आकिषर्त करणारी. सारं भावस्पदं नावर झंकार उठवणारं. त्यानं उठण्याचा यत्न केला, पण पाय बिधर झालले े.
अशा िचत्तवधे क झाडाच्या बुंध्याशी नजर वळताच
त्या िपल्लाची धडपड पाहून माझी पावलं नकळत
त्याच्या िदशने ं खेचली गेली. मला येताना पाहून त्याला
एकदम हायसं वाटल.ं आधार देण्यासाठी कुणीतरी

39

धावनू आल्याची त्याला जाणीव झाली. पाय उचलनू िदलं तर त्यानं कोठे जावं ? कोण दईे ल त्याला आधार ?
त्यानं माझं स्वागत करण्याचा अयशस्वी यत्न कले ा. कोण लळा लावील ? असे िकतीतरी श्न मनात
माझ्या हाताचा त्याला स्पशर् होताच त्याच्या डोळ्यांत िघरट्या घालनू गले ;े पण त्याला असं अध्यावर् र सोडून
लख्ख काश जाणवला. त्याला अितशय दणे ं अशक्य. पुन्हा बाबाचं ा मकु ्या शब्दांचा मार िनमटू पणे
सुखावल्यासारखं वाटलं. का, कशी, पण त्याच्यािवषयी सोसला.
माझ्या मनात स्नेहभावना उमलली. त्याचं अंग थरथरू
लागल.ं त्याची हुडहुडी रोखण्यासाठी मी माझ्या िपल्लू िदसायला कापसासारख.ं तेजस्वी डोळे,
गळ्यातला मफलर त्याच्या अंगावर टाकला. मऊ कान, लांबट नाक. त्याला पाहताच मे जडावं
मफलरमुळे काहीशी ऊब िमळाल्यानं त्याचा चहे रा इतकं अाकषकर् . त्याला हवा असलले ा माझा आधार
अिधकच खलु ला. हुडहुडीही थांबली. अगदी पक्का, म्हणनू रा भर त्याला अंथरुणापाशी
झोपवलं. माझ्या अगं ावरील ब्लँकटे च्या उबेमुळे त्याला

लहानग्या गांडे स िपल्लाला हवा असलेला आधार थंडीपासून सरं क्षण िमळालं. एक िम िमळाल्याचं
िमळाला. त्याला अितशय खशु ी झाल्याचं जाणवल.ं समाधान त्याच्याही अािण माझ्याही चहे र्‍यावर झळकू
त्याच्या चोरट्या नजरेनं त्यानं मला पुन्हा न्याहाळलं. लागल.ं ध्यानीमनी नसताना जुळून आलले ं नातं अगदी
मलाही त्याच्यािवषयी आपुलकी िनमा्रण झाली. त्याला सखु ावून गले .ं त्याला आता मे ाची ऊब िमळाली,
कायमचा आधार िमळावा म्हणून मी त्याला थेट माझ्या त्यामळु े त्याचं कण्हणंही थाबं लं. शांत झोपही लागली.
घरी घऊे न आलो. घरात माझा वेश होताच घरातली िचबं ओल्या स्वप्नांचा फुलोर दोघांच्याही स्वप्नात
मडं ळी एकदम बावरली. ‘टाक ते िपल्लू खाली, टाक बहरून आला.
म्हणतो ना !’ बाबांनी चागं लंच फटकारलं; पण मनात सकाळच्या सन्न हळदलु ्या िकरणांना साक्ष ठवे नू
त्या िपल्लािवषयी रुखरूख. आपण िपल्लाला सोडनू त्याचा नामकरण सोहळा क्षणभरात आटोपला गेला.

40

त्याच्या दाडं ग्या शरीराला अनरु ूप असं त्याचं ‘डागं्या’ त्याची भारदस्त छाती पाहून झाडावं रील माकडांची
नाव ठवे ल.ं िम मंडळींनाही त्याचं नाव अावडलं. आता अक्षरश: घाबरगडंु ी उडायची. डागं्याचं नुसतं झाडाखाली
तोही सगळ्याचं ा खास िम च बनला. त्येकाला त्याचा बसून राहणंही माकडाचं ्या काळजात धस्स करणार.ं
लळा लागला. त्याची दडु ुदडु ु चाल भावणारीच. त्याचे एवढचं नव्हे, तर त्याच्या भीतीनं खारूताईसदु ्धा
तेजस्वी डोळे अगदी बोलक.े त्याच्या मनातील गोष्टीला पळायची. डागं्या असेपय्ंतर ितलाही उपवास. इतर
जणू उजाळा दणे ारे. अगं ावर पडणारी त्याची झपे उत्साह ाण्यानं ासुद्धा भीती वाटावी, असंच त्याचं शरीर
द्िवगुिणत करणारी. अगडबंब.

डागं्या लहानाचा मोठा होऊ लागला. वाढत्या कोण कशासाठी शते ात आला, याचा अंदाज
वयासोबत त्याचा चेहरा अिधक सन्न, शरीरयष्टी समोरच्या व्यक्तीच्या डोळ्यातं ून त्याला सहज आलेला
अिधक दणकट. त्याचं तरणबं ांड शरीर यणे ार्‍या- असायचा. त्याची हुशारी, चपळता अगदी
जाणार्‍याच्या नजरेला भरु ळ घालणारं. दोन्ही वाखाणण्याजोगी. एखाद्या वळे ी माझी अनुपिस्थती
डोळ्याचं ्या खाली असलले े िपवळसर पट्टे आिण कुणालाही न कळणारी, एवढी छाप डागं्यानं पाडलले ी.
मागच्या पायाचं ्या बोटांवर असलेले लालसोनेरी पट्टे िवश्वस्तच म्हणावा त्याला. त्याच्या अष्टपलै ू
सगळ्याचं ं लक्ष आकिषरत् करणारे. व्यिक्तमत्त्वानं थेट माझ्या हृदयात िशरकाव केला. एक
सच्चा दोस्त िमळाल्याचं समाधान डोळ्यात झळकलेल.ं
डांग्याचं ओट्यावर पाय पसरून बसण,ं रस्त्यावरून
ये-जा करणार्‍यांच्या डोळ्यांना मोहून टाकणारं. दरू वरून घुमवलेली शीळ डागं्याच्या कानावर
दरू वरून आलले ी िम मडं ळींची शीळ तर त्याची जणू पडली; की मागच्या दोन्ही पायावं र उभा राहून माझ्या
पाठच झालले ी. िशळेच्या रोखानं त्याचं दुडदुडणं यणे ्याची चाहूल घ्यायचा. मान उचं ावून ओळखीचं रूप
लक्षवेधक. सार्‍या गावाला भुरळ घातलले ी. त्याचं न्याहाळायचा. कानाचं ी उघडझाप करून पुन्हा दसु र्‍या
सोज्वळ रूप पाहून अाईबाबांनासदु ्धा त्याचा नकळत िशळचे ा कानोसा घ्यायचा. एखाद्या पाहुण्याच्या
लळा लागनू गेला. डागं्यालाही त्यांच्यािवषयी खपू स्वागतासाठी जसं आपण पुढे जाऊन िस्मतहास्य करतो,
िजव्हाळा. त्यानं जणू त्याचं ्या थटे हृदयातच वेश तसाच तोही माझ्या स्वागतासाठी दडु दुडत यायचा.
कले ा. अगं ावर झेप घ्यायचा. त्याच्या तोंडानं हात चाटायचा.
िकती ेम एका ाण्याकडून ! ना नात्याचा, ना गोत्याचा.
त्याच्या नावाची कीतीर् सवरद् ूर पसरली. त्यके ाच्या केवळ एक अनवधानान,ं वेळ संगानं घडून आलेलं
डोळ्यांत त्याचं रूप नटल.ं डांग्या अितशय ामािणक. नातं अिवस्मरणीय होऊन गले ं.
घरादारात, शते ातसुद्धा त्याचा ामािणकपणा
जाणवलले ा. शेतातील त्याची रखवाली अट्टल चोराची ***
दातिखळी बसवणारी. डागं्याच्या नुसत्या कतब्र गारीनं
भल्याभल्यांची बोबडी वळायची. पक्क्या िहमतीचा chjtktpw:e/b/gersosauypn.cnoomtes.
राखण्या िमळाला, म्हणनू त्याच्या नावानं मनात घर
केलले ं, जे कधीही िवसरता येणार नाही. रा ीची त्याची Dwhtoitkgpisp:e/d/isai.moprgle/.wiki/
राखणदारी उभार डोळे तवे त ठेवणारी.

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्याकर्ं डनू पाठाचे मकू वाचन करून घ्याव.े पाठातील एखाद्या पिरच्छदे ाचे अनलु खे न तसचे तु लखे न
करून घ्याव.े

41