ประวัติวัดศรีบุญเรืองและชุมชนบานติ้ว ตําบลกดุปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย จัดพิมพเนื่องในโอกาสเจริญอายุวัฒนมงคล ๘๙ ป พรรษา ๖๙ พระราชวีราภรณ(เสารอภินนฺโท บญุพิมพ, น.ธ. เอก, ป.ธ. ๗) วัดศรีบุญเรอืง บานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมอืงเลย จังหวัดเลย วันที่ ๑๐ มีนาคม พุทธศักราช ๒๕๖๖
ประวัติวัดศรีบุญเรืองและชุมชนบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย เรียบเรยีง ปฐมพร จําปาออน บรรณาธิการ พระมหาธนวัฒนปรยิตฺติเมธีเลขานุการรองเจาคณะอําเภอเมืองเลย,ผูชวยเจาอาวาสวัดศรีบุญเรือง, เจาคณะตําบลกกทอง ISBN 978-616-598-520-8 พิมพครั้งแรก มีนาคม ๒๕๖๖ จํานวนพิมพ ๒๐๐ เลม จัดพิมพโดย สํานักงานวัดศรีบุญเรอืง บานตวิ้ตําบลกุดปอง อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย ●ขอมูลทางบรรณานุกรมของหอสมุดแหงชาติ ปฐมพร จําปาออน. ประวัติวัดศรีบุญเรืองและชมุชนบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมอืง จังหวัดเลย. -- เลย : สํานกังานวดัศรีบุญเรอืง, ๒๕๖๖. ๒๒๓ หนา. ๑. วัดศรีบุญเรอืง. I. ชื่อเรอื่ง 294.3135 ISBN 9783616-598-520-8 ที่ปรึกษา พระราชวีราภรณ ที่ปรึกษาเจาคณะจังหวัดเลย, เจาอาวาสวัดศรีบุญเรือง พระครูสุตคณุาลงกรณรองเจาคณะอําเภอเมืองเลย, รองเจาอาวาสวัดศรีบุญเรอืง ผศ.ดร.ธีระวัฒนแสนคํา อาจารยพิเศษมหาวิทยาลัยมหามกฏุราชวิทยาลยัวิทยาเขตศรลีานชาง ผศ.นพพล แกงจําปา คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยมหาสารคาม ผศ.นุชนภางคชุมดี สาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่น คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ผศ.สาลินี มานะกิจ สาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่น คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร อาจารยสิรวิรรณ สิรวณิชย สาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่น คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร อาจารยภูมิภูติมหาตะมะ สาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่น คณะโบราณคดีมหาวิทยาลัยศิลปากร กองบรรณาธิการ พระปกรณชินวโร (ปุกหุต) นายจกัรกฤษณแขกฮ นายสํารวย ลาดํา ู นายจิรวัฒนตั้งจิตรเจริญ นายนนทพิเชษฐชาญ ชัยหา นางสาวปพินญา ทวีสงา นายวรวิทยทองอรุณ นายพุทธิพงษจาํ ปาออน พิสูจนอกัษร นายวิรากร ชมภูนอย นายวีระพล ศรบีุญมีนายชนวีรคํามี ภาพประกอบ หอจดหมายเหตุแหงชาติ วัดศรีบุญเรอืง บานติ้ว คุณยายจีรวจันคําสิงห นายจกัรกฤษณแขกฮ นายนิกร วงษพันธู นายวรวิทย ทองอรุณ ออกแบบปก นายหัตธไชย ศริิสถิตย สถานที่พิมพ โลโกไทย เลขที่๓๓/๑๑ ถนนนกแกว ซอย ๓ ตําบลกุดปอง อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย ๔๒๐๐๐ โทรศพัท๐๘๙-๗๑๐๒๒๐๒
ก คําอนุโมทนา เนื่องในวารดิถีอายุวัฒนมงคลพระเดชพระราชวีราภรณ (หลวงปูเสาร อภินนฺโท ป.ธ.๗) ที่ปรึกษาเจาคณะจังหวัดเลย เจาอาวาสวัดศรีบุญเรือง ไดเวียนมาบรรจบครบ อีกคํารบหนึ่ง ในวันที่ ๑๐ มีนาคม พุทธศักราช ๒๕๖๖ ทางคณะสงฆและศิษยานุศิษย จึงไดพรอมเพียงกันจัดพิธีทําบุญอายุวัฒนมงคล ๘๙ ป พรรษา ๖๙ อันเปนวาระแหง มงคลสมัยนี้ ในการนี้ พระบาทสมเด็จพระวชิรเกลาเจาอยูหัว ผูทรงพระคุณอันประเสริฐ ทรงมีพระราชศรัทธาในพระบวรพุทธศาสนา และพระภิกษุสงฆซึ่งดํารงในสมณคุณ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหเชิญรถกอลฟไฟฟาพระราชทาน ไปถวายแด “พระราชวีราภรณ (เสาร อภินนฺโท)” เมื่อวันพฤหัสบดีที่ ๒ มีนาคม ๒๕๖๖ ณ ศาลารวมใจพัฒนา วัดศรีบุญเรือง ตําบลกุดปอง อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย นับเปนพระมหากรุณาธิคุณอยางหาที่สุดมิได โอกาสนี้ พระครูสุตคุณาลงกรณ รองเจาอาวาสวัดศรีบุญเรืองและรองเจาคณะ อําเภอเมืองเลย ประธานดําเนินงานและคณะศิษยานุศิษย ไดปรารภจัดพิมพหนังสือ ประวัติวัดศรีบุญเรืองและชุมชนบานติ้ว เพื่อเผยแผประวัติความเปนมาของ วัดศรีบุญเรือง และทูลเกลาฯ ถวายแดพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว และแจกเปน ธรรมทานแกผูที่มารวมในพิธี ขออนุโมทนาบุญขอบคุณในความวิริยะ อุสาหะ ความตั้งใจอันดีงามของ “นายปฐมพร จําปาออน” ที่เต็มเปยมไปดวยความเสียสละ กําลังทรัพย กําลังแรงกาย และเวลา ในการรวบรวมขอมูลจากสถานที่ตาง ๆ เพื่อเปนหนังสือเลมประวัติศาสตร ของวัดศรบีุญเรืองและชุมชนบานติ้วตลอดไป ขอใหอํานาจคุณพระศรีรัตนตรัย บารมีคุณหลวงพอพุทธมงคลศรีบุญเรืองมิ่ง เมืองเลย พระประธานในอุโบสถ ตลอดถึงบุญกุศลที่ไดบําเพ็ญมา จงเปนอุปถัมภกปจจัย เสริมสงใหนายปฐมพร จําปาออน เจริญรุงเรืองในหนาที่การงาน การศึกษา และพรั่งพรอม ดวย อายุ วรรณะ สุข พละประสบสิ่งที่เปนอิฐวิบูลมนุญผล ตลอดกาลนาน ฯ พระครูสุตคุณาลงกรณ และศิษยานุศิษย
ข คํานําเสนอ ผูชวยศาสตราจารยนุชนภางคชุมดี “วาดวยความทรงจําและประวัติศาสตรทองถิ่นบานติ้ว” กวาสองทศวรรษนักประวัติศาสตรทองถิ่น ไดพัฒนาวิธีคิดและจัดการ กับหลักฐานทั้งตรวจสอบ ประเมินคุณคา และวิเคราะห ทั้งตํานาน นิทาน พงศาวดารเมือง เอกสารราชการ และแมแตบุคคลที่อยูรวมสมัยดวยการสกัดหรือเก็บขอมูลจาก ความทรงจําจากเอกสารและตัวบุคคลเพื่อที่จะสรางคําอธิบายอดีตของชุมชนตาง ๆ เพราะเรื่องราวในอดีตของชุมชนนั้นมีความสําคัญในการสรางตัวตนของชุมชนเองขึ้น ในปจจุบัน และยังเปนการคาดหวังของชุมชนขึ้นสําหรับอนาคต สําหรับ หนังสือเรื่อง ประวัติวัดศรีบุญเรืองและชุมชนบานติ้วฯ ไมใชหนังสือ “ประวัติวัด” ทั่วไป เพราะหนังสือไดนําเรื่องราวของบานและวัดมาเชื่อมโยงกัน ทําให เราทําความรูจักบริบทของพื้นที่และผูคน เรื่องราวตาง ๆ ของชุมชนและวัด บทบาท ของพระสงฆ รวมถึงศาสนาสถานและโบราณวัตถุที่สําคัญของวัดแหงนี้ ทําใหเห็นวา ตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบัน วัดศรีบุญเรือง บานติ้ว เปนศูนยกลางทางศาสนาและศูนยรวม จิตใจที่สําคัญของชุมชน โดยเฉพาะพระสงฆที่เปนผูเชื่อมประสานระหวางวัดกับชุมชน คุณูปการที่สําคัญจากหนังสือเลมนี้ทําใหเห็นถึงความตั้งใจของผูจัดทําอยาง ยิ่งยวด เห็นไดจากการรวบรวมเรื่องราวและความทรงจําของชุมชนบานติ้วและ วัดศรีบุญเรืองจากหลักฐานตาง ๆ ที่กระจัดกระจาย หลักฐานแตละชิ้นถูกนํามา รอยเรียงจนเปนประวัติศาสตรทองถิ่นชุมชนบานติ้วที่มีความสําคัญไมเพียงสําหรับ
ค ชุมชนบานติ้วและศรัทธาของวัดบานติ้วเทานั้น หากยังเปนสวนหนึ่งของประวัติศาสตร ทองถิ่นจังหวัดเลยอีกดวย หวังวาหนังสือเลมนี้จะเปนสวนหนึ่งของการรื้อฟนความทรงจํารวมของชุมชม บานติ้ว และไดตระหนักถึงคุณคาของวัดศรีบุญเรืองและชุมชนบานติ้วและสํานึก ทองถิ่นที่มีวัดเปนศูนยกลางชุมชน นําไปสูการสรางความผูกพันระหวางวัดศรีบุญเรือง บานติ้วและชุมชนบานติ้ว ใหวัดศรีบุญเรืองยังคงเปนศูนยกลางของชุมชนบานติ้วในทุก ชวงเวลาและเหตุการณตางๆ ของชีวิตตามวัฒนธรรมประเพณีของชาวพุทธ ทายที่สุด “ความทรงจําและประวัติศาสตรทองถิ่นบานติ้ว” จากหนังสือเรื่อง ประวัติวัดศรีบุญเรืองและชุมชนบานติ้วฯ จะไดเปนเครื่องผนึกชุมชนบานติ้วใหรวมเปน หนวยหนึ่ง ๆ ของสังคม และเปนพลังการพัฒนาชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรือง บานติ้วใหยั่งยืนตอไป ผูชวยศาสตราจารยนุชนภางค ชุมดี สาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่น คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
ง คํานําเสนอ ผูชวยศาสตราจารย ดร. ธีระวัฒน แสนคํา วัดศรีบุญเรือง บานติ้ว ถือเปนวัดเกาแกที่อยูคูชุมชนบานติ้ว ชุมชนสําคัญแหงหนึ่ง ที่เกิดจากการขยายตัวของตัวเมืองเลยในชวงแรกๆ ในทองที่ตําบลกุดปอง อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย ทั้งยังเปนวัดสําคัญของคณะสงฆมหานิกายจังหวัดเลย ดวยเคยเปนอาราม ที่พํานักของอดีตเจาคณะจังหวัดเลย ฝายมหานิกายรูปแรก คือ พระราชวีรมุนี (ชํานิ ฉนฺโน ป.ธ. ๕) ปจจุบันยังเปนที่จําพรรษาของพระราชวีราภรณ (เสาร อภินนฺโท ป.ธ. ๗) ที่ปรึกษาเจาคณะจังหวัดเลย ซึ่งเคยดํารงตําแหนงเจาคณะจังหวัดเลย ระหวาง พ.ศ. ๒๕๔๙ - ๒๕๕๙ และเปนที่ตั้งของโรงเรียนศรีบุญเรืองปริยัติศึกษา โรงเรียน พระปริยัติธรรมสําคัญอีกแหงหนึ่งของคณะสงฆมหานิกาย จังหวัดเลย ในการที่ ปฐมพร จําปาออน นิสิตระดับบัณฑิตศึกษา สาขาวิชาประวัติศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย ผูเปนลูกหลานชาวเมืองเลยโดยกําเนิดคนแรกที่สําเร็จ การศึกษาสาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่น จากคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ไดทําการศึกษา คนควา และเรียบเรียงหนังสือเรื่อง “ประวัติวัดศรีบุญเรืองและชุมชน บานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย” จึงนับวาเปนงานวิชาการที่เปน คุณูปการตอการศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่นและประวัติคณะสงฆจังหวัดเลยเปนอยางมาก เพราะเปนการศึกษาคนควาและนําเสนอผานเอกสารชั้นตน คําสัมภาษณ และเอกสาร ชั้นรองที่หลากหลายผานวิธีการทางประวัติศาสตร จึงทําใหเปนงานวิชาการที่ผูสนใจ สามารถนําไปอางอิงและตอยอดไดอยางไมตองกังวล
จ ปฐมพร ไดทําการสํารวจทบทวนสถานภาพความรูชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรือง ในงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย กอนที่จะทําการศึกษา แลวเรียบเรียงเนื้อหา เปน ๓ สวนหลักๆ ไดแก ประวัติความเปนมาของชุมชนบานติ้ว ประวัติวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว และศาสนสถานและศาสนวัตถุสําคัญแหงวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว โดยใน ทุกสวนทําใหเห็นพัฒนาการหรือความเปลี่ยนแปลงตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบันตามลําดับ เวลา นอกจากนี้ ในสวนทายเลมยังไดเพิ่มเติมภาคผนวกดวยขอมูลชั้นตนเกี่ยวกับ ทําเนียบสัญญาบัตรจังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๑๙ และทําเนียบพระสังฆาธิการจังหวัดเลย ในชวง พ.ศ. ๒๕๑๗ - ๒๕๓๐ ซึ่งถือเปนหลักฐานสําคัญใหผูสนใจไดใชตอยอด องคความรูตอไป งานการศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่นที่ใชวิธีการทางประวัติศาสตรในการศึกษา ลักษณะเชนนี้ถือวาหาไดยากในทองถิ่นตางๆ ในสังคมไทย และหาไดยากยิ่งในทองถิ่น จังหวัดเลย สมควรที่จะไดรับการเผยแพรไปอยางกวางขวาง และผลักดันสนับสนุนให เกิดงานการศึกษาในลักษณะเดียวกันนี้กระจายไปทุกทองถิ่นทั่วจังหวัดเลยและ ประเทศไทย หากทุกทองถิ่นไดเรียนรูประวัติความเปนมาและความสําคัญของสถานที่ ตางๆ ในชุมชนของตน ก็ไมเปนการยากที่จะมีการนําเอาขอมูลดังกลาวมาใชเปนทุน ทางวัฒนธรรมบนฐานขอมูลอันเปนรากเหงาที่แทจริงของตนเอง เพื่อตอยอดพัฒนา ทองถิ่นใหมีความมั่นคง มั่งค่งัและยั่งยืนตอไป ผูชวยศาสตราจารย ดร. ธีระวัฒน แสนคํา นักวิชาการดานประวัติศาสตรทองถิ่นจังหวัดเลย อาจารยพิเศษมหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย วิทยาเขตศรีลานชาง
ฉ คํานําผูเขียน วัดศรีบุญเรือง บานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย เปนวัดสําคัญ แหงหนึ่งของจังหวัดเลย ทั้งในดานประวัติศาสตรทองถิ่นและดานศาสนา เนื่องจาก วัดแหงนี้ไดปรากฏรองรอยหลักฐานที่แสดงใหเห็นถึงประวัติของพระพุทธศาสนา ภายในจังหวัดเลย ตั้งแตชวงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๕ และหากเชื่อวาวัดแหงนี้สราง ขึ้นมาพรอมชุมชนแลวนั้น ก็นับวามีอายุไดเกือบศตวรรษแลว นอกจากนี้ ยังมี ความสําคัญตอการคณะสงฆเมืองเลยในชวงหลัง พ.ศ. ๒๔๙๔ เปนตนมาอีกดวย ทั้งยัง เปนที่สถิตของพระเถรานุเถระและพระสังฆาธิการของคณะสงฆจังหวัดเลย ฝาย มหานิกายหลายรูป นับไดวาวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว เปนวัดที่ทรงคุณคาและมีความสําคัญ ตอการพระศาสนาจังหวัดเลย ตลอดจนงานศึกษาดานประวัติศาสตรของเมืองเลย เมื่อประมาณตนป ๒๕๖๕ ขณะที่ผูเขียนยังทําเลมการคนควาเฉพาะบุคคล เพื่อจบปริญญาตรีอยูนั้น ไดมีโอกาสขอเขาพบทานพระครูสุตคุณาลงกรณ ผานหลวงพี่ พระมหาธนวัฒน เพื่อสัมภาษณเกี่ยวกับประวัติคณะสงฆ ครั้งนั้นไดสอบถามถึงเอกสาร เกาของวัดวายังคงมีหลงเหลืออยูหรือไม จึงนําไปสูการเปดหีบเอกสาร ๒ หีบ และพบ เอกสารเกาตั้งแตสมัยของเจาคุณพระราชวีรมุนี เมื่อครั้งยังดํารงตําแหนงเจาคณะ จังหวัดเลย ขอมูลชุดดังกลาวไดชวยใหผูเขียนเรียบเรียงการคนควาเฉพาะบุคคล จนสําเร็จทุกประการ ดวยเหตุนี้ในเวลาตอมาผูเขียนจึงไดกราบนมัสการขออนุญาตทาน พระครูฯ เรียบเรียงหนังสือประวัติวัดศรีบุญเรืองขึ้นเลมหนึ่ง เพราะนับตั้งแต พ.ศ. ๒๕๓๕
ช เปนตนมา มีหนังสือที่กลาวถึงประวัติวัดศรีบุญเรืองโดยตรงเพียง ๓ เลม คือ ประวัติวัดทั่ว ราชอาณาจักร เลม ๑๑ (๒๕๓๕) ประวัติของพระรัตนกวี รจจ. เลย จร. และประวัติวัด ศรีบุญเรืองบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย (๒๕๔๘) และ วัดศรีบุญเรือง อําเภอเมืองเลย (๒๕๕๙) ซึ่งเนื้อหาของทั้งสามเลม มีทั้งที่ตรงกันและคลาดเคลื่อนกันอยู ขณะเดียวกันผูเขียนยังไดรวบรวมทําเนียบสัญญาบัตรจังหวัดเลย เมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๙ และ ทําเนียบพระสังฆาธิการ จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๑๗ พ.ศ. ๒๕๒๒ พ.ศ. ๒๕๒๔ พ.ศ. ๒๕๒๕ และ พ.ศ. ๒๕๓๐ มาลงไวในภาคผนวกของหนังสือเลมนี้ เพื่อเปนฐานขอมูลรายนาม พระสังฆาธิการจังหวัดเลยในอดีตไมใหสูญหายไวอีกดวย การเรียบเรียงประวัติชุมชนบานติ้วและประวัติวัดศรีบุญเรืองนั้น ผูเขียนได แบงออกเปน ๔ บท ไดแก บทที่ ๑ บทนํา เปนการพยายามทบทวนสถานภาพความรู และการศึกษาเกี่ยวกับชุมชนและวัด เพื่อใหเห็นถึงชวงเวลาและความสนใจของผูคนที่ มีตอพื้นที่ บทที่ ๒ กลาวถึงประวัติความเปนมาของชุมชนบานติ้ว เพื่อใหเขาใจถึง บริบทของสภาพพื้นที่ของชุมชนบานติ้ว ซึ่งมีความสัมพันธและสอดคลองกับการเปลี่ยนแปลง ของวัดศรบีุญเรอง บทที่ ๓ กลาวถึงประวัติวัดศรีบุญเรืองตามลําดับชวงเวลา ตลอดจน ื บูรพาจารยและพระสังฆาธิการที่มีบทบาทสําคัญตอการคณะสงฆจังหวัดเลย สวน บทที่ ๔ บทสุดทาย กลาวถึงศาสนสถานและศาสนวัตถุสําคัญของวัดแหงนี้ เนื้อหาและขอมูลที่ถูกเรียบเรียงขึ้นแตละบทนี้ ผูเขียนไดเรียบเรียงผาน เอกสารในหอจดหมายเหตุแหงชาติ ราชกิจจานุเบกษา เอกสารเจาคณะจังหวัดเลยภายใน วัดศรีบุญเรือง หนังสือและเอกสารที่เกี่ยวของ ตลอดจนคําบอกเลาและการลงพื้นที่ ภาคสนาม ภายใตขอจํากัดในเรื่องเวลาของการจัดทําและสภาวการณของผูเขียนที่ กําลังปรับตัวในการศึกษาตอปริญญาโทอีกดวย ดังนั้น เนื้อหาและขอเสนอในหนังสือ เลมนี้อาจยังไมสมบูรณมากนักและยังไมใชขอยุติของการศึกษา อีกทั้งอาจพอชวยเปด พื้นที่การศึกษาของงานประวัติศาสตรทองถิ่นจังหวัดเลย และถาหากเปนเชนนั้นจริง หนังสือเลมนี้คงชวยใหเห็นพัฒนาการของชุมชนในทองถิ่นจังหวัดเลยและอํานวย ประโยชนตอการศึกษาประวัติความเปนมาของการคณะสงฆเมืองเลยดวยไมมากก็นอย และหากมีขอเสนอและคําชี้แนะใด ๆ ผูเขียนขอนอมรับฟงทุกประการ
ซ สุดทายนี้ ผูเขียนตองกราบนมัสการขอบพระคุณในเมตตาของพระเดชพระคุณ พระราชวีราภรณ ผูเปนดั่งรมโพธิ์ใหญของวัดศรีบุญเรืองและคณะสงฆจังหวัดเลย และตอ ผูเขียนเอง กราบนมัสการขอบพระคุณพระครูสุตคุณาลงกรณ รองเจาคณะอําเภอเมืองเลย รองเจาอาวาสวัดศรีบุญเรือง และพระมหาธนวัฒน ปริยตฺติเมธี เลขานุการรองเจาคณะ อําเภอเมืองเลย และผูชวยเจาอาวาสวัดศรีบุญเรือง ในความเมตตาอนุญาตใหผูเขียน เรียบเรียงหนังสือเลมนี้ และยังอนุเคราะหขอมูลตาง ๆ ขอบพระคุณผูชวยศาสตราจารย ดร.ธีระวัฒน แสนคํา และผูชวยศาสตราจารยนุชนภางค ชุมดี ที่เมตตาเขียนคํานําเสนอ ใหกับหนังสือเลมนี้ ขอบพระคุณผูชวยศาสตราจารยนพพล แกงจําปา ตลอดจนผูชวยศาสตราจารยสาลินี มานะกิจ อาจารยภูมิ ภูติมหาตมะ อาจารยสิริวรรณ สิรวณิชย คณาจารยของสาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่นที่ใหคําแนะนําและเปนที่ปรึกษา ขอบพระคุณคุณยายวัชรี จําปาออน และคุณแมวัชราภรณ จําปาออน ที่คอยสนับสนุน ใหความชวยเหลือ และตองขอบคุณกองบรรณาธิการทุกคน ตั้งแตพี่จักรกฤษณ ที่เมตตาสงรูปและขอมูลทางฝงสุราษฎรธานีมาให หลวงพี่ปกรณ คุณลุงสํารวย พี่กร พี่วัฒน แมน มายด โบท มหาโอม ไทม บาส และวีร ที่ชวยเหลือกันมาตั้งแตตน จนทําใหหนังสือเลมนี้สําเร็จลงได ปฐมพร จําปาออน ณ หองสี่เหลี่ยม ใกลเชิงสะพานพระปนเกลาฯ แขวงบางยี่ขัน ฤดูกาลสอบกลางภาค ปลายเดือนกุมภา ๒๕๖๖
ฌ สารบัญ คําอนุโมทนา ก คํานําเสนอ ข คํานําเสนอ ง คํานําผูเขียน ฉ ๑. บทนํา ๑ ๑.๑. สถานภาพความรูชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรือง ๔ ในประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย ๒. ประวัติความเปนมาของชุมชนบานติ้ว ๑๑ ๒.๑ ประวัติการตั้งเมืองเลยและประวัติศาสตรเมืองเลย ๑๒ หลังสงครามสยาม-เวียงจันทน ๒.๒ ประวัติศาสตรทองถิ่นชุมชนบานติ้ว ๒๐ ๑) กอรางชุมชนบานติ้ว (ชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ – พ.ศ. ๒๔๕๐) ๒๐ ๒) ชุมชนบานติ้วกับเมืองเลยภายใตระบบราชการสมัยใหม ๒๔ (พ.ศ. ๒๔๕๐ – ๒๔๗๙) ๓) ชุมชนบานติ้วกับการขยายตัวของเทศบาลเมืองเลยและโครงสราง ๓๓ พื้นฐาน (พ.ศ. ๒๔๗๙-๒๔๙๕) ๔) ชุมชนบานติ้วกับเมืองเลยยุคพัฒนาใหทันสมัย ๔๒ (พ.ศ. ๒๔๙๕ – ๒๕๑๗) ๕) ชุมชนบานติ้วกับเมืองเลยยุคใหม (พ.ศ. ๒๕๑๗ – ๒๕๔๐) ๔๙ ๖) ชุมชนบานติ้ว ยุครวมสมัย (พ.ศ. ๒๕๔๐ – ปจจุบัน) ๕๔
ญ สารบัญ (ตอ) ๓. ประวัติวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว ๕๙ ๓.๑ สมัยกอตั้งวัดศรบีุญเรือง (กอน พ.ศ. ๒๔๙๔ – พ.ศ. ๒๕๐๓) ๖๑ ๓.๒ สมัยพระราชวีรมุนี (ชํานิ ฉนฺโน) ชวงตน (พ.ศ. ๒๕๐๓ – ๒๔๒๓) ๗๐ ๓.๓ สมัยพระราชวีรมุนี (ชํานิ ฉนฺโน) ชวงปลาย (พ.ศ. ๒๕๒๓-๒๕๔๒) ๗๗ ๓.๔ สมัยพระราชวีราภรณ (เสาร อภินนฺโท) (พ.ศ. ๒๕๔๒ – ปจจุบัน) ๘๗ ๓.๕ บูรพาจารยแหงวัดศรีบุญเรือง ๑๐๓ ๑) พระครูภัทรธรรมประกาศ (รัตน ภทฺทโร, น.ธ. โท) ๑๐๓ ๒) พระราชวีรมุนี (ชํานิ ฉนฺโน อักษรสม, ป.ธ. ๕) ๑๐๖ ๓) พระราชวีราภรณ (เสาร อภินนฺโท บุญพิมพ, ป.ธ. ๗) ๑๑๖ ๔) พระครูสิริบุญญาภิวัฒน (พรสวรรค อุปจันโท อุปจันโท, ป.ธ. ๕) ๑๒๔ ๕) พระมหาธวัชชัย อนงฺคโณ ชูเทพทิพย, ป.ธ. ๓ ๑๓๑ ๖) พระครูปริยัติวรการ (สุวิมล อาจารคตุ ฺโต เบาด, ป.ธ. ๔) ๑๓๓ ี ๓.๖ พระสังฆาธิการแหงวัดศรีบุญเรือง ๑๓๖ ๑) พระครูสุตคุณาลงกรณ(ชาญณรงคกตคุโณ กุลวงษ, ป.ธ. ๔) ๑๓๖ ๒) พระครูปฏิญาณวรกิจ (จํานง ปฏิภาโณ อุปรา, น.ธ. เอก) ๑๓๘ ๓) พระครูปลัดยง นิติสาโร เวียงอินทร, ป.ธ. ๓ ๑๔๐ ๔) พระมหาสิทธิชัย สิทฺธิปาโล อุมบุญ, ป.ธ. ๔ ๑๔๒ ๕) พระมหาอาคม อตฺถเมธี คํามะนะ, ป.ธ. ๓ ๑๔๔ ๖) พระมหาธนวัฒน ปริยตฺติเมธี โยธาจันทร, ป.ธ. ๔ ๑๔๖ ๔. ศาสนสถานและศาสนวัตถุสําคัญแหงวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว ๑๔๘ ๔.๑ ศาสนสถานแหงวัดศรบีุญเรือง บานติ้ว ๑๔๘ อุโบสถ ๑๔๘ ศาลารวมใจพัฒนา (ศาลาการเปรียญ) ๑๔๙ โรงเรียนวัดศรีบุญเรืองปริยัติศึกษา ๑๕๑ หอระฆัง ๑๕๒
ฎ สารบัญ (ตอ) ๔. ศาสนสถานและศาสนวัตถุสําคัญแหงวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว (ตอ) ซุมประตูโขงวัด ๑๕๓ ตนอโศก วัดศรีบุญเรือง ๑๕๔ ๔.๒ ศาสนวัตถุสําคัญแหงวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว ๑๕๕ หลวงพอพุทธมงคลศรีบุญเรืองมิ่งเมืองเลย ๑๕๕ พระแกวศรีบุญเรืองวิสุทธิ์ ๑๕๖ หลวงพอศรีบุญเรือง ๑๕๗ รูปเหมือนพระราชวีรมุนี (ชํานิ ฉนฺโน) ๑๕๗ เหรียญหลวงปูเสาร อภินนฺโท รุน ๑ ๑๕๘ บรรณานุกรม ๑๕๙ ภาคผนวก ๑๗๓ ภาคผนวก ก รายนามเจาอาวาสวัดศรบีุญเรือง บานติ้ว ๑๗๓ ภาคผนวก ข ทําเนียบสัญญาบัตรจังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๑๙ ๑๗๔ ภาคผนวก ค ทําเนียบพระสังฆาธิการ จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๑๗ ๑๗๘ ภาคผนวก ง ทําเนียบพระสังฆาธิการ จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๒๒ ๑๘๒ ภาคผนวก จ ทําเนียบพระสังฆาธิการ จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๒๔ ๑๘๘ ภาคผนวก ฉ ทําเนียบพระสังฆาธิการ จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๒๕ ๑๙๔ ภาคผนวก ช ทําเนียบพระสังฆาธิการ จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๓๐ ๒๐๐
๑ บทนํา: ชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรือง กับสถานภาพความรูในงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย๑ นับตั้งแตชวงทศวรรษ ๒๔๙๐ เปนตนมา งานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย ถูกผลิตและเผยแพรดวยประเด็นที่หลากหลายและมีความสนใจที่แตกตางกันไป ซึ่งสามารถกําหนดชวงเวลาของงานเหลานี้ ผานกลุมประเด็นศึกษาและความสนใจ ได ๕ ชวง ไดแก ชวงแรก ระหวางทศวรรษ ๒๔๙๐ ถึงทศวรรษ ๒๕๐๐ งานประวัติศาสตรนิพนธ จังหวัดเลยในชวงนี้ใหความสําคัญกับพัฒนาการประวัติศาสตรและความเปนมาของ จังหวัดเลย ในฐานะสวนหนึ่งของประวัติศาสตรชาติ ตลอดจนกลาวถึงสถิติ ทรัพยากร สถานที่สําคัญและแหลงทองเที่ยวตาง ๆ แตก็ไมไดกลาวถึงประวัติศาสตรความเปนมาของ แตละอําเภอหรือชุมชนทองถิ่นมากเทาที่ควร ภายหลังเหตุการณ ๑๔ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๑๖ สงผลใหเกิดกระแสความสนใจ ศึกษา “ทองถิ่น” ในฐานะหนวยยอยของ “ชาติไทย” ที่จะชวยใหเขาใจสังคมไทยยิ่งขึ้น๒ ดวยเหตุนี้ในชวงทศวรรษ ๒๕๒๐ เปนตนมา งานศึกษาเกี่ยวกับทองถิ่นจึงถูกผลิตและ ขยายตัวและกาวหนามากยิ่งขึ้น งานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลยใน ชวงที่ ๒ นี้ จึงมุงใหความสนใจกับอําเภอตาง ๆ มากขึ้น ผานกรอบประวัติศาสตรชาติ ที่เรียงลําดับ ประวัติศาสตรจังหวัดเลย ดวยสมัยสุโขทัย อยุธยา ธนบุรี รัตนโกสินทร เชน ประวัติ มหาดไทยสวนภูมิภาค จังหวัดเลย (๒๕๒๕) และ เลาเรื่องเมืองเลย (๒๕๒๖) ของคณะ ๑ งานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย เปนคาํนิยามสําหรับงานศึกษาชิ้นนี้เพื่ออธิบายถึงงานศึกษา ประวัติศาสตรที่เกี่ยวของกับพื้นที่จังหวัดเลยในปจจุบัน ครอบคลุมพื้นที่ อําเภอเมืองเลย อําเภอทาลี่ อําเภอดานซาย อําเภอวังสะพุง (๒๔๕๐) อําเภอเชียงคาน (๒๔๕๔) อําเภอภูกระดึง (๒๕๐๖) อําเภอปากชม (๒๕๑๔) อําเภอภูเรือ (๒๕๑๗) อําเภอนาแหว (๒๕๑๘) อําเภอนาดวง (๒๕๓๔) อําเภอภูหลวง (๒๕๓๕) อําเภอผาขาว (๒๕๓๖) อําเภอ เอราวัณ อําเภอหนองหิน (๒๕๕๐) และอาจรวมไปถึงพื้นที่เมืองแกนทาว ทางฝงขวาของแมน้ําเหืองดวย – ผูเขียน ๒ ยงยุทธ ชูแวน, ครึ่งศตวรรษแหงการคนหาและเสนทางสูอนาคต ประวัติศาสตรทองถิ่นไทย (กรุงเทพฯ: สํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.), ๒๕๕๑), ๙๗-๙๘.
๒ มนุษยศาสตรและสังคมศาสตร วิทยาลัยครูเลย ขณะเดียวกันยังเปนชวงบุกเบิกของ การศึกษาชุมชนทองถิ่นของเมืองเลยในระดับหมูบานดวย ตัวอยางเชน งานของ ปราณี บานชื่น เรื่อง ความหมายและประวัติความเปนมาของการตั้งชื่อตําบล หมูบาน และสถานที่สําคัญตาง ๆ ในเขต จังหวัดเลย (๒๕๒๗) เปนตน เมื่อเขาสูทศวรรษ ๒๕๓๐ (ชวงที่ ๓) งานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย เริ่มมีการนําระเบียบวิธีวิจัยมาใชในการศึกษามากยิ่งขึ้น พรอมกับขยายขอบเขต ความสนใจไปยังวรรณกรรม วัฒนธรรมและภูมิปญญาทองถิ่น โดยเฉพาะอยางยิ่ง วรรณกรรมทองถิ่นจังหวัดเลย (๒๕๓๓) ของ ดนุพล ไชยสินธุ ถือไดวาเปนงานศึกษาที่ มีการเรียบเรียงโดยใชระเบียบวิธีวิจัยอยางเห็นไดชัด ในชวงเวลาเดียวกันนี้ก็ยังมี การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ การเมือง สังคม วัฒนธรรมในหมูบานอีสาน: กรณีศกึษาหมูบานนาปาหนาด ของ ดารารัตน เมตตาริกานนทและสมศักดิ์ ศรีสันติสุข (๒๕๒๙) และ มรดกไทเลย: เอกสารโบราณคดี ประวัติศาสตรและวัฒนธรรมทองถิ่น (๒๕๓๔) เปนตน นอกจากนี้ในระหวางทศวรรษ ๒๕๒๐ ถึง ทศวรรษ ๒๕๓๐ ยังถือ เปนชวงเวลาของการประชุมสัมมนาประวัติศาสตร โบราณคดีและวัฒนธรรมทองถิ่น ของเมืองเลยอีกดวย ตั้งแตชวงทศวรรษ ๒๕๔๐ ถึงประมาณกลางทศวรรษ ๒๕๕๐ (ชวงที่ ๔) งานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลยในชวงนี้สวนใหญมุงใหความสนใจประเด็น วัฒนธรรมและภูมิปญญาทองถิ่น สอดคลองกับรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ ที่มีเนื้อหา สาระสําคัญบางมาตราเปนการใหสิทธิและอํานาจแกชุมชนทองถิ่นดั้งเดิม ในการฟนฟู จารีตประเพณี ภูมิปญญาทองถิ่น นอกจากนี้ยังมีสํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) ผลักดันและสนับสนุนงานศึกษาวิจัยประวัติศาสตรทองถิ่นอยางจริงจังอีกดวย๓ สงผลใหเกิดกระแสการตั้งพิพิธภัณฑทองถิ่นตามชุมชนตาง ๆ ขึ้น แตกระนั้น “ทองถิ่น” ก็ยังคงเปนสวนประกอบหนึ่งของชาติไมแตกตางจากงานศึกษากอนหนา เทาใดนัก สําหรับจังหวัดเลยในชวงทศวรรษ ๒๕๔๐ ถือเปนชวงเวลาของการศึกษา ประวัติศาสตรทองถิ่นอยางจริงจังเชนกัน เปนผลสืบเนื่องมาจากการยกยองชุมชน ๓ เรื่องเดียวกัน, ๑๙๐-๑๙๑.
๓ ทองถิ่นที่มีเอกลักษณทางวัฒนธรรมและภูมิปญญาเปนหมูบานวัฒนธรรมตนแบบ ดวยเหตุนี้ จึงทําใหงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลยถูกผลิตขึ้นเพื่อรองรับองคความรูตาง ๆ เปนจํานวนมาก โดยนักวิชาการและนักศึกษาของสถาบันราชภัฏเลย (ตอมาเปน มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย) ตลอดจนปราชญชาวบาน ไดแก งานวิทยานิพนธหลักสูตร ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาไทยคดีศึกษาเพื่อการพัฒนา และหนังสือประวัติความ เปนของชุมชน เชน ๓๐๐ ปแหงการตั้งถิ่นฐานบานนาออ อําเภอเมือง จังหวัดเลย (๒๒๓๖-๒๕๔๓) (๒๕๔๓) เจาเมืองเลยกอนป พ.ศ. ๒๓๙๖ (๒๕๔๕) เปนตน นอกจากนี้ ในชวงประมาณตนทศวรรษ ๒๕๕๐ สํานักงาน กศน. จังหวัดเลย ไดจัดทําหนังสือชุด ประวัติศาสตรหมูบานและชุมชนในจังหวัดเลย๔ ขึ้น โดยแบงเปนอําเภอตาง ๆ ซึ่งถือได วาเปนการนํางานศึกษาของปราณี บานชื่น กลับมาตอยอดอีกครั้ง ตั้งแตชวงกลางทศวรรษ ๒๕๕๐ เปนตนมา (ชวงที่ ๕) งานประวัติศาสตรนิพนธ จังหวัดเลย เริ่มหันมาใหความสนใจศึกษาประวัติศาสตรและความเปนมาของจังหวัดเลย ดวยกรอบอื่นมากขึ้น พรอมกับเสนอประเด็นใหม ๆ ซึ่งแตกตางจากที่ผานมา ตัวอยางเชน กลุมงานศึกษาของผูชวยศาสตราจารย ดร.ธีระวัฒน แสนคํา ที่มีลักษณะ เปนการศึกษาพัฒนาการทางประวัติศาสตรของพื้นที่จังหวัดเลยที่พนจากกรอบ ชวงเวลาประวัติศาสตรชาติ และเริ่มอธิบายพัฒนาการของทองถิ่น ตั้งแตการตั้งถิ่นฐาน ของผูคนในสมัยกอนประวัติศาสตรจนกลายเปนชุมชนโบราณในวัฒนธรรมลานชาง และสิ้นสุดลงภายหลังจากสงครามสยาม-เวียงจันทน (หรือ ศึกเจาอนุวงศ) ราว พ.ศ. ๒๓๖๙-๒๓๗๐ ถือไดวาเปนการเริ่มอธิบายจังหวัดเลยดวยชวงเวลาของทองถิ่นนั้นเอง หรือ งานศึกษาของผูชวยศาสตราจารยนพพล แกงจําปา ที่อธิบายประวัติศาสตร ทองถิ่นเมืองเลยในกรอบเวลารวมสมัยมากยิ่งขึ้น และใหความสนใจกับ “คนชายขอบ” หรือ “คนตัวเล็ก” ของทองถิ่นในมิติทางการเมือง สังคมและวัฒนธรรม สิ่งหนึ่งที่ งานศึกษาทั้งสองกลุมนี้มีรวมกัน นั่นคือ มีการนําหลักฐานใหม มาชวยอธิบายใหเห็น ภาพพัฒนาการทางประวัติศาสตรจังหวัดเลยมากขึ้น โดยเฉพาะเอกสารชั้นตน ไดแก ๔ กศน. อําเภอเมืองเลย, ประวัติศาสตรหมูบานและชุมชนในจังหวัดเลย อําเภอเมืองเลย (เลย: รุงแสงธุรกิจการพิมพ, ๒๕๕๓), ค.
๔ จดหมายเหตุ ราชกิจจานุเบกษา บันทึกการเดินทางของชาวตางชาติ และคําสัมภาษณ เราจึงอาจกลาวไดวาในชวงเวลานี้ เปนชวงงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย สมัยใหมที่ไดรับแนวคิดและวิธีวิทยาใหม ๆ เขามาใชในการศึกษา ตลอดระยะเวลาเกือบศตวรรษของงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย แมวา จะมีการศึกษาประเด็นเกี่ยวกับพัฒนาการทางประวัติศาสตร โบราณคดี และ วัฒนธรรมเปนจํานวนมาก และเริ่มมีการเปดประเด็นศึกษาใหมเกิดขึ้นในชวงกลาง ทศวรรษ ๒๕๕๐ แตกระนั้นงานศึกษาสวนใหญก็ยังคงรอคอยการเปดพื้นที่การศึกษา ในประเด็นใหมและพื้นที่อื่น ๆ ของจังหวัดเลยดวยเชนกัน อีกทั้งหลักฐานทาง ประวัติศาสตรอีกจํานวนหนึ่งก็ยังคงรอใหนักวิชาการที่สนใจเขาไปสืบคนและหยิบ ออกมานําเสนอเพื่อชวยเติมเต็มใหงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลยสมบูรณมาก ยิ่งขึ้นดวย ๑.๑. สถานภาพความรูชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรืองในประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย ชุมชนบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย เปนหนึ่งในชุมชน ยอยที่อยูภายใตการปกครองสวนทองถิ่นของเทศบาลเมืองเลย และยังเปนชุมชน ทองถิ่นที่มีพัฒนาการความเปนสังคมเมืองควบคูกับศูนยกลางของจังหวัดเลย ดวยความสําคัญเชนนี้ นับวาการศึกษาเกี่ยวกับพัฒนาการของชุมชนบานติ้ว ตลอดจน วัดศรีบุญเรืองซึ่งเปนวัดดั้งเดิมของชุมชนแหงนี้ ยอมชวยเติมเต็มประวัติศาสตรจังหวัดเลย ใหมีความสมบูรณยิ่งขึ้น อยางไรก็ตามในสวนของงานประวัติศาสตรนิพนธและงานวิจัย ที่เลือกศึกษา/กลาวถึงพื้นที่ชุมชนบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย โดยตรงนั้น กลับไมปรากฏใหเห็นมากนัก มีเพียงการกลาวถึงชุมชนบานติ้วในฐานะ สวนหนึ่งหรือประเด็นใดประเด็นหนึ่งเทานั้น ดวยเหตุนี้เราอาจกลาวไดวา การศึกษาที่ ผานมาสวนใหญมุงใหความสนใจกับความเปนเมือง/จังหวัดเลย และเทศบาลเมืองเลย จนทําใหการศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่นของชุมชนยอยตาง ๆ ที่อยูภายในถูกกลืนดวย ภาพใหญภาพเดียวเทานั้น ในสวนนี้ ผูเขียนจึงพยายามนําเสนอสถานภาพความรูที่เกี่ยวของ รวมถึง ตําแหนงแหงที่ของชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรืองในงานประวัติศาสตรนิพนธ
๕ จังหวัดเลยตลอดระยะเวลาที่ผานมา เพื่อทําใหเห็นถึงการศึกษาทองถิ่นชุมชนบานติ้ว ในแตละชวงเวลาและทําความเขาใจพื้นที่มากยิ่งขึ้น ภายใตขอจํากัดในเรื่องระยะเวลา ของการศึกษาในครั้งนี้ ตลอดจนภาระหนาที่ของผูเขียนเองที่ไมสามารถเดินทางลง พื้นที่ภาคสนามไดอยางเต็มที่ สถานภาพความรูของชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรืองที่ผานมา สามารถแบงได ๓ กลุม ไดแก กลุมงานศึกษาชื่อบานนามเมืองและภาพรวมของทองถิ่นชุมชนบานติ้ว กลุมงานศึกษาเกี่ยวกับวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว และกลุมงานศึกษาเฉพาะประเด็นใน พื้นที่ชุมชนบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย งานศึกษาเกี่ยวกับชื่อบานนามเมืองในเขตพื้นที่จังหวัดเลยปรากฏใหเห็นครั้ง แรกเมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๗ ในหนังสือเรื่อง ความหมายและประวัติความเปนมาของการตั้งชื่อ ตําบล หมูบาน และสถานที่สําคัญตาง ๆ ในเขต จังหวัดเลย๕ (๒๕๒๗) ของปราณี บานชื่น ถือเปนงานประวัติศาสตรนิพนธชิ้นแรกที่เริ่มใหความสนใจตอทองถิ่นจังหวัดเลยในระดับ หมูบาน โดยรวบรวมขอมูลประวัติความเปนมาและความหมายของชื่อหมูบานในเขต จังหวัดเลยเอาไว แตเปนเรื่องนาเสียดายที่หนังสือเลมนี้ไมไดกลาวถึงชุมชนบานติ้วไวเลย แมแตนอย ซึ่งเราอาจสันนิษฐานไดวาขอมูลของชุมชนบานติ้วคงตกหลนหรืออาจตก สํารวจไป ทองถิ่นชุมชนบานติ้ว ถูกกลาวถึงครั้งแรก ในหนังสือ ที่ระลึกคราวเสด็จ พระราชดําเนินเยี่ยมราษฎร จังหวัดเลย พุทธศักราช ๒๔๙๘๖ กลาววาตําบลบานติ้ว ๓ หมูบานถูกรวมกับตําบลกุดปอง ๘ หมูบาน เพื่อจัดเปนเทศบาลเมืองเลย๗ แมวาทองถิ่น ชุมชนบานติ้วถูกกลาวถึงเพียงเล็กนอย แตก็พอแสดงใหเห็นวา “บานติ้ว” เคยมีฐานะ ๕ ปราณี บานชื่น, ความหมายและประวัติความเปนมาของการตั้งชื่อตําบล หมูบาน และ สถานที่สําคัญตาง ๆ ในเขตจังหวัดเลย (กรุงเทพฯ: โอ. เอส พริ้นต้งิเฮาส, ๒๕๒๗). ๖ คณะกรรมการอํานวยการรับเสด็จฯ, ที่ระลึกคราวเสด็จพระราชดําเนินเยี่ยมราษฎร จังหวัดเลย พุทธศักราช ๒๔๙๘ (พระนคร: โรงพิมพพระจันทร, ๒๔๙๘). ๗ เรื่องเดียวกัน, ๕๔.
๖ เปนตําบลหนึ่งของจังหวัดเลยมากอน เชนเดียวกันกับหนังสือ จันทสาโรบูชา๘ (๒๕๓๓) ที่อธิบายวาทองถิ่นชุมชนบานติ้ว มีฐานะเปนตําบลบานติ้วและเปนสถานที่ตั้งของ ที่วาการเมืองเลย ชื่อบานนามเมืองและภาพรวมของทองถิ่นชุมชนบานติ้วไดรับการศึกษาอยาง จริงจัง เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๕ เปนตนมา วิทยานิพนธ เรื่อง การศึกษาความหมายชื่อหมูบาน และตําบลในอําเภอเมือง จังหวัดเลย๙ ของ โฉมสุภางค ทองปลิว ถือเปนงานศึกษา ชิ้นแรกที่ใหความสนใจกับทองถิ่นชุมชนบานติ้วโดยตรงมากยิ่งขึ้น โฉมสุภางคไดอธิบาย ที่มาและความหมายของชื่อชุมชนบานติ้ววามีที่มาจากชื่อตนไมชนิดหนึ่งที่ขึ้นอยูตาม ชุมชนในสมัยกอน๑๐ นอกจากนี้ยังมีหนังสือ วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร เอกลักษณและภูมิปญญา จังหวัดเลย๑๑ (๒๕๔๔) และงานของอาจารยกรองแกว ไชยปะ เรื่อง “มาตุคาม” บานแฮในความทรงจํา:ประวัติศาสตรเมืองเลยที่ไมเคยไดรับการ บันทึก๑๒ (๒๕๖๓) ที่กลาวถึงทองถิ่นชุมชนบานติ้วในฐานะสถานที่ตั้งของโรงเรียนโรงเรียน ชางไมเลย (ปจจุบัน คือ วิทยาลัยเทคนิคเลย) เทานั้น อยางไรก็ตาม “ประวัติศาสตรตําบลกุดปอง” สวนของหมูบานติ้ว ในหนังสือ ประวัติศาสตรหมูบานและชุมชนในจังหวัดเลย อําเภอเมืองเลย๑๓ (๒๕๕๓) ไดอธิบาย ถึงชื่อบานนามเมืองของทองถิ่นชุมชนบานติ้ววามาจากชื่อตําบลเดิมของกลุมคนที่ อพยพตามเจาเมืองหลมสักมา พรอมกับกลาวถึงประวัติความเปนมาและสถานที่สําคัญ ๘ จันทสาโรบูชา (กรุงเทพฯ: ป. สัมพันธพาณิชย, ๒๕๓๓. พระบาทสมเด็จพระปรมินทร มหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพิมพพระราชทานในงานพระราชทานเพลิงศพ พระอาจารย หลุย จนฺทสาโร ณ เมรุวัดพระศรีมหาธาตุวรวิหาร กรุงเทพมหานคร วันเสารที่ ๗ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๓๓). ๙ โฉมสุภางค ทองปลิว, “การศึกษาความหมายชื่อหมูบานและตําบลในอําเภอเมือง จังหวัดเลย,” ปริญญานิพนธหลักสูตรการศึกษามหาบัณฑิต วิชาเอกภาษาไทย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร, ๒๕๓๕), ๔๘. ๑๐ เรื่องเดียวกัน, ๔๘-๔๙. ๑๑ คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุฯ, วัฒนธรรม พัฒนาการทาง ประวัติศาสตร เอกลักษณ และภูมิปญญา จังหวัดเลย (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๔๔). ๑๒ กรองแกว ไชยปะ, “มาตุคาม”บานแฮในความทรงจํา: ประวัติศาสตรเมืองเลยที่ไมเคยไดรับ การบันทึก (ม.ป.ท., ๒๕๖๓). ๑๓ กศน. อําเภอเมืองเลย, ประวัติศาสตรหมูบานและชุมชนในจังหวัดเลย อําเภอเมืองเลย, ๒๗-๒๘.
๗ ของทองถิ่นชุมชนบานติ้วไดละเอียดกวางานชิ้นอื่นที่ผานมา กระนั้นก็ยังเปนเพียง การรวบรวมจากคําบอกเลาของคุณตาอดุลย ศรีแสงรัตนเทานั้น ไมไดมีการสอบกับ หลักฐานอื่น ๆ ประกอบ ดวยเหตุนี้จึงอธิบายไดวาในชวงกลางทศวรรษ ๒๕๓๐ จนถึง ตนทศวรรษ ๒๕๖๐ ภาพรวมของทองถิ่นชุมชนบานติ้วก็ยังคงกลาวถึงเพียงสถานที่ สําคัญเทานั้น มีเพียงแคประเด็นชื่อบานนามเมืองที่ไดรับการศึกษาอยางจริงจัง แตนั่น ก็ยังไมชวยทําเห็นถึงภาพรวมของทองถิ่นชุมชนบานติ้วไดเทาที่ควรจะเปน งานศึกษาของผูชวยศาสตราจารยนพพล แกงจําปา เรื่อง ประวัติศาสตรเมืองเลย: การกอรูปสังคมเมืองและศูนยกลางจังหวัด๑๔ ซึ่งไดรับการตีพิมพในชวงเดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๓ จึงอาจชวยใหเราเห็นภาพรวมและเขาใจความเปนมาของทองถิ่นชุมชน บานติ้วมากยิ่งขึ้น ดวยงานชิ้นนี้เปนงานประวัติศาสตรนิพนธที่ปรับปรุงมาจากงานวิจัย ทางประวัติศาสตรเมื่อ พ.ศ. ๒๕๕๖๑๕ ซึ่งเปนชวงเวลาของงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย ยุคใหม๑๖ ผศ.นพพล ไดแสดงใหเห็นถึงการเปลี่ยนแปลงและการขยายตัวของสังคม เมืองในเขตเทศบาลเมืองเลยในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ถึง พ.ศ. ๒๕๕๖ ทองถิ่น ชุมชนบานติ้วในฐานะสวนหนึ่งของเทศบาลเมืองเลยจึงไดรับการศึกษาและความสนใจ เกี่ยวกับประวัติความเปนมาโดยละเอียดมากกวางานชิ้นอื่น ๆ ที่ผานมา โดยอาศัย ๑๔ นพพล แกงจําปา, ประวัติศาสตรเมืองเลย : การกอรูปสังคมเมืองและศูนยกลางจังหวัด (มหาสารคาม: โครงการผลิตและเผยแพรตําราและผลงานวิชาการ วิทยาลัยการเมืองการปกครอง มหาวิทยาลัย มหาสารคาม, ๒๕๖๓). ๑๕ นพพล แกงจําปา, ชมพูนุท วราศิระ และธิติญา เหลาอัน, “โครงการประวัติศาสตรการขยายตวั ของชุมชนในเขตเทศบาลเมืองเลย ระหวางป พ.ศ. ๒๓๙๖-๒๕๕๖,” (รายงานฉบับสมบูรณ ประจําปงบประมาณ ๒๕๕๗ มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย สนับสนุนโดยสํานักบริหารโครงการสงเสริมการวิจัยในอุดมศึกษาและพัฒนา มหาวิทยาลัยแหงชาติสํานักงานคณะกรรมการการอุดมศกึษาแหงชาติ, ๒๕๕๘). ๑๖ ดังที่กลาวไปแลวในขางตนวาผูเขียนแบงชวงเวลาประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลยออกเปน ๕ ชวงดวยกัน โดยในชวงที่ ๕ นี้ ผูเขียนเสนอวา นับตั้งแตชวงปลายทศวรรษ ๒๕๕๐ เปนตนมา ถือไดวาเปนชวงที่ เกิดกลุมงานประวัติศาสตรทองถิ่นนิพนธในพื้นที่จังหวัดเลยกลุมใหม ซึ่งเปนกลุมที่เริ่มบุกเบิกประเด็นศึกษาและ มุมมองใหม โดยใชหลักฐานในการศกึษาที่หลากหลายมากยิ่งขึ้น ไดแกเอกสารโบราณ เอกสารในหอสมุดแหงชาติ เอกสารในหอจดหมายเหตุชาติ ราชกิจจานุเบกษา เอกสารและบันทึกการเดินทางของชาวตางชาติ หลักฐานทาง โบราณคดีและศิลปกรรม เปนตน อันเปนวิธีวิทยาในการศกึษาและผลิตงานประวัติศาสตรทองถิ่นจังหวัดเลย
๘ ขอมูลจากราชกิจจานุเบกษา แผนชุมชนยอยบานติ้ว โรงเรียนเทศบาล ๒ และคําบอก เลาของคนในชุมชน งานศึกษาเกี่ยวกับวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว เปนงานศึกษาอีกกลุมหนึ่งที่มี การศึกษา และรวบรวมขอมูลเอาไว ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร เลม ๑๑๑๗ (๒๕๓๕) เปนงานชิ้นแรกที่กลาวถึงวัดศรีบุญเรือง ซึ่งเปนวัดแหงเดียวในพื้นที่ชุมชนบานติ้ว โดยอธิบายวาวัดสรางขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๓๑๕ และไดรับพระราชทานวิสุงคามสีมาเมื่อวันที่ ๒๒ พฤศจิกายน ๒๕๓๑ นอกจากนี้ยังกลาวถึงลําดับเจาอาวาส สิ่งปลูกสราง สถานที่ และปูชนียวัตถุที่สําคัญของวัดอีกดวย๑๘ ตอมาเมื่อ พ.ศ. ๒๕๔๘ พระรัตนกวี เจาอาวาสวัดศรีบุญเรือง (ตอมาไดรับพระราชทานสมณศักดิ์ เปน พระราชวีราภรณ) ไดเรียบเรียงประวัติวัดศรีบุญเรืองขึ้น พรอมกับรายละเอียดของสิ่งปลูกสรางอาคาร สถานที่ตาง ๆ อีกทั้งยังไดเขียนอัตประวัติของพระเดชพระคุณทานเอาไวดวย ซึ่ง ปรากฏในหนังสือ ประวัติของพระรัตนกวี รจจ. เลย จร. และประวัติวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย๑๙ งานชิ้นสุดทายที่เกี่ยวของกับ วัดศรีบุญเรือง นั่นคือ หนังสือ วัดศรีบุญเรือง อําเภอเมือง๒๐ รวบรวมและเรียบเรียง โดยมีพระมหาธนวัฒน ปริยตฺติเมธี จัดพิมพเผยแพรเมื่อ พ.ศ. ๒๕๕๙ งานชิ้นนี้ถือเปน งานที่ตอยอดเนื้อหาของวัดศรีบุญเรืองจากหนังสือประวัติวัดฯ ขณะเดียวกันยังถือไดวา เปนงานที่มีการรวบรวมและเรียบเรียงขอมูลของวัดศรีบุญเรืองที่มีความสมบูรณมาก เชน ประวัติวัด สิ่งกอสราง ประวัติเจาอาวาส การปกครองภายในวัด และกิจกรรม สําคัญของวัด เปนตน กระนั้นงานทั้งสามชิ้นก็ยังไมเคยตรวจสอบและศึกษารายละเอียด ความเปนมาของประวัติวัดกับเอกสารและหลักฐานอื่น ๆ เพิ่มเติม ๑๗ กรมการศาสนา, ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร, เลม ๑๑ (กรุงเทพฯ: โรงพิมพการศาสนา, ๒๕๓๕). ๑๘ เรื่องเดียวกัน, ๑๔๓-๑๔๔. ๑๙ พระรัตนกวี, เรียบเรียงขอมูล, ประวัติของพระรัตนกวี รจจ. เลย จร. และประวัติวัดศรี บุญเรืองบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย (เลย: วัดศรีบุญเรือง, ๒๕๔๘). ๒๐ พระมหาธนวัฒน ปริยตฺติเมธี, รวบรวมและเรียบเรียง, วัดศรีบุญเรือง อําเภอเมืองเลย (เลย: วัดศรีบุญเรอืง, ๒๕๕๙).
๙ นอกเหนือจากกลุมงานศึกษาขางตนแลว กลุมงานศึกษาเฉพาะประเด็นใน พื้นที่ทองถิ่นชุมชนบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย เปนกลุมงานศึกษา สุดทายที่มีการศึกษาแตไมมากเทาที่ควร ไดแก วิทยานิพนธเรื่อง วิถีชีวิตพอคาแมคา ตลาดเย็นเทศบาลเมืองเลย อําเภอเมือง จังหวัดเลย๒๑ (๒๕๔๙) ของชาญวิชัย บุญพิทักษ วิทยานิพนธเรื่อง ปจจัยที่มีผลตอการมีสวนรวมของคณะกรรมการหมูบานในการ พัฒนาชนบท : ศึกษาเฉพาะกรณี ชุมชนยอยบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย๒๒ (๒๕๕๑) ของศรีสมร ศรีวิชา และวิทยานิพนธเรื่อง ปจจัยที่มีผลตอการ บริหารจัดการกองทุนหมูบาน : ศึกษาเฉพาะกรณี ชุมชนยอยบานติ้ว ๑ เทศบาลเมืองเลย จังหวัดเลย๒๓ (๒๕๕๑) ของณัฐศักดิ์ ดิษเจริญ ซึ่งงานทั้งสองชิ้นมุงศึกษาในประเด็น เกี่ยวกับการบริหารงานของกลุมและเครือขายภายในชุมชนบานติ้วเปนสําคัญ และไมไดใหขอมูลดานประวัติศาสตรของชุมชนบานติ้ว จากงานศึกษาที่ผานมา แสดงใหเห็นวาสถานภาพความรูและการศึกษาที่ เกี่ยวของกับทองถิ่นชุมชนบานติ้วและวัดศรบีุญเรือง บานติ้ว สวนใหญกลาวถึงในฐานะ สวนหนึ่งของเทศบาลเมืองเลย และยังคงไดรับการศึกษาอยูมาไมมากเทาที่ควร ขณะเดียวกันเมื่อเราจัดกลุมเปนงานประเภทประวัติศาสตรนิพนธดวยแลว ยิ่งทําให เห็นวามีจํานวนนอยอยูแมวางานศกึษาของผศ.นพพลเมื่อ พ.ศ. ๒๕๕๖ (หรือ พ.ศ. ๒๕๖๓ ดวยซ้ําไป) ไดชวยขยายภาพการเปลี่ยนแปลงของทองถิ่นชุมชนบานติ้วตั้งแตการกอตั้ง ชุมชนจนถึงการขยายตัวเปนสังคมเมืองอยางละเอียดมากยิ่งขึ้นแลว แตนั่นก็ยังคงอยู ภายใตพื้นที่ศึกษาของเทศบาลเมืองเลย ดวยขอจํากัดเหลานี้ จึงทําใหไมสามารถศึกษา รายละเอียดของทองถิ่นชุมชนบานติ้วในประเด็นตาง ๆ ไดอยางครอบคลุม อีกทั้งยัง ๒๑ ชาญวิชัย บุญมีพิทักษ, “วิถีชีวิตพอคาแมคาตลาดเย็นเทศบาลเมืองเลย อําเภอเมือง จังหวัดเลย,” (วิทยานิพนธศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาไทยศึกษาเพื่อการพัฒนา บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย, ๒๕๔๙). ๒๒ ศรีสมร ศรวีิชา, “ปจจัยที่มีผลตอการมีสวนรวมของคณะกรรมการหมูบานในการพัฒนาชนบท : ศึกษาเฉพาะกรณี ชุมชนยอยบานติ้ว ตําบลกุดปอง อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย,” (สารนิพนธศาสนศาสตรมหา บัณฑิต สาขารฐัศาสตรการปกครอง บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๕๑). ๒๓ณัฐศักดิ์ดิษเจริญ, “ปจจัยที่มีผลตอการบริหารจัดการกองทุนหมูบาน : ศึกษาเฉพาะกรณี ชุมชนยอยบานติ้ว ๑ เทศบาลเมืองเลย จังหวัดเลย,” (สารนิพนธศาสนศาสตรมหาบัณฑิต สาชาวิชารัฐศาสตรการ ปกครอง บัณฑิตวิทยาลยัมหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๕๑).
๑๐ ไมไดมีการเรียบเรียงประวัติความเปนมาของทองถิ่นชุมชนบานติ้วและวัดศรีบุญเรือง ตามลําดับพัฒนาการทางประวัติศาสตรเพื่องายตอการทําความเขาใจอีกดวย ดังนั้น หนังสือเลมนี้จึงไดพยายามนําเสนอ “ประวัติความเปนมาของชุมชน บานติ้ว และประวัติวัดศรีบุญเรือง บานติ้ว” (ซึ่งจะนําเสนอในบทที่ ๒ และ ๓) ใหเปน ลําดับพัฒนาการทางประวัติศาสตรมากยิ่งขึ้น พรอมกับนําเสนอเนื้อหาใหม บางประเด็นซึ่งอาจจะถกเถียงกับความรับรูหรืองานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย กอนหนาอีกดวย ทั้งนี้ผูเขียนไดใชวิธีการศึกษาผานการรวบรวมเอกสารชั้นตน เชน เอกสารในหอจดหมายเหตุแหงชาติ ราชกิจจานุเบกษา เอกสารสํานักงานเจาคณะ จังหวัดเลยวัดศรีบุญเรือง งานวิจัยที่เกี่ยวของ งานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลย และคําบอกเลา ภายใตขอจํากัดของผูเขียน ดังที่กลาวไปแลวในขางตน
๑๑ ประวัติความเปนมาของชุมชนบานติ้ว งานประวัติศาสตรนิพนธของจังหวัดเลยที่ผานมาลวนเริ่มตนอธิบาย ถึงประวัติศาสตรและความเปนมาของพื้นที่เมืองเลย ตั้งแตสมัยอยุธยาเปนอยางนอย (หรืออาจจะอางไกลถึงตั้งแตสมัยสุโขทัย หรือตั้งแตกอนประวัติศาสตร) สูการตั้ง เมืองเลยในสมัยรัชกาลที่ ๔ เรื่อยมาจนถึงการปฏิรูปการปกครองในสมัยรัชกาลที่ ๕ และการตั้งเทศบาลเมืองเลย เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๙ ซึ่งเนื้อหาและประเด็นเหลานี้ถือเปน พื้นฐานของการเลาประวัติศาสตรทองถิ่นของชุมชนตาง ๆ ในพื้นที่เมืองเลยดวย โดยเฉพาะในชวงหลังรัชกาลที่ ๕ เปนตนมา ดวยเหตุนี้ทําใหประวัติศาสตรทองถิ่นของ ชุมชนตาง ๆ และประวัติศาสตรเมืองเลยแบบองครวมจึงสัมพันธและสอดคลองกัน อีกทั้งยังทําใหประวัติศาสตรเมืองเลยบดบังประวัติศาสตรทองถิ่นของชุมชนตาง ๆ อยางหลีกเลี่ยงมิไดอีกดวย การศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่นของชุมชนในเขตพื้นที่เมืองเลยนั้น เราอาจ จําเปนตองเริ่มตนทําความเขาใจและอธิบายความเปนมาของชุมชน ในชวงหลัง เหตุการณสงครามสยาม-เวียงจันทน เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๙-๒๓๗๑๒๔ เนื่องจากชวงเวลา ดังกลาวมีการเคลื่อนยายไปมาของผูคนในพื้นบริเวณนี้อยูเสมอ เห็นไดจากเกิดการเผา ทําลายบานเรือน ยุงขาว และกวาดตอนผูคนในบริเวณลุมแมน้ําเลยไปยังฝงซายแมน้ําโขง๒๕ แมวาสงครามสิ้นสุดลงแลว แตยังคงมีการกวาดตอนและสงครัวลาวจากเมืองเลย ๒๔ เอกสารและงานประวัติศาสตรนิพนธสวนใหญ เรียกเหตุการณนี้วา ศึกเจาอนุวงศ แตหนังสือ เลมนี้ขอเรยีกวา เหตุการณสงครามสยาม-เวียงจันทนชวง พ.ศ. ๒๓๖๙-๒๓๗๑ ๒๕ ธีระวัฒน แสนคํา, วัดโพธิ์ชุม บานนาโคก : ประวัติศาสตรและศิลปกรรมในทองถิ่นจังหวัดเลย (เลย: เมืองเลยการพิมพ, ๒๕๖๑), ๑๕-๑๖.
๑๒ และเมืองอื่น ๆ ไปยังกรุงเทพฯ ในชวง พ.ศ. ๒๓๗๒-๒๓๗๓ อยู๒๖ การกวาดตอนผูคน ในเขตเมืองเลยไปมาในชวงเวลานี้เอง จึงสงผลตอการเกิดขึ้นของชุมชนในเขตเมืองเลย และลุมแมน้ําตาง ๆ เริ่มกอตัวขึ้นในชวงหลังทศวรรษ ๒๓๗๐ ไปแลว ดังนั้น การเริ่มตนอธิบายประวัติความเปนมาของชุมชนบานติ้ว ซึ่งเปนสวนหนึ่ง ของประวัติศาสตรเมืองเลย จึงตองกลับมาทําความเขาใจเกี่ยวกับพัฒนาการทาง ประวัติศาสตรเมืองเลยในชวงหลังเหตุการณสงครามสยาม-เวียงจันทน และการตั้ง เมืองเลยในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ เปนเบื้องตน ๒.๑ ประวัติการตั้งเมืองเลยและประวัติศาสตรเมืองเลย หลังสงคราม สยาม-เวียงจันทน งานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลยเกี่ยวกับประวัติการตั้งเมืองเลยกอนหนา ตามที่รับรูโดยทั่วไปสวนใหญอธิบายวา เมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๖ ตรงกับรัชสมัยของ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๔) ทรงโปรดเกลาฯ ใหพระยาทายน้ํา ทําการสํารวจเขตแขวงระหวางเมืองดานซายและเมืองหลมศักดิ์และเห็นวาที่บานแฮ ริมน้ําหมาน ไหลบรรจบแมน้ําเลย เปนที่เหมาะแกการสรางปอมคาย เพราะมีภูเขา ลอมรอบและมีพลเมืองหนาแนน จึงไดนําความกราบบังคมทูลและไดทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหจัดการปกครองตั้งเปนเมืองขึ้น ตามชื่อของลําน้ําเลย ชื่อวา “เมืองเลย”๒๗ ๒๖ บังอร ปยะพันธุ, ลาวในกรุงรัตนโกสินทร (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตําราสังคมศาสตรและ มนุษยศาสตร, ๒๕๔๑), ๖๑-๖๒. ๒๗ สรุปความจากขอมูลประวัติการตั้งเมืองเลย จากเอกสารหลายฉบับ ไดแก คณะกรรมการ อํานวยการรับเสด็จฯ, ที่ระลึกคราวเสด็จพระราชดําเนินเยี่ยมราษฎร จังหวัดเลย พุทธศักราช ๒๔๙๘, ๙; เติม สิงหัษฐิต, ฝงขวาแมน้ําโขง (พระนครฯ: คลังวิทยา, ๒๔๙๙), ๓๖๗-๓๖๘; สภาวัฒนธรรมแหงชาติ, สํานักวัฒนธรรม ทางวรรณกรรม, จังหวัดเลย (พระนครฯ: โรงพิมพอุดม, ๒๕๐๐), ๑๒; นิวัตน พ.ศรีสุวรนันท, ประวัติศาสตรไทย ลาว-อีสาน (ม.ป.ท., ๒๕๑๒), ๑๘๗; นพพล เฮงเจริญ, บรรณาธิการ, ประวัติมหาดไทยสวนภูมิภาค จังหวัดเลย (กรุงเทพฯ: วัฒนาพานิช, ๒๕๒๕), ๒๐; สํานักงานการประถมศึกษาจังหวัดเลย, เรารักเมืองเลย (กรุงเทพฯ: โรง พิมพคุรุสภา, ๒๕๒๙ หนังสืออานเพิ่มเติมสรางเสริมประสบการณชีวิต ชั้นประถมศึกษาปที่ ๓-๔), ๔; ประพนธ พลอยพุม, “ประวัติศาสตรบอกเลา เรื่อง เมืองเลย,” ใน โบราณคดี ประวัติศาสตรและวัฒนธรรมทองถิ่น จังหวัด เลย (เอกสารประกอบการประชุมสัมมนาวิชาการ ณ ศูนยวัฒนธรรมจังหวัดเลย วิทยาลัยครูเลย วันที่ ๒๒-๒๔
๑๓ ประวัติการตั้งเมืองเลยสํานวนนี้ไดกลายเปนสวนหนึ่งของประวัติศาสตรจังหวัดเลย กระแสหลักซึ่งถูกผลิตซ้ําและเผยแพรมาโดยตลอด อยางไรก็ตามประวัติศาสตรการตั้งเมืองเลยกระแสหลักนี้ ตอมาไดถูกผนวก รวมเขากับตํานานเมืองเซไล ซึ่งเปนตํานานผีบรรพบุรุษ-ผีเจานายในพื้นที่บานทรายขาว ตําบลทรายขาว อําเภอเมือง จังหวัดเลย โดยนายแพทยอุเทือง ทิพรส อดีตนายแพทย สาธารณสุขจังหวัดเลย๒๘ เพื่ออธิบายประวัติศาสตรของเมืองเลยชวงตนใหมีความ ละเอียดและมีพัฒนาการที่สมบูรณมากขึ้น การที่ประวัติศาสตรเมืองเลยซึ่งผนวกรวม กับตํานานเมืองเซไลไดรับความนิยมมากขึ้นนั้นเปนผลมาจากการเรียบเรียงหนังสือ ประวัติศาสตรอีสาน ของ เติม วิภาคยพจนกิจ (พ.ศ. ๒๕๑๓) ที่อธิบายวา “บานเซไล” ไดรับการยกขึ้นเปนเมืองเลย โดยอางตามหลักฐานที่บิดาไดบันทึกไว๒๙ และสันนิษฐาน วาอาจเปนบานทรายขาว หรือตําบลทรายขาว อําเภอวังสะพุงเดี๋ยวนี้ แตผูมาสรางบาน แปงเมืองในภายหลังคงไมไดตั้งเมืองเลยที่บานเซไลตามที่ทรงโปรดเกลาฯ อาจจะยก เอาบานอื่นที่เหมาะสมหรือผูที่ไดรับการแตงตั้งเปนเจาเมืองคนแรกเลือกเอาบานที่ตน ธันวาคม ๒๕๓๐), ๓๕; สาร สาระทัศนานันท, “เมืองเลยของเรา,” ใน มรดกไทเลย: เอกสารโบราณคดี ประวัติศาสตรและวัฒนธรรมทองถิ่น (เลย: องคการบริหารสวนจังหวัดเลยรวมกับศูนยวัฒนธรรมจังหวัดเลย วิทยาลัยครูเลย, ๒๕๓๔), ๒๔-๒๖; วิโรจน ปยพิทยานันท และคณะ, สมบัติเมืองเลย (เลย: รุงแสงธุรกิจการพิมพ, ๒๕๔๑), ๓; คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุฯ, วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร เอกลักษณ และภูมิปญญา จังหวัดเลย (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๔๔), ๖๙-๗๐; สมัย สุทธิธรรม, สารคดี ชุด ทองถิ่นทองของไทย: เลย (กรุงเทพฯ: โอเดียสโตร, ๒๕๔๒), ๑๑; สุริยา บรรพลา, เจาเมืองเลย กอนป พ.ศ. ๒๓๙๖ (เลย: รุงแสงธุรกิจการพิมพ, ๒๕๔๕), ๑-๑๖; พระมหาธนวัฒน ปริยตฺติเมธี, รวบรวมเรียบเรียง, วัดศรีบุญ เรือง อําเภอเมืองเลย, ๑ และ เทศบาลเมืองเลย, ประวัติ/สภาพทั่วไป, เขาถึงเมื่อ ๑๑ กรกฎาคม ๒๕๖๕, เขาถึง ไดจาก http://www.loeicity.go.th/PU002%2007%202564.php. เปนตน ๒๘ ปฐมพร เหตุเกษ, “ตํานานเมืองเซไล: ภาพสะทอนเหตุการณทางประวัติศาสตรในพื้นที่ตําบล ทรายขาว อําเภอวังสะพุง จังหวัดเลย,” ใน รวมบทความการประชุมทางวิชาการระดับชาติของนิสิต/นักศึกษา ระดับปริญญาตรี ๗ สถาบัน ประจําป ๒๕๖๔ (การประชุมทางวิชาการระดับชาติของนิสิต/นักศึกษาระดับปริญญา ตรี ๗ สถาบัน ประจําป ๒๕๖๔ เมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน ๒๕๖๔), ๕๕-๕๖. ๒๙ ตรงกับสมัยพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงคทรงดํารงตําแหนงขาหลวงใหญ ตางพระองคสําเรจ็ราชการมณฑลตะวันออกเฉียงเหนือ มีรบัสั่งใหหมอมอมรวงศว ิจิตร (ปลัดมณฑลฯ) กับบิดาของ ผูเขียน (พระวิภาคยพจนกิจ เล็ก สิงหัษฐิต) เปนผูเรียบเรียงพงศาวดารหัวเมืองอีสานขึ้น ดูรายละเอียดเพิ่มเติมจาก เติม วิภาคยพจนกิจ, ประวัติศาสตรอสีาน, พิมพคร้งัที่๕ (กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร), ๒๗๘.
๑๔ อยูขณะนั้นตั้งเปนเมืองขึ้น๓๐ อยางไรก็ตามในหนังสือ ฝงขวาแมน้ําโขง ที่เติมเปน ผูเขียนเชนเดียวกัน เมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๙ (ตอมานิธิ เอียวศรีวงศ เปนผูจัดเรียงเนื้อหาใหม เพื่อจัดพิมพเปนหนังสือประวัติศาสตรอีสาน)๓๑ ไมไดกลาวถึงคําวาบานเซไลเลย แต กลาวถึงบานเลไลวาเปนชื่อเดิมของเมืองเลย ไวในเชิงอรรถ ความวา ตามหลักฐานที่สืบคนไดทางอื่นวา เมืองเลยนี้เดิมตั้งอยูที่บานเลไล (คือบานนาฮุงนอยริมสนามบินเกา) อันเปนที่ตั้งผังเมืองใหมเดี๋ยวนี้ นานมา บานเลไลเลยเพี้ยนเปนเลยไป คราวที่เกิดจลาจล (ผูมีบุญบานหนองบักแกว) พ.ศ. ๒๔๖๗ อําเภอวังสะพุง นายสายทอง อินทไชยศรี ผีบุญคนหนึ่งใน จํานวน ๔ คน ก็ตั้งตนขึ้นเปน เจาหนอเลไลย อางวาเปนลูกเจาเมืองเลไลยมากอน การจลาจลคราวนั้นคลายคลึงกับผีบานผีบุญที่จังหวัดอุบลฯ ร.ศ. ๑๒๐๓๒ จากขอมูลขางตนจึงสามารถกลาวไดวา ตํานานเมืองเซไลไดรับความสําคัญใน การผนวกเขามาเปนสวนหนึ่งของประวัติศาสตรเมืองเลยอยางนอย ในชวง พ.ศ. ๒๕๑๓ เปนตนมา อีกทั้งยังสงผลใหพัฒนาการทางประวัติศาสตรเมืองเลยไดขยายเวลาออกไป ยาวนานขึ้น ไมเพียงแคเริ่มตนในชวง พ.ศ. ๒๓๙๖ ดังที่เคยเปนมา ขณะเดียวกันงานประวัติศาสตรนิพนธจังหวัดเลยที่อธิบายถึงประวัติการตั้ง เมืองเลยเริ่มไดรับการอธิบายดวยขอเสนอใหม ๆ ตัวอยางเชน หนังสือเรื่อง พัฒนาการ ทางประวัติศาสตร ชุมชนโบราณในลุมแมน้ําเลย (๒๕๖๒) ของ ผศ.ดร.ธีระวัฒน แสนคํา นักวิชาการประวัติศาสตรทองถิ่นจังหวัดเลยและอาจารยพิเศษของมหาวิทยาลัย มหามกุฏราชวิทยาลัย วิทยาเขตศรีลานชาง ไดเสนอวา เมืองเลยไมไดตั้งขึ้นใหม เมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๖ จากสํารวจของพระยาทายน้ําตามที่เขาใจกันมา แตเมืองเลย มีสถานะความเปน “เมือง” มาตั้งแตกอน พ.ศ. ๒๓๙๖ ดังปรากฏหลักฐานการสงสวย ๓๐ เติม วิภาคยพจนกิจ, ประวัติศาสตรอสีาน, ๒๗๘-๒๗๙. ๓๑ ดูเพิ่มเตมิไดที่เชิงอรรถ ๖๑ ใน อนุชิต สิงหสุวรรณ, “ประวัติศาสตรนิพนธอีสาน พ.ศ. ๒๔๗๕ ถึงสิ้นทศวรรษ ๒๕๒๐,” (วิทยานิพนธปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต สาขาประวัติศาสตรศึกษา ภาควิชา ประวัติศาสตร บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, ๒๕๕๓), ๑๓๖. ๓๒ เติม สิงหัษฐิต, ฝงขวาแมน้ําโขง, ๓๖๘-๓๖๙. (เนนโดยผูเขียน)
๑๕ ผลเรว ครั่ง และขี้ผึ้งของเมืองเลย ใหกับราชสํานักกรุงเทพฯ เปนประจําทุกป โดยผาน เมืองเพชรบูรณ ในชวง พ.ศ. ๒๓๘๓-๒๓๘๕ และมีพัฒนาการทางประวัติศาสตร สืบเนื่องจนมาเปนศูนยกลางของจังหวัดเลยในปจจุบัน๓๓ ความสืบเนื่องของเมืองเลยนี้ อาจเปนการยายศูนยกลางจากพื้นที่หนึ่งไปยังอีกพื้นที่หนึ่ง ซึ่ง พ.ศ. ๒๓๙๖ ที่เขาใจกัน วาเปนปที่ตั้งเมืองเลยนั้น ผศ.ดร.ธีระวัฒน สันนิษฐานวาอาจเปนปที่มีการยาย ศูนยกลางของเมืองเลยจากบริเวณอําเภอวังสะพุงในปจจุบัน มายังบริเวณบานแฮ อําเภอเมืองเลยในปจจุบัน เนื่องจากในเขตอําเภอวังสะพุง มีการใหความเคารพนับถือ ผีบรรพบุรุษ-ผีเจานายตนหนึ่ง ชื่อวา “เจาพอศรีสงคราม” ซึ่ง “ศรีสงคราม” เปน ราชทินนามของเจาเมืองเลยมาต้ังแตอดีตและตรงทาน้ําบริเวณหอเจาพอศรีสงครามมี ชื่อเรียกวา “ทาจวน” ดวยเหตุนี้ จึงมีความเปนไปไดวาบริเวณอําเภอวังสะพุง จึงนาจะ เคยเปนศูนยกลางเกาของเมืองเลยมากอน๓๔ นอกจากนี้ ผูชวยศาสตราจารยนพพล แกงจําปา อาจารยประจําภาควิชา ประวัติศาสตร คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยมหาสารคาม ยังได เสนอและอธิบายในทํานองเดียวกันวา เมืองเลยมีสถานะความเปนเมืองอยูกอนแลว จากหลักฐานชั้นตนหลายชิ้น เชน จารึกฐานพระพุทธรูปสําริดปางหามสมุทร (พระบาง เมืองเลย หรือ พระบางซายขาว) ที่วัดศรีสุทธาวาส อําเภอเมืองเลย จังหวัดเลย หรือ จดหมายเหตุ รัชกาลที่ ๓ ที่มีการกลาวถึงชื่อของเมืองเลย มาตั้งแตครึ่งหลัง พุทธศตวรรษที่ ๒๔ และขอมูลบันทึกของคนทองถิ่นที่ยืนยันการมีอยูของเมืองเลย กอน พ.ศ. ๒๓๙๖๓๕ ดวยเหตุนี้ ผศ.นพพล จึงเสนอวา พ.ศ. ๒๓๙๖ อาจเปนชวงฟนฟู บานเมืองขึ้นใหมภายหลังจากศึกเจาอนุวงศ (พ.ศ. ๒๓๖๙-๒๓๗๑)๓๖ ๓๓ ธีระวัฒนแสนคาํ, พัฒนาการทางประวัติศาสตร ชุมชนโบราณในลุมแมน้ําเลย (เลย: รุงแสง ธุรกิจการพิมพ, ๒๕๖๒), ๔๕. ๓๔ สัมภาษณ ธีระวัฒน แสนคํา, ผูชวยศาสตราจารย, อาจารยพิเศษของมหาวิทยาลัยมหามกุฏ ราชวิทยาลัย วิทยาเขตศรีลานชาง, นักวิชาการประวัติศาสตรทองถิ่นจังหวัดเลย, ๒๐ มิถุนายน ๒๕๖๕. ๓๕ นพพล แกงจําปา, ประวัติศาสตรเมืองเลย : การกอรูปสังคมเมืองและศูนยกลางจังหวัด, ๓๐-๓๖. ๓๖ เรื่องเดียวกัน, ๓๖-๓๗.
๑๖ ขอเสนอของ ผศ.ดร.ธีระวัฒน และ ผศ.นพพล แสดงใหเห็นวา เมืองเลย มีสถานะความเปนเมืองมาตั้งแตกอน พ.ศ. ๒๓๙๖ แลว และไมไดมีการตั้งเมืองเลยขึ้น ใหมแตอยางใด เนื่องจากปรากฏหลักฐานที่แสดงใหเห็นวาในชวงหลังสงคราม สยาม-เวียงจันทนไปแลว เมืองเลยยังคงมีสถานภาพความเปนเมืองสืบตอมา แตอยางไรก็ตามเราก็ไมสามารถปฏิเสธไดวาสงครามในครั้งนี้สงผลกระทบอยางยิ่งตอ พื้นที่บริเวณลุมแมน้ําเลยและพื้นที่เมืองขางเคียง และคงไมสามารถยืนยันไดวา “เมืองเลย” ในชวงหลังสงคราม เปนเมืองที่มีพัฒนาการสืบเนื่องกับชุมชนดั้งเดิมหรือไม ดวยเหตุนี้ เราจึงไมสามารถกลาวไดวาบานแฮกลายมาเปนศูนยกลางอํานาจปกครองของเมืองเลย ในชวงเวลาใดอยางชัดเจน และอาจกลาวไดเพียงชวงเวลากวาง ๆ คือ ชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ เทานั้น เหตุการณสงครามสยาม-เวียงจันทน เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖๙-๒๔๗๑ เปนอีกประเด็นหนึ่ง ที่เราตองทําความเขาใจเบื้องตน เพื่อใหสามารถเห็นภาพความเปลี่ยนแปลงของเมืองเลย และ การกอรางของชุมชนตาง ๆ ขึ้นใหมในชวงหลังสงครามสยาม-เวียงจันทน ดังที่กลาวไป แลวในขางตนวาสงครามในครั้งนี้ไดสงผลกระทบตอพื้นที่บริเวณลุมแมน้ําเลย จากการ เผาทําลายบานเรือน และกวาดตอนผูคนของกองทัพเวียงจันทน นําโดยเจาราชวงศ (เหงา)๓๗ และเมื่อสงครามยุติลงแลว ราชสํานักสยามยังไดกวาดตอนและสงครัวลาวจากเมืองเลย และเมืองอื่น ๆ ไปยังกรุงเทพฯ ในชวง พ.ศ. ๒๓๗๒-๒๓๗๓ อีกเชนกัน ดวยเหตุนี้จึงทําให ชุมชนที่เคยตั้งอยูในบริเวณลุมแมน้ําเลยกลายเปนชุมชนโบราณ ภายหลังสงคราม สยาม-เวียงจันทนยุติลง๓๘ ขณะเดียวกันราชสํานักสยามไดสั่งขุนนางแมทัพนายกองและกรมการเมือง ตาง ๆ ใหชวยเกลี้ยกลอมครัวเมืองตาง ๆ ที่หลบอยูตามปาใหกลับเขาตั้งถิ่นฐานใน เมืองตามเดิมดวย สําหรับบริเวณพื้นที่เมืองเลยนั้น นอกจากครัวเดิมที่กลับมา ตั้งถิ่นฐานแลว ยังมีครัวจากเมืองหลมสัก และครัวจากแขวงเมืองที่ขึ้นเมืองหลมสัก ๓๗ ดูรายละเอียดเพิ่มเติมใน ธีระวัฒน แสนคํา, พัฒนาการทางประวัติศาสตร ชุมชนโบราณใน ลุมแมน้ําเลย, ๔๓-๔๕. ๓๘ บังอร ปยะพันธุ, ลาวในกรุงรัตนโกสินทร, ๖๑-๖๒.
๑๗ เลือกตั้งถิ่นฐานในพื้นที่เมืองเลยดวย๓๙ โดยเลือกตั้งถิ่นฐานบานเรือนทั้งในพื้นที่ชุมชน เดิมและพื้นที่ใหม๔๐ นอกจากนี้ราชสํานักสยามยังไดจัดการปกครองใหมโดยโอนเมือง เลยและเมืองแกนทาว ซึ่งเคยขึ้นกับเมืองหลมสัก มาขึ้นกับเมืองเพชรบูรณ ดังความ ตอนหนึ่งในสารตรา สมัยรัชกาลที่ ๕ พ.ศ. ๒๔๒๘ ความวา ... เมืองเลย เมืองแกนทาว แตกอนมาก็เปนเมืองขึ้นเมืองลมศัก เมื่อครั้งแผนดีนพระบาทสมเดจพระนั่งเกลา ฯ เจาอยูหัว เจาอนุเวียงจัน เปนกบทตอกรุงเทพฯ จึงไดโปรดเกลา ฯ ใหพระบรมวงษาณุวงษ เจาพระยา บดีนเดชาคุมนายทัพ นายกอง ขึ้นมารงับปราบปรามพวกเจาอณุเวียงจัน เรียบรอยแลวจึงไดจัดการบานเมืองใหเมืองเลย เมืองแกนทาว มาขึ้นกับ เมืองเพชบูรร แตเมืองลมศักนั้นใหคงขึ้นกับกรุงเทพฯ อยูตามเดีมตอมาจน ทุกวันนี้ ... ๔๑ เห็นไดวาภายหลังสงครามสยาม-เวียงจันทน พื้นที่บริเวณลุมแมน้ําเลยและ บริเวณขางเคียง (เมืองเลย เมืองแกนทาว เมืองดานซาย เมืองเชียงคาน) ตางไดรับ ผลกระทบจากสงครามในครั้งนี้ ชุมชนโบราณตาง ๆ สิ้นสุดลงจากการเผาทําลายและ กวาดตอนผูคนไปมา ในชวง พ.ศ. ๒๓๖๙-๒๓๗๓ การเกลี้ยกลอมผูคนใหกลับมา ตั้งถิ่นฐานตามเดิม รวมถึงการกวาดตอนผูคนกลุมใหมเขามาตั้งถิ่นฐานในพื้นที่บริเวณ เมืองเลย สงผลใหบริเวณเมืองเลยคอย ๆ ฟนตัวและสืบเนื่องกลายเปนชุมชนตาง ๆ ของจังหวัดเลยในปจจุบัน นอกจากเหตุการณสงครามสยาม-เวียงจันทนแลว ยังมีสงครามปราบฮอ หรือ ศึกฮอ ซึ่งเกิดขึ้นในชวงประมาณ พ.ศ. ๒๔๑๘-๒๔๓๑ เปนอีกปจจัยหนึ่งที่มีผลตอ ๓๙ ดูรายละเอียดเพิ่มเติมใน ธีระวัฒน แสนคํา, เมืองเพชรบูรณและเมืองหลมสักกับศึกเจา อนวุงศ (เพชรบูรณ : ไทยมีเดียเพชรบูรณ, ๒๕๕๖), ตอนที่ ๑๑-๑๔. ๔๐ ธีระวัฒนแสนคาํ, พัฒนาการทางประวัติศาสตรชุมชนโบราณในลุมแมนํา้เลย, ๔๕. ๔๑ “เรื่อง เมืองลมศักใหตัวทาวเพี้ยผูใหญมาไตถามเรื่องพงษาวะดารรายเมืองเลย เมืองแกนทาว วิวาทกับเมืองเพชบูรรไมสมักขึ้นเมืองเพชบูรร จ.ศ. ๑๒๔๗,” เอกสารเย็บเลม กรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่ ๕ ชุด สารตรา, รล.-สารตรา เลม ๑/๗๐, หอจดหมายเหตุแหงชาติ. (คงรูปอักขระเดิมตามตนฉบับ – ผูเขียน)
๑๘ การเกิดขึ้นของชุมชนตาง ๆ ในพื้นที่บริเวณลุมแมน้ําเลยเชนกัน ดวยสงครามในครั้งนี้ ราชสํานักสยามไดเกณฑผูคนในพื้นที่บริเวณเมืองดานซาย เมืองขึ้นเมืองพิษณุโลก เขากองพระราชวรินทรเพื่อไปปราบฮอ๔๒ นอกจากเมืองดานซายแลว คงมีเมืองอื่น ๆ ในพื้นที่บริเวณลุมแมน้ําเลย-น้ําเหืองที่ตองเกณฑไปรบเชนเดียวกัน ดังปรากฏใน ประวัติของชุมชนบานนาออ อําเภอเมือง จังหวัดเลย ที่เลาสืบตอกันวาชายฉกรรจใน หมูบานตองไปชวยศึกฮอ เมือเสร็จศึกแลวจึงไดกลับมารวมกอรางสรางชุมชน๔๓ และ หนังสือ พระแกวอาสา ของสงเคราะห กาญจนโกมล หรือนามปากกา ดอกบัวทอง (๒๕๓๓) ยังไดกลาวถึงกองทัพจากเมืองสําคัญในพื้นที่บริเวณลุมแมน้ําเลย-น้ําเหือง ถูกเกณฑใหรวมสงครามปราบฮอ ความวา ... (๒) เมืองหลมสัก กําลังสงมา ๔๐๐ คน นําโดย พระสุภาวดี (๓) เมืองเลย มีกําลังสงมา ๑๕๐ คน นําโดยพระศรีสงคราม (๔) เมืองแกนทาว มีกําลังสงมา ๑๕๐ คน นําโดยอุปฮาดหมอ (๕) เมืองดานซาย มีกําลัง ๑๕๐ คน นําโดยพระแกวอาสา ...๔๔ ขณะเดียวกันพื้นที่บางสวนของบริเวณลุมแมน้ําเลย-น้ําเหืองยังถูกฮอรุกราน และเผาทําลายอีกดวย นอกจากการเกณฑผูคนจากเมืองตาง ๆ ในบริเวณลุมแมน้ําเลยน้ําเหืองแลว ราชสํานักสยามยังไดทําการกวาดตอนเทครัวเมืองพวน ชาวลาว และผูไท๔๕ มายังฝงขวาแมน้ําโขง โดยเฉพาะกรณีเมืองปากเหือง-เชียงคาน จากการศึกษาของ ผศ.ดร. ธีระวัฒน พบวา ผลกระทบของสงครามปราบฮอในครั้งนี้ ทําใหชาวพวนบางกลุมอพยพ ๔๒ “ปราบฮอ (ประกาสัปตศก ๑๒๔๗), พ.ศ. ๒๔๒๘-๒๔๓๑,” เอกสารกระทรวงตางประเทศ, กต.๙๘.๒/๓, หอจดหมายเหตุแหงชาติ. ๔๓ ปฐมพร จําปาออน, “การศึกษาบทบาทของพระครูวิจารณสังฆกิจ (ภา) ตอการพัฒนาชุมชน บานนาออ อําเภอเมือง จังหวัดเลย (พ.ศ. ๒๔๕๗-๒๕๖๔),” (รายงานคนควาเฉพาะบุคคลหลักสูตรศิลปศาสตร บัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรทองถิ่น คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, ๒๕๖๔), ๕๑-๕๒, ๘๑. ๔๔ ดอกบัวทอง [นามแฝง], พระแกวอาสา (เลย: รุงแสงธุรกิจการพิมพ, ๒๕๓๓), ๑๓. ๔๕ ธีระวัฒน แสนคํา, “เมืองเชียงคาน: การศึกษาพัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณ ริมฝงแมน้ําโขง,” (รายงานการวิจัยคณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย, ๒๕๖๓), ๑๔๔.
๑๙ เขามาตั้งถิ่นฐานในเมืองเชียงคานเปนจํานวนมาก๔๖ การเขามาตั้งถิ่นฐานของชาวเมือง พวนกลุมนี้ยังไดนําเอารูปแบบทางงานศิลปกรรมสกุลชางเชียงขวางหรือชางพวนมา ดวย ดังปรากฏในงานศลิปกรรมของสิมวัดมหาธาตุโดยเฉพาะการซอนชั้นหลังคาขนาด เล็กตรงกลางหลังคาผืนใหญ เรียกวา “เทิบซอน” ตามอยางสิมเชียงขวาง๔๗ หรือกรณี ของชาวไทพวนชุมชนบานกลาง ตําบลปากตม อําเภอเชียงคาน จังหวัดเลย ที่อพยพ หนีศึกฮอมาจากบริเวณฝงซายแมน้ําโขง๔๘ มาตั้งถิ่นฐานอยูในชุมชนปจจุบัน เห็นไดวาสงครามปราบฮอไดสงผลกระทบตอพื้นที่บริเวณลุมแมน้ําเลย-น้ําเหือง เชนเดียวกัน ดวยชุมชนตาง ๆ ที่กําลังกอตัวขึ้นตองถูกเกณฑไปชวยราชการสงคราม อีกทั้งในชวงปลายสงครามเปนตนมา ยังมีคนกลุมใหมเขามาตั้งถิ่นฐานในพื้นที่บริเวณ ลุมแมน้ําเลย-น้ําเหืองเพิ่มเติมอีกดวย โดยเฉพาะกลุมคนไทพวนที่ไดเขามาตั้งถิ่นฐาน พรอมทั้งนําเอารูปแบบศิลปกรรมเขามาเผยแพรและสรางสรรคในพื้นที่บริเวณลุม แมน้ําแหงนี้ กลาวไดวา ในชวงเหตุการณสงครามสยาม-เวียงจันทน เมืองเลยไดรับผลกระทบ และทําใหชุมชนโบราณหลายแหงยุติลง จนกระทั่งภายหลังสงครามในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ เมืองเลยจึงฟนตัวและคอย ๆ กอรางชุมชนตาง ๆ ขึ้นใหม ชุมชนเหลานี้ บางแหงอาจตั้งอยูในพื้นที่เดิมของชุมชนโบราณหรือบางแหงตั้งขึ้นในพื้นที่ใหม กระนั้น เมื่อเกิดสงครามปราบฮอในชวงครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ ๒๕ ยังไดมีกลุมคนไทพวน ไดถูกกวาดตอนและเทครัวเขามาตั้งถิ่นฐานรวมกับชุมชนที่กําลังกอตัวขึ้นอีกดวย ขณะเดียวกัน “เมืองเลย” ก็ไดมีการยายศูนยกลางอํานาจมาตั้งอยูบริเวณชุมชนบานแฮ ริมแมน้ําหมาน สงผลใหชุมชนบานแฮและพื้นที่โดยรอบมีพัฒนาการสืบเนื่องจน กลายเปนศูนยกลางของจังหวัดเลยสืบมาจนถึงปจจุบัน ดวยเหตุที่กลาวมาในขางตน ๔๖ เรื่องเดียวกัน, ๑๕๐. ๔๗ ดูเพิมเติ่มใน ธีระวัฒน แสนคํา, “เมืองเชียงคาน: การศึกษาพัฒนาการทางประวัติศาสตรของ ชุมชนโบราณรมิฝงแมน้ําโขง,”๑๕๑-๑๕๔ ๔๘ บางเอกสารกลาววาถิ่นเดิมอยูที่เมืองเตาไห หลวงพระบาง บางเอกสารกลาววามาจากบาน นาไฮ ทางทิศใตของเมืองหลวงพระบาง ดูรายละเอียเพิ่มเติมใน ไตรภพ เจริญเกียรติ และคณะ, ไทพวนบานกลาง (เอกสารอัดสําเนา, ๒๕๖๕), ๒-๓.
๒๐ ของสวนนี้ ผูเขียนจึงชวนใหผูอานและผูศึกษากลับมาพิจารณาวาชวงเวลากอตั้งชุมชน ตาง ๆ ในบริเวณพื้นที่ลุมแมน้ําเลย – จังหวัดเลย จุดเริ่มตนของความเปนชุมชน (ปจจุบัน) ในบริเวณนี้ควรมีพัฒนาเริ่มตนอยางนอยระหวางชวงปลายพุทธศวรรษที่ ๒๔ ตอชวงตนพุทธศตวรรษที่ ๒๕ เปนอยางนอย และคอย ๆ มีพัฒนาการสืบเนื่องมาจนถึง ปจจุบัน ๒.๒ ประวัติศาสตรทองถิ่นชุมชนบานติ้ว ชุมชนบานติ้วตั้งอยูทางดานทิศใตของชุมชนบานแฮ๔๙ (หรือบริเวณทิศใตในเขต เทศบาลเมืองเลยในปจจุบัน) เดิมเปนทองที่ตําบลหนึ่งของเมืองเลย ตอมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๙ ถูกโอนใหเปนสวนหนึ่งของเทศบาลเมืองเลยรวมกับชุมชนบานแฮและชุมชนอื่น ๆ โดยรอบ การเกิดเทศบาลเมืองเลย ในชวง พ.ศ. ๒๔๗๙ สงผลใหประวัติศาสตรทองถิ่น ชุมชนบานติ้วและชุมชนอื่น ๆ ไมคอยถูกกลาวถึงในประวัติของเทศบาลเมืองเลยมากนัก เพราะเนื้อหาสวนใหญกลาวถึงชุมชนบานแฮ ซึ่งเปนศูนยกลางการปกครองมาตั้งแตอดีต และสัมพันธกับประวัติศาสตรจังหวัดเลยกระแสหลักมากกวา ในสวนของบทนี้ผูเขียนจึงพยายามเรียบเรียงและนําเสนอประวัติศาสตร ทองถิ่นชุมชนบานติ้ว ใหเห็นถึงพัฒนาการและความเปลี่ยนแปลงของพื้นที่ชุมชนบานติ้ว ตามลําดับของชวงเวลามากยิ่งขึ้น โดยแบงออกเปน ๖ ชวงเวลา ดังนี้ ๑) กอรางชุมชนบานติ้ว (ชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ – พ.ศ. ๒๔๕๐) ชุมชนบานติ้วไมปรากฏหลักฐานชัดเจนวากอรางขึ้นเปนชุมชนตั้งแตชวงใด จากขอมูลประวัติชุมชนใน แผนชุมชนยอยบานติ้ว ร.ร. ท.๒ กลาววา เดิมทีบานติ้ว มีการตั้งถิ่นฐานจากการบุกเบิกพื้นที่ทําการเกษตรของผูคนจากชุมชนบานแฮ เนื่องจาก สภาพพื้นที่มีความอุดมสมบูรณมีแมน้ําเลยไหลผาน อีกทั้งยังมีคลอง “บุงแสนฮาด” ไหลผานชุมชนจากดานทิศตะวันตกและไหลลงสูแมน้ําเลยทางดานทิศตะวันออก๕๐ ๔๙ ศูนยกลางการปกครองของเมืองเลยในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ ถึงตนทศวรรษ ๒๔๕๐ ๕๐ นพพล แกงจําปา, ประวัติศาสตรเมืองเลย : การกอรูปสังคมเมืองและศนูยกลางจังหวัด, ๗๓.
๒๑ แตอยางไรก็ตาม ประวัติชุมชนบานติ้ว ในหนังสือ ประวัติศาสตรหมูบานและ ชุมชนในจังหวัดเลย อําเภอเมืองเลย๕๑ กลับใหขอมูลที่แตกตางไปโดยอางถึงคําบอกเลา ของคุณตาอดุลย ศรีแสงรัตน กลาววา บริเวณชุมชนบานติ้วในชวงแรกมีผูมาอยูอาศัย จํานวน ๓ หลังคาเรือน โดยอพยพมาจากอําเภอหลมสัก จังหวัดเพชรบูรณ อีกทั้งยังมี ผูคนจากที่อื่น โดยเฉพาะบานแฮ พากันอพยพเขามาตั้งถิ่นฐานอีกดวย ในเวลาตอมา มีผูคนจากอําเภอหลมสัก และอําเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ อพยพเขามาเพิ่มเติม ผูคนกลุมนี้เปนขาราชการและบริวารที่ตามเจาเมืองมา และบางสวนจากจังหวัด อุดรธานี๕๒ (ซึ่งจะอธิบายในชวงเวลาถัดไป) ดวยเห็นวาพื้นที่บริเวณนี้เปนที่ราบมีแหลงน้ํา อุดมสมบูรณ คือ มีแมน้ําเลย และมีคลองบุงแสนฮาด ซึ่งไหลมาจากลําน้ําหมานผาน ชุมชนบานติ้ว แลวไหลลงกุดปองบริเวณนาขางโรงไฟฟาทางหนึ่ง อีกทางหนึ่งไหลผาน ชุมชนบานติ้วไปลงแมน้ําเลย นอกจากนี้ทางทิศใตยังมีลําน้ํานาซึ่งไหลมาจากดานทิศใต ผานบริเวณชุมชนบานติ้วโนนบักเขือขื่นและศาลเจาบานแลวไหลลงแมน้ําเลย เปน เสมือนเสนแบงเขตระหวางชุมชนบานติ้วกับชุมชนบานติดตอ (แบงระหวางเทศบาล เมืองเลยและองคการบริหารสวนตําบลนาอาน) ขอมูลประวัติชุมชนบานติ้วจากงานทั้งสองชิ้น แมวาจะมีรายละเอียดที่ แตกตาง แตแสดงใหเห็นวาดวยสภาพพื้นที่ของชุมชนบานติ้วที่มีความอุดมสมบูรณ จึงเหมาะสมตอการตั้งถิ่นฐานและทําเกษตรกรรม ขณะเดียวกันเมื่อพิจารณาพัฒนาการ ทางประวัติศาสตรเมืองเลยในชวงพุทธศตวรรษที่ ๒๔ เห็นไดวา ชุมชนโบราณในบริเวณ ลุมแมน้ําเลยตางไดรับผลกระทบจากเหตุการณสงครามสยาม-เวียงจันทน และคง คอย ๆ ฟนตัวและเกิดชุมชนใหมขึ้นในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ โดยเฉพาะ อยางยิ่งการเกิดขึ้นของชุมชนบานแฮ ในฐานะศูนยกลางทางการเมืองแหงใหมของ เมืองเลย ดวยเหตุนี้การเกิดขึ้นของชุมชนบานแฮ อันเปนศูนยกลางของเมืองเลย ยอมสงผลตอพื้นที่โดยรอบ อยางบริเวณชุมชนบานติ้วในปจจุบัน ซึ่งเปนพื้นที่อุดมสมบูรณ มีคลองบุงแสนฮาด กลายเปนพื้นที่ทางการเกษตรของชาวบานแฮ ๕๑ กศน. อําเภอเมืองเลย, ประวัติศาสตรหมูบานและชุมชนในจังหวัดเลย อําเภอเมืองเลย, ๒๗-๒๘. ๕๒ เรื่องเดียวกัน, ๒๗.
๒๒ ชุมชนบานติ้วเริ่มคอย ๆ พัฒนาขึ้นจากการที่ชาวบานแฮเริ่มอพยพเขามาและ ตั้งบานเรือนอยูอาศัยอยางจริงจังในบริเวณริมแมน้ําเลยมากยิ่งขึ้น โดยเริ่มตั้งแตบริเวณ หนองเขียว (หนองน้ําขางที่ทําการไปรษณีย) ถึงโรงฆาสัตว ประมาณ ๕ ครอบครัว โดยเขามาเพื่อประกอบอาชีพทําไรยาสูบ และไรขาว พรอมกับเรียกชื่อชุมชนแหงนี้วา “หมูบานนอยน้ําเลย” โดยมีนายจันทา สุนทราภิรัตน เปนผูใหญบานคนแรก และมี นายกอน ทองอรุณ เปนกํานันคนแรก พรอมกับกอตั้งวัดศรีบุญเรืองขึ้น๕๓ นอกจาก ชาวบานแฮแลว มีความเปนไปไดวายังมีกลุมคนอื่น ๆ ที่ถูกกวาดตอนจากสงคราม ปราบฮอไดอพยพเขามาตั้งถิ่นฐานในพื้นที่ชุมชนบานติ้วอีกดวย ขณะเดียวกันชาวบานติ้ว คงมีการสรางศาลเจาบานขึ้นบริเวณ โนนบักเขือขื่นทางดานทิศใตซ่ึงมี ลําน้ํานาไหลผานไปบรรจบกับคลอง บุงแสนฮาด โดยมีผีเจานายสําคัญ ๓ องค ไดแก เจาพอปากน้ํา ปูฝน ทาวขอลอ ซึ่งชาวบานใหความ เคารพนับถือและประกอบพิธีกรรม ทุกปสืบเนื่องมาจนถึงปจจุบัน กลาวไดวา ในชวงหลังสงครามสยาม-เวียงจันทน สืบเนื่องมาจนถึงประมาณ ตนพุทธศตวรรษที่ ๒๕ ชุมชนบานติ้วเริ่มคอย ๆ กอรางเปนชุมชนแหงใหมของเมืองเลย ซึ่งขยายตัวออกมาจากชุมชนบานแฮ ศูนยกลางการปกครองของเมืองเลย โดยเรียกชื่อ ชุมชนวา “บานนอยน้ําเลย” กอนที่จะพัฒนากลายเปนชุมชนขนาดใหญในฐานะตําบล อีกแหงหนึ่งของเมืองเลยในชวงปลายทศวรรษ ๒๔๔๐ ดังปรากฏชื่อกํานันคนแรก คือ นายกอน ทองอรุณ ๕๓ นพพล แกงจําปา, ประวัติศาสตรเมืองเลย : การกอรูปสังคมเมืองและศูนยกลางจังหวัด, ๑๒๐. อางจาก แผนชุมชนยอยบานติ้ว ร.ร. ท.๒ (เอกสารอักสําเนา). บริเวณศาลเจาบาน ชุมชนบานติ้ว ซึ่งประกอบดวย ๒ หอ ที่มาภาพ: ปฐมพร จาํ ปาออน, ๔ มกราคม ๒๕๖๖
๒๓ ๑. สํานักงานเทศบาลเมืองเลย ๒. ที่วาการอําเภอเมืองเลยหลังเกา ๓. ที่ทําการไปรษณีย ๔. จวนผูวาราชการ ๕. สุขศาลา ๖. ตลาดแลงบานติ้ว ๗. โรงฆาสัตว ๘. โรงเรียนเทศบาล ๒ ศรีบุญเรือง ๙. วิทยาลัยเทคนิคเลย แผนที่แสดงภูมิศาสตรและสถานที่ตาง ๆ ภายในชุมชนบานตวิ้ ที่มาภาพ: ปฐมพร จาํ ปาออน, ๒๕๖๖ ปรับปรุงจาก https://earth.google.com/
๒๔ ๒) ชุมชนบานติ้วกับเมืองเลยภายใตระบบราชการ สมัยใหม (พ.ศ. ๒๔๕๐ – ๒๔๗๙) ในสมัยของพระรณกิจปรีชา (รื่น สุคนธหงส) ขาหลวงประจําเมืองเลย ชวงประมาณ ร.ศ. ๑๒๗-๑๒๙ (พ.ศ. ๒๔๕๑-๒๔๕๓) ไดมีการยายที่วาการเมืองจาก บริเวณบานแฮมาตั้งอยูบริเวณกุดปอง๕๔ สถานที่ตั้งของ ที่วาการเมืองในบริเวณกุดปองนั้น ถือไดวาอยูในบริเวณ พื้นที่ของชุมชนติ้ว ดังปรากฏในหนังสือ จันทสาโรบูชา (๒๕๓๓) ความวา “ตําบลที่เรียกวา “บานติ้ว” คือบริเวณ แถบที่ตั้งศาลากลางในปจจุบัน”๕๕ และสงผลใหเกิดการ ขยายตัวของหนวยงานราชการและบานเรือนตามแนวทิศ ตะวันออกและทิศใตของเมืองเลยอยางหนาแนน๕๖ ตลอดจนคงนําไปสูการสรางถนนสายหลักเลียบลําน้ําเลย อีกดวย นั่นคือ ถนนเจริญรัฐในปจจุบัน ในเวลาตอมาชุมชนบานนอยน้ําเลย ไดเปลี่ยนชื่อเปน “บานติ้ว” สอดคลอง กับสภาพพื้นที่ที่มีตนติ้วขนาดใหญอยูเปนจํานวนมาก ซึ่งคุณตาสวัสดิ์ เสริฐศรี เลาเอาไว วา “ชื่อของชุมชน “บานติ้ว” มาจากสภาพพื้นที่ในอดีตของบริเวณนี้เปนปา มีตนติ้ว ขึ้นเปนจํานวนมาก”๕๗ นอกจากนี้คุณตาดวง วงศลายังใหขอมูลเพิ่มเติม ความวา “...แตกี้มันเปนปาติ้ว ... แลวบัดทีนี้กามีผูมาเฮ็ดเฮียนอยูหมองบานนี้ละ แตกอนกะ ๕๔ บุญมา เสริฐศรี, “ปาฐกถาเรื่องสภาพของจังหวัดเลย,” ใน ปาฐกถาของผูแทนราษฎร เรื่อง สภาพของจังหวัดตาง ๆ (กรุงเทพฯ: สมาคมมิตรภาพญี่ปุน-ไทย, ๒๕๓๙), ๑๓๕. ๕๕ จันทสาโรบูชา, ๔. ๕๖ นพพล แกงจําปา, ประวัติศาสตรเมืองเลย : การกอรูปสังคมเมืองและศนูยกลางจังหวัด, ๘๒. ๕๗ สัมภาษณ สวัสดิ์ เสริฐศรี, อายุ ๖๕ ป, พอบานชาวบานติ้ว บานเลขที่ ๒๑๗ ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย, อางถึงใน โฉมสุภางค ทองปลิว, “การศึกษาความหมายชื่อหมูบานและตําบลในอําเภอ เมือง จังหวัดเลย,” ปรญิญานิพนธหลักสูตรการศึกษามหาบัณฑิต วิชาเอกภาษาไทย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร, ๒๕๓๕), ๔๘. อํามาตยโทพระรณกิจ (รื่น สุคนธหงส) ขาหลวงประจําเมืองเลย ร.ศ. ๑๒๗-๑๒๙ ที่มาภาพ: (ภาพหนาอัฐิณ วัดบางบําหรุกรุงเทพมหานคร) ปฐมพร จําปาออน, ๒๘ กรกฎาคม ๒๕๖๕
๒๕ บานบใหญ เดี๋ยวนี้โพดเปนบานใหญมีแตคนมาอยู เอาหมองนาหมองสวนมาปลูกเฮียน อยู โรงเรียนมี หยังกะมี ตลาดแลงกะมี ตลาดแลงเพิ่นกาเอิ้นตลาดบานติ้ว...”๕๘ อยางไรก็ตามหนังสือ ประวัติศาสตรหมูบานและชุมชนในจังหวัดเลย อําเภอ เมืองเลย อธิบายที่มาของชื่อชุมชนวามาจากกลุมชาวบานติ้ว เมืองหลมสัก ซึ่งเปน ขาราชการและผูติดตามพระรณกิจปรีชา (รื่น สุคนธหงส) อดีตผูวาราชการเมืองหลมสัก ที่ไดยายมาดํารงตําแหนงขาหลวงประจําจังหวัดเลย ดวยเหตุนี้จึงไดตั้งชื่อชุมชนที่ยาย มาอาศัยอยูตามชื่อเดิมของตน๕๙ การยายเขามาตั้งถิ่นฐานของผูคนจากตางถิ่น เชน เมืองหลมสัก หรือ เมืองอุดรธานี (ซึ่งเปนศูนยกลางปกครองของมณฑลอุดร) มาอาศัย อยูรวมกับชาวบานแฮและชาวชุมชนบานนอยน้ําเลย สงผลใหชุมชนแหงนี้ขยายตัวและ มีจํานวนประชากรเพิ่มขึ้น และคงเปนตําบลใหญตําบลหนึ่งของเมืองเลย แมวาปจจุบันชุมชนบานนอยน้ําเลย ใชชื่อวา “ชุมชนบานติ้ว” แลวก็ตาม กระนั้นไมปรากฏหลักฐานวามีการเปลี่ยนชื่อจากชุมชนบานนอยน้ําเลย เปนชุมชนบาน ติ้วในชวงเวลาใด แตสันนิษฐานวาคงมีการเปลี่ยนหรือใชชื่อพรอมกับชวงที่มีการตั้ง ตําบลในเขตทองที่เมืองเลย ตามพระราชบัญญัติลักษณปกครองทองที่ ร.ศ. ๑๑๖ ซึ่งในหนังสือทําเนียบทองที่หัวเมือง กระทรวงมหาดไทย ร.ศ. ๑๒๙ ระบุถึงตําบลใน ทองที่อําเภอเมืองเลย ไวทั้งสิ้น ๑๐ ตําบล ไดแก ตําบลเมืองเลย ตําบลนาตี้ ตําบล นาออ ตําบลบานเซี่ยว ตําบลบานโปง ตําบลผานอย ตําบลบานนาบอน ตําบลนาโคก ตําบลบานธาตุ และตําบลกางปลา๖๐ ผูเขียนสันนิษฐานวา “ตําบลนาตี้” ในหนังสือ คือ ตําบลนาติ้ว หรือ ตําบลติ้ว แตดวยสวนราชการที่เขามารวบรวมขอมูลในครั้งนั้น คงฟงสําเนียงทองถิ่นภาษาเลย ผิดเพี้ยนไปจากเดิม เห็นไดจากชื่อของตําบลบานเซี่ยว ที่หลักฐานสมัยหลังและใน ปจจุบันเขียนวา ตําบลบานเสี้ยว ๕๘ สัมภาษณ ดวง วงศลา, อายุ ๗๔ ป, บานเลขที่ ๑๕๓ ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย, อางถึงใน โฉมสุภางค ทองปลิว, “การศึกษาความหมายชื่อหมูบานและตําบลในอําเภอเมือง จังหวัดเลย,” ๔๙. ๕๙ กศน. อําเภอเมืองเลย, ประวัติศาสตรหมูบานและชุมชนในจังหวัดเลย อําเภอเมืองเลย, ๒๗-๒๘. ๖๐ ทําเนยีบทองที่หัวเมือง กระทรวงมหาดไทย ร.ศ. ๑๒๙ (พระนคร: ม.ป.ท., ๒๔๕๓), ๑๙๒.
๒๖ นอกจากนี้ในชวง ร.ศ. ๑๒๙ ยังปรากฏชื่อของ “ตําบลติ้ว” ในราชกิจจานุเบกษา เรื่อง แจงความกระทรวงมหาดไทย ความวา “ดวยไดรับใบบอกขาหลวงประจําเมืองเลยวา หลวงประเสริฐ สมบัติ กํานันตําบลบานติ้ว ทองที่อําเภอเมืองเลย ไดพรอมดวย ผูใหญบานราษฎร สรางสพานขามคลองบุงแสนฮาด ระหวางบานติ้วไป บานนาอานสพาน ๑ กวาง ๑ วา ๑ คืบ ยาว ๑ เสน ๓ วา เสาแลพื้นใช ไมกระยาเลย เปนการแลวเสร็จ ไดเปดใหมหาชนสัญจรไปมาเปน สาธารณประโยชนแลว บรรดาผูที่ไดบริจาคทรัพยและออกแรงทําการนี้ พรอมกันขอพระราชทานถวายพระราชกุศล กระทรวงมหาดไทยไดนําความบังคมทูลพระกรุณา ทราบฝาลออง ธุลีพระบาท ทรงอนุโมทนาในสวนกุศลนี้ดวยแลว ๚ แจงความมา ณ วันที่ ๑๓ พฤษภาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๙”๖๑ เอกสารขางตน เปนหลักฐานยืนยันที่แสดงใหเห็นวา เริ่มมีการใชชื่อชุมชนบานติ้ว เมื่อราว ร.ศ. ๑๒๙ หรือ พ.ศ. ๒๔๕๓ เปนอยางนอย และยังชวยยืนยันวาตําบลนาตี้ใน ทําเนียบทองที่หัวเมือง ร.ศ. ๑๒๙ คือ “ตําบลติ้ว” หรือ “ตําบลบานติ้ว” นอกจากนี้ เนื้อความในเอกสารราชกิจจานุเบกษายังสะทอนถึงสถานภาพของชุมชนบานติ้ว ไมใช เพียงแคเปนชุมชนเทานั้น แตยังมีฐานะเปนตําบลซึ่งคงมีอาณาเขตพื้นที่ถึงบานนาอาน โดยมี หลวงประเสริฐสมบัติ เปนกํานัน๖๒ และในชวงเวลาดังกลาวยังมีการสราง สะพานเพื่อใชสัญจรไปมาระหวางสองชุมชน ตอมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๖ หลวงจรุงจิตรประชา ปลัดเมืองเลย ไดสั่งใหมีการ เรี่ยรายเงินจากขาราชการ พอคาไทยจีนและราษฎร เพื่อจัดสรางสะพานขามคลองกุดปอง ตอถนนสายหนาศาลากลางเมือง ตําบลติ้ว ๑ สะพาน เนื่องจากที่ตําบลคลองกุดปองไป ๖๑ “แจงความกระทรวงมหาดไทย เร่อืง สรางสะพานขามคลองบุงแสนฮาดระหวางบานติ้วไปบาน นาอาน ทองที่อําเภอเมืองเลย ๑ สะพาน,” ราชกจิจานุเบกษา เลม ๒๗ (๒๒ พฤษภาคม ๑๒๙): ๒๖๒. ๖๒ อยางไรก็ตามไมปรากฏหลักฐานชัดเจนวา “หลวงประเสริฐสมบัติ” มีชื่อ-สกุล วาอยางไร แตสันนิษฐานวาอาจเปนบรรดาศักดิ์ของนายกอน ทองอรุณ กํานันคนแรก ๔๓
๒๗ ตําบลบานติ้วไมมีสะพานขามคลอง๖๓ (สันนิษฐานวา คือ ถนนเจริญรัฐชวงหนา อาชีวศึกษาถึงศาลาวาการเทศบาลเมืองเลย หรือบริเวณถนนดานหลังลานพญานาค) ในชวงเดือนมีนาคม ปเดียวกัน๖๔ ไดมีการประกาศใหมีการจัดกอสรางไปรษณีย๖๕ ดวยเหตุนี้จึงสงผลใหโดยรอบบริเวณศาลาวาการจังหวัดเลยในขณะนั้น เปนที่ตั้งของ สถานที่ราชการตาง ๆ เชน ศาลาวาการเมืองเลย ไปรษณียเมืองเลย ศาลยุติธรรม เปนตน ตลอดจนที่พักของขาราชการ ในปถัดมาพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว ทรงมีพระบรมราชโองการ ใหประกาศใชพระราชบัญญัติลักษณะปกครองทองที่ พ.ศ. ๒๔๕๗ ดวยพระราชบัญญัติ ลักษณะปกครองทองที่ ร.ศ. ๑๑๖ บางขอมีความเกาเกินกวาวิธีปกครองในชวงเวลานั้น๖๖ โดยในสวนของนิยามคําวาบาน การตั้งหมูบาน และการตั้งตําบลนั้น มีการเปลี่ยนแปลง ดังตอไปนี้ รายการ พ.ร.บ. ลักษณปกครองทองที่ ร.ศ. ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) พ.ศ. ๒๔๕๗ อธิบายศัพท “บาน” หมายถึงเรือนหลังเดียวก็ตาม หลายหลังก็ตามซึ่งอยูในเขตรที่มี เจาของ ที่เปนอิศรสวน ๑ นับใน พระราชบัญญัตินี้ วาบาน ๑ ... หมายความวา เรือนหลังเดียวก็ตาม ซึ่งอยูในเขตรที่มีเจาของเปนอิศร สวน ๑ นับในพระราชบัญญัตินี้วา บาน ๑ ... การตั้งหมูบาน มาตรา ๘ บานหมู ๑ จํานวน เจา บานราว ๑๐ บาน หรือมีราษฎร ชายหญิงประมาณ ๑๐๐ คน ให มาตรา ๘ บานหลายบานอยู ในทองที่ อันหนึ่ง ซึ่งควรอยูในความปกครอง อันเดียวกันได ใหจัดเปนหมูบาน ๑ ๖๓ “แจงความกระทรวงมหาดไทย เรื่อง สรางสะพานขามคลองกุดปลองตอถนนสายหนาศาลา กลางเมือง ตําบลบานติ้วขึ้น ๑ สะพาน,” ราชกจิจานุเบกษา เลม ๓๐ (๑๓ กรกฎาคม ๒๔๕๖): ๗๖๑. ๖๔ หากนับตามปฏิทินปจจุบันตรงกับ พ.ศ. ๒๔๕๗ ๖๕ “แพนกการไปรสนียโทรเลขโปรดเกลาฯใหเปดใชการไปรสนียโทรเลขขึ้นที่เมืองเลย มณฑลอุดร,” ราชกจิจานุเบกษา เลม ๓๐ (๘ มีนาคม ๒๔๕๖): ๒๘๘๘. ๖๖ “พระราชบัญญัติลักษณปกครองทองที่ พระพุทธศักราช ๒๔๕๗,” ราชกจิจานุเบกษา เลม ๓๑ (๑๗ กรกฎาคม ๒๔๕๗): ๒๒๙-๒๓๐.
๒๘ รายการ พ.ร.บ. ลักษณปกครองทองที่ ร.ศ. ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) พ.ศ. ๒๔๕๗ จัดเปนหมูบาน ๑ ลั กษณที่ กํ า หน ด หมู บ า นต า ม พระราชบัญญัตินี้ ใหถือความสดวก แกการปกครองเปนประมาณ คือ ___ขอ ๑ ถาเปนที่มีคนอยูรวมกัน มาก ถึงจํานวนบานนอย ใหถือเอา จํานวนคนเปนสําคัญประมาณราว ๒๐๐ คนเปนหมูบาน ๑ ___ขอ ๒ ถาเปนที่ผูคนตั้งบานเรือน อยูหางไกลกัน ถึงจํานวนคนจะนอย ถาแลจํานวนบานไมต่ํากวา ๕ บาน แลว จะจัดเปนหมูบาน ๑ ก็ได การตั้งตําบล ม า ต ร า ๒ ๒ ห ล า ย ห มู บ า น รวมกันราว ๑๐ หมูบานใ ห จัดเปนตําบล ๑ ใหผูวาราชการ เมืองปกหมายเฃตรตําบลนั้น ให ทราบไดโดยชัดเจนวาเพียงใด ถา ที่หมายเขตรไมมีลําหวยหนอง คลองบึงบางหรือสิ่งใดเปนสําคัญ ไดก็ใหผูวาราชการเมือง จัดใหมี หลักปกหมายเขตรอันจะถาวรอยู ไปไดยืนยาน มาตรา ๒๙ หลายหมูบานรวมกัน รวม ๒๐ หมูบาน ใหจัดเปนตําบล ๑ แลเมื่อสมุหเทศาภิบาลเห็นชอบ ดวยแลว ใหผูวาราชการเมือง กําหนดหมายเขตรตําบลนั้นให ทราบไดโดยชัดวาเพียงใดทุกดาน ถาที่หมายเขตรไมมีลําหวย, หนอง, คลอง, บึง, บาง หรือสิ่งใดเปน สําคัญ ก็ใหจัดใหมีหลักปกหมาย เขตรไวเปนสําคัญ ที่มา: ปฐมพร จําปาออน สรุปจาก “พระราชบัญญัติลักษณปกครองทองที่ รัตนโกสินทร ศก ๑๑๖,” ราชกิจจานุเบกษา เลม ๑๔ (๓๐ พฤษภาคม ๑๑๖): ๑๐๕-๑๑๐. และ “พระราชบัญญัติ ลักษณปกครองทองที่ พระพุทธศักราช ๒๔๕๗,” ราชกิจจานุเบกษา เลม ๓๑ (๑๗ กรกฎาคม ๒๔๕๗): ๒๓๒-๒๔๒. (คงรูปอักขรวิธีเดิม – ผูเขียน)
๒๙ จากตารางเห็นไดวาตําบลมีขนาดใหญขึ้น จากเดิมที่มีขนาด ๑๐ หมูบาน เพิ่มเปน ๒๐ หมูบาน ดังความวา “มาตรา ๒๙ หลายหมูบานรวมกันราว ๒๐ หมูบาน ใหจัดเปนตําบล ๑ แลเมื่อสมุหเทศาภิบาลเห็นชอบแลว ใหผูวาราชการเมืองกําหนด หมายเขตรตําบลนั้นใหทราบได...”๖๗ ซึ่งตําบลติ้วในชวงเวลานั้นคงมีขนาดใหญและ ครอบคลุมหลายชุมชน เชน ชุมชนบานติดตอ ชุมชนบานขอนแดง และชุมชนบานนาอาน และอาจรวมถึงชุมชนบานนาเขิน และบานฟากนา (อาจจะครอบคลุมพื้นที่ของตําบล นาอานในปจจุบัน) ประมาณทศวรรษ ๒๔๖๐ มีการแตงตั้งให นายกอน ลพชนะ (นายกอน รบชนะ)๖๘ เปนกํานัน ตําบลบานติ้วสืบตอจากหลวงประเสริฐสมบัติ และ เมื่อวันที่ ๑๔ ธันวาคม ๒๔๖๖ ไดรับพระราชทาน บรรดาศักดิ์ เปน หมื่นชนะพาล ถือศักดา ๔๐๐ ดัง ปรากฏในราชกิจจานุเบกษา ความวา “ ดวยทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทาน พระบรมราชานุญาต เมื่อวันที่ ๑๔ ธันวาคม พระพุทธศักราช ๒๔๖๖ ใหกระทรวงมหาดไทยออก ประทวนตราพระราชสีห ตั้งขาราชการในกรมขึ้น กระทรวงมหาดไทย แลมณฑลหัวเมืองตาง ๆ ดังตอไปนี้ ...๔๐๖ ใหนายกอน ลพชนะ กํานันตําบลติ้ว เปนหมื่นชนะพาล ถือศักดินา ๔๐๐...”๖๙ ๖๗ “พระราชบัญญัติลักษณปกครองทองที่ พระพุทธศักราช ๒๔๕๗,” ราชกิจจานุเบกษา เลม ๓๑ (๑๗ กรกฎาคม ๒๔๕๗): ๒๔๒. ๖๘ ตอมาไดเลื่อนบรรดาศักดิ์ เปน ขุนชนะพาล ชาวบานนิยมเรียกวา พอตูกํานัน ๖๙ “แจงความกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ออกประทวนตราพระราชสีหตั้งขาราชการ,” ราชกิจจานุเบกษา เลม ๔๐, (๑๓ มกราคม ๒๔๖๖): ๓๕๖๓, ๓๖๑๐. อํามาตยโท พระยาประเสริฐสุนทราศรัย (กระจาง สิงหเสนี) ผูวาราชการเมืองเลย-จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๔๕๖-๒๔๖๔ ที่มาภาพ: ปญญาสชาดก ปจฉิมภาค ภาคที่ ๑๙ ๓ สุวรรณสังขชาดก (๒๔๗๑)
๓๐ ในชวงสมัยของพระยาประเสริฐสุนทราศรัย (กระจาง สิงหเสนี) ดํารงตําแหนง ผูวาราชการเมืองเลย-จังหวัดเลย ระหวาง พ.ศ. ๒๔๕๖-๒๔๖๔ วัฒนธรรมจาก สวนกลาง (กรุงเทพฯ) ไดแพรเขามายังศูนยกลางของเมืองเลยผานกลุมขาราชการที่เขา มาปฏิบัติงานและอาศัยอยูในเมืองเลย เชน มหรสพ การละเลน การแตงกาย การตั้งแคมป การลาสัตว เปนตน๗๐ โดยเฉพาะอยางยิ่งการแสดงและดนตรีไทยที่พระยาประเสริฐสุนทราศรัย เปนผูนําเขามาเผยแพร๗๑ นอกจากนี้การเขามาของกลุมขาราชการกอใหเกิดการสราง ที่พักของราชการขึ้น ซึ่งกระจายตัวอยูตามชุมชนโดยรอบบริเวณกุดปอง อีกทั้งยังสงผล ใหสภาพเศรษฐกิจของเมืองเลย โดยเฉพาะบริเวณชุมชนเมืองใหม และสองฝงถนน เจริญรัฐมีความคึกคักมากขึ้นดวยเชนกัน การขยายตัวของสถานที่ราชการและที่พักของขาราชการในเขตโดยรอบกุดปอง ตลอดจนการตั้งถิ่นฐานของผูคนที่ขยายตัวไปตามแนวถนนเจริญรัฐ เปนปจจัยหนึ่งที่ สงผลใหในชวงตนทศวรรษ ๒๔๗๐ ชุมชนตาง ๆ ในพื้นที่ตําบลบานติ้ว เริ่มมีการขยับขยาย ไปทางทิศใตมากยิ่งขึ้น เห็นไดจากประมาณ พ.ศ. ๒๔๗๔ นายภู คงคุม พรอมภรรยา และลูกไดชักชวนญาติพี่นองมาอาศัยอยูบริเวณทางดานทิศใต (บริเวณศาลเจาบานและ วิทยาลัยเทคนิคในปจจุบัน) และเรียกชุมชนแหงนี้วา “บานติ้วโนนบักเขือขื่นหีสวด” ตอมามีชาวบานยายมาอยู ๓-๔ หลังคาเรือน มีชาวบานประมาณ ๘-๑๐ คน สวนใหญ เปนเครือญาติกัน๗๒ จากคําบอกเลาของชาวบานกลาววา วิถีชีวิตของผูคนในชุมชน บานติ้วมีความเรียบงาย มีการทอผาและจักสานเพื่อใชในครัวเรือน ชาวบานสวนใหญ ประกอบอาชีพทําการเกษตร ปลูกผักสวนครัวเพื่อเลี้ยงชีพ โดยใชพื้นที่บริเวณริมฝง แมน้ําเลย แมน้ําเลยยังเปนแหลงอาหารในการจับสัตวน้ําและใชอุปโภคบริโภค ขณะเดียวกันยังไดมีการขุดน้ําซาง (น้ําสราง) ไวบริเวณทายหมูบานเพื่อใชอุปโภค บริโภคดวย๗๓ ๗๐ นพพล แกงจําปา, ประวัติศาสตรเมืองเลย : การกอรูปสังคมเมืองและศูนยกลางจังหวัด, ๙๘. ๗๑ เรื่องเดียวกัน, ๙๙. ๗๒ เรื่องเดียวกัน, ๑๒๐-๑๒๑. อางจาก สัมภาษณ พัน สารมโน, ๑๒ มกราคม ๒๕๕๗. ๗๓ เรื่องเดียวกัน, ๑๒๑-๑๒๒. อางจาก สัมภาษณคําผาดสารมโน, ๑๒ มกราคม ๒๕๕๗.
๓๑ นอกจากการขยายตัวของ ชุมชนแลว ชุมชนตาง ๆ ในเขต ตําบลบานติ้วคงมีความมั่นคงมาก ขึ้นเชนกัน เห็นไดจากการขอ พระราชทานวิสุงคามสีมาสามัญ ใหกับวัดโพธิ์ศรี๗๔ ตําบลติ้ว อําเภอ กุดปอง จังหวัดเลย โดยพระครู อดิสัยคุณาธารที่สังฆปาโมกข (คํา อรโก) เจาคณะใหญเมืองเลย เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๖ ระบุวา วัดโพธิ์ศรี ตําบลติ้ว สรางเปนสํานักสงฆมาแลว ๗ ป มีพระจําพรรษามาอยางนอย ๕ รูป อยางมาก ๑๐ รูป และมีหมูบานสําหรับบํารุง(วัด) ๑๓๑ ครัวเรือน และหางจากวัดที่มีพัทธสีมาแลว ประมาณ ๘๐ เสน๗๕ (ประมาณ ๓.๒ กิโลเมตร) สอดคลองกับประวัติวัดโพธิ์ศรีสมโพธิ ในเอกสารวัดศรบีุญเรือง ระบุวา มีการยายวัดเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๓ มาดานฝงทิศตะวันตก ของแมน้ําเลย เนื่องจากที่ตั้งเดิมของวัดอยูริมแมน้ําเลย และถูกน้ําเลยกัดเซาะเขามา อยูเสมอ๗๖ นั่นจึงแสดงใหเห็นวาเมื่อมีการยายวัดมาดานทิศตะวันตกแลว จึงไดมี การกอสรางอุโบสถขึ้น พรอมกับขอพระราชทานวิสุงคามสีมาสามัญ ในชวงประมาณ เดือนมกราคม พ.ศ. ๒๔๗๖๗๗ และไดรับพระราชทานเมื่อวันที่ ๑๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ๗๘ ในปเดียวกัน ๗๔ วัดโพธิ์ศรีสมโพธิบานขอนแดงตาํบลนาอาน อําเภอเมือง จังหวัดเลยในปจจุบัน ๗๕ “ขอพระราชทานวิสุงคามสีมา พ.ร.บ. พระราชทานวิสุงคามสีมา พ.ศ. ๒๔๗๖,” เอกสารกองกลาง สํานักเลขาธิการคณะรัฐมนตรี สํานักนายกรัฐมนตรี, (๒) สร. ๐๒๐๑.๒๖.๒/๑, หอจดหมายเหตุแหงชาติ ๗๖ “แบบสํารวจขอมูลเกี่ยวกับวัด วัดโพธิ์ศรีสมโพธิ ตําบลนาอาน อําเภอเมือง จังหวัดเลย พ.ศ. ๒๕๑๙,” เอกสารสํารวจขอมูลเกี่ยวกับวัด เอกสารสํานักงานเจาคณะจังหวัดเลย, วัดศรีบุญเรือง ตําบลกุดปอง อําเภอเมือง จังหวัดเลย. ๗๗ “ขอพระราชทานวิสงุคามสีมา พ.ร.บ. พระราชทานวิสุงคามสีมา พ.ศ. ๒๔๗๖.” ๗๘ “พระราชบัญญัติพระราชทานวิสุงคามสีมา พุทธศักราช ๒๔๗๖,” ราชกิจจานุเบกษา เลม ๕๐, (๒๗ สิงหาคม ๒๔๗๖): ๕๐๗. วัดโพธิ์ศรสีมโพธิบานขอนแดง (วัดโพธิ์ศรี ตําบลติ้วในอดีต) ที่มาภาพ: ปฐมพร จาํ ปาออน, ๒๔ มกราคม ๒๕๖๕
๓๒ ขณะเดียวกันในชวงตั้งแตกลางทศวรรษ ๒๔๗๐ เปนตนมา ชุมชนบานติ้วไดมี การกอสรางอาคารในลักษณะกออิฐถือปูนมากขึ้น ซึ่งสวนใหญเปนการสรางโดยกลุม ชางชาวญวน (เวียดนาม) ดังเห็นไดจากเมื่อประมาณ พ.ศ. ๒๔๗๖ มีการกอสราง ศาลากลางจังหวัดเลยขึ้นใหมในบริเวณกุดปอง และสรางอาคารพาณิชยจังหวัดเลย ของบริษัทจังหวัดเลย จํากัด (THE LOEY PROVINCIAL CO. LTD.) บริเวณริมถนน เจริญรัฐ ถัดจากจวนผูวาราชการจังหวัดมาทางทิศใต อาคารที่สรางทั้งสองมีลักษณะ เปนอาคารกออิฐถือปูน มีรูปแบบสถาปตยกรมแบบไทยผสมตะวันตก และนิยมทําชองประตู เปนวงโคง หลังคามีลักษณะเปนทรงปนหยา และมุงดวยกระเบื้องซีเมนต (กระเบื้องวาว)๗๙ การสรางอาคารในรูปแบบสถาปตยกรรมแบบใหมในชวงกลางทศวรรษ ๒๔๗๐ แสดงใหเห็นถึงกลุมคนโดยเฉพาะชาวญวนที่เขามารับจางเปนชาง ดังปรากฏใหเห็น การสรางสิมและศาสนสถานตาง ๆ ในบริเวณลุมแมน้ําเลย อาคารศาลากลางจังหวัดเลย (เมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๘) ปจจุบันเปนพิพิธภัณฑจังหวัดเลย และสาํนักงานการทองเที่ยวแหงประเทศไทย จังหวัดเลย ที่มาภาพ: ที่ระลึกคราวเสด็จพระราชดําเนินเยี่ยมราษฎร จังหวดัเลย พุทธศักราช ๒๔๙๘ (๒๔๙๘) ๗๙ กรมศิลปากร, “อาคารที่วาการอําเภอเมืองเลย,” ใน ฐานขอมูลระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดก ศิลปวัฒนธรรม (โบราณสถาน), เขาถึงเมื่อ ๖ กุมภาพันธ ๒๕๖๖, เขาถึงไดจาก https://gis.finearts.go.th/fineart/ และ กรมศิลปากร, “อาคารสุขศาลาเลยและอาคารพาณิชย,” ใน ฐานขอมูลระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดก ศิลปวัฒนธรรม (โบราณสถาน), เขาถึงเมื่อ ๖ กุมภาพันธ ๒๕๖๖, เขาถึงไดจาก https://gis.finearts.go.th/fineart/