इयत्ता-सातवी,विषय-मराठी

ñdmܶm¶

. १. खालील िवधानांमागील कारणे िलहा.
(अ) लखे कानं ी कु याच्या िपल्लाला थटे घरी आणल.े
(आ) लेखकानं ी कु याच्या िपल्लाचे नाव ‘डांग्या’ ठेवले.
(इ) लेखक डांग्याला ‘पक्क्या िहमतीचा राखण्या’ म्हणतात.

. २. खालील आकृत्या पणू ्र करा.

(अ) थडं ीच्या झंकाराची विै शष्ट्ये. (इ) खालील बाबतींत डागं्याचे वणर्न करा.

िदसणे शरीरयष्टी चाल नजर

(अा) कु याच्या िपल्लाला थडं ी असह्य झाली, हे
वण्रन करणारी पाठातील वाक्ये.

. ३. खालील घटनाचं े काय पिरणाम झाले ते िलहा. पिरणाम

घटना
(१) लखे कांनी िपल्लाच्या अगं ावर मफलर

टाकला.
(२) कु याचं िपल्लू रा भर लेखकाचं ्या

अथं रुणापाशी झोपलं.
(३) झाडांवरील माकडांची घाबरगंुडी

उडायची.

(४) लेखकाचं ्या िम मंडळींनी दूरवरून
घुमवलेली शीळ डांग्याच्या कानावर पडली.

. ४. योग्य जोड्या लावा. ‘ब’ गट
‘अ’ गट (अ) थडं ी असह्य होत होती.
(आ) मन आकिष्रत करत होती.
(१) िपल्लाची धडपड पाहून (इ) थडं ीची लाट वाढली.
(२) रा आगके चू करू लागली (ई) पावलं नकळत त्याच्याकडे खेचली गेली.
(३) वार्‍याने हलणारी डहाळी
(४) इवल्याशा िजवाला 42

खेळयू ा शब्दांशी.

(अ) खालील शब्दांचे तुम्हालं ा समजलले े अथर् िलहा.
(१) हुडहुडी (४) अष्टपैलू व्यिक्तमत्त्व
(२) रुखरूख (५) िवश्वस्त
(३) फलु ोर (६) सोहळा

(अा) खालील शब्दाचं ा सहसबं ंध लावा. (रंगछटा आिण नाम)े

िकरणे
शु काश
सन्न चादं णे

लालसोनेरी सकाळ

िनळसर पट्टे
हळदलु ी

(इ) खालील त्येक शब्दासाठी कडुं ीत फलु लेल्या शब्दांतून दोन-दोन िवरुद्धाथीर् शब्द शोधा व िलहा.

(१) थडं  िवदेश अवमान
(२) शातं  गरम शवे ट
(३) मान  बोलका
(४) स्वदेश  परदशे अपमान
बडबड्या
अखरे
उष्ण

(५) आरंभ 

(ई) खाली िदलेले वाक् चार व त्याचं े अथर् याचं ्या योग्य जोड्या लावा.

‘अ’ गट ‘ब’ गट
(१) कणव िनमार्ण होणे. (अ) दया िनमार्ण होण.े
(२) काळजात धस्स होण.े (आ) उत्साह वाढण.े
(३) उत्साह दि् वगिु णत होण.े (इ) आकिषत्र करण.े
(४) भरु ळ घालणे. (ई) िभतीने धक्का बसणे.

(उ) खालील शब्द अभ्यासा आिण तमु च्या लखे नात त्याचं ा वापर करा.
(१) नखिशखान्त- पायाच्या नखापं ासून डोक्यापयंत्र .
(२) अापादमस्तक- पायापासनू डोक्यापयरतं् .

43

उपकर्म :
टीव्हीवरील िविवध वािहन्यांवर ािणजीवनिवषयक सािरत होणारे कायक्र र्म तमु ्ही पाहता. तमु ्हांला आवडणार्‍या
ािणजीवनिवषयक काय्कर र्मांची यादी तयार करा.
िलिहते होऊया.

िविवध ाणी व आवडता ाणी आवडण्याचे स्वभाव व त्याच्या बरोबरचा
त्यांचे कार कोणता? कारण गणु वैिशष्ट्ये अिवस्मरणीय
संग

माझा आवडता ाणी

आपण समजून घेऊया.

 शब्दयाेगी अव्यये व िकर्यािवशषे ण अव्यये यांतील फरक.
खालील दोन गटातं ील वाक्ये वाचा.
गट १ गट २
(१) मी रोज सकाळी सहापवू ीर् उठतो. (१) पूवीर् राजेशाही होती.
(२) तो आरशासमोर उभा होता. (२) माझा िम समोर उभा होता.
(३) डोंगरावर िहरवगे ार गवत उगवले होते. (३) ताईने वर पािहले.
वरील दोन्ही गटांत ‘पूवीर्, समोर, वर’ हे शब्द िदसतात. पिहल्या गटात ते शब्दानं ा जोडून आले आहते , म्हणनू
ती शब्दयोगी अव्यये आहेत. दुसर्‍या गटात ते स्वतं पणे आले असनू वाक्यांतील िकर्यापदाबं द्दल िवशेष मािहती
सागं तात, म्हणून ती िकर्यािवशेषण अव्यये आहेत.

 खालील शब्दांचा ‘िकर्यािवशेषण’ व ‘शब्दयोगी अव्यय’े असा दोन्ही कारे उपयोग करून त्यके ी दोन
वाक्ये िलहा.
पुढे, माग,े बाहेर, खाली, जवळ, नतं र.

 खालील वाक्यातं ील शब्दयोगी अव्यये ओळखा व ती कोणत्या शब्दाशं ी संबधं जोडतात ते िलहा.
(अ) मी परीक्षने तं र पोहण्यास िशकणार आह.े
(आ) तझु ्यादेखील हे लक्षात कसे आले नाही?
(इ) रस्त्यावरील िवजेचे िदवे गले े होत.े
(ई) दशे ाला देण्यासाठी तमु च्याकडे दहा िमिनटे वेळ आहे का?

लक्षात ठवे ा : शब्दयोगी अव्यये सामान्यत: नामानं ा िकवं ा सवर्नामानं ा जोडनू यते ात; पण कधीकधी ती
िकर्यापदे व िकर्यािवशेषणे यानं ाही जोडून यते ात. उदा., बाेलल्यावर, आल्यानंतर, थोडासदु ्धा, कालपय्ंतर ,
पूवीर्पेक्षा.

44

१०. गोमू माहरे ला जाते

 ऐका. वाचा. म्हणा.

गोमू माहेरला जाते हो नाखवा ।
ितच्या घोवाला कोकण दाखवा ।।
दावा कोकणची िनळी िनळी खाडी
दोन्ही तीराला िहरवी िहरवी झाडी
भगवा अबोली फलु ांचा ताटवा ।।१।।
कोकणची माणसं साधी भोळी
काळजात त्यांच्या भरली शहाळी
उचं ी माडाचं ी जवळनू मापवा ।।२।।
सोडनू दे रे खोड्या सार्‍या
िशडात शीर रे अवखळ वार्‍या
झणी धरणीला गलबत टेकवा ।।३।।

ग. िद. माडगळू कर (१९१९-१९७७) : िसद्ध कवी, लखे क, पटकथालखे क, कादबं रीकार, ‘गीतरामायणकार’.
‘जोिगया’, ‘चै बन’, ‘वशै ाखी’, ‘पिू रया’ इत्यादी गीतसगं र्ह; ‘गीतगोपाल’, ‘गीतसौभ ’ ही काव्यिनिमतर् ी; ‘कृष्णाची
करगं ळी’, ‘तपु ाचा नदं ादीप’ हे कथासगं र्ह; ‘आकाशाची फळ’े , ‘उभे धागे आडवे धाग’े या कादबं र्‍या िसद्ध.

कोकण, कोकणातील खाडी, तथे ील िनसगसर् ौंदय,्र कोकणातील साधी भोळी माणसे याचं े सरु खे वणन्र स्ततु गीतात
कवीने कले े आह.े

45

ñdmܶm¶

. १. खाली िदलले ्या मदु द् ्यांच्या आधारे तक्ता पणू ्र करा.

किवतचे े किवतचे ी किवतेचा किवतते ील किवतते वणर्न
कवी भाषा िवषय पा केलेल्या गोष्टी

. २. एका शब्दात उत्तरे िलहा.
(अ) गोमचू े माहरे -
(आ) कोकणची माणसं-

. ३. खालील आकतृ ी पणू र् करा.

(अ) कोकणची विै शष्ट्ये

(आ) खालील ओळींचा तुम्हांला समजलेला अथ्र िलहा.
(अ) काळजात त्याचं ्या भरली शहाळी
(आ) झणी धरणीला गलबत टेकवा

. ४. कवीने वार्‍याला केलेल्या िवनंतीचा अथ्र तुमच्या शब्दातं स्पष्ट करा.

चचार् करूया.

 शहाळ्यातले पाणी आरोग्यदायी असते, याबाबत िशक्षक व पालकाशं ी चचार् करा.
खेळयू ा शब्दांशी.

(अ) किवतते ील शवे ट समान असणारे शब्द िलहा.
(१) नाखवा (३) भोळी
(२) खाडी (४) सार्‍या

(अा) खालील शब्दांचे तमु ्हालं ा माहीत असणारे अथर् िलहा. (५) झणी (६) गलबत
(१) शीड (२) माड (३) खाडी (४) शहाळी

46

िवचार करा. सांगा.

 तुमच्या घरी आलले ्या पाहुण्यानं ा तमु ्ही तमु च्या गावातील कोणकोणती स्थळे दाखवाल, त्या स्थळांचे
थोडक्यात वणर्न करा.
मािहती िमळवयू ा.

 आपल्या दशे ातील कोणकोणत्या राज्यानं ा समु िकनारा लाभला आहे, त्या राज्यांच्या नावाचं ी मािहती
आंतरजालावरून िमळवा व नोंद करा.

 आपल्या राज्यातील कोणकोणत्या शहरांना, गावांना समु िकनारा लाभला आह,े त्या गावांच्या,
शहरांच्या नावांची मािहती आंतरजालावरून िमळवा व नोंद करा.
आपण समजनू घेऊया.

 खालील पिरच्छदे वाचा.
नंदा आिण आई मडं ईत पोहोचल्या अन् पावसाची िरमिझम सुरू झाली. आई नदं ाला म्हणाली, ‘‘तू कांदे,

बटाटे व लसणू घे, तोपयरत्ं मी भाजीपाला घेते.’’ आईने भाजीपाला खरेदी कले ा, िशवाय फळहे ी घते ली. नंदाने
आईला िवचारले, ‘‘आई, लसूण घेऊ की आले घेऊ?’’ आई म्हणाली, ‘‘दोन्ही घ;े पण लवकर आवर,
कारण जोराचा पाऊस सरु ू होईल. पाऊस आला, तर आपण िभजू; म्हणनू तुला ‘घाई कर’ असं सांगते अाहे.’’
नदं ा म्हणाली, ‘‘कशाला एवढी िचंता करतेस? आपण िरक्षा िकंवा बसने घरी जाऊ, म्हणजे आपण पावसात
िभजणार नाही.’’

वरील पिरच्छेदातील अधोरेिखत शब्द दोन वा अिधक शब्दांना िकंवा दोन वा अिधक वाक्यांना जोडण्याचे
काम करतात, म्हणून या शब्दांना उभयान्वयी अव्यये म्हणतात.

‘उभय’ या शब्दाचा अथ्र दोन व ‘अन्वय’ या शब्दाचा अथ्र सबं धं असा आहे. दोन शब्द िकंवा दोन वाक्ये
यांचा संबधं जोडणे, हे उभयान्वयी अव्ययाचे काय्र आहे. आिण, िशवाय, की, पण, अथवा, अन,् परंत,ु िन हे
सवर् शब्द उभयान्वयी अव्यये आहेत.

 खालील उभयान्वयी अव्ययांचा वाक्यातं उपयोग करा.

की म्हणून पण परंतु अथवा म्हणजे

 खालील वाक्यातं ील उभयान्वयी अव्यये अधारे ेिखत करा.
(अ) सशाची आिण कासवाची पळण्याची शयत्र लागली.
(आ) आईने काटकसर कले ी; पण िशल्लक काही उरले नाही.
(इ) ती किलगं ड िकंवा खरबूज आणणार आह.े

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यान्रं ा उभयान्वयी अव्ययाचं ी िविवध उदाहरणे दऊे न अिधक सराव करून घ्यावा.

47

भाषेचा नमुना

कपु ारी बोली (काके णी)

गावात झजु ूकाका घारा पपे र यासॉ. तॉपान दोपारसॉ बारा वाजता. झजु नू े पपे र उगडलॉ आन
पपे रराशी काळ्या अक्षरात िलवीलले ी हेडलाईन जोराय वाशीली. ‘वसईच्या पिश्चम िकनारपट्टीवर
स्कायलबॅ पडणार.’ आत्ये या स्कायलबॅ ला पड्यादो वसयसॉ िकनारॉ बरॉ िदखलॉ. पेपराशा या
बातमीन्ये जकल्या गावाशे जकले घाभरे घुभरे झाले. स्कायलबॅ पड्यासा आन आपनू जकले मरॅशे. मग
का? आत्ये रेल्यात तोड्ये िद धमाल करॉन घ्याऑ या कल्पनने े जकले मज्या करण्या कामाला लागले.
लोकांना आजबू ाजूला बग्यादो वळे ूस नॉतो. जही जही १४ तारीख जवळ येतोती तही तही जकल्याई
अवस्था घनी िबकट हॉत गेली. बबनशी गत पान तहीस होती. भाटात कळे ीऑ अगं ाठो जरी मोडलो
तरी त्याला वाट्यासा स्कायलॅब पडले हायदे आ? एकदासा चौदा जानवे ारीओ दी उजाडलो. जाॅहो
उजाडलॉ तॉहो, तो मावळलॉ पान. पान स्कायलबॅ पडताना कनु ालास िदखला नाय; पान अजून रात
बाकी होती. कहबे हे िजवणे आटपॉन लोक खाट्यऑे र पडलॉता पान िनज भगून कुना डॉळ्यात यते
नॉती. रात आस्ते आस्ते पुड्ये सरकातोती. घड्याळाये काट्ये कय िदखात नॉत,े पान त्याई िटकटीक
जोराय आयकॉ येतोती. आन एकदम भॉठो आवाज जालॉ. बायारशा खांबोरसॉ िदऑ िवजलॉ. लाईट
गेली. काळॉिकट. बबनने हळहू ळू डॉळे उगडल.े समोर त्याला त्याई बय बारझाड करताना िदखली.
समोर बय िदखलऑे र त्याला बरा वाटला. त्याने बयला हाक मारली. ‘बलो, स्कायलबॅ आपल्यास
घरोर पडला गा का?’ ‘रातसा कईस पडला नाय, पान पात्यरे ाती िशशा झाड पडला.’

बरोबर साडबे ारा टोल्याला पपे रवालॉ काका आलॉ. त्याने टाकीललॅ ो पपे र झुजनू े टुक्याशा अगोदर
बबनने टकु ीलॉ, आन पपे रातशी हेडलाईन जकल्याना आयको जायदे ऑड्या जोरात वाशीली. ‘काल
सकाळी दहा वाजनू १० िमिनटांनी स्कायलबॅ अरबी समु ात कोसळले.’ क्षणभर जकला शातं जाला,
आन जमलले ्या जकल्यांने एकदम जल्लोश कले ॉ.

िसरील िमनझे ीस (१९६५) : मराठी तसचे कुपारी (कोकणी) बोलीतील सािहत्यासाठी िसद्ध लखे क. ‘धरायला गले ो
एक’, ‘आभास’ इत्यादी मराठी एकािं कका; ‘िमगं ॅरऽॅ ऽऽ’ हा कपु ारी कथासगं र्ह िसद्ध.

‘बबन’ या कुपारी बोलीतील कथासगं र्हातून वरील उतारा घते ला आह.े

शोध घेऊया.

 कोकणी बोलीभाषते सािहत्यलेखन करणार्‍या िविवध लखे क व कवींची मािहती िमळवा.

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यान्रं ा कुपारी (कोकणी) बोलीभाषते ील वरील उतारा योग्य उच्चारासं ह वाचनू दाखवावा. उतार्‍यातील शब्दाचं े
अथर् व भाषचे े वगे ळपे ण समजावनू सागं ाव.े

48

११. बाली बेट भाग-३

पु. ल. दशे पांडे (१९१९-२०००) : िसद्ध िवनोदी लेखक व नाटककार. ‘नस्ती उठाठवे ’, ‘बटाट्याची चाळ’, ‘गोळाबेरीज’,
‘असा मी असा मी’, ‘फसवणकू ’ इत्यादी िवनोदी पुस्तक;े ‘अंमलदार’, ‘भाग्यवान’, ‘तझु े आहे तुजपाशी’, ‘सुदं र मी होणार’,
‘ती फुलराणी’ इत्यादी नाटके; ‘व्यक्ती आिण वल्ली’ हे व्यिक्तिच ण; ‘अपवू ाईर् ’ आिण ‘पूव्ररंग’ ही वासवणन्र े िसद्ध.

स्तुत पाठात लेखकांनी इडं ोनेिशयामधील तमु ्हांला काय वाटते?

बाली बेट व तथे ील िनसग्रसषृ ्टी याचं े नयनरम्य वण्नर एखाद्या िठकाणी सहलीला जाण्यापवू ीर्
केले आहे. कोणकोणत्या गोष्टींची पूव्रतयारी करणे

इंडोनेिशया हा समु ात रत्नजिडत कठं ा फके ून आवश्यक असत,े असे तुम्हालं ा वाटते? त्या
द्यावा, तसा एक पाचचू ्या बेटांचा पजुं का आहे; पण सवर् गोष्टींची यादी तयार करा.

बाली मा ह्या कठं ्यातील कठं मणी. इंडोनेिशयातल्या त्यामळु े इथले टिु रस्टखाते अितशय तत्पर आह.े मी
बेटांच्या समहू ात बाली बटे एखाद्या िठपक्यासारखचे , कोण आह,े हे कळल्यावर ितथला एक तरुण अिधकारी
आपल्या गोव्याएवढे आिण गोव्यासारखचे . म्हणाला, ‘‘तमु ्हां उभयतांचे अिधक मन:पूवक्र
स्वागत!’’
मध्यरा ीची वेळ. िकरर् जगं लातून आमची
मोटार समोरचा वळणदार रस्ता काटत िनघाली
होती. भोवती माडाचं ्या राया. मधनू च झापाचं ी
छपरे असलेला झोपड्याचं ा पजुं का मोटारीच्या
िदव्यांच्या काशात िदसून नाहीसा होई. माझ्या
शजे ारी बसलले ्या अमेिरकन म्हातारीने तवे ढ्यात
‘हौ वडं ऽफुल्!’ म्हणायला सरु ुवात कले ी होती.
एखाद्या रहस्यमय कादबं रीच्या पिहल्या पानातनू
जावे तसे सुमारे तास, दीडतास त्या िकर्र झाडीतून
आपल्या नतृ ्य-गायन-िशल्प-िच अशा िविवध वाट काढत अामची मोटार सागर बीच हॉटेलच्या टमु दार
लिलतकलाचं ा रंगीबेरगं ी गोफ िवणणार.े ह्या बटे ात बंगलीपुढे आली आिण ितथल्या तरुण बाली सुंदरीने
भारतीय ससं ्कतृ ीचे कवे ळ अवशेष आहेत असे म्हणणे, आमचे स्वागत केल.े रा ीचा दीड-दोनचा समु ार
हा ह्या बटे ांचा अपमान आहे. लक्ष मोती उधळनू मातीत असेल; पण ती तरुणी आिण स्वागत िवभागातले ते
चूर होऊन जावे आिण एखादा मोती कठु ेतरी दूर पडनू चपल तरुण चेहर्‍यावर जागरणाचा यित्कंिचतही ताण न
तसाच अभगं राहावा, असे हे बाली बटे अाह.े दाखवता स्वागत करत होते. ह्या बेटात घड्याळ
जकातारह् ून रा ी अकराच्या समु ारास बालीला नावाची गोष्ट नाही, हे लगचे लक्षात आले. त्यांनी
जाणार्‍या िवमानातून िनघालो आिण मध्यरा ी आम्हां वाशांच्या नमे लले ्या खोल्या दाखवून िदल्या.
बालीमधल्या दने पसार गावच्या िचमुकल्या पाच िमिनटातं च बाली बटे ाने माझे घाेरणे ऐकायला
िवमानतळावर उतरलो. बाली हा टुिरस्टाचं ा स्वग्,र सुरुवात कले ी.

49

पहाटे लवकर जाग आली. बाहेरच्या ओटीवर असले , िशवाय वतम्र ानप ेही आहते च.
यऊे न पाहातो तो दारात समु ! त्या अधं कू काशात हॉटले ातल्या त्या बिगचातनू मी अािण माझी पत्नी
कोळ्यांच्या िचमकु ल्या होड्या मासमे ारीला िनघाल्या नाटकातल्या बिगचाच्या वेशातनू िहडं ल्यासारखे
होत्या. ओटीपुढच्या अगं णात मी िफरायला सरु ुवात िहंडत होतो. समु िकनार्‍याच्या इतक्या जवळ, इतका
गद्र बिगचा क्विचत पाहायला िमळतो.
माडापोफळींच्या राया असतात; पण माड आिण
पोफळींखेरीज इतर इतकी झाडे होती, की काही
वेळाने आम्ही त्या झाडांकडे पाहत नसनू ती
झाडचे ‘ही कोण मडं ळी आली आहेत’ म्हणून
आमच्याकडे पाहताहेत की काय, असे मला
वाटायला लागले. मला अज्ञात असलेल्या
फुलांनी बहरलले ी ती रोपटी! एखाद्या
िशशवु गा्रत िशरल्यावर तो वगर् जसा काहीशा
केली. फक्त देवळातला पहाटचे ा चौघडा वाजत नव्हता, भीतीने िन काहीशा गमतीने नव्या पाहुण्यांकडे पाहतो,
एरवी थटे गोवे. मी जनाची िकंवा मनाची पवार् न करता तशी ती फलु े आमच्याकडे पाहत होती. आम्ही पढु े
मकु ्त आवाजात गायला सरु ुवात कले ी— ‘ि यऽे पहा! सरकल्यावर त्यांनी एकमेकांकडे िमस्कीलपणाने डोळहे ी
रा ीचा समय सरुिन यते उष:काल हाऽऽ!’ अण्णा िमचकावले असतील. ती फलु बाग त्या भल्या पहाटे
िकलोर्स्करांनी गुलर्होसरू च्या आसपास असलीच एखादी अगदी टवटवीत जागी होती. वेलींचेही अंगधणु े झाले
पहाट फुटताना पाहूनच ते गाणे िलिहले असाव.े एखाद्या होत.े वदृ ्ध वृक्षांचा समदु ाय तवे ढा अजून झोपेतल्या
रम्य नाटकाची नांदी सरु ू व्हावी तशी ती पहाट होती. डुलक्या देत होता. काही जागी, काही झोपलले ी अशी
पहाटले ा स्वप्नाचं ी पिरसमाप्ती होते म्हणतात; पण त्या सागर बीच हॉटेलातील ती बाग एखाद्या
बाली बेटातल्या त्या पहाटने े एका स्वप्नाची नांदी सरु ू मलु ामं ाणसांनी, लके ीसुनांनी भरलेल्या नांदत्या गाजत्या
कले ी आिण चांगला आठवडाभर मी त्या बालीतल्या एक कटु ुबं ासारखी वाटत होती. उणीव होती ती पहाटचे े
स्वप्नसषृ ्टीत वावरत होतो. असा सुदं र दशे आिण मगं ल पाठ म्हणणार्‍या सषृ ्टीच्या गाणार्‍या भाटाचं ी!
इतकी अ ाप माणसे पनु ्हा कधी पाहायला िमळणार? बाली बटे ात जर मला कठु े शोधनू सापडले नसतील तर
इडं ोनिे शयावर डचांनी राज्य केल;े पण बालीला ते पक्षी. इतक्या सदंु र बटे ावर पाखरे का नसावीत? त्या
मा कोणी बदलू शकले नाहीत. कुणी म्हणतात, डचांनी भाटाचं ी उणीव मी माझ्या गाण्याने भरून काढत होतो.
बालीचा म्यिू झअम पीस कले ा. ह्या बेटाचे दश्रन कदािचत त्या स्वरानं ीच भयभीत होऊन तो पिक्षगण
मांडले. त्याचं ्या िच िविच चाली तशाच ठेवल्या. बेट सोडून त्या िदवशी बपे त्ता झाला असल्यास न
टिु रस्टाचं े आकषरण् कायम राहावे म्हणनू असेलही कळ!े शापसं मातल्या पुडं िरकासारखा ‘मजविर तरु
कदािचत; पण जे आहे ते रम्य आहे, मनोहर आह,े कुसुमरणे ु वरुिन ढािळती-’ म्हणत म्हणत माझ्या
िनष्पाप आहे; पण ‘आहे’ म्हणताना जीभ चाचरत,े सहधम्चर ािरणीसमवते मी त्या बागते ून िहंडलो. बाली
कारण सधु ारलले ्या दुिनयेकडनू येणारे वारे बाली बेटावरच्या त्या पहाटवार्‍याने आम्हालं ा पुरते झपाटले
बटे ावरूनही वाहू लागले आहेत. डोक्यावर िवमाने होत.े पहाटेचे एकच सदुं र स्वप्न दोघांनाही एकदम पडले
घरघरायला लागली आहते . रेिडओने त्यानं ा उरल्या होत.े
जगाशी जखडले आह.े एखादा तबं तू ला िसनमे ाही िफरत
***

50

ñdmܶm¶

. १. खालील आकृती पणू ्र करा. बाली बेटावरील िविवध
(अ) लिलतकला

(अा) बटे ाचे वण्नर करण्यासाठी बाली बटे ावरील कलांसाठी
लखे कांनी वापरलेले शब्द लखे कांनी वापरलेले शब्द

. २. खालील कल्पना स्पष्ट करा.
(अ) बाली बटे म्हणजे रत्नजिडत कठं ्यातील कंठमणी आह.े
(आ) बाली हा टुिरस्टांचा स्वगर् आह.े
(इ) ह्या बटे ावर घड्याळ नावाची गोष्ट नाही.
(ई) बाली बटे ावरील बाग एक कटु ुंबासारखी वाटत होती.

. ३. खालील मदु ्द्यांच्या आधारे बाली बेटाची मािहती िलहा.
स्थान

या बेटाचे बदलते रूप बाली बटे घरे व हाॅटले ्स
िनसगरस् ौंदयर् टिु रस्टखात्याची तत्परता

. ४. खालील ओळींचा तुम्हालं ा समजलेला अथ्र िलहा.
(अ) पहाटेला स्वप्नांची पिरसमाप्ती होते म्हणतात.
(आ) पाच िमिनटांतच बाली बटे ाने माझे घोरणे ऐकायला सरु ुवात कले ी.
(इ) वले ींचेही अगं धुणे झाले होत.े
(ई) त्या भाटांची उणीव मी माझ्या गाण्याने भरून काढत होतो.

िवचार करा. सांगा.

 बाली बेटावर पक्षी का नसतील?

 आज शहरात िचमण्या का िदसत नाहीत?
51

खेळूया शब्दाशं ी.

(अ) खालील शब्दाचं ा अथ्र समजनू घ्या. (उ) तबं तू ला िसनमे ा.
(अ) टुिरस्टांचा स्वग्र. (इ) अ ाप माणसे. (ऊ) झोपेतल्या डुलक्या.
(आ) िकरर् जंगल. (ई) गाणारे भाट. (४) िच िविच

(आ) खालील शब्दाचं े त्यके ी दोन िभन्न अथर् िलहा.
(अ) अभंग- (आ) बोट-
(इ) खालील शब्दाचं ा वाक्यांत उपयोग करा.
(१) उभयता (२) यित्कंिचतही (३) चौघडा
उपकर्म :
प.ु ल. दशे पांडे यानं ी िलिहलेली पुस्तके िमळवा. वाचा.

शोध घेऊया.

(अ) आंतरजालाच्या साहाय्याने आिशया खडं ाचा नकाशा पाहा. आिशया खंडातील कोणकोणत्या देशानं ा
समु िकनारा लाभला आहे व त्या समु ांत कोणती बटे े आहते याचे िनरीक्षण करा व त्याची नोंद करा.

देश लाभलेला समु िकनारा तथे ील बेटे

(अा) आंतरजालाच्या साहाय्याने अदं मान-िनकोबार या बटे ाचं ी मािहती खालील मुदद् ्याचं ्या आधारे िमळवा.

(१) तथे ील आिदवासी (३) िनसगरस् ौंदय्र

(२) आिदवासींचे जीवनमान (४) तेथील सोईसिु वधा

 के ्षणीय स्थळाच्या सदं भा्रत खाली काही मुद्दे िदले आहते . त्यांच्या आधारे तुम्ही भेट िदलले ्या एखाद्या
के ्षणीय स्थळाचे वणनर् िलहा.

िनसगस्र ौंदयर् पिरसर
आख्याियका, कथा विै शष्ट्ये (भौगोिलक, ऐितहािसक)

लोकपरंपरा स्थळ

ेक्षणीय
स्थळ

52

मािहती िमळवयू ा.

केल्याने देशाटन...
त्वरा करा ! त्वरा करा !
आजच लक्ष्मी टूसर्ला भटे द्या !

लक्ष्मी टूस्रतफ्रे आयोिजत उन्हाळी सुट्टीतील खास परदशे सहल

सपं का्सर ाठी कायारल् याचा आपली सहल िनिश्चत करा. प२णु ८े.शकफुलर्ेकणभवु ाारत्ाटे‍यरवी५ापलस०्यता%्तंरचंू ीनसवोखंावदसणलरै -ातीत.व
उन्हाळी सुट्टीचा आनदं घ्या.

सहलीचा कालावधी : मे मिहना

पत्ता : लक्ष्मी टसू ्र, लक्ष्मीकांत िबिल्डगं , लक्ष्मीनगर,

 वरील जािहरात वाचा. त्याआधारे खाली िदलेल्या श्नांची उत्तरे िलहा.
(१) सहलीचे अायोजक कोण आहते ?
(२) सहलीची वैिशष्ट्ये कोणती?
(३) सहलीला जाण्यासाठी नोंदणी करणार्‍याला सवलत का िदली असावी, असे तमु ्हालं ा वाटत?े
(४) स्तुत जािहरात िवश्वसनीय आहे, असे तुम्हालं ा वाटते का? जािहरातीतील कोणती गोष्ट तमु ्हांला
अिवश्वसनीय वाटत?े
आपण समजून घेऊया.

 खालील वाक्ये वाचा.

शाब्बास ! अररे े ! बापरे ! अहाहा !
चागं ले काम केलसे बाळा ! फार वाईट झाले ! केवढा मोठा साप ! िपसारा फलु वलेला मोर !

वरील वाक्यांतील शाबास, अररे ,े बापर,े अहाहा ही कवे ल योगी अव्यये अाहते . या शब्दानं ा उदग् ारवाचक
शब्द असहे ी म्हणतात. वा, आहा, अहाहा, अररे ,े अबब, बापरे, ठीक, अहं ,ं छे ही काही कवे ल योगी अव्यये
आहेत. तुम्हालं ा आणखी काही सुचतात का पाहा आिण िलहून काढा.

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यान्रं ा कवे ल योगी अव्ययाचं ी िविवध उदाहरणे दऊे न अिधक सराव करून घ्यावा.

53

 खालील िच ांचे िनरीक्षण करा. िच ातं ील व्यक्ती कोणत्या चुका करत आहेत, त्या चुकाचं ा पिरणाम काय
होऊ शकतो, यांवर गटात चचा्र करा. चचरते् ील मुद्द्यांचे वगारत् गटिनहाय सादरीकरण करा.

वाहतकु ीचे िनयम पाळा, असा वास धोकादायक,
रस्त्यांवरचे अपघात टाळा. िजवावर बते ल्यास हािनकारक.

वाहनांची क्षमता जाणनू घ्या, हसा, खेळा, पण िशस्त पाळा,
सरु िक्षत वासाची हमी घ्या. रस्त्यावर खळे ण्याचा मोह टाळा.

खालील पाट्यावं र वाहतकू सरु िक्षततेच्या संदभार्त घोषवाक्ये तयार करून िलहा.

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यानरं् ा िविवध सामािजक समस्याचं ्या सदं भातर् ील िच ाचं ा सगं र्ह करण्यास सागं ाव.े अशी सगं र्िहत िच े
िवद्याथ्याचं्र ्या गटागटातं दऊे न त्यावर चचार् घडवनू आणावी. चचने्र तं र गटिनहाय सादरीकरण करून घ्याव.े

54

१२. सलाम-नमस्ते !

सधु ा मूतीर् (१९५०) : िसद्ध लिे खका. ‘वाइज अडँ अदरवाइज’, ‘सामान्यांतले असामान्य’, ‘अिस्तत्व’, ‘आजीच्या
पोतडीतल्या गोष्टी’, ‘आयषु ्याचे धडे िगरवताना’, ‘बकळु ा’, ‘गोष्टी माणसाचं ्या’ इत्यादी पुस्तके िसद्ध. स्तुत पाठ ‘पणु ्यभमू ी
भारत’ या कथासंगर्हातनू घेतला आह.े सुधा मूतीर् यांच्या मूळ इगं र्जी कथासंगर्हाचा मराठी अनवु ाद लीना सोहोनी यानं ी कले ा आह.े

अत्यतं गरीब पिरिस्थती असनू ही माणसु की, मािहती िमळवा.

ामािणकपणा,कष्टाळूवतृ ्ती,दुसर्‍याचं ्या दु:खािं वषयीची तुमच्या पिरसरातील गरजू, अनाथ, अपंग
जाणीव इत्यादी गुण शखे महमं द व त्याची मृत्यचू ्या दारात इत्यादी व्यक्तींसाठी काम करणार्‍या व्यक्ती व
उभी असलले ी बहीण झबु ेदा याचं ्या ठायी िदसून येतात. संस्था यांिवषयी मािहती िमळवा.

स्तुत पाठात लिे खकने े याचे अत्यतं हृदयस्पशीर्
वणन्र केले आहे.
भाचीपण माझ्याकडेच असत.े ’’
शेख महंमदचं एक छोटंसं दुकान होतं. तो वह्याचं ी ‘‘का बरं? तुझी भाची तझु ्याकडे का असत?े ’’
िकरकाेळीनं िवकर्ी करायचा. दरवषीर् जून मिहन्यात मी ‘‘माझी बहीण झबु दे ा िवधवा आहे आिण ती
त्याच्याकडून मोठ्या संख्यने ं वह्या िवकत घते असे. आमच्याकडेच राहत.े ’’
आम्ही त्या झोपडपट्टीतील शाळकरी मुलामं ध्ये वाटत मला ते ऐकनू शखे बद्दल वाईट वाटल.ं तो एक
असू. त्याचं दुकान आमच्या ऑिफसच्या जवळच होतं. छोटा दकु ानदार होता. ताे काही खूप कमवत नव्हता,
दकु ानाची जागा भाड्याची होती. शखे महंमद फार त्यामळु े त्याच्या कटु ुबं ािवषयी आणखी मािहती
सकं ोची स्वभावाचा होता. तो वह्या आणून आमच्याकडे काढावीशी मला वाटली.
पोहोचवायचा. आमचा चेक तयार झाला, की आम्ही ‘‘झबु दे ा काय करते?’’
त्याला तसं कळवायचो. मग तो यऊे न चके घेऊन ‘‘ती उत्तम िशवणकाम करते. ती आिण माझी
जायचा. बायको अशा दोघीजणी िमळनू घरी िशवणाचा व्यवसाय
एकदा असाच तो आमच्या आिॅ फसात आला करतात. अल्लाची महे ेरबानी आह.े आमचं छोटंसं
होता. त्या वेळी आम्ही सवजर् ण िमठाई खात होतो. मी भाड्याचं घर आहे. अाम्ही समाधानी आहोत.’’
शेखच्या हातावर िमठाई ठेवली; पण त्यानं ती खाल्ली त्याचं ते उत्तर माझ्या हृदयाला स्पश्र करून गले ं.
नाही. आजकालच्या जगात ‘समाधान’ हा शब्द तसा दिु म्रळच
‘‘का रे शेख? तलु ा मधुमहे ाचं दुखणं वगरै े आहे झाला आहे.
का?’’ असेच काही मिहने लोटले आिण एक िदवस
‘‘नाही मॅडम. खाऊ घरी न्यावा म्हटल.ं घरात शखे चा मला फोन आला, ‘‘मडॅ म, या खेपले ा मला
लहान मुलं आहेत. माझ्यापके ्षा त्यांनाच याची गोडी तमु ्ही चके ॲडव्हान्समध्ये देऊ शकाल का?’’
जास्त.’’ ‘‘का बरं शखे ? काही खास कारण?’’
‘‘तलु ा िकती मलु ं आहेत?’’ मी िवचारल.ं ती ‘‘होय मॅडम. झबु ेदाला कॅन्सर झालाय. उद्या
तवे ढीशी िमठाई घरी जाऊन पुरली असती की नाही, ितचं ऑपरशे न आह.े ’’
कोणास ठाऊक ! मी ताबडतोब ऑिफसात िनरोप ठेवून चेक त्याच्या
‘‘मडॅ म, मला एक मुलगी आह.े िशवाय माझी घरी लगचे पाठवनू िदला; पण त्याच्याबद्दल मनात

55

िवचार यऊे न मन उदास झाल.ं त्या ऑपरेशनचा खच्र चहे र्‍यावर आश्चयर् हाते ं. ‘‘मडॅ म, तमु च्याकडून एवढे
भरपरू येणार होता, ती रक्कम जमा करण्यासाठी शखे ची पैसे िमळतील असं मला वाटलचं नव्हतं. तमु ्ही माझ्या
नक्कीच खूप धावपळ चालू असणार; पण तरीही त्यानं संकटात आपलं माणसू समजनू मदतीला धावनू आला
माझ्याकडे पसै े मािगतले नव्हते. आहात.’’
अनुभवानं मला बरंच काही िशकवलयं . आपल्या हे असलं बोलणं मी सहसा फारसं मनावर घेत
स्वत:च्या िहर्‍याच्या कडु ्या पस्मर ध्ये लपवून नाही. जवे ्हा कधी मी गरजनंू ा मदत करते तेव्हा ते मला
गोरगिरबासं ाठी िनधी गोळा करायला आलले ्या बायका असं काहीतरी म्हणतातच; पण एकदा त्यांची गरज
मी पािहल्या आहेत. आपल्या मलु ांना िशष्यवतृ ्ती भागली, सकं टातून मुक्तता झाली, की ते बोलण्याचेही
िमळावी, म्हणनू ती मलु ं अनाथ असल्याचं सांगताना, कष्ट घते नाहीत. असेच काही िदवस लाेटले. ऑपरेशन
चांगल्या सधन कुटुबं ातल्या आई-विडलानं ा मी व्यविस्थत पार पडल्याचा िनरोप शेखनं आमच्या
पािहलंय. िकतीतरी माणसं फाउडं ेशनकडून मदत पदरात ऑिफसात ठेवला होता. त्यानंतर बरचे िदवस
पाडून घणे ्यासाठी आपल्या आईला िनराधार ठरवनू त्याच्याकडून काहीच बातमी कळली नाही. आमचंही
मोकळी होतात, हहे ी मी पािहलंय. जर एखाद्या त्याच्याकडे काही काम िनघालं नव्हतं.
व्यक्तीला मदत िमळाली नाही, तर ती व्यक्ती एक िदवस सकाळच्या वेळी मी ऑिफसात पाऊल
आयषु ्यातून उठेल असं आम्हालं ा ज्या कुणाबद्दल टाकलं आिण िरसपे ्शन काउंटरपाशी शखे थांबलले ा
वाटेल, त्यालाच फाउडं शे न मदत करले , असा माझा मला िदसला. त्याच्याबरोबर चार वषा्रंची छोटी
नहे मी आगर्ह असतो. मलु गीपण होती. ितच्या अंगात साधाच सतु ी ॉक
मी शेखला फोन कले ा. ‘‘शेख, मला एक सागं , होता; पण झालरी, बटणं वगैरे लावनू सरु ेख िशवलले ा
या ऑपरशे नच्या पशै ाचं ी काय व्यवस्था केली अाहेस होता. ितच्या केसानं ा भरपूर तले लावून चापनू चाेपून
तू?’’ एक पोनीटेल बांधली होती.
‘‘मडॅ म, मी झबु ेदाचे आिण माझ्या बायकोचे शखे चा चहे रा द:ु खी िदसत होता.
सगळे दािगने िवकले आहते . िशवाय बकँ के डूनही थोडं ‘‘काय शखे ? कसा आहसे त?ू तुला भेटीची वेळ
कज्र घेतलं आहे.’’ वगरै े िदली होती की काय?’’
‘‘शेख, तू आम्हालं ा का नाही मदतीसाठी ‘‘सॉरी मडॅ म, दोन आठवड्यांपूवीर्च झबु ेदा गेली.
िवचारलसं ?’’ तमु ्ही ितला इतकी मदत केली; पण ितचं नशीबच खोट.ं
‘‘मॅडम, मला िनदान एवढं तरी परवडतंय; पण खरंतर तुम्हांला येऊन भेटायची, तमु ्हांला सलाम
आणखी िकत्यके लोक आमच्याहूनही गरीब असतात. करायची इच्छा हाते ी हो ितची; पण अल्लानं ितला
माझ्यापके ्षा त्यानं ा तुमच्या मदतीची जास्त गरज आहे.’’ नेल.ं मी ितच्या मलु ीला घेऊन आलोय. ही तबस्सुम.’’
त्याचं ते उत्तर ऐकनू मन हेलावलं. जास्त काही न मी तबस्सुमकडे पािहलं. हे एवढं मोठं ऑिफस...
बोलता मी त्याला दसु र्‍या िदवशी हॉिस्पटलची सवर् ही सभोवताली एवढी सगळी अनोळखी माणसं...
कागदप ं घेऊन यणे ्यास सांिगतलं. मी त्याला पुढे काही िबचारी बावरली होती.
बोलायची सधं ीच िदली नाही. त्या अनाथ मलु ीकडे पाहून मला वाईट वाटलं.
दुसर्‍या िदवशी सकाळी सगळी कागदप ं घऊे न आपल्या निशबात काय वाढनू ठवे लंय, याची ितला
तो आिॅ फसात आला. मी त्याला थोडा वेळ थांबायला कल्पनाही नव्हती. ितच्या मामानं ितला सािं गतलं,
सािं गतल.ं सगळी कागदप ं नीट तपासनू पािहली आिण ‘‘बटे ी, मॅडमको सलाम करो!’’ त्याबरोबर त्या पोरीनं
नतं र त्याला पन्नास हजारांचा चके िलहून िदला. त्याच्या आपले इवलसे े हात उचलनू मला सलाम केला.

56

माझ्या तोंडून शब्द फटु ेना. इतक्या गिरबीत आिण यातना सहन करतानासदु ्धा
शखे नं डाव्या हाताच्या बोटानं ी डोळे पुसले आिण ितनं दसु र्‍या गरजू रुग्णाचं ा िवचार करावा, ही गोष्ट
िखशातनू एक पाकीट काढल.ं ‘‘मडॅ म, हे तुमच्यासाठी िवस्मयचिकत करून सोडणारी होती. आपण स्वत:
आहे. झुबदे ानं पाठवलंय. मला यायला उशीर झाला सकं टाशी झंुज दते असताना दुसर्‍याचा िवचार करणारी
त्याबद्दल साॅरी हं.’’ माणसं या जगात िवरळच ! इथे तुमचं िशक्षण, भाषा,
मी तो िलफाफा उघडला. आत तीन हजार रुपये
होते. मी गोंधळून शेखकडे पािहलं. ‘‘मडॅ म, तुम्ही जातपात, धम्र या
पन्नास हजार िदले होत;े पण झुबेदाचं ऑपरेशन आिण कशाकशाचा संबंध
औषधपाण्यासाठी फक्त सत्तचे ाळीस हजारच खचर् नसतो. त्यासाठी
आला. आपण आता यातनू काही वाचत नाही हे जेव्हा हृदयात अपार
झुबेदाला समजल,ं तवे ्हा ती म्हणाली, ‘आपण उरलले े करुणा असावी
पसै े मॅडमना परत करू. िनदान दुसर्‍या कुणाच्यातरी लागत.े
उपयोगाला येतील. एखादा नशीबवान असले , त्याचा
जीवतरी वाचेल. आता हे पैसे माझ्यावर खचर् करून मी तो िलफाफा
वाया घालवायला नकोत आपण .’ ’’ तसाच शेखला परत
माझ्या नकळत माझ्या डोळ्यातं लं पाणी दऊे न म्हणाले, ‘‘हे
गालावरून वाहू लागलं. मी झबु दे ाला कधीच भटे ले पसै े तबस्सुमसाठी
नव्हते; पण दुसर्‍यांिवषयीची ितच्या मनातली ही आहते . अल्लाची
कळकळ पाहून मी थक्क झाले. ितच्यावर महे ेरबानी
असू द.े ितला नीट
िशकू दे. तलु ा जर
काही मदत लागली,
तर प्लीज मला
सागं . इतरािं वषयी करुणेची भावना बाळगण्याच्या
बाबतीत ती आपल्या आईच्याही चार पावलं पुढे जाऊ
दे. आपली ही जी भमू ी अाहे ना, ती ीमतं का आह,े
माहीत आहे? सोन्याच्या िकवं ा िहर्‍याच्या खाणी
ितच्या पोटात आहते , म्हणनू नव्हे. या झुबदे ासारख्या
लोकांमुळेच ितचं ऐश्वय्र वाढणार आह.े ’’
तबस्सुम नुसती ितथे बसली होती. ितला काहीच
कळत नव्हतं. माझे शब्द पचनी पडणं शखे लाही कठीण
जात होत.ं

***

heotntrp.gws/:iw/k/iikpie/dia.
Sudha_
Murthy

57

ñdmܶm¶

. १. खालील वाक्यामं धून पाठातील त्या त्या व्यक्तीचा िदसणारा गुण िलहा.
(अ) लेिखका झोपडपट्टीतील शाळकरी मलु ामं ध्ये वह्या वाटत.
(आ) माझ्यापके ्षा त्यांनाच याची गोडी जास्त.
(इ) ‘‘मडॅ म, माझ्यापेक्षा गरीब लोकांना तमु च्या मदतीची जास्त गरज आह.े ’’
(ई) ‘‘मॅडम, तमु ्हालं ा सलाम करण्याची झुबेदाची इच्छा होती.’’
(उ) त्या अनाथ मुलीकडे बघून मला वाईट वाटलं.

. २. स्वभावविै शष्ट्ये िलहा.

झुबदे ाचा भाऊ-
शेख महंमद याची स्वभाववैिशष्ट्ये
. ३. शेख महमं दमाफर्त झुबेदाने उरलले े पैसे लिे खकेला परत कले ,े ही घटना तुम्हांला काय िशकवत?े
. ४. लिे खकचे ी तबस्समु िवषयीची भावना तुमच्या शब्दांत सांगा.

खेळयू ा शब्दाशं ी.

 खालील इगं र्जी शब्दांसाठी वापरले जाणारे मराठी भाषेतील शब्द िलहा.

(१) ऑिफस- (३) हॉिस्पटल- (५) ऑपरशे न-

(२) चेक- (४) ॲडव्हान्स- (६) कॅन्सर-

िवचार करा. सांगा.

 या पाठातील कोणत्या व्यिक्तरखे ा तमु ्हांला आवडल्या व त्या का आवडल्या याबद्दल तमु चे मत सागं ा.
 या पाठातून िमळणारा संदशे तुमच्या शब्दांत सांगा.

मािहती िमळवूया.

 गरजू रुग्णांना मदत करणार्‍या अनेक सेवाभावी ससं ्था आहेत, त्यािवषयी आतं रजालावरून मािहती िमळवा.
 खालील स्वभाववैिशष्ट्ये असलले ्या तमु च्या पिरसरातील व्यक्तींची नावे िलहा.

(गिप्पष्ट, लाजाळ,ू रागीट, शांत, हजरजबाबी.)

58

 खालील िच े पाहून आपल्या भावना व्यक्त करणारी वाक्ये िलहा.

 खालील वाक्यांत योग्य कवे ल योगी अव्यये िलहा.
(अ) .............. काय संदु र आहे ताजमहाल !
(आ) .............. तो असे म्हणालाच नाही !
(इ) .............. िकती जोरात ठेच लागली !
(ई) .............. िकती उंच आहे ही इमारत !
वाचा.

 खालील उतारा काळजीपूव्कर वाचून आशयानुसार पिरच्छदे तयार करा. उतार्‍यास योग्य शीषक्र द्या.
वगा्तर ील मुलांना बाई सांगत होत्या, ‘‘आपलं बोलणं, वागणं, आवडीिनवडी, स्वभाव, िवचार,

सवयी एवढंच नव्हे, तर आपली कतृ ी, आरोग्य, बदु ि् धमत्ता या सवर् गोष्टींचा पिरणाम आपल्या
व्यिक्तमत्त्वावर होत असतो. आपल्याला अवातं र वाचन करायला, मैदानावर खळे ायला आवडत असले ,
िम ांची सगं त, सोबत भावत असले , तर या सव्र गोष्टी आपलं व्यिक्तमत्त्व फलु वण्यात साहाय्यक ठरतात.
घरातल्या वातावरणाचा, संस्काराचं ा पिरणाम आपल्या वतनर् ावर, स्वभावावर, िवचारावं र व आपल्या
भाषवे र होत असतो. ज्या घरात मलु ांच्या िवचारांना, मतांना, श्न िवचारण्याला स्वातं य िदलं जात,ं त्या
घरातील मुलं स्वतं िवचाराचं ी व ठाम व्यिक्तमत्त्वाची हाेतात. त्यानं ा त्यांच्या जबाबदारीची जाणीव असत.े
याउलट काही मलु ं फार आकर्मक असतात. ‘मी म्हणेन तेच खरं’ अशी वागणारी असतात. अशी मलु ं
इतरांच्या भावनाचं ी कदर करत नाहीत. त्यांच्या वागण्यात बेजबाबदारपणा, बिे फकीर वतृ ्ती जाणवते. ती
कायम ढेपाळलेली, अरिसक, रूक्ष व िनरुत्साही, घाबरलले ी, िचिं तत असतात. अशी मुलं कुणाचे चागं ले
िम बनू शकत नाहीत व मनमोकळेपणानं वावरू शकत नाहीत. तुम्हालं ा तमु चं व्यिक्तमत्त्व कसं घडवायचं
आहे, हे केवळ तुमच्या हातात आह.े स्वत:ला फलु वायचं, अष्टपैलू बनवायच,ं की अरिसक, बजे बाबदार
बनवायचं; स्वत:चे िवचार व्यक्त करायला िशकायचं, की दसु र्‍याच्या ओंजळीनं पाणी प्यायच;ं िदलखलु ास
जगायचं की रडतखडत, घाबरत घाबरत जगायचं, तमु ्हीच ठरवा, स्वत:ला कसं घडवायच.ं ’’

59

१३. अनाम वीरा...

 ऐका. वाचा. म्हणा.
अनाम वीरा िजथे जाहला तझु ा जीवनान्त
स्तंभ ितथे ना कणु ी बाधं ला, पटे ली न वात !
धगधगतां समराच्या ज्वाला या दशे ाकाशीं
जळावयास्तव संसारातनु उठोिनया जाशी !
मकू पणाने तमी लोपती संध्येच्या रेषा-
मरणामध्ये िवलीन होसी, ना भय ना आशा !
जनभक्तीचे तझु ्यावरी नच उधाणले भाव
िरयासतीवर नसे नोंदले कणु ी तझु े नाव !
जरी न गाितल भाट डफावर तशु ें यशोगान !
सफल जाहले तझु ेच हे रे तुझचे बिलदान !
काळोखातिु न िवजयाचा ये पहाटचा तारा
णाम माझा पिहला तजु ला मृत्युंजय वीरा !

कुसुमागर्ज -िवष्णू वामन िशरवाडकर (१९१२-१९९९) : ज्ञानपीठ पािरतोिषक िवजते े िसद्ध लेखक, कवी, नाटककार.
‘जीवनलहरी’, ‘िवशाखा’, ‘सिमधा’, ‘स्वगत’, ‘िहमरेषा’, ‘वादळवले ’, ‘मारवा’, िकनारा’ इत्यादी काव्यसगं र्ह;
‘वैजयतं ी’, ‘राजमकु ुट’, ‘कौंतये ’, ‘नटस ाट’, ‘वीज म्हणाली धरतीला’, ‘िवदषू क’ इत्यादी नाटके िसद्ध.

स्तुत किवतेत कवीने देशाच्या सीमेवर श शू ी लढणार्‍या, वळे संगी ाणाप्णर करून देशाचे रक्षण करणार्‍या ज्ञात-
अज्ञात सिै नकांना अिभवादन कले े आह.े

60

ñdmܶm¶

. १. कवींनी असे का म्हटले असाव,े असे तुम्हांला वाटत?े
(अ) स्तंभ ितथे ना कुणी बाधं ला, पटे ली न वात !
(आ) जळावयास्तव संसारातनु उठोिनया जाशी !
(इ) सफल जाहले तझु ेच हे रे, तझु चे बिलदान !

. २. खालील आकतृ ी पूणर् करा.

देशासाठी ाणापण्र केलेला सिै नक
‘अनाम’ रािहला आह,े असे कवींना वाटते,
त्याची कारणे िलहा.

. ३. खालील जोड्या जळु वा. ‘ब’ गट
‘अ’ गट (अ) शातं पणे मरण स्वीकारणे
(आ) िनभर्यपण,े मनात कोणतीही आसक्ती न ठवे ता
(१) धगधगतां समराच्या ज्वाला (इ) भावना व्यक्त न करणे
(२) मरणामध्ये िवलीन (ई) महाभयंकर युद्ध
(३) ना भय ना आशा
(४) नच उधाणले भाव

. ४. खालील शब्दाचं ा तुम्हालं ा समजलले ा अथर् िलहा.

(१) अनाम वीरा- (३) सधं ्यचे ्या रेषा-
(२) जीवनान्त- (४) मतृ ्यजंु य वीर-

िलिहते होऊया.

 तमु ्ही कोण होणार, ते ठरवा. त्यासबं ंिधत खाली काही श्न िदले आहेत, त्यावं र िवचार करा. त्या श्नाचं ी
उत्तरे तयार करून त्याचं े सलग लखे न करा.
मी...... व्हायचे का ठरवले आह?े

मी ...... बनल्यानतं र भिवष्यात मी.......... होणार! मी...... होण्याबाबत माझ्या
काय काय करणार आह?े कटु ुबं ातील सदस्याचं ी काय मते
आहते ?
......होण्यासाठी मी काय यत्न करणार आह?े

61

म्हणी ओळखयू ा.

 खालील वाक्ये वाचा. वाक्याच्या अथानर् ुसार योग्य म्हण िलहा.
(१) गणपतरावांकडे जोपयंत्र ितष्ठेचे पद हाते ,े धनसपं त्ती होती, तोपयर्ंत त्यांच्याकडे यणे ार्‍या पपै ाहुण्यांचा
राबता होता. जसे ते सवे ािनवतृ ्त झाले, तसा माणसांचा वावर कमी झाला आहे, म्हणतात ना.......
(२) रेहानाची कंपासपटे ी हरवली, ितने ती घरभर शोधली. शेजारीपाजारीही जाऊन पािहल;े पण कपं ासपेटी
कोठेच नव्हती. शेवटी ती रहे ानाच्याच दप्तरातच सापडली, म्हणतात ना.......
(३) पावसात िभजणार्‍या कावळ्याने ठरवल,े पावसाळा संपला, की घर बाधं ायचे. पावसाळा संपला, पण
इकडे ितकडे िफरण्यात तो िवसरून गले ा. पनु ्हा पावसाळा आला. पावसात िभजताना त्याला आठवल,े
की अापण घर बांधायचे ठरवले होते, म्हणतात ना.......
(४) फनाि्रं डस खपू बुद्िधमान व सगं ावधानी म्हणून ख्यात होते. त्याचं ा मुलगा िफिलप जसजसा मोठा
होऊ लागला, तसतसे त्याच्यात हे गुण िदसू लागल.े गावातले सगळे म्हणू लागले,.......

वाचा.

 खालील उतारा वाचा. िवरामिचन्हाचं ा योग्य वापर करून उतारा पनु ्हा िलहा.

मुलानं ो शाळेत तमु ्हांला अनके िम असतात तुमची काळजी घणे ारे तमु चे आरोग्य जपणारे असे अनेक
िम तमु च्या सभोवती आहेत कोण बरे आहते हे िम असा श्न तुम्हालं ा िनिश्चतच पडले आपल्याला फळे
फलु े सावली दणे ारे वकृ ्ष आपल्याला िपण्यासाठी पाणी दणे ार्‍या नद्या श्वसनासाठी ऑिक्सजन देणारी हवा
आपण ज्यावर िनवांतपणे राहतो अशी जमीन अथा्तर च आपल्या सभोवतालचा िनसग्र हाच आपला खरा िम
आहे

आपण समजून घऊे या.

वाक्य म्हणजे काय?
सपं ूणर् अथर् व्यक्त करणार्‍या शब्दसमूहाला वाक्य म्हणतात. वाक्याचे दोन भाग असतात. ज्याच्यािवषयी

सांगायचे ते उद्दशे ्य आिण जे सागं ायचे ते म्हणजे िवधये .
‘त्याचा मोठा मुलगा दररोज आगगाडीने मंबु ईला जातो.’
या वाक्यात मलु ािवषयी सागं ायचे आहे, म्हणून ‘मलु गा’ हे उद्दशे ्य, तर ‘जातो’ हे िवधये आहे. या वाक्यातील

‘त्याचा’, ‘मोठा’ हे शब्द उद्दशे ्याचा िवस्तार आहेत, तर ‘दररोज’, ‘आगगाडीन’े हे शब्द िवधेयाचा िवस्तार
आहेत.

काही छोटी वाक्ये तयार करून त्यांतील उद्दशे ्य, िवधेय ओळखा आिण त्याचं ा िवस्तार करता यते ो का ते
पाहा.

62

हे करून पाहूया.
त्येकाच्या अगं ी काही कलाकौशल्ये असतात. त्या कलाकौशल्यांतून नविनिमरत् ी होत असते. या
कलाकौशल्यातं ून आपल्याला आपले िवचार व्यक्त करता येतात. असे िवचार, कल्पना आपणासं िच ांच्या
साहाय्यानेही कट करता येतात. चला पाहूया, ही अनोखी िच कला!

त्येकाला िच काढायला आवडतं. जे काढावंसं िनयोजन पािहजे.
वाटत,ं ते रेखाटणं म्हणजे िच . िच दुसर्‍याला िभतं ीवरचं िच कसं काढायच?ं अगदी सोपं
दाखवण्यासाठी असत,ं असं मुळीच नाही. िच
काढायचं ते आपल्या आनंदासाठी. अशी िच ांची मौज आहे. एखादं सोपं िच िनवडायच.ं त्यात रगं कोणते
अनुभवायची असेल, तर एक छानसा माग्र म्हणजे भरायच,े त्या रंगाचं ं िम ण कसं तयार करायचं ते
िभंतीवरची िच ं. िनिश्चत करायचं. उदा., आपण िभंतीवर झाड,ं पान,ं
फुल,ं डांगे र, पक्षी, सूयर् असं िनसगिर् च काढायचं
कागदावरचं िच हातांची बोटं आिण मनगट ठरवल,ं तर आधी पाश्वरभ् मू ी रंगवून घ्यायची. नतं र
वापरून काढावं लागत.ं कागदावरील िच ाचा आकार संपूण्र िभंतीला िफकट रगं द्यायचा. झाडाचा आकार
लहान असतो, त्यामळु े आकारबद्ध रेखाटन येणं हे एक काढनू घ्यायचा. त्येक िच ाची जागा ठरवून घ्यायची.
कौशल्य आह.े ते सवारनं् ाच ाप्त होतं असं नाही; पण मग त्या रगं वलले ्या िभतं ीवर ठरवलेल्या िच ाच्या
िभंतीवरच्या िच ाचं तसं नाही. िभंतीवरच्या िच ासाठी बाह्यरषे ा काढायच्या. त्यात रंग भरायचे. रगं काम
खादं ्यापासून हात हलवावा लागतो. त्यासाठी िच करताना गडद, िवरोधी रंग वापरायचे म्हणजे िच
रखे ाटण्याचं कौशल्य यायलाच पािहज,े असं काही आकषर्क िदसतं. सगळ्यांत शवे टी िच ातील बारकावे
नाही, फक्त त्यासाठी िच रेखाटणार्‍या गटाचं पणू ्र रंगवायचे.

िलिहते होऊया.

 तुम्हालं ा काय करायला आवडते ते सांगा. त्यासंबधं ी खाली काही श्न िदले आहेत. त्यांवर िवचार
करा व िलहा.
(अ) तमु चा आवडता छदं कोणता? त्यासाठी तमु ्ही िदवसभरात िकती वळे देता?
(आ) तमु च्या आवडत्या छंदाबाबत तुमच्या घरातील व्यक्ती तमु ्हांला कोणती मदत करतात?

63

१४. किवतचे ी ओळख

शारदा दराडे (१९७९) : िविवध वृत्तप े व मािसकांतून लखे न. ‘गाडग्यातील अमृतवाणी’ या काव्यसगं र्हात काही किवतांचे
लेखन. सदर पाठ्यपसु ्तकासाठी महाराष्टातील िशक्षकांकडनू मागवण्यात आलेल्या एकािं ककांतून स्ततु एकांिककचे ी िनवड
करण्यात आली आहे. लिे खका िज. प. ा. शाळा, िपंपळगाव िचलमखा कंे मेहुनाराजा, ता. देऊळगांव राजा, िज. बुलडाणा
यथे े ाथिमक िशिक्षका म्हणनू कायर्रत आहते .

सधु ीरला शाळेत ‘काव्य ितभा’ या िवषयावर तुमचा अनुभव सांगा.

आधािरत एक कल्प िशिक्षका दते ात. सधु ीरचा हा कल्प कल्प म्हणजे काय?
पणू ्र करण्यासाठी त्याच्या घरातील सवरज् ण किवतेतून या पवू ीर् शाळेत िदलले ्या कल्पापं कै ी तमु ्हांला
सभं ाषण करतात. लेिखकेने या काव्यरूपी सभं ाषणातील
गमं तजंमत स्तुत एकांिककेतून मांडली आहे. कोणता कल्प सवा्तंर जास्त करायला
आवडला? का ते िलहा.
(शाळा सटु ते. सुधीर घरी येतो, पण तो कुणाशीच बोलत नाही. कल्प पूणर् करताना तमु ्ही अनुभवलले ा
िवचारातं गंुतलले ा असतो.) अिवस्मरणीय अनभु व थोडक्यात सागं ा.

आजोबा : अरे! सधु ीर केव्हा आलास? आजचा आजी : तुम्ही हो काय यत्न करणार?
वशे असा शांत कसा? आजोबा : अापण आजपासून किवतेत संभाषण

सधु ीर : आजोबा, काव्य ितभा वाढवा, म्हणजे करायच.ं ते तो कागदावर उतरून घईे ल,
काय हो? म्हणजे त्याला किवताही समजले अन्
त्याचा कल्पही पणू र् होईल.
आजोबा : कोणी सांिगतलं रे तुला हे? आई : सुधीर हातपाय धू अन् दूध घ.े
सुधीर : आज शाळेत बाईंनी आम्हांला ‘काव्य सधु ीर : आजी मी कागद अन् वही घते ो. आताच
आपण सुरुवात करू.
ितभा वाढवण्यासाठी तमु ्ही केलेले
यत्न’ हा कल्प िदलाय. मला तर (आजी िदवा लावते व मोठ्याने ‘शभु ंकरोती’ म्हणत.े )
ताणच आलाय.
आजी : अर,े फार सोपं आहे ते! किवता आजी : घरामध्ये लावते सांजवात,
करण्याची, समजून घेण्याची आपली भाजी करते आता कादं ्याची पात.
आकलनशक्ती वाढवण,ं म्हणजे
काव्य ितभा वाढवणं. त्यासाठी तू
यत्न करायचे आहसे , हेच
सांिगतलयं बाईंनी.
सधु ीर : पण मी हे कसं करू?
आजोबा : अर,े काळजी नकाे करूस. यासाठी
आपण सगळे िमळनू यत्न करू,
म्हणजे तझु ी काव्य ितभाही वाढले
आिण किवता करणं, किवतचे ं
आकलन होणं म्हणजे काय हेही
तलु ा समजेल.

64

आजोबा : आता म्हातार्‍याचा वाढतो वात, सधु ीर : तमु ्ही अाता नका भांडू,
नको भाजी करू तू कांद्याची पात. भाडं ण ऐकनू यते ंय रडू.
लहान तोंडी मोठा घास,
आजी : कधीतरी कशाला म्हणतील का हो? करपलेल्या भाजीचा सुटलाय वास.
मी सांिगतलेल्या भाजीला नेहमीच देतात
खो. (सधु ीर रुसतो. तवे ढ्यात ताई यते .े ितला हे वातावरण नवीन
असत.े िवषय समजताच खो-खो हसत,े पण आनंिदत होते व
सुधीर : ए माझी सुपर आजी,
तुला आवडेल ती कर भाजी. सहभागी हाेते.)

आजोबा : तू बनव भाजी छान छान चवळी, ताई : बरं का आजोबा अन् आजी,
ए सधु ीर, आण रे इकडे दाताचं ी कवळी ! दरू करू सुधीरची नाराजी.
किवतते मारेल तो बाजी.
आजी : बरं बाई, तमु ची इच्छा हाच ध्यास, आई, आहे का घरात िपठाची सोजी ?
भाजी बनवते चवळीची खास.
आई : सोजी तुला हवी तरी कशाला ?
(सगळजे ण खो-खो हसतात. बाबांची रा पाळी असते.) लाडू खातसे अन् बशी ठेवतेस उशाला.

बाबा : अगं आई, अगं आई, सुधीर : चला सगळे जवे ण करू,
पटकन खायला दे ना गं काही. चवळीच्या भाजीवर ताव मारू.
मला ऑिफसला जाण्याची घाई,
नाहीतर बॉस करू दणे ार नाही सही. (सगळेजण एकि त िमळून जेवण करतात.)

सधु ीर : कसली घाई, कसली सही, आजी : रा झाली आता झोपा,
आजीनं िदली चपाती िन दही. उघडू सकाळी किवतेचा खोपा.

आई : काय बाई किवतचे ी कमाल, (सवजर् ण झोपतात. सकाळी उठल्यावर सधु ीरला सव्जर ण
बोलतात िन हसतात तोंडावर कामात िदसतात. सधु ीर आईकडे जातो.)
धरून रुमाल.
आई : सयू ्र उगवला, िचमण्या उडाल्या,
आजी : आता सोड रे घराचा पाश, सगळ्यांच्या अंघोळी झाल्या.
ऑिफसात जा आता सावकाश. हवा सटु ली आहे गार गार,
अघं ोळीचे पाणी केले गरम फार.
(बाबा ऑिफसला जातात. आजोबा िफरायला िनघतात.)
ताई : (सधु ीरला) अघं ोळ कर पटकन,
आजोबा : मला द्या काठी िन चप्पल, नाष्टा कर चटकन.
कोटाचं जोडनू द्या तुटलले ं बक्कल. झालाय उशीर तुला,
झटपट आवर मुला.
आजी : तमु ्हालं ा तर समजतच नाही,
ताेडून ठवे ता काही ना काही. आजी : आजोबांना द्या स्वटे र, मफलर,
आणा कानटोपी,
आई : आई, तुम्ही बाबावं र िचडू नका, थडं ीपासनू बचावाची हीच यकु ्ती सोपी.
रागाचा तमु ्ही सोडा हेका.
(सुधीर अंघोळ करून आवरून येता.े )
आजी : म्हणे रागाचा सोडा हके ा,
कामाचा का मी घते लाय ठेका ? ताई : सधु ीर तू िलहून घे नीट,
िशवणकाम िशकलीस, पण यमक जुळायला हवे िफट.
बक्कल लावायला चुकलीस. शब्दांचे यमक हवेत नीट,
तरच बनते किवता धीट.
आई : िचडता का हो माझ्यावर ?
माया करावी सवा्वंर र.

65

(बाबा रा पाळीहून परत यते ात. कालचा िवषय त्यांच्या लक्षात (पुस्तके दते )

येतो. ते गालातल्या गालात हसतात. खचु ीर्वर रले नू बसतात.) हा घे थोरांच्या किवताचं ा मळा,
वाचून लागेल तुला किवताचं ा लळा.
बाबा : कामाचा आलाय आता कंटाळा,
द्या थोडे पाणी टाकून वाळा. (सुधीर किवतांची पुस्तके वाचतो. त्यात तल्लीन होऊन जातो.
त्याच्या चहे र्‍यावर एक कारचे समाधान घरातील सवार्ंना
(आई कणीक मळत असत.े ) िदसते.)

कणीक तुम्ही नतं र मळा, सधु ीर : बाबा, आई, ताई, आजोबा अन् आजी
अगोदर िशर्‍यासाठी रवा चाळा. अस झालंय वाचू िकती?
आई : तोंड धवु ा, अंघोळ करा, खा गरम िशरा, किवता अगं णात उतरल्या अित,
मग सधु ीरच्या डब्यासाठी बटाटे तमु ्ही त्या मी वचे ू कशा अन् िकती?
िचरा. शांताबाईंची बाग अन् सवु ्ंेरची िगरणी,
आजी : सधु ीर अावर दप्तर ठीक, गिदमाचं े घर अन् बालकवींची फुलराणी.
नाहीतर कचर्‍याचे यईे ल त्यात पीक, चेतवले भावनांचे मोहोळ तुम्ही मनी.
टापटीपपणा दररोज शीक.
सुधीर : आजी, आई खपू छान, (सवज्र ण टाळ्या वाजवतात व सुधीरचे अिभनदं न करतात. तो
मला नाही कशाचीच वाण. सन्नतने े कल्प िलहून शाळेत बाईंकडे सादर करतो.)
तमु च्यावाचून हलेना पान.
***
(आजोबा होकार दशवर् तात. तवे ढ्यात बाबा काही पुस्तके
सुधीरच्या हातात देतात.)

बाबा : बस झाला किवतांचा पाऊस,
अशाने थोडीच पूण्र होणार हौस !

ñdmܶm¶

. १. खालील चौकटी पूण्र करा.
(अ) आजीने काव्य ितभा वाढवण्याचा सांिगतलेला अथ्र.
(आ) सुधीरची काव्य ितभा वाढवण्यासाठी कुटुंबाने केलेली मदत.
(इ) बाबांनी सुधीरला किवताचं ी पुस्तके आणून देण्याचे कारण.
(ई) कुटुबं ातील सदस्यांनी सधु ीरचे अिभनदं न करण्याचे कारण.

. २. पाठातील ‘किवतेतून बोलण्याची गमं त’ तुमच्या शब्दातं माडं ा.
. ३. या पाठातील आशयाच्या आधारे तमु च्या शब्दातं एक छानशी कथा तयार करून िलहा.
. ४. ‘आम्ही िच काढतो’ या िवषयावर तमु ्ही व तमु चे वगि्र म यांच्यातील सवं ाद किवतचे ्या माध्यमातून

सादर करा.
. ५. पाठातील कोणता काव्यसंवाद तुम्हालं ा सवा्रिधक आवडला, ते सकारण सांगा.

66

. ६. खालील आकतृ ी पणू ्र करा.
पाठात आलले ्या सािहित्यकाचं ी नावे

चचार् करूया.

 तुम्हालं ा किवता करायला आवडत असल्यास तमु ्ही त्यासाठी कोणते यत्न कराल?
 तुम्ही ‘काव्यवाचना’चा कायकर् र्म ऐकला असल्यास तो तमु ्हालं ा कसा वाटला, याबाबत िम ांशी चचार् करा.

खेळूया शब्दाशं ी.

 खालील वाक् चाराचं ा अथर् चौकटीतून शोधनू िलहा.
(अ) खो दणे .े
(आ) पाश सोडण.े नकार देण.े
(इ) हके ा धरण.े बंधनातनू मकु ्त होणे. हट्ट करण.े
(ई) भावनांचे मोहोळ चते वण.े
भावना जागृत करणे.

खेळ खळे ूया.

(अ) खालील कसं ात काही म्हणी िदलेल्या आहेत. िदलले ्या वाक्यांशी संबंिधत म्हण ओळखा व िलहा.
(अित ितथे माती, आगीतून उठनू फुपाट्यात पडणे, पळसाला पाने तीनच, नावडतीचे मीठ अळणी,
थेंबेथंेबे तळे साच,े कामापुरता मामा, गवाच्र े घर खाली)
(अ) फशु ारकी मारणार्‍याचा पराजय होतो.

(आ) एखाद्याकडून काम करून घते ाना गोड बोलायचे
आिण काम झाल,े की त्याला सोडनू द्यायचे.

(इ) सवर् पिरिस्थती समान असणे.

(ई) थोडे थोडे जमवनू मोठा संचय करण.े

(उ) एका संकटातून बचावणे व दुसर्‍या सकं टात सापडणे.

(ऊ) कठु ल्याही गोष्टीचा अितरेक हा वाईट असतो.

(ए) न आवडणार्‍या माणसाने िकतीही चांगली गोष्ट
केली, तरी ती पसतं पडत नाही.
67

(अा) खाली काही वाक्ये िदली आहते . त्यामध्ये एकच शब्द वेगवगे ळ्या अथा्रने वापरला आह.े खालील
वाक्ये वाचा त्यातील ठळकपणे दाखवलले ्या शब्दांचे अथ्र समजनू घ्या. तुम्हीही या माणे वाक्ये तयार
करण्याचा यत्न करा.
(१) आमचे मराठीचे सर इतके छान िशकवायच,े की अन्य िशक्षकानं ा त्याचं ी सर यते नस.े
(२) सकाळचा चहा मला कपात काठोकाठ भरलेला लागतो. त्यात कपात कले ेली मला चालत नाही.
(३) एकदा एका िशक्षकांचा मला दूरध्वनी आला.
दूरध्वनीवर ते मला म्हणाले, ‘‘सर, आपण आमच्या शाळले ा भेट द्या.’’ मी त्यांना िवचारले, ‘‘काय
भटे देऊ?’’ ते िशक्षक म्हणाल,े ‘‘ते शाळेला भेट िदल्यानतं र ठरवा.’’

िवचार करा. सांगा.

 तुम्ही दरवषीर् अनेक कल्प करत असाल. यावषीर् तुम्ही पणू ्र केलले ा कल्प कोणता व तो कसा पणू र्
कले ा, त्या सव्र कृती कर्मवार िलहून त्याचं ा ओघतक्ता बनवा.

आपण समजनू घेऊया.

वाक्य म्हणजे काय, हे आपण अभ्यासले आहे. वाक्याचं े िविवध कार आहते . त्यातील काही वाक्य
 काराचं ी मािहती आपण करून घेणार आहोत.

(१) िवधानाथीर् वाक्य (३) उद्गाराथीर् वाक्य
ही वाक्ये वाचा. ही वाक्ये वाचा.
(अ) अररे े ! फार वाईट झाल.े
(अ) माझे घर दवाखान्याजवळ आह.े  (आ) शाबास ! चागं ले काम केलेस.
(आ) तो रोज व्यायाम करत नाही.
या कारच्या वाक्यातं केवळ िवधान कले ेले या कारच्या वाक्यातं भावनेचा उद्गार
असते. काढलेला असतो.

(२) श्नाथीर् वाक्य (४) आज्ञाथीर् वाक्य
ही वाक्ये वाचा. ही वाक्ये वाचा.
(अ) मुलानं ो, रागं ते चला.
(अ) तलु ा लाडू आवडतो का?  (अा) उत्तम आरोग्यासाठी व्यायाम करा.
 (आ) तुम्ही सकाळी कधी उठता?
या कारच्या वाक्यांत श्न िवचारलेला असतो. या कारच्या वाक्यांत आज्ञा िकंवा आदशे असतो.

 वर िदलेल्या चारही कारातं ील वाक्याचं े नमुने तयार करा.

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्यानर्ं ा वाक्याचं े कार समजावनू सागं ावते . िविवध उदाहरणे दऊे न वाक्य कार ओळखण्यास सागं ाव.े
अिधकािधक सराव करून घ्यावा.

68

किवता करूया.

 पाठामधील सधु ीरचा कल्प तुम्ही पणू ्र झालेला पािहला. सगळ्याचं ्या मदतीने त्याने किवता तयार करण्याचा
यत्न कले ा. शवे ट समान असणारे शब्द त्याने शोधल.े फक्त शेवट समान असणारे शब्द वापरणे म्हणजे किवता
करणे नव्ह.े त्यासाठी ज्या िवषयावर किवता करायची तो िवषय समजून घऊे न त्या िवषयाशी संबंिधत गोष्टींचा
िवचार करता यायला हवा. त्यासाठी खाली िदलेले संकल्पना िच अभ्यासा.

आपल्याला छंद या िवषयावर किवता करायची आता त्या छंदाशी सबं िं धत एक घटक िनवडनू
असले , तर त्या छदं ाशी सबं िं धत काही गोष्टी त्या अनषु ंगाने इतर शब्दाचं ा शोध घ्या.
माहीत असणे आवश्यक आह.े आकृती कर्.२ चे िनरीक्षण करा.
आकतृ ी कर्.१ चे िनरीक्षण करा.

१२
बागकाम पुरस्कार
वस्तुसंगर्ह छदं अिभनय सादरवीकारसरणा अिभनय इतरांचे िनरीक्षण
िच वकाचलना गायन काियक अिभनय स्पधा्र
खवाळे द्यवादन मागद्र शरन्
वािचक अिभनय

अिभनय करणे माझा छंद, यशस्वी होण्यास करतो िनरीक्षण,
जोपासतात सारे आप्तवदृं . नेहमीच घते ो पारंगताचं े मागरद् शरन् .

आकृती कर्.२ मधील परु स्कार हा शब्द घेतला,
तर त्या अनुषगं ाने इतर शब्दाचं ा शोध घ्या.
आकृती कर्.३ चे िनरीक्षण करा.

कौतुक सत्कार टाळभ्याषा ण
बातफमीोटो व्यासपीठ
३

पुरस्कार

आस आहे सदैव परु स्काराची,
टाळ्या, कौतुक आिण सत्काराची.

वरील शब्दांना गफंु नू आपल्याला छोटी छोटी अथप्र ूण्र वाक्ये तयार करता यते ात. तसचे शवे टी समान शब्द
आल्यामुळे गेयता असलेली वाक्ये तयार करा.

वरील शब्दांचा वापर करून तुम्हालं ा अशा काव्यात्मक ओळी तयार करता येतात का ते पाहा. यत्न करा व
छानशी किवता तयार करा.

69

१५. असे जगावे

 ऐका. वाचा. म्हणा.
असे जगाव,े छाताडावर आव्हानाचे लावनू अत्तर
नजर रोखनु ी नजरमे ध्य,े आयुष्याला द्यावे उत्तर!
नको गुलामी नक्ष ाचं ी, भीती अांधळी तार्‍यांची
आयुष्याला िभडतानाही, चनै करावी स्वप्नांची
असे दांडगी इच्छा ज्याची, माग्र तयाला िमळती सत्तर
नजर रोखुनी नजरेमध्ये, आयुष्याला द्यावे उत्तर!
पाय असावे जिमनीवरती, कवेत अंबर घते ाना
हसू असावे ओठावं रती, काळीज काढनू दते ाना
सकं टासही ठणकावनू सांगावे, ये आता बहे त्तर
नजर रोखनु ी नजरमे ध्ये, आयुष्याला द्यावे उत्तर!
करून जावे असेही काही, दुिनयते ून या जाताना
गिहवर यावा जगास सार्‍या, िनरोप शवे ट दते ाना
स्वर कठोर त्या काळाचाही, क्षणभर व्हावा कातर कातर
नजर रोखनु ी नजरमे ध्य,े आयषु ्याला द्यावे उत्तर!

गुरू ठाकूर (१९६८) : िसद्ध कवी, गीतकार, कथाकार. ‘नटरंग’, ‘अगं बाई, अरेच्चा’, ‘घर दोघांचे’, ‘टाइमपास’ यासं ारख्या
अनेक िसद्ध मराठी व िहंदी िच पटांसाठी गीतलेखन.

ज्याचं ी इच्छाशक्ती बळ असते त्यांना संकटातं ही माग्र सापडतात. संकटाचं ा हसनू सामना करावा, तसचे आयुष्यामध्ये
काहीतरी चांगले काय्र करून जावे, असा संदेश कवीने स्ततु किवतते नू िदला आहे.

70

ñdmܶm¶

. १. जोड्या लावा. ‘ब’ गट
‘अ’ गट (अ) जगाला गिहवर यावा.
(आ) अनेक माग्र िमळतात.
(१) कवते अंबर घेताना (इ) ओठावं र हसू असावे.
(२) काळीज काढून देताना (ई) पाय जिमनीवर असावते .
(३) शवे टचा िनरोप देताना
(४) इच्छा दांडगी असेल तर

. २. खालील ओळींचा तुम्हांला समजलले ा अथ्र िलहा.
करून जावे असहे ी काही, दुिनयेतनू या जाताना
गिहवर यावा जगास सार्‍या, िनरोप शेवट दते ाना
. ३. संकटात कसे वागावे हे किवतचे ्या आधारे तमु च्या शब्दातं िलहा.

. ४. ‘कातर कातर अवस्था’ म्हणजे खपू वाईट वाटल्यावर होणारी िस्थती. तमु च्या िम ाची अशी अवस्था
झाल्यास तुम्ही कोणती मदत कराल?

. ५. ‘सकं टानं ा न घाबरता तोंड द्यावे’, यािवषयी तमु च्या वाचनात आलेल्या एखाद्या सगं ाचे वणर्न करा.

. ६. कवीने या किवतते ून िदलले ा संदशे तमु च्या शब्दांत िलहा.

चचार् करूया.

 आयुष्य जगताना स्वप्ने पाहावी.
 इच्छा असले तर माग्र िमळतो.

खेळूया शब्दाशं ी.

(अ) खालील वाक् चार व अथर् याचं ्या जोड्या लावा.

‘अ’ गट ‘ब’ गट
(१) नजर रोखण.े (अ) वास्तवाचे भान ठेवण.े
(२) पाय जिमनीवर असण.े (आ) ि य गोष्ट दुसर्‍याला देण.े
(३) हसू ओठावं र असणे. (इ) िनभरय् पणे पाहण.े
(४) कवते अंबर घेण.े (ई) आनंद होण.े
(५) काळीज काढनू देणे. (उ) अशक्य गोष्ट शक्य करण.े

(अा) किवतते ील शेवट समान असणारे शब्द िलहा.
(१) अत्तर (२) तार्‍याचं ी (३) जाताना

71

(इ) खालील अधोरिे खत शब्दांसाठी समानाथीर् शब्द वापरून ओळी पनु ्हा िलहा.
(१) पाय असावे जिमनीवरती, कवेत अबं र घेताना.
(२) असे जगाव,े छाताडावर आव्हानाचे लावनू अत्तर.
(३) असे दांडगी इच्छा ज्याची, माग्र तयाला िमळती सत्तर.
(४) नजर रोखनु ी नजरमे ध्ये, आयुष्याला द्यावे उत्तर.
(५) स्वर कठोर त्या काळाचाही, क्षणभर व्हावा कातर कातर.
वाचा.

सर वगा्तर आल.े त्यानं ी िनबंधलेखन स्पध्ेरचा िनकाल सािं गतला व म्हणाले, ‘‘मला अिनताचा व सुरेशचा
िनबंध खपू आवडला. कोणाचा िनबधं िनवडावा हे मला समजत नव्हत.े दोघांच्याही िनबंधातं ला आशय मनाला
िवचार करायला लावणारा आिण स्वत:च्या अतं रंगात डोकवायला भाग पाडणारा आहे; पण तरीही मी सुरशे च्या
िनबंधाची िनवड का केली असावी, तर सरु ेशचे सवु ाच्य, वळणदार अक्षर व शुद्ध, िबनचूक लेखन.’’

त्यके ाच्या अक्षराचे वळण वेगवगे ळे असत.े काहींचे अक्षर टपोर,े वाटोळे व बाकदार असत.े अक्षरांत
एकसारखेपणा असतो. दोन अक्षरांतले, दोन शब्दांतले अतं र सारखे असते. अक्षराचं ा आकार योग्य असतो. लेखनात
स्वच्छता, टापटीप जाणवत.े अशा लखे नाला, अक्षरानं ा एक सौंदयर् ाप्त झालेले असत,े तर काहींचे अक्षर खूप
िगचमीड असते. ते वाचनीय नसत.े हत्तीचा पाय मुंगीला लावल्यावर जसे िदसले तसे ते अक्षर असते. असे अक्षर
कुणाला वाचावसे े वाटले का? ते अशुद्ध लेखन वाचताना कंटाळा येतो आिण डोळ्यावं र ताण येऊन उगाचच
दमणूक होत.े

आपले लेखन जवे ढे सुवाच्य, संुदर, वळणदार पािहजे, तेवढचे शदु ्ध आिण िबनचूकही असाव.े अशा सुदं र
अक्षराची देणगी िमळवण्यासाठी अपार महे नत घ्यावी लागते. संदु र अक्षर काढण्यासाठी कसोशीने यत्न करावे
लागतात. न थकता, न कटं ाळता रोजच्या सरावातनू अक्षरानं ा योग्य वळण िमळत.े अक्षरानं ा बाकदारपणा येतो आिण
मग हळूहळू मोत्यांसारखी सुरेख अक्षरे कागदावर उमटू लागतात. अक्षर िबघडू नये, यासाठी कधीही अक्षराकं डे
डोळझे ाक करून चालत नाही. संदु र अक्षर हा सुरेख दािगना आहे. ‘हा दािगना मी कायमस्वरूपी माझ्याजवळ
ठवे ीन,’ असा वसा त्यके ानचे घेतला पािहज.े

सारे हसयू ा.

रमा : काय ग,ं गहू कसा अाणलास?
उमा : िपशवीतनू आणला.
रमा : तसं नाही गं, म्हणजे कोणत्या भावानं आणला ?
उमा : माझ्या चलु तभावानं आणला.

72

मै ी तं ज्ञानाशी

मुलांनो, तमु ्ही दररोज मोबाइल व
सगं णक हाताळत आहात. आजच्या आधुिनक
तं ज्ञानाच्या युगात िविवध सोईसिु वधा
आपल्याला या माध्यमांद्वारे परु वल्या
जातात.

या सुिवधा म्हणजचे वगे वगे ळ्या
कारची सॉफ्टवअे र ॲिप्लकशे न्स असतात.
त्याला तुम्ही ॲप्स असहे ी म्हणता.

ॲप्स काय म्हणतात? कशासाठी वापरतात?

तुम्हालं ा येथे काही ॲप्सची सांकिे तक िचन्हे
िदलेली आहते . या िचन्हानं ा काय म्हणतात, ही ॲप्स
कशासाठी वापरली जातात, याची मािहती घरातील
मोठ्या व्यक्तींकडून जाणून घ्या व िलहा.

 िवचार करा. सांगा.
 तमु ्हांला मोबाइल/संगणकावरील कोणती ॲप्स

वापरायला आवडतात?
अभ्यास करण्यासाठी अशा एखाद्या ॲप्सचा

वापर करणे तमु ्हालं ा आवडते का? सकारण
सांगा.
या िविवध ॲप्सचा उपयोग तमु ्हालं ा आवश्यक
वाटतो का? असल्यास/नसल्यास का ते सागं ा.
 मोबाइल/संगणकावरील ॲप्स वापरताना तमु ्ही
कोणती दक्षता घ्याल ?

तमु ्हालं ा अभ्यास करताना कोणकोणत्या गोष्टी कठीण वाटतात? त्यासाठी कोणती
ॲप्स तयार व्हावीत असे तुम्हांला वाटते?

73

१६. कोळीण भाग-४

मारुती िचतमपल्ली (१९३२) : पक्षी-वन्य जीवनिवषयक गर्ंथकार, िसद्ध लखे क. अनेक परु स्कारानं ी सन्मािनत. ‘पक्षी जाय
िदगंतरा’, ‘जंगलाचं देणं’, ‘रानवाटा’, ‘शब्दाचं ं धन’, ‘रातवा’, ‘मगृ पिक्षशास् ’, ‘घरट्यापलीकडे’, ‘पाखरमाया’, ‘िनसग्वर ाचन’,
‘सवु णर्गरुड’, ‘आपल्या भारतातील साप’, ‘पिक्षकोश’, ‘आनंददायी बगळ’े इत्यादी पसु ्तके कािशत.

कोळीण आपले सावज कसे पकडत,े आपल्या मला परत यायचं हाेतं. रा ीच्या वळे ी कोळीण ज्या
घराचे दार बंद होऊन आपण असुरिक्षत होऊ नये, यासाठी वळे ी कायर्रत असत,े त्या वळे ी ितचं छायािच घ्यायचं
ती कोणती काळजी घते े याचे िचत्तवेधक वण्रन स्ततु होत.ं चाकचू ं पातं बाजलू ा काढताक्षणीच दार घट्ट बंद
पाठात लेखकांनी केले आह.े झाल.ं घाबरलेली कोळीण ते दार आतनू ओढत होती.
बाटलीचं बूच बसावं तसं दार पक्कं झाकलं गेलं. ते
हॉलीवडू पासनू दूर अशा डोंगराकडे मी गाडी इतकं पक्कं बसलं, की त्याच्यात फटदखे ील िदसत
वळवली. पायथ्याला गाडी ठेवून मी डोंगर चढून वर नव्हती.
गले ो. वाकनू जिमनीचं लक्षपूवर्क िनरीक्षण करू लागलो.
मध्येच एक गुडघा टके ून मी सकु लले ं गवत बाजूला माझी साधनसामगर्ी घेऊन ितथं सायंकाळी
सारायचो. कोणी मला अशा अवस्थेत पािहल,ं तर पोहचलो. चं ाच्या मंद काशानं उजळलले ्या
त्याला वाटले , की माझं काहीतरी हरवलंय आिण ते मी आकाशाच्या पाश्वरभ् ूमीवर डोंगर काळे िदसत होते.
शोधत आह.े चं ाच्या काशान,ं तसंच शहरातील िवजेच्या िदव्यांमुळे
राशीचे ढग काशमान झाले होते. पावसाची लक्षणं
मी ज्याचा शोध घेत होताे ते मला डागंे रमाथ्यावर िदसत होती. ज्या घरट्याजवळ खणू केली होती, ितथं
जवळ जवळ एका तासानं िदसलं. एखादं िनकले चं नाणं जवळच एका दगडावर मी बसलो आिण अधं कू
उडवावं अन् ते अधं्र मातीत झाकलं जावं तसं ते िदसत काशात जिमनीचं िनरीक्षण करू लागलो. झाकलले ्या
होत.ं मोठ्या अचूकतेनं बाधं लले ं ते कोळ्याचं झापड दरवाजाची कमान मला िदसली.
असलले ं घरटं होतं. आजबू ाजचू ं गवत आिण िहरव्या
शेवाळावर ते रंगगोपनामळु े िदसत नव्हतं. वसंतऋतूतील तो शेवटचा काळ, परंतु सायंकाळी
हवा गार होती. गारठा िनमाणर् करत ओलसर वारं
मी खाली वाकनू माझ्या चाकचू ्या पात्याचं टोक खोर्‍याकडे वाहत हाेत;ं परंतु माझ्या पायानजीकच्या
दाराच्या बाजलू ा लावलं आिण दार उघडल.ं त्या भेगेतनू त्या लहान जगात मी असा काही गुगं झालो होता,े की
आत पािहलं. दार उघडलं जाऊ नय,े म्हणून कोिळणीनं बाहरे च्या जगाचा मला िवसर पडला.
ते घट्ट धरून ठेवलं होत.ं मी कोळीण म्हटलं आह,े
कारण नर कोळी आकारानं लहान असतात. त्याचं ्या मी स्तब्ध बसलो. माझं सारं लक्ष कोिळणीच्या
वास्तव्याचा सुगावा लागत नाही. हे घरटं कोिळणीचं घराच्या बंद दाराकडे हाते .ं कसलीही हालचाल नव्हती.
होत.ं जिमनीत जवळ जवळ एक फूट खोलीवर, न कसलहं ी चैतन्य नव्हत.ं एखाद्या दगडासारखा बसून मी
िदसणारं ते घरटं, त्याचं दार आिण अस्तर सारं काही शांतपणे तासभर िनरीक्षण करत होतो. जरी दार बदं
रेशमाच्या धाग्यानं घट्ट असं िवणलं होत.ं असलं, तरी आतल्या कोिळणीला माझ्या अिस्तत्वाची
जाणीव होती. मला वाटायच,ं की थोड्याच कालावधीत
मला आश्चय्र वाटल,ं की कोिळणीनं चाकूचं टाके ितला माझा सराव होईल; परंतु दारापलीकडच्या
इतक्या िवलक्षण ताकदीनं ओढावं. पातं चागं लचं िछ ातून िजवतं पणाची कसलीच लक्षणं िदसत नव्हती.
वाकलले ं िदसलं. मी दार सोडनू िदल.ं अधं ार पडल्यावर

74

थंडगार वार्‍यानं गवताची पाती डोलायची. पुन: शातं . बंद होणं म्हणजे ितचा मतृ ्यूच.
पावसाचा कठु ेतरी िशडकावा झाला, त्यामुळे जमीन िबळापासून एक हातभर अतं रावर दवं ारलेल्या
थोडी ओलसर झाली. पनु : शांत. त्या थंडगार दगडावर गवतात काहीतरी हललं. पाती बाजलू ा लवली, तसं
बसनू मी चागं लाच गारठलो. राखी पाठ असलेलं पावट्याएवढं सोबग िदसलं. ते
मला वाटलं, की आपण दाराची हालचाल वडे वं ाकडं जिमनीवरून जात होत.ं काहीतरी शोधत
पािहली. मी एकागर्िचत्त होऊन त्याकडे पाहत होतो. होतं. मध्येच िगरकी घेत फांदीवर आदळत हाेत.ं पनु :
पुन: ते हाललं नाही. मला उगीच तसा त्या अंधारात मागे वळत होतं, अन् अडखळत कोिळणीच्या
भास झाला असावा. ते चोरदार िकंिचत उघडल.ं काही सापळ्याजवळ जात हाेतं. एखाद्या िच पटातील पुढे
क्षण िकलिकलत्या दाराजवळ कोळीण वाट पाहत काय होतं अशा उत्कंठा वाढवणार्‍या गूढ दृश्यासारखं ते
होती. मला ते माहीत हाते ं. होतं. ेक्षक म्हणून मला त्यातील भयानक धोक्याची
ितथं गढू होतं. त्या गूढतचे ा तणाव आजबू ाजचू ्या जाण होती; परतं ु काही साहाय्य करता येत नव्हत.ं
वातावरणावर आला होता. कोळीण दाराजवळ दबा सावज पढु े पढु चे जात होत.ं शवे टच्या क्षणी ते वळलं.
धरून तीक्षा करत होती. सापळा तयार होता. सावज अरचे ्या ते वाचलं तर ! पण पनु : चकु ून मृत्यूच्या
जवळ यणे ्याची ती वाट पाहत होती. ते सारं चमत्कािरक दाराकडचे ते जात होत.ं
होतं. कीटकाच्या लहान जगातील ती अिनिश्चती आिण ते सोबग अटळपणे त्या सापळ्याकडेच जात होत.ं
धोका होता. कोळीण दबा धरून लहान जीवाच्या कोिळणीनं हालचाल कले ी तसं दार किं पत झालं. दार
पावलाची सावट ऐकत जसं िकिं चत िकलिकलं झालं तशी एक
रा भरही रािहली असावी. काळी रेषा िदसली. जिमनीखालच्या ितच्या
सावज पार ितच्या जागपे ासनू वर असलले ं सोबग ितला िदसत
घराच्या उबं रठ्यावर नसलं तरी त्याच्या आगमनाची चाहूल ितला
पोहोचेपयंत्र कोिळणीला वाट लागली होती. क्षणभर कीटकाच्या
पाहावी लागते. मगच पावलाचं ा कंप ितला जाणवला. त्याच्या
त्याच्यावर झडप घालून त्याला आत ओढावं लागत;ं पावलाचं ा आवाज जिमनीखालून ितनं ओळखला होता.
पण ितला िबळाचं सरं क्षण सोडनू जाता यते नाही. जर सोबग वेडंवाकडं चालत ितच्यापुढे जात होत.ं दार
का कोिळणीनं आपलं िबळ सोडनू िदलं असतं अन् दार हालल.ं थोडं उघडलं गेलं. कोळीण आता अस्वस्थ
ितच्या पाठीमागे लागलं असत,ं तर ितला ते कधीच झाली होती, अधीर झाली होती. दारापलीकडच्या
उघडता आलं नसत.ं घराचा उंबरठा ितला पारखा झाला काळ्या पोकळीकडे मी टक लावून पाहत होतो. त्या
असता. चोरट्या पावलानं िफरणार्‍या बाहरे च्या िचरते ील अंधारातून काहीतरी चमकताना मला िदसल.ं
श पू ासनू सरं क्षण व्हाव,ं म्हणनू ितनं या दाराची अशी कोिळणीचे डोळे चं ाच्या काशात चमकत हाेत.े
रचना कले ी होती. ितच्या माघारी ते दार बंद झालं, तर िनिश्चत नसलले ी पिरिस्थती ितथं रेगं ाळत होती.
ते असं काही घट्ट बसले , की असहाय होऊन गवतातील सोबग वाट पाहत असलले ्या मृत्यूकडचे जात होतं.
काळ्या जगात ितची पारध झाली असती. झपे घऊे न सोबग माझ्या मनात व्यक्तीसारखं साकार झाल.ं
कोिळणीनं अचूकपणे सावजाला पकडायला हवं असतं. एखाद्या द:ु खी आिण िवनोदी पा ासारखं. त्या
ितच्या केसाळ हाताचा पंजा सावजाभोवती आवळला अजागळ कीटकाबद्दल मला सहानभु ूती वाटत होती;
गले ा पािहजे, नाहीतर सावज िनसटून जातं; परंतु त्याच परतं ु मी तटस्थ रािहलो.
वेळी ितचं एक पाऊल दारात असतं. ितच्या माघारी दार साबे ग जवळ गले .ं दार िकिं चत खाली पडलं.

75

दाराजवळ यणे ार्‍या सोबगच्या पावलांचा कपं जसा पाहत असताना बाहेरच्या जगाचा मला िवसर पडला.
जवळ येऊ लागला, तशी कोळीण चळु बळु करू गवताळ डोंगरावरच्या त्या वीतभर जागी माझं लक्ष
लागली. कीटकांच्या जगाला आवाजातील ती ता किंे त झालं होत.ं गार वार्‍याची झळु कू लागली. वाटलं
कळत असावी. कोिळणीला सोबगच्या पावलाचं ा आता पनु ्हा पाऊस यणे ार. मी पार गारठून शहरातील
आवाज ऐकू यते असावा, तर माझ्या पावलाचं ्या िदव्याचं ्या काशाकडे पाहत होतो.
आवाजानं ितला काय वाटत असावं! परंतु मला नंतर कोिळणीची घरटी असलेल्या जिमनीची एक
िजकडेितकडे िवलक्षण शांत वाटत होत.ं दुसर्‍या डझनभर ढेकळं मी माझ्या स्टिु डओत आणली.
जगातील म्हणजे शहरातील सिं म आवाज यते होत.े खोलीच्या मध्यभागी असलेल्या टबे लावर ठवे ली.
दूरवरचा ककशर् भोंगा, मोटारींच्या कण्यारं्चे व त्यावर रा िं दवस काशाचा झोत टाकला. अंधाराचा
आगगाड्याचं े आवाज ऐकू येत होत.े पडदा सोडून कोिळणीला आपलं भक्ष्य उजेडात घेण्याची
सोबग िछ ापासून एक इचं दरू होत.ं ते दृश्य मोठं सवय लागावी म्हणून मी यत्न करत होतो. याची
भयानक होत.ं त्यानं माझं लक्ष वधे ल.ं साबे ग एखाद्या आवश्यकता होती, नाहीतर ितचं रंगीत िफल्मनं िच ण
खुळ्यासारखं नकळत कोिळणीच्या दाराकडे नेणार्‍या करता आलं नसत.ं
वाटने ं जात होतं. ते ितथं पोहचलं. िछ ासमोर आलं. अगदी क्षु कीटकाचं ्या जगातही व्यक्ती-
दार हाललं नाही. सावज जवळ आल्याची जाणीव व्यक्तीनसु ार कृतीतही बदल होत असल्याचं पाहून
कोिळणीला िनिश्चतपणे झाली होती. ितनं आता भािवत झालो. बदु ्िधशनू ्य अथवा मेदं ूची कसलीही
अिजबात हालचाल कले ी नाही. ितथल्या जिमनी माणे यं णा नसलेल्या कोिळणीच्या व्यिक्तमत्त्वात खूप
दारही स्तब्ध होत.ं सोबगची आता सुटका होईल, असं फरक असल्याचं िदसून आलं. डझनभर कोिळणींपकै ी
मला वाटल.ं माझ्या अिस्तत्वामुळे कोळीण अस्वस्थ िकत्यके ींनी अन्नाचा परु वठा करण्याच्या कठु ल्याही
झाली असावी. कदािचत नकळत मी सोबगचा जीव पद्धतीचा अवलंब करण्याचं अिजबात नाकारलं.
वाचवला असले . मला थोडंसं बरं वाटलं. काळ्या त्यानं ी अक्षरश: स्वत:ला कोंडनू घते ल.ं आपली दारं
फटीत काहीही हालचाल नव्हती. कोणत्याही िजवाचा आतून जाळी िवणून बदं कले ी. ही ताटी त्यांनी पनु ्हा
मागमसू नव्हता. धोक्याच्या मयार्दबे ाहेर सोबग गले ं कधीही उघडली नाही. जणकू ाही त्यांनी समाधीच
होत.ं काही पावलं गेलं असतं की बचावलं असतं. घेतली.
इतक्यात काळी राक्षसीण जिमनीतनू वर आली. दार काहीजणी जगण्याइतपत क्विचतच खात.
सताड उघडलं गले .ं केसाळ हात एखाद्या सावजाला पकडण्याच्या नाट्याचं िच ण मला कमॅ ेर्‍यानं
दांडक्यासारखा बडवत त्या कुरूप ाण्यानं िछ ातून उडी कधीच करता आलं नाही. एका कोिळणीनं आपल्या
घेतली. घोंगडी घालावी तसं पुढच्या पायानं ी त्याला घरट्याचा त्याग केला. कदािचत ती िहरव्या करु णाच्या
आवळलं अन् लगेच दृिष्टआड झाली. परत शोधात गेली असावी. चमत्कािरक अशा सतत
जिमनीखालच्या गढू अंधार्‍या जगात गले ी. एका क्षणात काशाच्या झोतात राहण्यापके ्षा बाहेरच्या धोकादायक
कोळीण िदसली आिण सावजाला पकडनू नाहीशी जगात जगण्याचं ितनं स्वीकारल.ं नतं र काही
झाली. पार जिमनीच्या पडद्याआड. ितच्या पाठोपाठ आठवड्यानं ी िन:सत्त्व आिण सकु लले ्या अवस्थेत ती
िकिं चत आवाज करत दार बंद झाल.ं मला इथे बसल्या खोलीच्या एका कोपर्‍यात सापडली. िफल्मच्या दोन
बसल्या ताे आवाज ऐकू आला होता. डब्यामं ध्ये सरपटत जाऊन ितनं त्या जागते तंतूनं आपलं
मला या घटनेची अपके ्षा होती; परंतु कोिळणीच्या घरटं बाधं ण्याचा यत्न केला होता.
अकस्मात िदसण्यानं आश्चयर्चिकत झालो. हे सारं

76

त्या डझनभर कोिळणींपैकी फक्त एकीनं माझ्या ितनं लावली. मी शतपाद िमळवण्याचा शोध सुरू केला.
आवश्यकते माणं स्वत:ला जमवून घेतलं. माझ्या मी आठ पाय असलले े कीटक जमा केल.े माझ्या
िच पटाची जणू ती तारका बनली. मी डोंगरात खोलीतल्या बाटल्यामं धून सवर् आकाराचे शतपाद भरून
पािहलले ्या दृश्याची पनु रावृत्ती ितला खणु ावताच ठवे ले. जर शतपाद ठवे ायचे तर त्यांच्या खाण्याचीही
मोठ्या चमत्कािरकरीत्या माझ्या कॅमेर्‍यासमोर ती करून सोय करायला हवी. कमॅ रे्‍यानं क्षणैक दृश्यं िटपत होतो,
दाखवी. तीक्षा आिण ितची अकस्मात झडप अशी मी तसचं बागेत दगडाचं ी उलथापालथ करण्यात अनेक
पूवीर् पािहली होती तशी ती करी. तास जात.
सोबगला ती अगदी सहज पकडे. माझं त्यामुळे वालनट जसे लहान, मध्यम आिण मोठे असे
समाधान होईना. वाटे की काहीतरी रोमहषर्क घटना तवार लावतात, तसे मी शतपाद लावले. त्यात अित-
घडायला हवी. फाशाच्या दारावरच्या कोिळणीशी एका लहान, मध्यम लहान, लहान, मध्यम मोठ-े लहान,
काळ्या कोिळणीनं अिजबात सघं ष्र केला नाही. सोबग लहान-मध्यम अशी तवारी तयार कले ी. मी रोज
जसं नाहीसं होई तशीच एखादी जादचू ी कांडी िफरावी कोिळणीला शतपाद खाऊ घालायचा. गले ्या
तशी ती नाहीशी होई. पिहल्यांदा ज्या वेळी काळ्या आठवड्यात िदल्यापेक्षा आकारानं मोठा शतपाद त्यके
कोिळणीला ितनं िछ ात खेचलं, तेव्हा पाहण्यात काही आठवड्यात द्यायचा.
चूक तर झाली नसेल ना असं वाटलं. माझी थोडीफार माझ्या कोिळणीला मी अितशय मपवू क्र आिण
अपेक्षा होती, की दार ढकलून धुळीचे हात झाडत, कौशल्यानं पढवत होतो. त्येक आठवड्यात ती मोठ्या
माझ्या तारकले ा झोडपनू ती बाहरे येईल; परंतु दुसर्‍या आकाराच्या शतपादाचा स्वीकार करी. असं करत लोभ
िदवशी ितथं सरु कुतलले ं काळं कलेवरच मला पाहायला आिण अधीरतने ं ितनं भल्यामोठ्या शतपादावर झडप
िमळालं. माझ्या नटीनं ितला पार शोषनू टाकलं होतं. मारली. शतपादाला शभं र पाय असले तरी त्यांतील
मला हवं होतं की माझ्या कोळीण तारकेला सावज पन्नास जिमनीला िखळनू राहायच.े रािहलेले पन्नास
सहजपणे िछ ात ओढनू नेता येऊ नय.े कमॅ ेर्‍यानं ितची पाय धडपडत आिण वळवळत स्वत:चं संरक्षण
चागं ली दृश्यं िटपायची होती. ज्या वेळी सावज करण्याकिरता ितला घट्ट पकडण्याचा यत्न करत
पकडायचं त्याच वळे ी ती जिमनीवर यईे , तवे ्हाच ितचं असत. िकतीतरी सके ंद हे नाट्य चालू असताना ते मी
िनरीक्षण करायला िमळे. हे दृश्य एखाद्या िवजचे ्या कॅमेर्‍यानं िटपत अस.े एकदा तर शतपादानं लढाई
गतीनं नाहीसं होई. िजकं ली होती. दारात डोकं सापडून तो सपा्र माणे
कोिळणीच्या दारातनू न जाणार्‍या कीटकाची वळवळत होता. असा समय आला होता, की त्यानं
सावज म्हणनू िनवड कले ी, तर त्याचं ्यात बराच वळे माझ्या कोिळणीला िछ ातून बाहेर खेचलं असत.ं दार
चालणार्‍या झटापटीचं िच ण करता यईे ल असं वाटलं; िकिं चत उघडं होत.ं त्यातून ितचे पाय िदसायचे.
परतं ु कोळीण अिजबात त्याच्या वाटेला जात नसे. मोठा त्याच्याशी झटापट करत असता ती कलडं ली अन्
कीटक ितच्या दारापयंत्र जलद जाई; परंतु दार उघडले आपल्या श लू ा ितनं आत ओढल.ं कठु ेतरी िढलाई
जात नसे. माझा तकर् असा, की मोठा कीटक जोरानं झाली. शतपाद ितच्याभोवती वेटोळं घालण्याचा यत्न
आवाज करत असावा. कोिळणीला अशा नाट्यात करत होता. काही क्षणांतच त्याचे शंभर पाय हवते
अिजबात रस नव्हता. ितला हवं होतं रोजचं खाण.ं वळवळत होत.े त्या क्षणी सधं ी साधून कोिळणीनं
बागते ील दगडाखाली कोिळणीचं भक्ष्य शोधताना शतपादाला िवळखा घातला अन् त्याला घेऊन ती
मला एकदा लहान शतपाद िमळाला. सोबगचा जसा ती िछ ात नाहीशी झाली. काळं िछ झाकलं गेल,ं अन्
िनकाल लावत असे, त्या माणे शतपादाची िवल्हेवाट मागे फक्त दरवाजा लागल्याचा आवाज आला.

77 ***

ñdmܶm¶

. १. खालील आकतृ ी पणू र् करा.

कोिळणीचे छायािच घेण्यासाठी लेखकाने केलले ्या कृती

. २. असे का घडले ते िलहा. पिरणाम
(अ) लेखक डोंगरावरच्या जिमनीचे िनरीक्षण करू लागल.े
(आ) लखे कानं ा बाहरे च्या जगाचा िवसर पडला.
(इ) लेखकांनी कोिळणीच्या घरट्याचे उघडलेले दार सोडून िदल.े
(ई) कोिळणीला िबळाचे संरक्षण सोडून जाता यते नाही.

. ३. खालील घटनाचं े पिरणाम िलहा.
घटना

(अ) लेखकानं ी चाकचू ्या पात्याचं टोक कोिळणीच्या
घरट्याच्या दाराला लावल.ं

(आ) पावसाचा कठु ते री िशडकावा झाला.
(इ) कोिळणीच्या माघारी दार बदं होण.े
(ई) कोिळणीला सोबगच्या पावलाचं ा आवाज आला.

. ४. आकृतीत िदलले ्या मदु ्द्याचं ्या आधारे उत्तर िलहा.

कोिळणीच्या घरट्याची वैिशष्ट्ये

घरट्याचे घरट्याचे दाराला िदलले ी दाराची िवशेष घरट्याचे
िठकाण दार उपमा रचना महत्त्व

. ५. तुम्हालं ा पक्ष्यांच्या, ाण्यांच्या घराचं ी नावे माहीत आहेत. ती खालील चौकटींत िलहा.
सुगरण साप वाघ गाय घोडा

78

खेळयू ा शब्दाशं ी.
 खालील वाक् चाराचं ्या अथातर् ील योग्य अथ्र शोधून िलहा.

(अ) तीक्षा करणे वाटने े जाण.े
वाट बघण.े
वाट लावण.े

(आ) पारखा होणे विं चत होणे.
दरु ून बघण.े
द:ु स्वास करण.े

(इ) पारध होणे भक्ष्य शोधणे.
भक्ष्य होण.े
िशकार होण.े

आपण समजनू घेऊया.

(५) केवलवाक्य उदा., वरील वाक्यातं ‘मी गावाला जाईन’ व
 (अ) ती रोज सकाळी लवकर उठत.े ‘पावसाळा आला’ ही दोन मुख्य वाक्ये आहते .
 (आ) तो कसोटी सामन्यात खेळतो.
कधीकधी एका मखु ्य वाक्यावर एक िकवं ा
ही केवलवाक्ये आहेत. कवे लवाक्यात एकच अिधक गौणवाक्ये अवलबं ून असतात. ही गौणवाक्ये
िवधान असते, त्यामळु े एक उद्देश्य व एकच िवधेय उभयान्वयी अव्ययाने एकमके ांना जोडलले ी असतात.
असते. कवे लवाक्य हे िवधानाथीर्, श्नाथीर्, आज्ञाथीर्, (७) सयं कु ्तवाक्य
होकाराथीर् िकवं ा नकाराथीर् यांतील कोणत्याही कारचे
असू शकते. (अ) मदं ा रोज सकाळी गिणताचा अभ्यास करते
(६) िम वाक्य आिण सधं ्याकाळी मराठीचा अभ्यास करत.े

(अ) जेव्हा मनात यईे ल, तेव्हा मी गावाला जाईन.  (अा) िमिहर खो खो िकवं ा लगं डी या खळे ात
(आ) पावसाळा आला, की आकाशात काळे ढग भाग घईे ल.

जमतात व पाऊस पडू लागतो. ही संयकु ्तवाक्ये आहेत. संयुक्तवाक्यात दोन
ही िम वाक्ये आहते . िम वाक्यांत दोन िकंवा वाक्ये असतात. ती दोन वाक्ये उभयान्वयी अव्ययानं ी
अिधक वाक्ये असतात, जी एकमके ावं र अवलंबून जोडलेली असतात; पण ती स्वतं असतात, म्हणजे
असतात. अथाच्र ्या दृष्टीने स्वतं असणारे वाक्य ‘मखु ्य ती दोन कवे लवाक्ये असतात. अथारच् ्या दृष्टीने ती
वाक्य’ असते, तर मुख्य वाक्यावर अवलंबनू असणारे एकमेकावं र अवलबं ून नसतात. ते एक जोडवाक्य
वाक्य गौणवाक्य असते. असते.

79

१७. थंबे आज हा पाण्याचा

 ऐका. वाचा. म्हणा.

शब्द जाऊ दे, अथ्र राहू द,े िवषय अाहे गाण्याचा
आभाळाितल बहुमोलाचा, थेबं आज हा पाण्याचा ।।ध.ृ ।।
मोती बनुनी सरसर येती, वष्मेर धल्या सरीतनु ी
माळ आेवत,े िनसटुन जात,े बावरते जणू परी कुणी
या मोत्याचं ा सचं य कर तू, श्न तझु ्या रे जीण्याचा
आभाळाितल बहुमोलाचा, थबंे आज हा पाण्याचा ।।१।।
आभाळाितल ह्या मोत्यान,े मातीमधुनी िपकती मोती
िनसगर् जाणी मोल तयाचे, तमु ्ही माणसे का मग कोती?
सचं य करता ितजोरीतल्या, खणखणत्या त्या नाण्यांचा
आभाळाितल बहुमोलाचा, थेबं आज हा पाण्याचा ।।२।।
कशास ऐसा वेडाचाळा, स्वत: होऊनी ठगण्याचा
दृिष्टकोन तू बदल आता रे, िनसगास्र ह्या बघण्याचा
तहानेसाठी सागं परु े का घोट तुला रे सोन्याचा?
आभाळाितल बहुमोलाचा, थंेब आज हा पाण्याचा ।।३।।

सनु ंदा भावसार (१९५९) : िनयतकािलकातं नू पयाव्र रणिवषयक किवताचं े लखे न. िविवध कायकर् र्मातं नू
पयारव् रणिवषयक किवताचं े सादरीकरण. ‘पयारव् रण गीत गंगा’ हा काव्यसंगर्ह िसद्ध.

स्तुत किवतते कविय ीने मानवी जीवनातील पाण्याचे महत्त्व िवशद केले आहे.

80

ñdmܶm¶

. १. कविय ीने असे का म्हटले असावे ते तमु च्या शब्दातं िलहा.
(अ) या मोत्यांचा (पाण्याचा) सचं य कर.
(आ) िनसगा्रला जे कळते ते माणसाला कळत नाही.

. २. खाली िदलले ्या अथाच्र ्या ओळी किवतते नू शोधून िलहा.
(अ) आकाशातनू पडणार्‍या पावसाच्या थेंबाने धान्य िपकत.े
(आ) मनुष्य खणखणत वाजणार्‍या नाण्याचं ा ितजोरीत संगर्ह करतो.
(इ) िनसगाच्र े मोल न जाणणे हे स्वत:ला फसवण्यासारखे आहे.

. ३. सकं ल्पना स्पष्ट करा.
(अ) आभाळातील मोती.
(आ) मातीतील मोती.
(इ) मोत्याचं ा संचय.
(ई) बहुमोल थेबं .

. ४. खाली िदलले ्या ओळींतील िवचार सांगा.
तहानेसाठी सागं पुरे का घोट तलु ा रे सोन्याचा?
आभाळाितल बहुमोलाचा, थबंे आज हा पाण्याचा ।।

. ५. माणसाने िनसगार्कडे बघण्याचा दृिष्टकोन बदलायला हवा. या वाक्याचा तमु ्हालं ा समजलले ा अथर्
स्पष्ट करा.

. ६. फरक स्पष्ट करून तक्ता पूणर् करा.

माणसाचे धन िनसगाच्र े धन

कोणत?े

कोठे ठेवतात?
उपयोग

खळे यू ा शब्दाशं ी.

(अ) खालील शब्दांचे अथ्र समजून घेऊन त्यांचा वाक्यांत उपयोग करा.
उदा., मोल-बहुमोल, अनमोल.
मोल-मातीमोल, कवडीमोल.

(अा) माती-मोती अशा शब्दांच्या अथा्तर कवे ळ एका मा ेमळु े खपू फरक होतो. अशा शब्दांच्या जोड्या
शोधा व िलहा.
81

कल्प :
(१) साव्रजिनक िठकाणी, रस्त्यांच्या दुतफार् पाणीबचतीच्या संदभात्र आपल्यासाठी काही संदेश िलिहलेले

असतात. त्यांचा संगर्ह करा. त्यांतील तमु ्हालं ा आवडलले ्या संदेशांचे फलक तयार करून शाळचे ्या
पिरसरात लावा.
(२) ‘िनसगर् वाचवा’ यािवषयी घोषवाक्ये तयार करून खालील फलकावं र िलहा.

िलिहते होऊया.
 पाऊस पडलाच नाही, तर..... कल्पना करा. खालील मुद्द्याचं ्या आधारे िनबधं लेखन करा.

(१) पाण्याचा दुष्काळ.
(२) दनै ंिदन जीवनावर होणारे पिरणाम.
(३) शेती व उद्योगधदं े यांच्यावर होणारा पिरणाम.
(४) नदी, नाले, िविहरींची िस्थती.
(५) सजीवांवर होणारा पिरणाम.

िवचार करा. सांगा. वाचा.
लक्षात ठेवा.
पाणी कसे तयार होते?
पाणी कोठे साठवले जात?े  पाणी फके नू देऊ नका.
पाण्याचा वापर कशाकशासाठी होतो?  पाणी हवे तेवढेच वापरा.
जल दूषण म्हणजे काय?  पाण्याचा पनु वारप् र करा.
जल दूषणाची कारणे कोणती?  जवळच्या धरणाला भेट देऊन
जल दूषण रोखण्यासाठी काय करावे, असे धरणाचा उपयोग समजून घ्या.
 पाणी घेतल्यानतं र नळ लगेच बंद करा.
तमु ्हालं ा वाटत?े
जलसंवधनर् ासाठी तुम्ही कोणते उपाय ‘पाणी अडवा, पाणी िजरवा.’

सचु वाल?

िशक्षकासं ाठी ः िवद्याथ्याक्ंर डून वगे वगे ळ्या िवषयावं र आधािरत घोषवाक्य,े सचू ना सवु ाच्य अक्षरातं िलहून घ्याव्यात. वगातर् िकवं ा
शाळचे ्या पिरसरात लावाव्यात.

82

आभारप

 सुमीतच्या शाळते १४ नोव्हेंबर रोजी बालिदनाचे आयोजन करण्यात आले होत.े समु ीत शाळते ील सांस्कृितक
िवभागाचा िवद्याथीर् ितिनधी आहे. बालिदनाच्या कायकर् र्म संगी अध्यक्ष म्हणनू उपिस्थत असणार्‍या
डॉ. हमे ंत साळवे (माजी मखु ्याध्यापक) याचं े आभार मानण्यासाठी सुमीतने त्यांना प पाठवले आहे. ते
अभ्यासा.

िदनाकं : १५.११.२०१७

ित,
मा. डॉ. हमे तं साळवे
माजी मुख्याध्यापक

िवद्याविधर्नी िवद्यालय,
उस्मानाबाद.

आदरणीय महोदय,
स. न. िव. िव.

१४ नोव्हेबं र रोजी बालिदनाच्या िनिमत्ताने आमच्या शाळेच्या कायक्र र्मासाठी
आपण वळे ात वेळ काढनू उपिस्थत रािहलात व आम्हां सवर् मुलानं ा मागद्र श्नर केल,े
याबद्दल सांस्किृ तक िवभाग व शाळेच्या वतीने मी आपले आभार मानत आहे.

आपल्या अध्यक्षीय भाषणातनू आपण पंिडत जवाहरलाल नेहरू व िवद्याथीर्
यांच्याबद्दल अनेक कथा सािं गतल्या. त्या कथा आम्हां सवर् िवद्याथ्यार्ंना खपू

आवडल्या. तसचे िवद्याथीर् कसा असावा, याबाबतही आपण माग्दर शनर् केल.े
आपल्या माग्रदश्रनातून आम्हांला िनिश्चतच नवी िदशा िमळाली आहे.

खरते र आपला रोजचा िदवस अत्यतं व्यस्त असतो, त्यातनू ही वेळ काढून
आपण कायरक् र्मास उपिस्थत रािहलात, याबद्दल आपले पनु श्च मनापासून
आभार.

आपला न ,
समु ीत

(सासं ्किृ तक िवभाग िवद्याथीर् ितिनधी)

83

 जर तुम्हांला एखाद्या कायर्कर्माचे आभार दशनर् करायचे असले , तर कोणत्या गोष्टी िवचारात घ्याल,
त्याचे सादरीकरण कसे कराल, त्याचा आराखडा तयार करा.

 आंतरशालेय कर्ीडामहोत्सवात धावण्याच्या स्पधरेत् तमु च्या िम ान/े मिै णीने थम कर्माकं िमळवला आह.े
त्याच/े ितचे अिभनंदन करणारे प िलहा.

आपण समजून घेऊया.

खालील तक्त्याचे िनरीक्षण करा. िशक्षकांच्या मदतीने समजनू घ्या.
अ आ इ ई उ ऊ ए ऐ ओ औ अं अ:
क का िक की कु कू के कै को कौ कं क:
-। ि ी ु ू े ै ो ौ ं :

मराठी वणमर् ालचे ा म्हणजे अक्षराचं ा अभ्यास तमु ्ही कले ा आहे. त्या अक्षराचं ा वापर करून आपण शब्द
िलिहतो हे तमु ्हांला माहीत आह.े आपण जे बोलतो ते शब्द ध्वनींनी बनलले े असतात. अक्षरे म्हणजे या ध्वनींसाठीची
िचन्हे असतात.

ध्वनींचे दोन कार असतात- स्वर आिण व्यजं न.े आता आपण मराठी भाषेतील स्वर आिण व्यजं ने पाहणार
आहोत.

मराठीत अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ हे स्वर आहते . अलीकडे मराठीत इगं र्जी शब्दाचं ा
वापर सुरू झाल्यामळु े ॲ, ऑ या स्वराचं ाही समावेश करण्यात आला.

‘ल’ृ हा स्वर मराठीत फारसा वापरला जात नाही.
क्, ख्, ग,् घ्, ङ्
च्, छ्, ज्, झ,् ञ
ट्, ठ,् ड,् ढ,् ण्
त्, थ्, द्, ध,् न्,
प,् फ,् ब्, भ,् म्
य्, र,् ल्, व्, श्, ष्, स,् ह,् ळ् ही व्यंजने आहते .
क्ष, ज्ञ ही संयुक्तव्यंजने आहेत.
त्येक ध्वनीसाठी एकच अक्षर आहे असे तमु ्हांला वाटते का? एका अक्षराचा एकच उच्चार होतो का?
 हे शब्द उच्चारून पाहा.
चं चादं णे
आजी आजोबा
झाड झकास
असे आणखी शब्द िमळवा.

84

१८. वदनी कवळ घेता...

मखु ी घास घेता करावा िवचार ।
कशासाठी हे अन्न मी सेिवणार ।।

वेगवगे ळ्या सासं ्कृितक, सामािजक व कौटिुं बक
समारंभांत जवे णाला खूप महत्त्व असत.े ‘िमष्टान्नम्
इतरेजन:’ हे मनुष्य स्वभावाला धरूनच आहे, म्हणनू
अशा समारभं ांत पदाथां्रचे विै वध्य व रले चले असत.े
यजमान आपल्याला आगर्ह करून वाढतात. आपलाही
नाइलाज होतो अन् आपल्या ताटात अन्न िशल्लक राहते.
अशा वेळी फक्त अन्नच वाया जाते असे नाही, तर
त्याबरोबर अनके घटकांचाही अपव्यय होत असतो.
आज ३१ िडसंेबर. तु ी जरा नाराजीनंच घरी आली. त्याचं कारणही तसचं होतं. वगा्रत ितच्या मॅडमनी
ितला नववषाचर् ा सकं ल्प िवचारला. इतरापं के ्षा वेगळा सकं ल्प सांगता न आल्यामळु े ती नाराज झाली. तशीच
ती घरी आली आिण ताबडतोब अाईबरोबर मावशीकडे गले ी. मावशीकडे ितच्या मावसबिहणीचा वाढिदवस
होता. झकास बते होता. गलु ाबजाम, केक, कचोरी अािण पलु ाव. सगळचं ुतीच्या आवडीच;ं पण ितनं
एक गलु ाबजाम खाल्ला अन् िडश बेिसनमध्ये ठेवनू िदली.
मावशीनं ते बिघतलं. ुती उपाशी राहील, म्हणनू ितच्या आईच्या कानावर घातलं. घरी आल्यावर
आई तु ीला खूप रागावली. ‘खायचं नव्हतं तर िडश मला का आणनू िदली नाहीस?’ वगरै े वगरै े. ‘‘मला
नाही त्यातलं काही आवडलं,’’ ुती रागातच म्हणाली. एव्हाना बाबाही आल.े तेही तु ीला रागावले आिण
समजावलं सुद्धा.
खट्टू मनानं तु ी खुचीर्त मान खाली घालून बसली होती. दूरदशन्र वर बातम्या सरु ू होत्या. तु ीचे बाबा
बातम्या ऐकत होत.े तु ीनं सहज वर बिघतल.ं दरू दश्नर वर दाखवलले ी मळे घाटमधील कपु ोिषत बालकं ितनं
बिघतली आिण लगचे िवचारल,ं ‘‘बाबा ही बालकं अशी वाळलेली का आहते हो?’’ ‘‘बटे ा, त्यानं ा पुरसे ं
जेवण िमळत नाही, त्यामुळे ोिटन्स, िव्हटिॅ मन्स, िमनरल्स त्यानं ा िमळत नाहीत, म्हणनू ती अशी वाळलले ी
आहेत.’’ बाबानं ी सांिगतल.ं
एवढ्यात आई बाहेर येत म्हणाली, ‘‘आिण ज्यांना जवे ायला िमळतं ते टाकून देतात. ुती अगं असं
जेवण टाकनू दऊे नय.े ’’
‘‘माझ्या ऑिफसमध्ये सदु ्धा आज िकती अन्न पानांत टाकलं आिण त्यात िकती लोक जवे ू शकतात,
याचा कटे िरगं वाला बोड्र लावतो.’’ बाबा म्हणाले.
तु ी उत्साहानं उडी मारून अाईला म्हणाली, ‘‘आई नववषा्रचा संकल्प सुचला. मी यापढु े कधीही
पानात अन्न टाकणार नाही.’’

85

अन्न िशजवण्यासाठी लागणारे इंधन, गसॅ यांचा अन्नपदाथर् तयार करताना मसाल,े तेल, तूप
अपव्यय होतो. खिनज तले , लाकूड ही इधं ने दिु मरळ् वापरतात. पालेभाज्या, फळभाज्या याचं ्या वापरातं ून
होत चालली आहते . ती वाया घालवणे योग्य नाही. पदाथर् बनतात. या घटकाचं ा दखे ील अपव्यय होतो.

आपण पानात चपाती, भाकरी, भात असे िकतीतरी अन्न िशजवणार्‍या व ते िशजवण्यासाठी पवू ्रतयारी
अन्नपदाथर् टाकतो, त्यामुळे धान्याची देखील करणार्‍या, जसे-परु्‍या, चपात्या करणार,े भाजी
नासाडी होत.े िचरणार,े अन्न वाढणारे, भांडी घासणारे व धुणारे
अशा अनके व्यक्तींचे कष्ट वाया जातात.

जरा िवचार करूया.

उरलेले अन्न कचराकंडु ीत फके नू िदले जात.े अन्न वदनी कवळ घते ा नाम घ्या मातभृ ूचे ।
खराब झाल्याने त्या पिरसरात दुग्ंधर ी पसरत.े सहज स्मरण होते आपल्या बांधवाचं े ।।
अन्नकचरा ही एक समस्या बनू लागली आह.े किृ षवल कृिषकमीर् राबती िदनरात ।

86 िमक म करूिन वस्तू त्या िनिम्तर ात ।।
स्मरण करूिन तयांचे अन्न सेवा खशु ाल ।
उदरभरण व्हावे िचत्त होण्या िवशाल ।।

आपण हे करू शकतो.

जेवणार्‍या लोकांना खपू आगर्ह करू नका. आपल्या समारभं ाचे स्वरूप मया्रिदत ठवे ून,
जेवताना लोक जे मागताहेत ते पदाथ्र त्यानं ा िमळताहते जवे णामध्ये देखील अन्नपदाथां्रची संख्या कमी ठेवावी,
का, एवढचे पाहणे यजमानाला गरजेचे आहे. लोक जेणेकरून बनवलले े सवर् अन्नपदाथ्र खाल्ले जातील व
पोटभर जवे तात, हवे ते मागून घेतात. त्यानं ा जास्तीचे संपतील.
अन्न वाढू नका.

स्वचे ्छाभोजनामळु े जवे णारे लोक त्यानं ा हवे तेच वाया जाणारे अन्न फेकनू देण्यापेक्षा गरजू व
व हवे तेवढचे पदाथ्र वाढनू घते ात, त्यामुळे पानात भकु ले ेल्यांना द्याव.े
पदाथांचर् ी रले चेल होत नाही व अन्न वाया जात नाही.

अन्नावर अवाजवी खचर् करून अन्न वाया
घालवण्यापके ्षा त्या पशै ातं ून गरजू, गरीब, होतकरू
िवद्याथ्यांनर् ा, व्यक्तींना मदत करावी. आपला समारंभ
घरगतु ी व मोजक्या व्यक्तींच्या उपिस्थतीत पार पाडून
जेवणावळींना फाटा द्यावा. त्यातून वाचणारी रक्कम
एखाद्या अनाथा माला देणगी म्हणनू िदली, तर
त्यामुळे समाजातील द:ु िखतांना, गरजनंू ा थोडासा
िदलासा िमळले .
87

शोध घऊे या.

कपु ोषण ही एक खपू मोठी समस्या आह.े अािदवासी, दुगम्र भागांत या समस्यचे े भयावह स्वरूप
पाहायला िमळत.े आतं रजालावरून या समस्यचे ी खालील श्नांच्या आधारे मािहती करून घ्या.

(१) ही समस्या का िनमारण् होते?
(२) या समस्येच्या िनराकरणासाठी कोणकोणत्या संस्था कायर् करत आहते ?
(३) या संस्था कोणत्या स्वरूपाचे काम करतात?
(४) तमु च्या पिरसरात एखादे कपु ोिषत बालक तमु च्या िनदशरन् ास आल्यास तमु ्ही त्याच्यासाठी काय

कराल, ते िलहा.
चचा्र करूया.

(१) अापण वाढिदवसाला कोणकोणत्या गोष्टींसाठी खच्र करतो?
(२) मी माझा वाढिदवस कसा साजरा करू इिच्छतो/इिच्छत?े
(३) हॉटले मधील उरलले ्या अन्नाचे काय करतात?
(४) काही कारणास्तव अन्न िशल्लक रािहले, तर तमु च्या घरी त्याचे काय करतात?

लक्षात ठेवा : जेवढी भूक आहे त्यापेक्षा आपल्या जेवणातील दोन घास
जास्त खाणे म्हणजे िवकतृ ी. भुकेलेल्यांना खाऊ घालणे म्हणजे संस्कृती.
जेवढी भूक आहे तेवढेच
खाणे म्हणजे कतृ ी.

ñdmܶm¶

. १. ुतीच्या नाराजीच्या पिरणामाबाबत तमु चे मत िलहा.
. २. आई तु ीवर का रागावली?
. ३. तु ीला नवीन वषा्रचा कोणता सकं ल्प सुचला?
. ४. खालील ओळींचा तमु ्हालं ा समजलेला अथर् िलहा.

मुखी घास घते ा करावा िवचार ।
कशासाठी हे अन्न मी सेिवणार ।।

88

 खाली काही कृती िदलेल्या आहेत. त्या योग्य की अयोग्य आहते ते ठरवा. पढु े िदलेल्या चौकटींमध्ये ते
नोंदवा.
(अ) वभै वी शाळते येताना घरी डबा िवसरली. त्या वेळी अनुजाने स्वत:च्या
डब्यातील पोळीभाजी ितला िदली.
(आ) राजें सतत बाहेरचे जकं फूड खातो.
(इ) यािस्मन टीव्ही बघत जवे ण करत.े
(ई) आनदं जेवण करण्यापूवीर् हात स्वच्छ धुतो.
(उ) पीटर जेवताना खूपच बडबड करतो.
(ऊ) रूपाली सव्र कारच्या भाज्या खाते.

आपण समजून घऊे या.
 खालील शब्द वाचा.

िपतो, मिहमा, खिजना, पादुका, झोपिवतो, गिरबी, िबया, िलली, पिहली, पुरी, चकु ा, बाहुली, विनता,
िविहरी, सगणु ा, िभडू, िजना.

वरील शब्दातं ील शवे टच्या दोन अक्षराचं े िनरीक्षण करा. काय जाणवल?े
या शब्दांतील शवे टच्या अक्षराला काना, मा ा, वेलाटं ी, उकार अशी बाराखडीतील िचन्हे (दीघ्र स्वरान्त)
आहेत आिण शेवटून दुसर्‍या अक्षरातं ील इकार व उकार र्‍हस्व आहते .
शब्दांतील शेवटचे अक्षर दीघर् स्वरान्त असेल, तर त्या आधीच्या उपान्त्य अक्षरातील इकार व उकार र्‍हस्व
िलिहतात.

या िनयमाला अपवाद म्हणजे जेव्हा एखाद्या शब्दाला त्यय लागतो तवे ्हा सामान्यरूपातील नामाचे उपान्त्य
अक्षर र्‍हस्व होत नाही.

उदा., पालीला  पािलला 
बिहणीला  बिहिणला 
 खालील िच ाचं ी नावे िलहा.

89

१९. धोंडा

डॉ. संजय ढोले (१९६५) : िविवध आतं रराष्टीय िनयतकािलकांतनू िवज्ञानकथा िसद्ध. ‘ ितशोध’, ‘ मे ाचा रणे ू’,
‘अश्मजीव’, ‘सकं िरत’, ‘अंतराळातील मतृ ्यू’ हे िवज्ञानकथासगं र्ह िसद्ध.

राजू हा खोडकर, पण िजज्ञासू वृत्तीचा मुलगा तमु ्हालं ा काय आवडत?े
आह.े त्याला वगे वगे ळ्या कारचे दगडधोंडे गोळा  तुम्हालं ा कोणकोणत्या वस्तूचं ा संगर्ह करायला
करण्याची आवड अाह.े एके िदवशी रा ीच्या वेळी
राजूला एक अनोखा दगड िमळतो. या अनोख्या आवडतो?
दगडाबाबतची मािहती आपण या काल्पिनक अचानक एक गुळगळु ीत िदसणारा, पण स्पशालर् ा
िवज्ञानकथते नू जाणनू घऊे या. खरखरीत असा दगड राजचू ्या हाती आला. त्यानं तो
नेहमी माणे फके ला; पण तो घरंगळत न जाता उड्या
राजू चौकस बुद्धीचा, िजज्ञासू मलु गा. सतत मारत अपेक्षपे ेक्षा खपू च अंतरावर जाऊन थांबला.
काहीना काही उद्योग करणारा. खूप श्न िवचारणारा. गाडीला ेक लागावा तसा. राजूला आश्चयर् वाटल.ं तो
एक भािगले एक म्हणजे िकती? शनू ्य भािगले एक थोडा वळे थबकला. जास्त बल न लावता फके लले ा
म्हणजे िकती? यात फरक काय? सयू ार्चं तापमान दगड एवढ्या लांबपयं्रत कसा गेला? त्यानं दसु रा धोंडा
िकती? असे श्न िवचारून भडं ावनू सोडणारा हा राजू उचलला. खपू जोर लावून त्यानं तो फके ला; पण
रस्त्यात त्याला काही नवीन वस्तू अथवा ाणी िदसला पूवीर्च्या फेकलले ्या गळु गुळीत धोंड्यापयंत्र न
म्हणजे तो त्यातच रमत असे. पोहोचलेला पाहून, राजू थोडा धास्तावला. त्याला
काहीच कळत नव्हतं. हा अनभु व त्याला वेगळाच
आजही शाळते ून येताना नेहमी माणे राजूचे िम होता. काय करावं त्याला सचु त नव्हतं. कदािचत
पुढे िनघून गले े होते. संिध काश अधं कू होऊ लागला आपला हा म असू शकेल, म्हणून त्यानं तो धोंडा
होता. राजू एक एक दगड उचलून बॉिलंग करावी तसा पनु ्हा फेकण्याचं ठरवल.ं
फके त रस्त्याने चालला होता. या वेळेस तो गुळगळु ीत िदसणारा पण खरखरीत
वाटणारा धोंडा त्यानं उचलून, पूवीर्पके ्षा खूपच कमी
बलानं फके ला आिण चडें ू जसा उड्या मारत जातो,
खोडकर मलु ं जशी उड्या मारत पळतात, तसाच तो
धोंडा पवू ीर्पके ्षाही उचं उड्या मारत गेला व थाबं ला.
राजूला या नवीन धोंड्याची थोडी गंमत वाटली.
एक नवीन खेळणंच आपल्या हाती लागल्याचा आनदं
त्याच्या चहे र्‍यावर िदसत होता. हा धोंडा काहीतरी
िवलक्षण असल्याची जाणीव त्याला झाली.
शाळा सुटनू बराच वेळ झाला होता. अंधार दाटनू
आल्यानं हा खळे राजूला थाबं वावा लागला. तो
िवलक्षण धोंडा त्यानं उचलला. अजनू काही वगे वेगळ्या

90

कारचे दगड त्यानं गोळा कले े होत.े राजू घरी आला. उठला. शेवटचा यत्न म्हणून झुडपांमध्ये शोधण्याचा
घरी नहे मी माणचे त्याचं ‘स्वागत’ होणार होतं. िनण्रय त्यानं घेतला. ितकडे जात असतानाच, गद्र
राजूचे वडील बाबा पाटील कडक िशस्तीचे आिण झुडपात राजूला काहीशी अंधूकशी चकाकी असलेला
करारीही. घरी यते ाच बाबाचं ा करडा स्वर राजचू ्या कानी तो धोंडा िदसला.
पडला. ‘म्हणजे रा ीच्या वळे ी हा असा िदसतो तर?’
‘‘राजूऽऽ कठु े होता इतक्या वळे पयंत्र ?’’ कठु लीही भीती न बाळगता, राजूनं झुडपात हात घालनू
‘‘शाळा सटु ल्यानंतर मी खेळत होतो.’’ तो धोंडा काढला. दबक्या पावलानं घरात येऊन
‘‘काय खळे त होतास? दगडधोंडे?’’ बाबाचं ा टेबलाचा डॉवर हळचू उघडून, त्यानं सगळे दगडधोंडे
वैतागलेला स्वर एका कोपर्‍यात ठेवले.
‘‘होऽऽ!’’ राजचू ा हुंकार सकाळी उठल्यावर राजूनं टबे लाचा संपणू ्र डॉवर
बाबांनी राजूच्या िखशातील सवर् दगडधोंडे काढनू उघडला. धोंड्याबरोबर सोबत ठवे लले े इतर तीन-चार
बाहेर िभरकावले. फेकलेल्या त्या गुळगुळीत दगड त्याला सापडले नाहीत. राजनू ं धोंड्याकडे िनरखनू
धोंड्याकडे राजू आशाळभूत नजरेने पाहत रािहला. पािहल.ं तो आकारानं त्याला काहीसा फुगीर भासला.
रा बरीच झाली होती, पण राजूला झोपच येत नव्हती. उचलताच पवू ीर्पके ्षा जडही जाणवला. हा आपल्याला
बाबांनी बाहेर फेकलेला तो गुळगुळीत धोंडाच त्याच्या भास होताये की काय! राजूला कसलाच अथब्र ोध होत
डोळ्यांसमोर येत होता. आजूबाजूला पाहत तो बाहेर नव्हता. तेवढ्यात आईच्या हाकने ं तो िवचारशंृखलते ून
पडला. बाहेर िकट्ट अंधार होता. तो धोंडा त्याला बाहरे आला.
कठु े सापडणार होता? तरीदेखील बाबांनी िजथे ते सवर् शाळेत जाताना राजूनं सवाच्रं ी नजर चकु वत तो
दगडधोंडे िभरकावले होते, ती जागा त्याने शोधून धोंडा हळचू आपल्या दप्तरात ठवे ला. त्या धोंड्यामुळे
काढली, पण ताे धोंडा काही सापडेना. राजू कष्टानं राजचू ्या मनात कतु हू ल जागृत झालं होतं.
रा ी कुणालाही न दाखवता राजूनं तो धोंडा पनु ्हा
आधीच्याच िठकाणी डॉवरमध्ये ठवे ला व फारसा
कुणाशी न बोलताच झोपी गेला.
मध्यरा ी एखाद्या स्वप्नातनू उठावं तसा तो
गडबडून उठला. आई शजे ारीच झोपली होती. त्यानं
ितला हलवलं पण ती उठली नाही. राजूला आश्चय्र
वाटलं. टाचणी पडल्याचा आवाज होताच उठणारी
आई... एवढी गाढ कशी झोपली, याचचं त्याला
आश्चय्र वाटत होतं. तेवढ्यात त्याचं लक्ष टेबलाकडे
गले ं व तो चिकत झाला. िजथे धोंडा ठवे ला होता, त्या
बंद डॉवरच्या फटीमधनू खर काशिकरणं बाहरे
येताना त्याला िदसली. एखाद्या चंुबकाकडे आकिष्तर
व्हावं तसा राजू टेबलाकडे ओढला गेला. नकळत त्यानं
डॉवर उघडला. उघडताच ती खोली काशानं झळकून
गेली. धोंडा एखाद्या िहर्‍यासारखा चमकत होता.
त्याच्यापासूनच िविशष्ट कारच्या लहरी िनघत होत्या.

91