уақытқа дейінгі жыл сайынғы Жолдаулары берілген. Сайттың елеулі бөлігі Н.Ә.Назарбаев қызметінің хроникасына, жарлықтар мен өкімдер жарияланымдарына, ішкі және сыртқы саяси құжаттарға арналған. Қазақстан тарихындағы 1991 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейінгі айтулы оқиғалардың хроникасы, елорда - Астана қаласының тарихы, Мемлекет басшысы қызметінің неғұрлым маңызды қырларының фотомұрағаты, аудио жэне бейне материалдары жекелеген топтамалармен орналастырылған. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуы жөніндегі маңызды дереккөздер болып табылады, олар Қазақстан Республикасы Президентінің сайтында да, Тұңғыш Президентінің Қоры жанындағы Әлемдік экономика жэне саясат институтының сайтында да орналастырган. Қазақстан Ресггубликасы Үкіметінің сайтында қазіргі қоғам өмірінің түрлі салаларын реформалау жөніндегі соңғы он жылда қабылданған барлық негізгі стратегиялық бағдарламалар (Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының көлік истратегиясы, Қазақстанның аумақтық дамуы, Білімді дамытудың, денсаулық сақтауды реформалау мен дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, т.б), Үкіметтің қаулылары мен ведомстволардың хроникасы, Премьер-Министр жэне Үкімет мүшелерінің сөйлеген сөздері, жарияланымдары, т.б берілген. Қазақстан Республикасы Парламенті сайтының негізгі материалдарын заңнамалық жэне нормативтік актілерін, заң жобаларының жарияланымдары жэне олардың қабылдануы туралы мэліметтер, қазақстандык заң шығарушы органның құрылымы жэне депутаттары туралы деректер құрайды. Кәсіби білікті дипломаг К.К.Тоқаевтың кітаптары Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметінің қалыптасуы мен дамуының, Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа енуінің тарихына жэне осы күрделі үрдіске Мемлекет басшысының қосқан үлесіне арналған Н.Есенғариннің кітаптары Қазақстанның көлік кешенінің қалыптасуы ТМД мемлекеттерінің ұлттық көлік жүйелерінің тиімді ықпалдастығы туралы мол мағлұмат береді. Қазақстанның қазіргі заман тарихы дереккөздерінің арасында елдің дамуының сандық заңцылықтарын сипаттайтын түрлі статис150
тикалық деректерді жинаумен, ғылыми өндеумен жэне жариялаумен айналысатын арнаулы ұйымдар қызметінің нәтижесінде жасалған материалдар елеулі орын алады. Өнеркэсіп, ауыгт шаруашылығы, халық саны, еңбек, жұмыспен қамту, әл-ауқат, денсаулық сақтау, мәдениет т.б. тэуелсіздік жылдарындағы статистикалық есептің неғізғі бағыттары деп атауға болады. КСРО халқының 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағынан кейін дәл 10 жылдан соң өткен Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Халық санағының материалдары ерекше орын алады. Мәселен, онда 14953,1 мың түрақты тұрғын тіркелді, яғни екі санақ арасындағы кезеңце елдің тұрғын халқының саны 7,7% -ға қысқарған. Бұл демоғрафиялык көрсеткіштер, сөз жоқ, 1990 жылдардың алғашқы жартысындағы саяси, экономикалык жэне элеуметтік үрдістер нэтижелерінің көрінісі болды. Халық саны жөніндегі деректерге салыстырмалы талдау жүргізу мүмкіндіктері Қазақстан Республикасы халқының межеленген 2009 жылғы санағының нэтижелері бойынша оның өсу келешегі бар екенін аңғартады. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттіктің деректерінде Қазақстан халқының жыл сайынғы серпініне, ұдайы өсіп-өну үрдісіне халықтың жыныс-жас және этностық қүрылымдарын айқындайтын өзгерістерге талдау, халықтың табиғи жүріптұруы мен көші-қонының көрсеткіштері беріліп тұрады. 2006/2007 жылдардағы ауыл шаруашылық санағының материалдары, өнеркәсіптің, құрылыстың жэне инвестициялардың, көліктің, байланыстың оперативтік статистикасы елдің элеуметтік-экономикалық дамуы бойынша серпінді қатарларды талдау үшін барынша қажетті деректер болып табылады. Қазақстанның қазіргі заман тарихы дереккөздерінің арасында саяси партиялардың бағдарламалық құжаттарының маңызы зор, олар республикалық партиялар жүйенің эволюциясын зерделеуге мүмкіндік береді. Желіде ұсынылған жаңа буын дереккөздердің арасында қазіргі заманғы БАҚ-тың маңызы да елеулі, олар: мерзімді баспасөз (журналдар, газеттер), телевизия мен радио ресурстары, желілік БАҚ-тар, ақпарат агенттіктерінің ресурстары, эмбебап ресурстар. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: 1) дәстүрлі мерзімдік басылымдар мен электронды БАҚ-тардың желілік нұсқалары; 2) тек қана желіде орналастырылған БАҚ-тар. Олардың 151
бәрі баспалық түпнұсқаны қалпына келтірудың егжей-тегжейлік дәрежесіне, толықтығына және мұрағатқа қол жеткізу режиміне қарай түрліше болып келеді. Мысалы, "Казахстанская правда", "Вечерний Алматы", "Время" т.б газеттерге толық мэтінді жарияланымы бар. Жалпы алғанда республикапық газеттерге Қазақстан газеттері сайты арқылы қол жеткізуге болады. Газеттердің интернет нұсқаларыньщ ақпарттылығы әдетте дэстүрлі ақпараттылықтан асып түседі. Интернет-нұсқа мұрағаттан басқа алуан түрлі анықтамалықпен, жаңалықтар таспаларымен жабдықталған, онда мынадай форумдар: оқырмандардың басылым көтерген проблемалар бойынша пікірлерін айтуға болатын жалпы форумдар немесе тақырыптық форумдар бар. Қазақстанның кең ауқымды баспасөзі елде болып жататын оқигалар жөніндегі жарияланымдарға салыстырмалы талдау жүргізу үшін өте маңызды. Қазақстан басылымдарының көпшілігінде соңғы 3-5 жылғы нөмірлердің мұрағаты сақталған. "Қазақпарат" Үлттық ақпарат агенттігінің сайты қазіргі кезең ақпаратының ірі дереккөзі болып табылады. Әлеуметтанушылық сауалнамалардың нәтижелері, статистикалық деректер, сарапшьшардьщ қорытындьшары, журналдардьщ шолу жэне талдау материалдары ғьшыми талдау үшін назар аударуға тұрарлық екені күмәнсіз. Республикалық жэне өңірлік телевизиялық компаниялар мен радио компанияларының сайттарын желілік БАҚ-тардың басқа бір түрлеріне жатқызуга болады. Олардың құндылығы сол, олар бұрын эфирге шығып кеткен материалды қайталап тыңдауға мүмкіндік береді. Интернетте беделді халықаралық ұйымдардың (ХВҚ, ДСҮ, БҮҮ, ЮНКТАД) материалдары берілген, оларды еліміздің саяси, экономикалық, элеуметтік тарихын зерделеуге болады. Сонымен, Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы бойынша дереккөздер баспалық формада да, электрондық формада да өте бай кұжаттардан құралады, олар классикалық деректемелік талдаудың талаптарын, дереккөздердің сыртқы жэне ішкі сынын сақтай отырып, бұл құжаттарды зерттеушілік практикаға енгізуге мүмкіндік береді. 152
5.2. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы қазіргі заман тарихының дерек көзі Тэуелсіз Қазақстанның қазіргі заман тарихы көбінесе Қазақстан қоғамының қарыштап дамуының стратегиялық міндеттерін ойдағьщай шешудің нәтижесі болып табылады. Қазақстан Республикасының Президентінің жазбалары бүгінгі таңда қазіргі заман тарихының маңызды күжаттары ретінде бағалау керек. Олардың тарихи маңыздылығы Жолдаулардың ережелерін іске асырудың арқасында "Қазақстан жолы" атты таңғажайып қүбылыстың мүмкіндікке айналғандығы болып отыр. Республиканың тарихшы-ғалымдарының, коғамтанушыларының міндеті-осы маңьпды дереккөздерді зерттеу, қорытындылау жэне тарихтың игілігіне айналдыру болмақ. 1995 жылы тамызда қабылданған Конституцияға орай, ҚР-ғы ішкі жэне сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды. Басқа елдердегі осыган үқсас практика Қазақстан Республикасында да жүзеге асырыла бастады. 1997 жылдан 2015 жылға дейін Президент Қазақстан халқына 19 Жолдауы жолданды. 2015 жыл 20 мамырында бес бөлімнен 100 қадамнан түратын бес институционалдык реформаны жүзеге асыру жөніндегі «100 нақты қадамы ¥лт жоспары»-деген атауға ие болды. "Қазақстан дамуының 2030 жылға дейінгі стратегиясынан" кейін басталған Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы жағдайға талдау жасауға және елдің ішкі-сыртқы саясатының келешегіне арналды. Бірқатар реттерде, кейбір міндеттердің көкейтестілігін ескере отырып, нақты басым бағыттар бөліп көрсетіледі. Тиісінше мүның бэрі Жолдаулардың өзінің атауларында көрініс тапты. * 1997 жыл - "Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, кауіпсіздігі жэне әл-ауқатының артуы"; * 1998 жыл - "Елдегі жағдай, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы: жаңа ғасырда қоғамды демократияландыру экономикалық және саяси реформа"; * 1999 жыл - "Еліміздің жаңа ғасырдағы түрақтылығы мен қауіпсіздігі"; 153
* 2000 жыл - "Еркін де еңселі әрі қауіпсіз қоғамға"; * 2001 жыл - "Елдегі жағдай жэне ішкі жэне 2002 жылғы сыртқы саясаттың негізгі бағыттары"; * 2002 жыл - "Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы"; * 2003 жыл "Ішкі жэне сырткы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары"; * 2004 жыл - "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін!"; * 2005 жыл - "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік жэне саяси жедел жаңару жолында"; * 2006 жыл - "Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы"; * 2007 жыл - "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" (Ібөлім); "Қазақстан-2030" стратегиясы Қазақстан дамуьшың жаңа кезеңі. Ішкі жэне сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт" (2бөлім); * 2008 жыл - "Қазақстан халқының эл-ауқатын арттырумемлекеттік саясаттьщ басты мақсаты"; * 2009 жыл - "Дағдарыстан жаңару мен дамуға"; * 2010 жыл - "Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері". * 2011 жылғы саны жағынан он бесінші Қазақстан халықына Жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» ресми қүжаты Қазақстанның 2020 жылға дейінгі жақын болашақгағы дамуына жан-жақты бағыт-бағдар беруімен қүнды. Демек, еліміздің 2020 жылға дейінгі даму кезеңдері белгіленген бүл стратегияны «Қазақстанның болашақтагы картасы» деп атасақ та артық болмас * 2012 ж. Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту -қазақстан дамуының басты бағыты жарияланды * 2012 жыл 14.12 «Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» * 2014 жылгы 17 цаңтар Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауы * 11.11.2014 ж. «Нүрлы жол - болашаққа бастар жол» *20.05.2015ж. бес бөлімнен 100 қадамнан түратын бес институционалдык реформаны жүзеге асыру жөніндегі «100 154
нақты кадамы ¥лт жоспары» деген атауға ие болды. * 2015 ж. 30 қараша «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалдаіөсім, реформалар, даму» * 2017ж. 31 қаңтар «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік Президент Жолдауларына егжей-тегжейлі талдау жасау арнайы зерттеудің такырыбы болып табылады. Оның үстіне "Қазақстан дамуының 2030 жылға дейінгі стратегиясын" жэне Президенттің кейінгі жолдауларын іске асыру Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекетін дамытуда орын алатын жалпы көрсеткіштер бола алады. 5.3 ҚР Президентінің 2030- стратегиялық бағдарламасының бағыттары мен міндеттері ГІрезидент 2030- стртегиясының ерекше ережелерін дамытатын алға қойылған барлық міндеттерді дәйектілікпен шешу мақсатында өзінің елдің ішкі жэне сыртқы саясатының аса маңызды 30 максатын айкындағанын, олардың Қазақстан дамуының жаңа 10 жылдық кезеңінің стратегиясы болып табылатынын атап көрсетті. Олар атап айтқанда мыньщай бағыттарды қамтиды: 1 .Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің орнықты сипатын қамтамасыз етуге бағытталған толымды стратегия эзірлеу жэне оны іске асыру; 2. Әлемдік шаруашылық жүйесіндегі қазақстандық «орынды» іздестіру, оларды қолға қарату жэне жақсарту:; 3. Іргелі жэне «серпінді» жобаларға қатысу; 4. Мемлекеттік холдингтердің қьвметін шоғырландыру жэне олардың жүмысын халықаралық стандарттарға сәйкес үйымдастыру; 5. Өндіруші сектордың тиімділігі мен макроэкономикалық қайтарымдылығын едәуір арттыру; 6. Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бэсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі; 7. Қазақстан үшін тиімді жағдайларда ДС¥-ға (Дүниежүзілік сауда үйымы) кіруі; 155
8. Экономиканы эртараптандыру және шикізаттық емес секторды дамыту; 9. Жоғары технологияларды енгізуге жэне инновацияларды қолдауға бағытталған біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу; 10. Экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік орталықтарын қалыптастыру және олардың жүмыстарын бастауы; 11. Мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің негізінде стратегиялық инфрақүрылымды дамыту, сондай-ақ осы саладағы басқару сапасын көтеру; 12. Электр қуаты ресурстарын дамыту жэне атом энергетикасының негіздерін жасау; 13. Шағын жэне орта бизнесті қолдау жөніндегі дэйекті ісқимыл; 14. Халықаралық тиісті талаптарға сай келетін техникалық стандарттарды жедел әрі барлық жерлерде енгізу; 15. Жекеменшік институтын жэне келісімшарттық қатынастарды дамыту; 16. Қазақстанды одан эрі индустрияландыру негіздерін қалыптастыру; 17. Бастауыш жэне орта білім беру, сондай-ақ кадрларды қайга даярлау жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату: 18.0қу орындарын халықаралық стандарттар деңгейінде аттестациялауды енгізу, жоғары білім беру саласында нақтылы жэне инжнерлік ғылымдарды басым дамытуы; 19. «Парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру; 20. Түрғын үйдің қол жететіндей болуын қамтамасыз ету мен жылжымайтын мүлік нарығын дамыту саласындағы дәйекті саясат; 21 .Медициналық қызмет көрсету сапасын жақсарту жэне денсаулық сақтаудың жоғары технологиялық жүйесін дамыту; 22. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту; 23. Саяси жүйені дамыту; 24.Әкімшілік реформаларды іске асыру жэне атқарушы билікті жаңарту; 25.Қоғамдық келісім мен түрақтылықты одан эрі нығайту үшін Қазақстан халықтары ассамблеясының рөлін арттыру; 26. Қазакстан халықтарының рухани дамуы жэне үш түғырлы тіл саясаты ; 156
27.Құқык қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту; 28.Қазақстанның жаңа халықаралық жауапкершілігі, көп багытты сырткы саясатты дамыту жэне жаһандық қатерлерге қарсы күрестерге қатысуы; 29. Қазақстанның өңірлік түрақтылықты қамтамасыз етудегі, Орталық Азия елдерінің экономикалық ықпалдастығын дамыту мен Каспий жэне Қара теңіз аймағында серпінді нарықты қалыптастырудағы белсенді рөлі. 30. Қазақстаннын «өркениеттердің үндесуін» дамытудағы мэдениет аралық жэне конфессияаралык келісім орталығы ретіндегі тұғырын бекемдеу. Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның өз тәуелсіздігінің 15 жылында лайықты жолды жүріп өткенін жэне айтарлықгай нэтижелерге жеткенін, мүның өзі жалпықазақстандық жаңа патриотизмнің іргетасын қалайтынын, елдің барлық көп ұлтты жэне көп конфессиялы коғамында Қазақстанның келешегіне деген негізді мақтаныш пен сенімділік туғызатынын атап өтті. Халықтар өздерінің ерік жігерін тарихи ауқымдағы жобаны іске асыру үшін біріктіргенде дамудың жаңа деңгейіне көтерілетінін көрсететін жарқын мысалдар тарихта жеткілікті. Ел Президентінің Жолдауы Қазақстанның ең жаңа тарихының жаңа беттерін ашты «өркениеттердің үндесуін» дамытуда мдениетаралық жэне конфессияаралық келісім саласында сапалық жаңа басымдықтар мен айрықша кұқықтарды көрсетіп берді. Халыкаралық құқықтың берік іргетасына негізделген алуан қырлы жүйесін жасау жэне көп жақты дипломатия институттарын нығайту Қазақстанның мүдделеріне толық сай келеді. Қазақстан бүгінгі таңда - көптеген халықаралық және аймактық ұйымдарға қатысушы. Қазақстан казірғі заманғы талаптарға сай келетін жэне өркениетті элемнің ортақ тарихына сүйенетін бірыңғай саяси, экономикалық жэне элеуметтік стандарттарға қол жеткізуге ұмтылып отыр. Қазіргі заманғы тарих жағдайында адамзаттың тіршілік қарекетінің жаңа пішіні қажет. Ол адамзаттық өлшем арқылы елеулі жаһандык және аймақтық проблемаларды шешуге негізделген. Адамдардың бір-бірінен артықшылығын емес, олардың арасындағы өзара сыйласымдылық пен ынтымақты жетілдіру адамзатты 157
үркіншіліктер мен апаттардан қүтқаруға тиіс. Айтылган жайттарға орай Президент Н.Ә.Назарбаевтың «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты 2009 жылғы 6 наурыздағы Жолдауында баяндалған ережелердің үлкен өзектілік сипаты жэне теңдесі жоқ маңызы бар. Қазірғі заманның аталмыш қүжаты бүгінғі тандағы элем мен Қазақстанды қамтыған проблемаларды көре білуінің шынайылығымен ерекшеленеді. Елдің тәуелсіз даму жылдарындағы әлеуметтік-экономикалық, саяси жэне мэдени өмірінде жеткен жеңістіктері бойынша қатаң есептерге құрылған жаңа Жолдауда болашақтың кілті баяндалған. «Дағдарыс жай нәрсе емес, одан шығу нүсқалары мүлдем эртүрлі болуы тиіс. Мен осынау жаһандық дағдарыстан кейін әлемдік каржы жүйесі, бэлкім мемлекеттерді саяси басқару да өзгеретініне сенімдімін. Экономиканы тиімді басқару мен реттеу осы дағдарыстан шығудың аса маңызды ісіне айналуда. Сондықтан терең де түбегейлі көзқарас элемдік қоғамдастықта элемдік нарыктық экономиканың келесі бүрылыстарында бізді кауіпсіздендіру жолын табуға көмектеседі» Жолдаудың осы ережелері дағдарыс туралы пайымдағанда, кұз жартасты бұрылыстары бар кезекті асу туралы емес, әлемдік тэртіптегі тұтас кұбылыс туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңца әлемдік шаруашылық байланыстардың жай ғана дағдарысы болып жатқан жоқ жэне ғаламшардың қаржы жүйесінің беріктігі сыналып жатқан жоқ. Әңгіме әлемдік экономикадағы құрылымдық өзгерістер оны халықарлық қатьшастарды орнату үшін жаңа ыңғайда түрлендіру жайында барған сайын көбірек жүріп жатыр. Болып жатқан өзгерістердің шешуші сипаты саяси жүйелер мен институттардың қолданыстағы үлгілерінің аман қалуын сынауда болып отыр. Ең бастысы- егемендіктің тағдыры, біршама қысқа уақыттағы , бірақ посткеңестік елдер дамуының тэуелсіз жолының шын мәніндегі қаһармандьгқ ауқымындағы оқиғаларға толы уақыттағы жеңістері туралы мәселе тікелей қойылып отыр. Біршама таяу уақытта әлем нэзік дүниені сақтап қалу ғуманитарлық аяға жэне осы саладағы ынтымақтастыкқа капиталды барынша көбірек жұмсауға байланысты екенін түсінеді. Өйткені жолдаудың «адамдар үшін қиындықтарды қалай жақсы еңсеру керек, қалай аман қалу керек, осы қиын уақытқа қалай төтеп беру керек» деген мэселеде «кеңесші» ретінде эрекет етуі қажет 158
екені айтылған жолдарын іске асыру үшін нақты адамға барынша жакындау қажет. Осы тұрғыдан «басқа адамдардың оң тәжірибесіне » етене жақьшдай маңызды. Үйреншікті сананың тап тауырындарын еңсеру жэне парасатты ой-пікірді эзірлеу тарихшылар мен саясатшылардың, әлеуметтанушылар мен қүқықтанушылардың жалпы алғанда ғылыми және шығармашылық зиялы қауымның қызметін жандандыруға тиіс. «Сенімділік, жеке бастың белсенділіғі, сабырлылық, патриотизм, Отанға деген сүйіспеншілік сияқты көңіі-күйді орнықтыратын материалды жиірек беру керск. Әрбір үйді, эрбір отбасын аралап шығу, қарапайым адамдардың көмекшісі мен кеңесшісіне айналу аса маңызды. Қорқынышты ештеңенің жоқ екенін, елдің байтак, жүмыстың үлан-ғайыр екенін түсіндіру керек». Әлемдік дағдарыс жағдайында Қазақстанға тэн сипатқа айналып отырған ізгілікті бейне Жолдаудың бірқатар бастапқы ережелер мен қуатталады, оларда дағдарыстың айқын белгілері мен салдарларын жүмсарту жөніндегі іс-шаралардың мазмүны ашып көрсетіледі. Бүл орайда қүрылған Үлттық қорға ерекше назар аударылды, ол қор жинаудың формалы саясатын жүргізеді. «Бүл қорды құру керек пе, элде қаржыны баршаға аз-аздап үлестіреміз бе дегенге орай қаншама талас жүргенін сіздер жақсы білесіздер», Қазақстан осы кү:рылым арқылы әлеуметтік бағдарламалардың белгілі бір бөлігін шешу мақсатында мемлекеттік қорлану жүйесін реттеу үшін кұрылым жасай алды. Жолдауда атап өтілгендей: «Қазіргідей бюджетке алымдар 20%-ға төмендеген кезде зейнетақы жэне жалақы төлеумен не істер еді? Жақсы уақытта осы қорды құра отырып, біз дұрыс істедік. Өзінің ертеңгі күні туралы ойлайтын мемлекеттер осылай істеуге тиіс. Сол арқылы біз осы тұрпатты сілкіністер мүмкіндігінің алдыңғы экономикамыздың беріктік қорын қамтамасыз еттік. Өмірге қабілетті жэне икемді экономика жасау үшін біз дәйектілікпен күрделі құрылымдық реформаларды жүргізіп, экспорттық элеуетті ұлғайттық жэне эртараптандыруды бастап кеттік. Нақ сондықтан да бүгінде біздің айтарлықтай мүмкіндігіміз бар, дағдарысқа қарсы ойластырылған жэне тиімді саясат жүргізуге жағдайымыз жетеді». Мэлім болғандай, Қазақстан дағдарысқа қарсы шаралар жүйесін әзірледі, ол әлемде жэне әсіресе Ресей Федерациясында кең пікір туғызды. Мемлекетіміз бен үкіметіміздің бұл қадамын 159
нарықтық стихияның қатаң заңдарына қарама-қарсы түрде Қазақстан межелеген ізгілікті пішінің құраушысы ретінде бағалауға болады. Жолдауда былай делінді: «Көптеген мемлекеттердің пайда болған жаһандық дағдарысқа жауап берген шарасы ынталандырушы экономикалық шаралар пакетін қабылдау болады. Қазақстан әлемдік экономиканың өскелең турбуленттілігіне жедел үн қатқан жэне алдын алу шараларын іске асыруға кіріскен әлемдегі алғашқы мемлекеттердің бірі болады. Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын жэне орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалады». Дағдарысқа қарсы іс-шаратар оның қазақстандық шешімінде әлеуметтік тұрғьща бағдарланған елеулі іс-шаралар кешенін жүргізуде көрініс тапты. Жолдауда осы жөнінде былай делінді: • Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін ұлғайтылды. • Мемлекет сыртқы қарыз алумен жэне меншік капиталының жеткіліктігімен байланысты банк секторының тэуекелдерін төмендетуге көмектесті. • Тұргын үй қүрылысына жэне үлескерлер проблемаларын шешуге қолдау білдіруге 545 миллиард тенге жұмсалды. • Елде іскерлік белсенділігін сақтау үшін біз шағын жэне орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңғе көлемінде бұрьш-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. • Негізгі салықтар бойынша ставкаларды элдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды. Өткен жылмен салыстырғанда корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20%-ды құрайды, 2011 жылы 15% болады. ҚҚС ставкасы 12%-ға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық ставкасының регресті шкаласының орнына 11% көлеміндегі бірыңғай ставка енгізілді. Инвестиңияларды жузеге асыратын кәсіпорындар үшін сатық преференциялары көзделген. Осының бэрі экономиканьщ шикізаттық емес секторьш, шағын жэне орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынтапандырғышының біріне айналды. 160
• Мемлекеттік сатып алулар туралы Заң отандық өндірісшілерге артықшылық береді, мұның өзі де шағын жэне орта бизнеске қолдау білдіруге бағытталған. • Агроөнеркэсіптік кешенді дамытуға 280 миллиард теңге, инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға 120 миллиард теңге бөлінді. • Тұтастай алғанда ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда косымша 2 триллион 700 миллиард теңгеден астам жұмсалды. Әлемде болып жатқан өзгерістерге ізгі ниетпен қараудың қазақстандық үлгісі орын алып отырған проблемаларды кең ауқымда көре білуіне негізделген. Бүгінгі таңда қарапайым байқаушы жэне сырттай бақылаушы болу жеткіліксіз. Қазақстанның әрбір азаматының нақты қосқан үлесі туындаган жағдайлардан жаңа білімдер, жаңа мамандықтарды игеру, жаңа дағдыға машыктану арқылы шығуға деген ұмтылысқа негізделуге тиіс. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына ерекше атап көрсетілгендей: «Біздің адамдарымыз оқып үйренуге тиіс, бүкіл әлемде адамдар өмір бойы оқумен өтеді». Жаңа, қазіргі заманғы мемлекет орнату ой-ниет туралы декларациялармен шектелмейтінін, қайта күрделі де көп өлшемді үдеріс ретінде көрініс табатынын XX ғасырдың аяғы- XXI ғасырдың басындағы тарих көрсетіп берді. Нақты егемендік әсте қазіргі заманғы мемлекет құраушы стандарттардың жиыны емес. Кейбір жаңа істі бастаушы елдер өздерін либералдық үлгілер дәстүрінде көрсетуге тырысқанымен халықтар санасының бөліктелген жай күйі осы кезге дейін байқалып отыр. Ол бұлай тұрсын, элжуаз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастыгының қойнауында егес үрдісі пісіп-жетілді, мұнда топтық ел аралық мүдделер мен этностық үлтшылдық қозғаушы күш ретінде көрініс таба бастады. Осындай жағдайда Қазақстан этностық жэне азаматтық тепе-теңдік арасындағы ымыраластық үлгісін қалыптастырды, экономикалық, элеуметтік жэне саяси проблемалардың бүкіл топтамасын шешпейінше оларды ұштастыруға болмайды. Шыдамдылық этносаралық келісім жэне конфессияаралық дүние елде тұрақтылықты сақтап қана қоймай, сонымен бірге халықаралық дәрежеде тану шебіне шығуға жэне ТМД мен әлем бойынша экономикапық даму қарқынының шырқау биігіне жетуге де мүмкіндік берді. Сөз жоқ, 161
көп нәрсеге қол жеткізу Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметі арқасында мүмкін болды. Президенттік басқару институты қазіргі заман тарихының сыни шебінде ішкі және сыртқы саясаттың реттеушісі ретінде негізгі кепілгер болды, мүнда саяси, экімшілік, шаруашылық, дипломатиялық, қорғаныстық міндеттер мен басқа да бірқатар міндеттер мемлекеттік бір қайраткерлердің бойында шоғырландырылды. Мемлекет басшысының қайраткерлігі жэне сөздері мен істері жалпы үлттық мүдцелерді білдіреді. Жолдауда Президенттің мемлекетіміздің мүраты хақындағы пайымдаулары айтылған: «Бүгінгі проблемалар жэне біздің оларды қалай шешіп жатқанымыз-кемелдіктің жэне біздің қоғамымыз бен мемлекетіміздің тұрақты болғанының сынағы. Біз бүл сынақты тапсырамыз деп ойлаймын. Бізге өз дамуымыздың жаңа кезеңіне кіруге жэне жетістіктерімізді еселеуге тура келеді.. белгілеген мақсаттарға қол жеткізу үшін біздің халқымыздың топтасқандығы қажет. Сондықтан барша қазақстандықтарға аталған шараларды жүзеге асыруға кірісуге, еңбекқорлық пен табандылық танытуға, үстамды болуға, жақындарыңа, көмекке мүқтаж адамдарға көмектесуге жэне қамқорлық жасауға шақырамын... Қазір халық туралы кімнің шын мэнінде ойлайтыны, ал кімнің ойламайтыны сөзбен емес, істе тексеріледі. Келіңіздер, планета тарихындағы аса қатал дағдарысты еңсеру жолында бірігейік! Адамдарды ашындырмайық, оларға сөзбен жэне іспен көмектесейік. Мемлекет қазір нақ осыны жасап отыр. Елде тыныштық пен келісімді сақтау маңызды міндет болып қалады». Қазақстан бүгінгі танда серпінді іс қимылға көшуге дайын жағдайда түр. Алайда оны үнемі жэне ары қарай жылжыту қажет. Былайша айтқанда, «Атқа қамшы басатын уақыт». Оның өзі біздің отандастарымыздың өзара іс-қимыл жасау жэне болашаққа үмтылу жөніндегі күш-жігерінің әлеуеті туралы түсінікті әзірлеуге мүмкіндік береді. Қол жеткізілген оң тәжірибе желісімен ілгері жылжу дағдарыс арқылы жаңаруға жэне дамуға жылжу үшін нақты да берік іргетас калайды. Редакциялык алқа қаралып отырған кезеңнің әдебиеті мен қүжаттарының осы басылымға барлығы бірдей еңбегін атап көрсетеді. Сонымен бірге көптеген дерек көздерді аныктап, жүйелеу тэуелсіз Қазақстан тарихнамасының дамуы барысында болашақта арнаулы жэне дербес зерттеу ретінде маңызды да күрделі 162
міндет болып табылады. Осы кезге дейін тарих ғылымында және қоғамтанушылық ой-пікірдің басқа салаларында Қазақстанның Қазіргі заман тарихы бойынша қорытындылаушы тарихи еңбек жазуға қадам жасалмады. XX ғасырдың аяғы -XXI ғасырдың басындағы Қазақстан дамуының тарихын ой елегінен өткізу тек тарихшылардың ғана емес, сонымен бірге қоғамтанудың басқа салалары өкілдерінің де күш жігерін шоғырландыруды талап ететін күрделі міндет болып табылады. Президент Жолдауларына егжей-тегжейлі талдау жасау арнайы зерттеудің тақырыбы болып табылады. Оның үстіне «Қазақстан2050» Стратегиясы калыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» 2015 жыл 20 мамырда қабылданған бес бөлім 100 қадамнан түратын бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 накты қадамы жэне Президентгің баска да жолдауларында көрсетілген бағыттарды іске асыру Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекетін дамытуда орын алатын жалпы көрсеткіштер бола алады. Саяси реформалардың негізгі бағыттары Н.Ә.Назарбаевтың 2015 жыл 20 мамырда қабылданған бес бөлім 100 қадамнан түратын бес институңионапдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 накты қадамында баяндалды. Қазақстан халқына «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті отыз елдің қатарына кіру стратегиясын апға қойып отыр. Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сактап, өркендете береміз. Сонымен қатар үлт арапық және мәдениет аралық келісімді, біртүтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етуді басты нысанға алдық. Бүгінгі танда Қазақстанның саяси дамуына берілген шетелдік бірқатар беделді бағалаулар бар. Мэселен, Астанаға 2005 жылғы қарашада келген Еуропа Парламентінің бірінші вице төрағасы Алехо Видал-Квадрас Рока баспасөз мэслихатында бьшай деді: "Еуропа Парламенті Қазақстандағы демографиялық өзгерістердің үрдісін, саяси жағдайдың эволюциясын жэне демократиялық институттардың сапасьш оң бағалайды». 163
5.4. ҚР Президентінің 2050-стратегиялық бағдарламасының бағыттары мен міндеттері Президенттің «Қазсщстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан ме.шекеттің жаңа саяси багыты үіи тараудан түрады I. Қалыптасқан Қазақстан -мемлекеттілігіміздің, ұлттық экономикамыздың, азаматтық қоғамымыздың, қоғамдық келісіміміздің, өңірлік көшбасшылығымыз бен халықаралық беделіміздің дағдарыста сьшалуы. 8-бөлімнен тұрады Мұнда «2030 бағдарламасының» орындалуы туралы айтылған П. XXI ғасырдың жаһандық он сын-қатері қарастырылған Мұнда 10 сын қатер одан қорғанудың жолдары жан-жақты қарастырылған. 1. Бірінші сын-қатер - тарихи уақыттың жеделдеуі 2. Екінші сын-қатер - жаһандық демографиялық теңгерімсіздік 3. Үшінші сын-қатер - жаһандық азық-түлік қауіпсіздігіне төнетін қатер 4. Төртінші сын-қатер - судың тым тапшылығы 5. Бесінші сын-қатер - жаһандық энергетикалық қауіпсіздік 6.Алтыншы сын-қатер - табиғи ресурстардың сарқылуы 7. Жетінші сын-қатер - Үшінші индустриялық революция 8. Сегізінші сын-қатер - үдей түскен әлеуметтік тұрақсыздық 9. Тоғызыншы сын-катер - өркениетіміз құндылықтарының дағдарысы 10. Оныншы сын-қатер - жаңа элемдік тұрақсыздық қаупі III. "Қазақстан-2050" Стратегиясы - жедел өзгермелі тарихи жағдайлардағы жаңа Қазақстанның жаңа саяси бағыты. Мұнда 2050-ге дейінгі даму жаңа саяси бағыты айтылған. 8. "Қазақстан-2030" Стратегиясы. Негізгі қорытындылар 15 жыл ішінде ұлттық экономиканың көлемі 1997 жылғы 1,7 триллион теңгеден 2011 жылы 28 триллион теңгеге өсті. Елдің ІЖӨ 16 еседен астам өсті. 1999 жылдан бастап Қазақстанның ІЖӨ-нің жыл сайынғы өсуі 7,6%-ды құрап, алдыңғы қатарлы елдерді басып озды. Жан басына шақканда ІЖӨ 1998 жылғы 1500 доллардан 2012 жылы 12 мың долларға жетіп, 7 еседен астам өсті. 164
Қазақстан әуел бастан жан басына шаққанда тартылган тікелей шетелдік инвестициялардың көлемі жағынан ТМД-да көшбасшы болды. Бүгін бұл 9200 АҚШ долларына жетті. Осылайша 2030 Стратегиясында белгіленген негізгі міндеттер орындалды Қазақстан XXI ғасырдың ортасына қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуға тиіс. Президенттің Қазақстан халкына Жолдауына ерекше атап көрсетілгендей: «Біздің адамдарымыз оқып үйренуге тиіс, бүкіл әлемде адамдар өмір бойы оқумен өтеді». Шыдамдылық этносаралық келісім жэне конфессияаралық дүние елде түрақтылықты сақтап қана қоймай, сонымен бірге халықаралық дэрежеде тану шебіне шығуға жэне ТМД мен әлем бойынша экономикалық даму қарқыныньщ шыркау биігіне жетуге де мүмкіндік берді. Сөз жоқ, көп нәрсеге қол жеткізу Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметі арқасында лгүмкін болды. Қазақстан бүгінгі таңда серпінді іс қимылға көшуге дайын жағдайда түр. Бақылау сұрақтары 1. «Қазакстан тарихының тарихнамасы» пэні, мақсаты, міндеті 2. Қазақстандағы азамат соғысының тарихнамасы зерттелуі 3. Әл-Фараби еңбектеріне тарихнамалык сипаттама 4. Алаш қозғалысы тарихнамасына арналған еңбектер, жаңа көзқарас 5. Қазақстанның мэдени даму тарихынын тарихнамасы 6. .Ш.Ш.Уэлихановтың «Шежіресі» мен «Сот реформасына» көзкарас еңбектеріне сипатгама 7. Патшалық Ресейдің Қазақстандағы отарлау саясатының тарихнамасы 8. 1920-30 жылдардағы ұлт зиялыларының еңбектеріндегі тарихи көзқарастар 9. Әл-Фарабидің өмірі мен қызметі. Ғалымның тарихифилософиялық трактаттары, ой пікірлері 10. Тың жэне тыңайған жерлерді игеру мэселелеріне арналған еңбектер тарихнамасы 165
11. Қазақстан тарихшы-ғалымдарының еңбектеріндегі ¥лы Отан соғысы мэселелерін зерттелуі. М.Қозыбаевтың тарихнамалық еңбектері 12. Ш.Уәлихановтың «Қырғыз шежіресі», «Қырғыздардағы шаманизм іздері» жэне т.б. еңбектері, деректік, тарихнамалык тұрғьщан сипаттама 13. А.И. Левшиннің қазақ халқының тарихы, әдет- ғұрпы жөнін-дегі зерттеулері 14. Қазақстан тарихы, халқы, табиғаты, әдет-ғұрпы жөніндегі орыс зерттеушілерінің еңбектері (П.С. Паллас, И.П. Фольк, Н Я. Бичурин жэне т.б.) 15. ІХ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан тарихына арналған араб жэне парсы зерттеулері 16. Қазақстан тарихы бойынша деректер ғылыми пэн ретінде 17. Қазақстан тарихы деректері пэні мен объектісі 18. Тарих ғылымындағы деректердің рөлі мен орны 19. "Қайталанатын дерек", "дара дерек", "тарихи деректер комплексі" түсініктерінің өзара байланысы 20. Қазақстан тарихы деректануының қалыптасу және даму мәсе-лелері 21. Қазақстан тарихы бойынша деректерді жіктеу принциптері 22. Қазақстанньщ ежелгі жэне ортағасырлар тарихының деректік базасының жалпы жағдайы 23. Орта Азия мен Қазақстан көшпелілері тарихы антик авторлары (б.з.д. Ү-ІІІ ғғ.) 24. Кеңес деректерін талдау ерекшеліктері 25. Қазіргі кезеңдегі деректердің жаңа түрлері. Жазба деректердің негізгі түрлері жэне оларды талдаудағы ерекшеліктер 26. Қазақстандағы газет ісінің тарихы. ХҮІП-ХХ ғғ 27. Газет мерзімділігі. Мерзімді басылымды зерттеудің ерекше-ліктері 28. Халық ауыз әдебиеті - ХҮШ-ХХ ғғ. басындағы Қазақстан тарихының дерегі ретінде 29. Фольклор тарихи дерек көзі ретінде 30. Шежіренің деректанулық маңызы 31. В.В.Вельяминов, И.В.Мушкетов, Семенов-Тянь-Шанский жэне т.б. тарихи еңбектері 166
32. .М.П.Вяткиннің Қазақстан тарихы туралы еңбектеріне шолу 33. В.В.Радловтың қазақтардың этногеографиясын зерттеудегі орны 34. П.С.Палластың тарихи еңбектері 35. Мұсылман ренессансы және оның тарихи-география ғылымындағы орны 36. Кеңестік Қазақстан тарихының тарихнамасындағы партиялық идеология туралы мэселе 37. Қазақ зиялыларының Қазақ мемлекеті мен ұлтын сақтау үшін күресінің тарихнамасы 38. Тэуелсіз Қазақстандағы тарих ғылымының даму жайы, проб-лемалары 39. Араб зерттеушілерінің еңбектерінің мэні 40. Ортағасырлык Қазақстан тарихы жөніндегі «Жылнамапар жинағының» мазмүны мен тарихи маңызы 41. Г.Миллердің қазақтар тарихы жөніндегі еңбектерінің мазмүны 42. Қазақтар тарихы женіндегі В.Н.Татищев еңбектері 43. Г. Дахшлейгердің тарихнамалық еңбектернің мазмүны 44. Қазақстандағы үжымдастыру жайлы тарихнамалық көзқарастар 45. XIX ғ. І-ші жартысындағы қазақ халкының үлт-азаттық қозғалыстарына арналған еңбектердің мазмүны 46. Д.И.Дулатованың «Төңкеріске дейінгі Қазақстан тарихының тарихнамасы» монографиясының мазмүны 47. Қазақстанньщ Ресейге қосылуының түжырымдамасы, мазмүны 48. М. X. Дулати өмірі мен кызметі. «Тарих-и-Рашиди» еңбегінің мазмүны 49. Қазақстан тарихының тарихнамасын дэуірлеу туралы 50. Түркі руникалық жазбалардың шығу тарихының Томсен, О. Доннер, Готьо, Коули, Киселев еңбектерінде зертгелуі 51. Руникалық ескерткіштердің формалары, түрлері. Сыныптау прблемасы. Орхон, Енисей жазбалары. Талас ескерткіштері 52. Ортағасырлык Қазақстан теорриториясындағы халықтардың эскери өнері, этникалық қүрылымы, халықтары туралы тарихи-географиялық эдебиеттер 167
53. Қазақстан тарихына байланысты статистикалық деректер 54. Іс жүргізу материалдары олардың түрлері деректанулық зерт-теу мәселесі 55. Мерзімді басылым. Мерзімді басылым түрлері 56. Мүрағаттардағы қүжаттарды жариялау мәселелері 57. Тәуелсіздік Қазақстан Респугбликасы тарихының деректік базасы 58. ҚР Ата заңы және оның деректік маңызы 59. Қазақстан тарихы деректануының қалыптасу жэне даму мәсе-лелері 60. Елбасы еңбектерінің деректік маңызына талдау жасау 61. Қазак мемлекеттігінің жаңа бағыт тарихын түрғысынан зерт-теу мэселесі 62. ¥лы Отан соғысы кезеңіндегі Қазақстан тарихын зерттеудегі проблемалар 63. Е.Бекмахановтың тарихнамалық еңбектері, көзқарасы 64. 1916 жылғы үлт-азаттық көтеріліс жайлы қазақ зиялылары-ның көзқарастары 65. Мүсылмандық тарихнамалық дэстүр туралы көзқарас. 66. .Қазақстан тарихының тарихнамалык дәстүрлері (XIII-ХҮІІ ғ.ғ.) туралы зерттеуле 67. Орта гасырлық қалалар туралы деректер 68. Тарихи-партиялық зерттеу мекемелерінің пайда болуы 69. Республикадағы мүрағат ісінің калыптасуы мен дамуы 70. XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихнамасы 71. Дәстүрлі қазақ қоғамын зерттеу жүмыстары 72. Дәстүрлі қазақ қоғамын зерттеуге арналған еңбектер. 73. В.В.Бартольдтің өмірі мен қызметі. Шығыстанушы Қазақтар-дың өмір салты туралы еңбектері 74. Орыс жылнамаларындағы қазақтар туралы мэліметтер 75. Дэстүрлі қазақ қоғамын зерттеуге арналған еңбектер 76. М.Тынышпаевтың өмірі мен қызметі. Тарихнамалық еңбектері 77. Қазіргі кезеңдегі тарихшылардың қазак интеллигенциясының өмірі мен қызметі туралы зерттеулеріне сипаттама 78. Кенесары Қасымов басқарған үлт-азаттық қозғалыстың тарихнамасы 168
79. Қазақ халқының этногенезі мэселесі, тарихнамасы 80. Қазақстан тарихы, халқы, табиғаты, эдет-гұрпы жөніндегі орыс зерттеушілерінің еңбектері (П.С. Паллас, И.П. Фольк, Н.Я. Бичурин жэне т.б.) 81. Е. Бекмахановтың еңбектерінің мазгуіұны 82. Парсы зерттеушілерінің моңғол шапқыншылығы мен моңғол үстемдігіне арналған тарихнамалық еңбектеріне сипаттама 83. Қазакстан Республикасының Алдыңғы жэне Орта Шығыс мемлекеттерімен қарым-қатынасына арналған зерттеу жұмыстары 84. Қазақстан тарихы ғылымындағы деректанулық базаның жасалуы 85. Қазақстандағы тарихи партиялық бағыттагы ғылымизерттеу мекемелерінің пайда болуы, қалыптасып, дамуы 86. Қ.Жалаири өмірі мен қызметі. Еңбектерінің тарихнамалық деректік маңызы 87. 80-90 жылдардағы Қазақстан тарих ғылымының дамуы 88. Қ.Р.Президентінің «2050 стратеғиясының» деректік тарихи маңызы 89. Елбасының «Нұрлы Жол-Болашаққа бастар жол» Жолдауының деректтік маңызына тоқталыңыз (11.11. 2014) Эссе тапсырмалары: 1. Орта Азия халықтары мен Қазақстан тарихындағы Шыңғыс ханның рөлін қалай деп бағалайсыз? 2. Трайбализм мәселесін қалай түсінесіз, сіздің ойыңыз бойынша Қазақстанда осы мәселе бар ма? 3. Абылай хан саясатының ерекшелігі неде? Қазіргі Қазақстанның геосаяси жағдайымен салыстыруға бола ма? 4. «Отарлау» терминінің мағынасын қалай түсінесіз? Қазақстанның Ресейге қосылуы: тиімді жақтары мен зардаптары. 5. 1917 ж. қазанда үкімет басына болыиивиктердің келгенін Сіз қалай түсінесіз? 6. Қазақстан тарихындағы «ақтандақтар». 169
7. Сіздің ойыңыз бойынша КСРО-ның ыдырауы қолдан жасалды ма, әлде заңды құбылыс па? 8. М. Шахановтың «Өркениеттер адасуы» шығармасына Сіздің көзқарасыңыз? 9. Патриотизмді қалай түсінесіз? 10. Мәңгілік Ел - жалпы ұлттық идеясының мэні мен мазмұны. 11. Қазақстандағы әскери-казактық отарлаудың кезеңдерін жэне олардың ерекшеліктерін ашыңыз. 12. Қазакстанды шаруалық отарлаудың кезеңцерін жэне олардың ерекшеліктерін ашыңыз. 13. Қазақстан өндірісінің сипаты мен ерекшеліктерін айқындаңыз. 14. XVIII ғ. басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын талдаңыз. 15. Қазақстанның Ресейдің отарына айналуына байланысты Қазақстанның әлеуметтік құрамындағы өзгерістерді көрсетіңіз. 16. Қазақтардың Ресейдің әлеуметтік жэне ұлттық қанауына қарсы күресінің ерекшеліктерін ашыңыз. 17. XVIII ғ. басындағы Қазақстандағы дэстүрлі басқару жүйесін талдап көрсетіңіз. 18. Қазақстанда орыстық саяси басқарудың ендіріле бастауын жэне оның салдарын айкындаңыз. 19. Қазақ зиялыларының қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіруге талпынысын ашыңыз 20. Қазақ халқының патшалық Ресейдің отарлық езгісіне қарсы күресінің кезеңдері жэне олардың ерекшеліктерін айкындаңыз. 21. Ресейдегі Қазан революциясы жэне оның Қазақстанға тигізген әсері жэне оның зерттелу деңгейін жэне Қазан төңкерісінің ақтандақтарын айқыңдаңыз. 22. Қазақстанда ¥лттық мемлекеттік кұрылыс проблемаларының Кеңестік жолмен шешілуінің себептерін ашыңыз. 23. Қазакстан территориясының Азамат соғысының аренасына айналу себептерін талдап көрсетіңіз. 170
24. “Алаш Орда” үкіметі мен Кеңес үкіметінің арасындағы қатынас: кезеңдері, себептері, салдарларын жіктеп көрсетіңіз. 25. 20-ж. басындағы қоғамды саясаттандыруға бет алу жэне оның Қазақстандағы көріністерін талдаңыз. 26. Сталин кайтыс болғаннан кейінғі жылдардағы мемлекеттік аппаратты демократияландыру жолындағы кедерғілерді ашып көрсетіңіз. 27. Қазақстанда әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысқа үшырау себептерін ашыңыз. 28. 20-30 жж. Қазақстан ауыл шаруашылығының қайта қүруларының проблемаларын ашыңыз. 29. Тың жэне тыңайған жерлерді игерудің нэтижелері мен проблемаларын ашып беріңіз. 30. Қазақстандағы “социалистік индустрияландыру” проблемаларын ашыңыз. 31. 60-шы ж. 2-ші жартысындағы Кеңес үкіметінің экономикалық реформалары жэне олардың сәтсіз аяқталу себептерін ашыңыз. 32. Тәуелсіз Қазақстанның элеуметтік-экономикалық жэне саяси дамудағы табыстар мен мәселелерін айқындап көрсетіңіз. 171
ГЛОССАРИЙ Авеста - ертедегі парсылардың діни кітабы Антропология - адам туралы ғылым, адамдардың шығу тегі мен бітімін, эволюциясын, өзгеріс заңдылықтарын зерттейді. (грек апігороз - адам, 1о§оз - ілім) Алаш-ежелгі қазақ тайпаларының алғаш қауым болып біріккен одағы. «Қазақ» атауының көне баламасы. Гурхан-қарақытай мемлекетін билеушісінің лауазымы. Ғазнауи эулеті-Ғазнауи мемлекетіндегі түріктерден шыққан эулет. Енисей жазуы-ҮІ-УІІІ ғасырларда түрік тайпалары қолданған жазу. Орхон-Енисей жазуы деп те аталады. Мәмлүктер-ХІІ ғасырда түрік тілдес халыктардың және кавказдар-дың қүлдықтағы жастарынан жасақталган египет сүлтандарының үланы. Тоныкөк тас жазуы-УІІІ ғасырдағы т\рік тайпаларының көне жазба мүрасы. Харадж-феодалдық рента, өңделетін жерге салынатын салық. Цитадель (Қамал)-ортағасырлық қалалардың бекініс құрылыстары-мен қоршалған орталық экімшілік бөлігі. Шад-Түрік қағанаты ақсүйектеріне берілетін лауазым. Шахристан-ортағасырлық қалалардағы қолөнершілер, саудагерлер мен жасакшылар мекені. Шерби-үлыс істерін басқаратын қызметшілер. «Шыңғыснама»- Шьщғыс хан жэне оның ұрпактары турачы жазыл-ған шежіре. Інжу- монғолдың «ханның жері» деген магынадағы сөзі. Ябғу, Жабғу-түрік қағанаты билеушілерінің лауазымы. Алатау (түркі сөзі, ала тау) - тау жоталарында қар мен өсімдіктер аралас жатқандықтан алыстан ала болып көрінеді. Губерния, уезд - Ресейдегі әкімшілік-аумактык бірлік. Декрет - қандайда бір мәселе бойынша заңдық күші бар жоғары биліктің қаулысы. Депутат (лат. Оериіаіиз жіберілген) - өкілетті билік органына мүше болып сайланған адам. Диктатура (сІісШ Ш га ш е к с із б и л ік ) - м е м л е к е т т е г і б и л ік т і ж ү з е г е а с ы р у ж ү й е с і, а д а м н ь щ , т о п т ы ң , т а п т ы ң ш е к с із б и л іг і. 172
Идеология (грек. Ісіеа -ұғым, түсінік, Ьо§оз- сөз,ұғым,ілім) - саяси, құқықтық өнегелілік, діни, эстетикалық жэне философиялық көзқарастар мен идеялардың жүйесі. Кордон - шекара күзеті болатын жер. Кебеже - сүрленген етті, кептірілген құртты жэне басқа тағамдарды салып қоятын көшпенділердің үй жиһазы. Конституциялық монархия - онда монархия парламент арқылы шектеліп отырады Каиитализм - капиталистік қогамның үстем табы, өндірістің маңызды құралдарының меншік иесі, жалдамалы еңбекті пайдалану. Кемсітушілік-правоны кеміту, отар жэне тәуелді елдердегі кейбір нэсілмен халықтар праволарын кемсіту. Казак-Ресей империясьшың крепостнойлық канауына байланысты (ХУ-ХҮІІғ.ғ.) Дон, Днепр, Волга, Уралдың төменгі сағасына қа-шып барған шаруалар. Либерал - либерализмнің жолын қуушы жэне жақтаушысы. Либерализм - парламенттік құрылысты, буржуазиялык бостандық пен капиталистік кэсіпкерліктің еркіндігін жақтаушыларды бірікті-ретін буржуазиялык идеологиялық жэне қоғамдық саяси ұғым. Мораторий-мемлекеттің хальщаралық келісімге сэйкес ресми белгі-леген кандайда бір міндеттемені орындауды кейінге қалдыруы немесе бір эрекеттен бас тпртуы. Миссионер- басқа діндегі халықтар арасында өз дінін таратушы үгітшілер. Петиция (өтініш) - мемлекеттік биліктің жоғарғы басшылығына азаматтардың жазбаша беретін ұжымдык өтініші. Реакция - прогреске белсенді қарсыпық көрсету саясаты жэне революциялық қозғалысты басып тастау Саяси партия - белгілі таптың немесе элеуметтік бөліктің мүдделерін жактайтын жэне белгілі бір мақсаттар мен идеяларға қол жет-кізуде оның саяси кызметін басқаратьш саяси ұйым. Тауар - сату үшін өндірілген еңбек өнімі. Тауарлы өнім - қоғамдық өндірістің нысаны, онда өнімдер айырбас үшін өндіріледі. 173
Тамға (қаз. таңба) - алғашқыда моңғолдар оны малға таңба салу үшін пайдаланған, кейін қазақ хандығында қүжаттар мен іс қағаз-дарына басылатын мөрді осылай атаған. Тенденция - қандайда бір қүбылыстың, ойдың, идеяның дамуын бағыттау. Үлт (нация) - қауымдастықтың қалыптасу процесінде оның аумағы, экономикалық байланыстары, тілі, мәдениетінің ерекшелігі мен мінез-қүлығы қалыптасатын адамдардың тарихи қауымдастығы. Үлтшылдық - реакциялық идеология жэне саясат, сондай-ақ үлттық мәселеде үлттың артықшылыгын насихаттайтьш психология. Ферма - жеке меншік немесе жалға алынған жерде кәсіпкерлікпен айналысатын жеке ауыл шаруашылығы кәсіпорны. Федерация (лат. Ғоесіегаііо одақ, бірлестік) - мемлекеттік қүрылымның нысаны, онда федеральдық бірлестік қүрамына мем-лекеттік - федерация мүшелері кіреді. Шовинизм - үлтшьщдықтың ең агрессияшыл түрі. Адаптация - жүйенің сыртқы жэне ішкі орта жағдайына бейімделу процесі. Архив (лат. агсһі\оіт) - тарихи маңызы бар қүжаттар сақталатын мемлекеттік арнаулы мекеме. Әкімшілік - іске нақты басшылықтың орнына бүйрықшылжарлық-шыл әдісті қолданушылық. Бесжылдық. Бесжылдық жоспар - Кеңес окіметінің 1929 жылдан бастап КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуын межелеген мерзімді жоспарларының жалпьшама атауы. Бүқаралық ақпарат қүралдары (БАҚ) - жүртшылыққа жүйелі түрде хабар тарататын қүралдар: баспасөз, радио, теледидар. Ғылым - табиғат, коғам жэне ой жүйесі туралы жаңа білімдер жасауға бағытталған жэне оның барлық шарттары мен сәттерін түгел қамтитын зерттеу ідызметінің саласы. Ғылыми болжам - теориялық жэне тәжірибелік деректерді түжырым-дауға жэне дамудың объективті заңдылықтарына сүйене отырып, табиғат пен қоғамның, зерттелмеген немесе тэжірибеде элі де болса анықталмаған қүбылыстарын болжау. 174
Дағдарыс, кризис (грек. кгізІБ-бетбұрыс кезі) - қоғамдагы өзгерістер алдындағы өтпелі кезең; элеуметтік ахуалдың шиеленісіп, қауіп-ті, тұрақсыздық сипат иеленуі. Демократия (грек. сіешоз-халық жэне кгаіоз-билік) - қоғамды, мемле-кеттік билікті саяси жэне элеуметгік ұйымдастырудың негізгі пішімдерінің бірі, ұдайы дамып, жетіліп отыратын саяси режим. Дерекнама - белгілі бір ғылыми зерттеуге негіз болатын жазба дүниелер, ескерткіпггер. Ж ариялылык - жағымсыз құбылыстар мен кемшіліктерді ашып көрсетудің, қоғамды сауықтыру мен демократияландырудың негізгі құралы. Жеке адамға табыну - белгілі бір қайраткердің беделіне көзсіз бас ию, оның сіңірген еңбегін эсірелеп көрсету, тарихи тұлғаны эулиеге теңеу. Жекешелендіру-меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру үрдісі. Жүйе - өзара қатынастар мен байланыстарда болатын, белгілі бір тұтастықты, бірлікті құрайтын элементтер жиынтығы. Зан-кұбылыстардың жүйелі түрде өзгеруіне себепші болатын оның ішкі, мәнді жэне тұрақты байланысы. Индустри - (лат. Іпсіизігіа-ынта, жігер) халық шаруашылығының өндіргіш күштерге жэне қоғамның экономикалық дамуына ыкпал ететін маңызды саласы. Идеология - қоғамдық идеялардың, теориялардың, көзқарастардьщ жиынтығы. Казактар - XVIII ғасырдан 1917 жылға дейін Ресей империясында болған әскери элеуметтік топ. Кредит несие - тауарларды немесе ақшаны белгілі процент мөлшерінде несиеге беру. Қайта-кұру - Кеңес қоғамындағы тоқырау процестерін жойып, қоғамдық-элеуметтік дамуды жеделдетуге, демократия мен жариялылыққа негізделген жаңа бағыт. Қоғам - адамдар арасында тарихи қалыптасқан саяси-әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың тұрақты жүйесі. 175
Қоғамдык қатынастар - адамдардың бірлескен практикалық жэне рухани қызметі процесінде олардың арасында қалыптасатын қатынастар. Мемлекет - қоғамды басқарудың, оның экономикалық жэне әлеуметтік құрылымын қорғауды іс жүзіне асырушы қоғамның саяси жүйесінің негізғі институты. Миграция - бір жерден екінші бір жерге көшіп-қону. Өкілетті елші - шет елде өз елінің мүдцесін қорғауға толық құқығы бар елші. Өркениет - қоғамның материалдық жэне рухани жетістіктерінің жиынтығы. Репрессиялау - адамдардың белгілі тобын мемлекет тарапынан саяси қудалау. Таптар - адамдардың қоғамдық өндірістің тарихи белгілі бір жүйесіне алатын орнына қарай, өндіріс құрал-жабдықтарының қатынасына қарай, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудагы рөліне қарай, демек, қоғамдық байлықтан алып отырған үлесінің мөлшеріне жэне ол үлесті бөлу эдістеріне қарай жіктелетін үлкен топтары. Тарихтың объективті факторы - адамдардан тәуелсіз жэне олардың қызметінің бағыты мен ауқымын көрсететін шарттар. Тарихтың субъективті факторы - бұқараның, топтардың, мемлекеттің, жеке адамдардың белгілі бір мақсатқа багытталған іс-әрекеттері, олардың санасы, еркі, іс-қимылға бейімділігі жэне т.с.с. жатады. Тарихи-салыстырмалы әдіс - түрлі құбылыстарды зерттеу және түсіндіру жолында осы құбылыстың форма жағынан ұқсастығы арқылы олардың генетикалық, жақындығын, яғни олардың пайда болуының ортақ негізі туралы тұжырым жасау. Теория - өзінің объектісін құрастырып отырған белгілі бір жиынтық-тың кызметін сипаттайтын, түсіндіретін жэне болжайтын, шындықтың қандай да болмасын «фрагменті» жөніндегі нақты білімді жинақтап қорытындылайтын жүйе. Токырау кезеңі - қоғамның дамусыз, ілгерілеусіз күйде тұруы. Тоталитаризм - зорлық-зомбылық пен қоқан-локқыны негізіне аттган саяси үстемдік жүйесі. 176
Урбанизация - адамзатты таратып орналастырудағы қалалардың рөлі мен ара салмағына байланысты қалалық өмір салтын орнату сипатындағы тарихи процесс. Іргелі зерттеу - теориялык негізі терең, өзекті ғылыми зерттеу. Факт - объективті жэне ғылыми факт ұғымын айырып көрсетеді. Эмиграция - басқа мемлекетке түпкілікті немесе уақытша гұруға кету. Актаңдактар - мүлде немесе зерттелмеген, сондай-ақ дұрыс түсін-дірілмей бұрмалана жазылып келген тақырыптар. Біріккеи Үлттар Үйымы (Б ¥¥) - дүние жүзіндегі мемлекеттердің басым көпшілігін біріктіретін, ең ыкпалды, әмбебап халықаралық ұйым. Диаспора - күштеп көшіру арқылы, түрлі саяси-элеуметтік жағдайға душар болған, басқа елдердің ортасына барып паналаған этнос-тардың шашыранды топтары. Демография - халықты зерттеу, халықтану ғылымы деген ұғымды білдіреді. Депортация - белгілі бір халықты күштеп көшіру. Жаһандану - ғаламдану, элемдік ауқымдану, глобализация (ағылш. СІоЬаІ - әлемдік, дүниежүзілік,) - жаңа жалпы әлемдік саяси, экономикалық, мэдени жэне ақпараттық тұстастық құрылуының үрдісі. Конституция (лат. СопзШіо-белгілеу, орналастыру) - мемлекеттің негізгі Заңы. 177
Қазақстан тарихнамасы мен деректемесі тест сұрақтары 1. Деректану курсының міндеті A) деректерді іздеп табу, жүйелеу, сыныптау, сыни талдау, түсіндіру қабілетін қалыптастыру B) деректанулық баяндама жасау C) деректанулық материал эзірлеу Д) деректанулық кітаптар жазу Е) деректанулық деректерді жіктеу *** 2. Деректану курсының мақсаты? A) деректанулық талдаудың теориялық-методологиялық тэсіл дерін, методтарын меңгеру B) дидактикалық талдау C) психологиялық талдау Д) философиялық салыстырмалар Е) генетикалық сүрыптау *** 3. Бехистун жазуын кім жаздырды? A) Цыма-Цянь B) Демокрит C) Камбиз Д) Ганибал Е) Дарий 1 4. “Авеста” кандай ілімді уағыздайды A) күсқатабыну B) тотемизм C) магия Д) пүтқатабыну Е) буддизм 178
5. Сақтар туралы жазған грек тарихшысы A) Аристофон B) Геракл C) Геродот Д) Платон Е) Демокрит *** 6. Сымя Цяннын еңбегі A) “Мазмұн мен мэн” B) “Тарих социология” C) “ Мәтіндер мен шығармалар“ Д) “Тарихи жазбалар” Е) “Тарих жэне социология ” 7. Сақтар туралы жазған грек географы A) Самурай B) Герман C) Ли-да чжао Д) Сунь Ят Сен Е) Стробон 8 Махмұд Қашқаридың еңбегі A) “Диуани лұғат ат-түрк” B) Күлтегін ескерткіші” C) “Тоныкөк ескерткіші” Д) “Түбі бір түрік тілі” Е) “Дулыга” 9. Әл-Фараби қай жылы дүниеге келген А) 950 В) 870 С) 879 Д) 780 Е) 940 179
10 “Дерек“ терминінің мағынасы. A) хабар - ошар B) тарихи мәлімет C) аталғанның барлығы Д) мағлұмат Е) мәлімет 11. Окиғаны болған жылы бойынша баяндайтын орта ғасырлық жазба деректер. A) мемуарлар B) заң актілері C) ауызша мэліметтер Д) жылнамалар Е) хаттар 12. Атадан балаға жалғасып келе жаткан халқымыздын ауызша тарих айту дәстүрлерінің үлгісі. A) мерзімді басылым B) күнделік C) мемуар Д) роман Е) шежіре 13. Уақиғаны болған жылы бойынша баяндайтын орта ғасырлық жазба деректер. A) жылнамалар B) эпостық жырлар C) мерзімді басылымдар Д) шежіре Е) батырлар жыры 14. Жеке немесе занды тұлға жасаған, белгіленген тәртіппен рэсім-деліп, куәландырылған құжат. A) ресми күжат B) занды қүжат C) биресми қүжат Д) мұрағат құжат Е) жеке адамдық кұжат 180
15. Бір-бірімен тарихи иемесе қисынды байланыстықркаттардың жиынтығы. A) заманхат B) шежіре C) мұрағат қорлары Д) жазба деректер Е) тарихи деректер *** 16. Адамзаттың, жеке адамдардын шығу тегін зерттейтін пән. A) метралогия B) дипломатика C) текстология Д) генеология Е) нумизматика *** 17. Нумизматика дегенімізA) қағаз бетіндегі жазулар B) мөрлердегі жазбалар C) тастағы жазбалар Д) ел таңбалардағы жазулар Е) теңгелердегі жазулар *** 18. Тастағы, металдағы, сүйектердегі, ағаштардағы жазбалар. A) эпиграфика B) нумизматика C) сфрагистика Д) геральдика Е) папирология *** 19. Орыс деректану мектебінің негізін салушы ғалым A) В.О.Ключевский B) Ломоносов C) Достоевский Д) Михаелис Е) Н.Г.Чернышевский 181
20. Деректерді іздеу, табу, жариялау A) классификация B) деректанулық эвристика C) деректанулық сын Д) ішкі сын Е) сыртқы сын 21. Деректін пайда болу уақытын аныктау A) датировка B) атрибуция C) ішкі сын Д) сыртқы сын Е) нумизматика 22. Мұхамед Хайдар Дулати еңбегі A) “тарихи Рашиди” B) “көне түріктер” C) “түркі халыктардың тарихы” Д) “қазақтың қысқаша тарихы” Е) “қарлық мемлекетінің тарихы” *** 23. Тарнхи деректер A) тәжірибелік тэсілдер B) келешектің деректері C) терминдер О) түсіндірме сөздіктер Е) өткен туралы мәліметтер 24. Тарихи оқиғалардың уақытын анықтау A) хронология B) метрология C) география Э) нумизматика Е) генология 182
25. Археологиялық ескерткіштерден бастап, қазіргі машиналар техникалар аталады A) этнографиялық деректер B) жазба деректер C) сөздік деректер Ә) дыбыстық деректер Е) заттай деректер 26. Күнделікті сөйлеу өнерінен бастап халыктың ауызша шығармашылық ескерткіштері аталады A) хронологиялық мәліметтер B) археологиялық деректер C) заттай деректер О сөздік деректер Е) статистикалык деректер 27. Түрмыстағы мінез құлықка дәстүрге, эдет- ғүрыпқа байланысты деректер A) археологиялық деректер B) заттай деректер C) салт-дэстүр деректері О) типтік сыныптау Е) картографиялық деректер 'к ,к 'к 28. Деректанудың ғылым ретінде калыптасу кезеңі A ) Х У И -Х ІХ ғ B) У-ҮІІІғ C) У І-У ІІғ О) У ІІ-ІХ ғ Е) Ү ІІІ-ІХ ғ 29. Қазактың түңғыш деректанушы ғалымы A) Ы.Алтынсарин B) Ш.Уэлиханов C) А.Құнанбаев О) Шэкэрім қажы Е) Ш.Құдайбергенұлы 183
30. «Қара қыпшақ Қобланды» кітабына арналған сынды деректану ғылымының күрделі проблемасын құрастырған қазақ қайраткері A) Ә.Бөкейханов B) А.Байтұрсынов C) М.Дулатов Д) О.Сүлейменов Е) Ш.Уәлиханов 31. «Айқап» журналын шығарушы, алғашқы редактор. A) Х.Сосновский B) М.Дулатов C) М.Сералин Д) С.Шорманов Е) А.Бөкейханов 32. Қазақ тілінде жарық көрген алғашқы ресми газеті A) Қазақ газеті B) Серке газеті C) Торгай газеті Д) Тіршілік газеті Е) Омбы газеті 33. Мына материалдардың қайсысы қуғын-сүргін құжаттарын құрайды. A) барлыгы B) тиісті органдардың есептері C) саяси істердің статистикалық мәліметтері Д) сот-тергеу материалдары Е) агент туралы мэліметтер 34. О.Сүлеименов «АЗиЯ» еңбеғінде деректанудың қандай проблемасына назар аударады A) этикалык B) түпнұсқалық C) методикалық Д) эстетикалық Е) атрибуциялық 184
35. Окиғаны болған жылы бойынша баяндайтын ортағасырлык жазба дерек түрі? A) заманхат B) хат C) жылнама Д) қүжат Е) ресми қүжат 36. Әлемдеғі ен ежелгі жазу жүйесі қалыптасты: A) Қырғызстанда B) Қазақстанда C) Өзбекстанда О) Қосөзенде Е) Түркменстанда 37. Күлтегіннін шыққан ортасы: A) Қытай билеушілері B) Рим билеушілері C) Орыс боярлары О) Моңғол билеушілері Е) Түрік билеушілері 'к'к 'к 38. Белгілі ғалым Әл-Фараби дүниеге келген қала: A) Фараб B) Суяб C) Сайрам Э) Ташкент Е) Жанкент *** 39. Алгашқы мөрлер... пайда болған жер : A) Ежелгі Шығыста B) Еуропада C) Африкада Ә) Солтүстік Америкада Е) Ява аралында 185
40. «Монғолдың құпия шежіресі» арналған тарихи тұлға: A) Жебе B) Шыңғысхан C) Жошы Ә) Өгедей Е) Төле 41. Ай күнтізбелік жүйесі бүдан 5-6 мың жыл бүрын ... пайда болған: A) Сібірде B) Еуропада C) Ежелгі Шығыс елдерінде О) Океанияда Е) Оңтүстік Америкада *** 42. Антропология - ... ғылым: A) кұс жөніндегі B) ақша жөніндегі C) жануарлар жөніндегі Б) адам жөніндегі Е) теңіз жөніндегі 43. Ең алғашкы тастан жасалган еңбек күралы: A) шапқы B) кетпен C) садақ Э) соқа Е) күрек 44. Адамдардың ең алғашқы кәсібі: A) кеме жасау B) егіншілік C) мал шаруашылығы Э) қолөнер Е) аң аулау мен терімшілік 186
45. Адамдардың алғашқы баспанасы: A) үңгір B) жер үй C) ағаш үй О) киіз үй Е) күрке 46. Адамзат тарихында алғашқы мүсін - бүл: A) аналар B) жануарлар C) күстар Э) қүрт-қүмырсқалар Е) балалар *** 47. Көшпелі мал шаруашылығының жаз кезеңі: A) көктеу B) жайлау C) күздеу Э) қыркүйек Е) қыстау 48. Көшпелілердің көшіп-конуға ынғайлы баспанасы: A) киіз үй B) күрке C) үңгір Ә) тас үй Е) шатыр 49. «Манасты» өз үлттық мүрасы санайтын халық: A) өзбектер B) тәжіктер C) қырғыздар О) қазақтар Е) т үркмендер 187
50. Ежелгі адамдар қолданған ең үлкен сан: A) он B) бес C) алты Б) үш Е) төрт *** 51. Пергамент - бүл: A) папирус B) тас C) қағаз Б) арнайы өнделген бұзау терісі Е) қыш *** 52. Қағазды алғаш ойлап тапқан: A) қытайлықтар B) парсылар C) гректер О) үндістер Е) ассириялықтар 53. Буддизм дінінің негізін салушы: A) Сиддхартха Гаутама B) Ашока C) Чандрагупта Ә) Брахма Е) Шива *** 54. Ежелгі Қытай «Тарихи жазбаларының» авторы A) Чжан B) Лао-цзы C) Лу О) Конфуций Е) Сыма-Цянь 188
55.Философия ғылымының негізін салушы, ежелгі грек ғалымы: A) Аристотель B) Архимед C) Диоген О) Сократ Е) Архимед *** 56.Мұсылмандардын қасиетті кітабы: A) Құран B) Авеста C) Забура Э) Таурат Е) Аннал 57.Шығысқа бағытталған крест жорықтарынын ұйымдастырушысы: А ) халық B) шіркеу C) революционерлер Э) хатшылар Е) елшілер 58. «Шахнама» поэмасының авторы: A) Фирдоуси B) Низами C) Ұлықбек О) Әл-Фараби Е) Әл-Якуби 59. «Дәрігерлік ғылым каноны» еңбегінің авторы: A) Әл-Хорезми B) Бируни C) Әбу Әли ибн Сина О) Гардези Е) Әл-Якуби 189
60. Қожа Ахмет Йассауи кесенесін салдырған ел билеуші: A) Махмұд B) Ұльгқбек C) Шағатай Б) Әмір-Темір Е) Селим 61.ХІ ғасырдың басында Каир каласында ... ашылды: A) білім үйі B) ғылым үйі C) дәрігерлер үйі О) ақындар үйі Е) кедейлер үйі 62. Еуропалық отарлық - басталды: A) су жетпеушілігінен B) ғылыми ашулардан C) жаулап алу жорығынан О) жер жетпеушілігінен Е) үлы географиялық ашулардан 63.Қағба бүл қасиетті... A) мүсылмандар құлшылық ететін аса қастерлі орын B) басқару жүйесі C) мешіт О) зэмзәм суы Е) қаіа 64.Ислам дінінің негізін салушы: A) Мүхаммед пайғамбар B) Әбу Бэкір C) Омар Э) Әли Е) Осман 190
65. Орта ғасырлардығы орта Азия елдерінін көрнекті ғұлама ғалымдар: A) Әбу Райхан Бируни, эл-Хорезми, Әбу Әли ибн Сина,¥лыкбек,әл-Фараби B) Эйнштейн,Платон,Аристотель,Гелилей C) К.Колумб,Леонардо да Винчи Э) Архимед,Демокрит, Оноре де Бальзак Е) Луи Пастер,Д.Менделеев 66. Әбу Райхан Бируни: A) орта ғасырлардағы Азияның ұлы ғалымы B) қазіргі заманның академигі C) Латын Америкасының ғалымы Э) Жапониянын танымал архитекторы Е) Американы ашқан саяхатшы 67. Алгебра ғылымының негізін салушы : A) Әл-Хорезми B) Менделеев C) Ломоносов Э) Птолемей Е) Цицерон 68 «Дәрігерлік ғылым каноны» атты медициналык энциклопедияның авторы: A) Әбу Әли ибн Сина B) Әлішер Науаи C) Жүсіп Баласағун Э) Махмуд Кашқари Е) Қадырғали Жалаири *** 69.ХІ ғасырда Қарахан дәуірінде өмір сүрген акын, ойшыл, ғалым: A) Бабыр шах B) Жүсіп Баласагуни C) ӘмірТемір Ә) Лао Цзы Е) Ли да Чжао 191
70 «Құгадғу білік» әдеби шығармасының авторы: A) Фирдауси B) Магзум Рудаки C) Жүсіп Баласағун О) Шамси Е) Сайхали 71.XVI ғасырдағы «Бабырнама» эдеби шығармасының авторы: A) Бабыр B) Жүсіп Баласағун C) Әмір Темір Б) Қадырғали Жалаири Е) Әлішер Науаи 72.Қожа Ахмет Йасауи кесенесі орналасқан: A) Түркістанда B) Отырарда C) Мервте О) Меркеде Е) Мединада 73.Түркістандағы Қожа Ахмет Йасауи кесенесін салғызған : A) Жошы хан B) халық C) Абылай хан Б) Әмір Темір Е) Жүсіп Баласағун *** 74.1260-1277 ж Египетті билеғен батырлығымен кабілетімен халықтың сый-қүрметіне бөленген қыпшақтан шыққан мемлекет қайраткері: A) Бейбарыс B) Айюби C) Аль-Фараби Э) Аристотель Е) Сүлеймен 192
75. «Диуани хикмет» енбегінін авторы: A) Қожа Ахмет Иасауи B) Бабыр C) Фердауси О) Әл Хорезми Е) Әлішер Науаи 76. Түрік кағанаты кашан қүрылды: A) 868 ж B) 836 ж C) 687 ж О) 721 ж Е) 552 ж 77. Түріктердің ең жоғаргы билеушісі: A) қаған B) хан C) шах О) султан Е) эмір 78. Адамдар кызметінің өнімдері мен іздері еңбек қүралдары, кару жарақтары түрмыстық заттары мен бүйымдары, қүрылыс заттары,әдет ғүрыптары арқылы жетті, бүлардын бәрі: A) тарихи деректер B) ғылыми дерек C) андропологиялық дерек О) ауызша дерек Е) жазбадерек 79. Адамзаттың өткен тарихын заттай дерекгер бойынша зерттейтін ғылым: A) Политология B) Археология C) Социология О) Этнология Е) Психология 193
80. Адамзаттың үлы жетістігі жазу, өнер, жер суғару,тұнғ. пайда болды: A) Шығыста B) Батыста C) Еуропада О) Америкада Е) Африкада 81. Құдайды жоққа шығарушы құдайсыздар: A) нацистер B) идеалистер C) социалистер Б) фашистер Е) Атеистер 82. Әлемде компасты алғаш ойлап тапқандар: A) қытайлар B ) е у р о п а л ы к т а р C) орыстар Э) француздар Е) ағылшындар 83. Ғалымдар Қытай тарихының атасы ретінде саналатын саяхатшы A) Сыма-Циянь B) Әмір Сана C) Дабашы О) ШонаДава Е) Мао Цзедун *** 84. Орыс деректерінде қыпшақтарды қалай атайды? A) кыпшақтар B) қазақтар C) половецтер Ә) алтайлықтар Е) дұрыс жауабы жоқ 194
85. Мұхамед Хайдар Дулатидің «Тарихи и Рашиди» атты еңбегі қай әулет тарихын бейнелейді? A) Шыңгыс ханның B) Шайбани әулетінің C) Тоғлық-Темір Д) Дешті Қыпшақ Е) Әбілхайыр ханның 86. Махмұд Қашғаридің «Диуани луғат ат түрк» еңбегі кай дәуірде жазылған? A) Қарахан дэуірінде B) Батый дэуірінде C) кеңес үкіметі тұсында Ә ) сақгар дэуірінде Е) тиграхауда дэуірінде іск ^к 87.Деректанудың негізгі категориясы: A) елтаңбалар B) техникалық процесс C) тарихи дерек О) соғыс Е) музыка 88 Жеке адамдық деректерді көрсет: A) хаттар, күнделік, естеліктер B) қазба жұмыстарын жүргізу C) ауыз әдебиеті О) тұрмыс-салт жырлары Е) дұрыс жауабы жоқ 89. Қазақ хандығынын құрылуы туралы мәлімет беретін тарихшы: A) Ибн-Хаукаль B) Хайдар Дулати C) Рузбах Д) ИбнХордарбек Е) Ибн Халдун 195
90. Деректану курсының міндеті A) Деректерді іздеп табу, жүйелеу,сыныптау,сыни талдау, түсіндіру қабілетін қалыптастыру B) Деретанулық баяндама жасау C) Деректанулық материал эзірлеу Д) Деректанулық кітаптар жазу Е) Деректанулык деректерді жіктеу 91. Жер-Күнді айналады деп болжам айтқан Орта Азияның ғалымы : A) әл-Бурини B) Коперник C) Д.Бруно О) Эйнштейн Е) Менделеев *** 92. Жылнамалар бүл A) иероглифтер B) тастағы жазу C) жазбаша деректер О) сына жазу Е) папирустағы жазу 93. Жылнамашылар: A) Жыл сайын елде болып жатқан оқиғаларды жазушы B) повесть жазушы C) роман жазушы Б) энциклопедист Е) ақын 94. Жібек матасының отаны: A) Қытай B) Африка C) Австралия В) Жапония Е) Ливия 196
95. «Манас» поэмасын тұңғыш хатқа түсірген қазақ ғалымы A) Абылай хан B) Ш.Уәлиханов C) І.Жансүгіров Э) А.Пушкин Е) Шотаман Уэлихан 96. Ежелгі түрікілер байрақтарына қандай белгі қолданған A) қаскырдың басы B) крест C) барыс басы О) аю басы Е) жылан басы 97. ¥ран мен таңба нені білдіреді A) ру-тайпалық ерекшілікті B) шамандықты C) күштілікті О) қолөнерді Е) тенгірлікті 98. Халықтардың үлы көші- қоны қай тайпаның көшімен байланысты A) миграция АҚШ-қа B) үнділердің Америкаға көші C) гұндардың батысқа Ә) тың жерді игеру кезіндегі көш Е) қазақтардың Қытайға 99. Орта ғасырлық Қазақстанда суфизмнің негізін салушы: A) Қожа Ахмет Иассауи B) Шейх Ахмет Түркістан C) Әли эл-Отрари Э) Хазиз Баки Түркістани Е) Қадірғали Жалаири 197
100. Ш.Уәлиханов Қытайдыц қай өңіріне саяхат жасаған A) Қашгарияға B) Үрімшіге C) Шыңжанға О) Хуанхэге Е) Пекинге 101. Түркі үғымдағы әйел бейнесіндегі отбасы қүдайы A) ұмай ана B) зеңгі баба C) қамбар ата Э) ойсылқара Е) шопан ата 'к 'к 'к 102. «Музыка жөніндегі үлкен трактат авторы» A) Ибн Ругидан B) Ибн Сина C) ОмарХаям О) Әбу - Наср эл-Фараби Е) әл-Хорезми 103. Андронов мәдениеті қай дэуірдің ескерткіші A) қола дэуірінің B) орта ғасырдың C) темір гасырдың О) мыс ғасырдың Е) жаңа заманның 104. Аң стилі мәдениетін қалыптастырған тайпа A) сақтар B) үйсіндер C) ғұңдар Э) дулаттар Е) албандар 105. Алтын адам табылды: A) Қарғалы қорганы B) Бесшатыр қорганы C) Іле қорғаны 198
Э) Шілікті қорғаны Е) Есік қорғаны 106. Қ.Жалаири өз еңбегін кай патшага арнау ретінде жазды? A) Иван Грозныйға B) Борис Годуновқа C) Петрғе Д) Екатиринаға Е) Павелғе *** 107. Қазақ халқының ата-тегін бейнелейтін төл дерек көздері A) жылнамалар B) халық ауыз әдебиеті C) фольютор Д) шежіре Е) аңыздар 108. Жылнамалар жинагының дерегі бойынша Отырар корганысы қанша айга созылды? A) 6 ай B) 4 ай C) 5 ай Д) 10 ай Е) 7 ай 109. Петропавлдың бұрынгы атауы: A) Ақжар B) Тайыншакөл C) Қараөткел Д) Қызылжар Е) Үшарал 110. Қыр жылқысының ішіндегі жақсы тұқым? A) Арғымақ Қазанат B) Самарқан аттары C) Ақалтеке Д) Арғымақ Е) Қырғыз жылқысы 199