Отец и сын

ƏКЕ МЕН БАЛА –
МҰХАМЕДХАН СЕЙТҚҰЛОВ ПЕН

ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНОВ –
ОТАН ПАТРИОТТАРЫ
ОТЕЦ И СЫН –

МУХАМЕДХАН СЕЙТКУЛОВ И
КАЮМ МУХАМЕДХАНОВ –
ПАТРИОТЫ ОТЕЧЕСТВА

«Қайым Мұхамедханов атындағы
білім жəне мəдениет орталығы» қоғамдық қоры

Алматы, 2017

1

1–2397

ƏОЖ 37.0
КБЖ 74.200
Ə 43

Издание подготовлено Общественным фондом
«Центр образования и культуры
имени Каюма Мухамедханова»

Рецензии написали:
С.Борбасов, профессор, доктор политических наук,
А.Исин, профессор, кандидат исторических наук,
А.Исмакова, профессор, доктор филологических наук.

Ə 43 Əке мен бала – Мұхамедхан Сейтқұлов пен Қайым
Мұхамедханов – Отан патриоттары.
Отец и сын – Мухамедхан Сейткулов и Каюм Мухамед-
ханов – патриоты Отечества. – 120 б. – қазақша, орысша.

ISBN 978-601-06-4203-4

Достойные сыны Отечества, патриоты родной земли,
Отец и Сын – Мухамедхан Сейткулов и Каюм Мухамедха-
нов всей своею жизнью и конкретными поступками откры-
вали и сохранили для народа научно-культурные ценности
и духовные основы независимости. Они искренне любили
родную землю и преданно служили своему народу. Вос-
питание на примере жизни и судьбы патриотов Отечества
формирует сопричастность граждан общей истории, сопе-
реживание трагическим страницам в судьбе нашего наро-
да и формирует ответственность за страну. Книга является
вкладом в духовное обновление общества и патриотическое
воспитание молодежи. Книга предназначена работникам го-
сударственных органов, педагогам и воспитателям средних
школ, колледжей и вузов.

ƏОЖ 37.0
КБЖ 74.200

ISBN 978-601-06-4203-4 © Дина Мұхамедхан, 2017
2 © «Қайым Мұхамедханов атындағы

білім жəне мəдениет орталығы»
қоғамдық қоры, 2017

Посвящается Мухамедхану Сейткулову и
Каюму Мухамедханову – Отцу и Сыну, истинным
патриотам казахской земли, искренне любившим

свой народ, отдавшим жизнь и свободу
за историческую правду, преданность истине

и служение народу.

Их жизнь и судьба являются вечным примером
высокой духовности, совести и справедливости

ef

«Хочется надеяться, что противные человеческо-
му естеству слова “репрессия”, “депортация”, “Гу-
лаг” понемногу вытравливаются из сознания наших
сограждан….

Понимаю: некоторые документы той эпохи и по-
ныне – полвека спустя – не всем по нраву. Страх про-
шлого и мелочный эгоизм (пендешілік) обволакивают
души. А вдруг обидятся потомки отнюдь не славных
мужей? Но что делать? Историю грешно закамуф-
лировать, редактировать, переписывать, отрихто-
вать по конъюнктурным и ложно понятым этиче-
ским соображениям. Правду необходимо знать, если
мы хотим иметь дело с духовным прогрессом народа.
И именно в этом заключается один из нравственных
постулатов Каюма Мухамедханова».

Герольд Бельгер. 2007 г.

3

« ... ӨЛСЕМ, АЛАШ АЗАМАТТАРЫНАН ЖАНЫМ
АРТЫҚ ЕМЕС ... »

Қайым Мұхамедханов (1951 ж.)

« … ЧТО МОЯ СМЕРТЬ, КОГДА ТАКИЕ ЛЮДИ,
КАК АЛАШЕВЦЫ, ПОГИБЛИ…»

Каюм Мухамедханов (1951 г.)

Независимость государства - это не абстрактное по-
нятие, а конкретные люди, достойные сыны Отечества,
которые всей своею жизнью и конкретными духовно-
нравственными поступками открывали и утвержда-
ли ценности независимости, сохранили дух Алаш,
объединяли наш народ на конкретных примерах со-
хранения культуры, науки, духовности. Они искренне
любили родную землю и свой народ и всегда думали
о его будущем. Воспитание на примере жизни и судь-
бы Мухамедхана Сейткулова и Каюма Мухамедханова
укрепляет духовные устои независимости, формирует
сопричастность граждан общей истории, сопережива-
ние трагическим событиям в судьбе народа и развивает
их ответственность за свою землю.

В 2016 г. была издана рекомендация Администрации
Президента Республики Казахстан: в честь празднова-
ния 25-летия Независимости Республики Казахстан, для
поднятия патриотического духа народа и в юбилейный
год 175-летия Ибрая Алтынсарина, 150-летия Алихана
Букейханова, 100-летия Каюма Мухамедханова и др.
личностей увековечить их имена. Мероприятия памя-
ти исторических личностей прошли во всех регионах
страны и были выпущены юбилейные почтовые мар-
ки. Именем Каюма Мухамедханова были названы ули-
цы в г. Семей, Астана, Актобе, Атырау, Кокшетау, Тараз
и в других областях страны.

Также в 2016 г. Управление внутренней политики
г.Алматы инициировало проект о Мухамедхане Сейт-

4

кулове и Каюме Мухамедханове – патриотах Отече-
ства. Проект был успешно выполнен в г. Алматы об-
щественным фондом «Центр образования и культуры
имени Каюма Мухамедханова». Встречи в учебных
заведениях и студенческий флэш моб, акции памя-
ти и круглый стол подняли патриотический дух уча-
щейся молодежи, включили в диалог о патриотизме
научно-культурную и педагогическую интеллигенцию
г.Алматы и г.Астаны. Участники мероприятий (1000
человек) и эксперты отметили важность целенаправ-
ленной работы в масштабах страны по теме «Отец
и сын: Мухамедхан Сейткулов и Каюм Мухамедха-
нов - патриоты Отечества». Это отвечает задачам,
поставленным в опубликованной статье Президента
Н.А.Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация
общественного сознания», в которой особое внимание
уделено духовному обновлению. Духовность опира-
ется на историческое сознание, открытое для исто-
рической правды. Правда сохраняет национальную
идентичность, формирует сопричастность каждого
гражданина общей истории, общей трагедии, общей
радости. Жизнь и судьба Отца и Сына являются при-
мером высокой духовности, совести и преданного слу-
жения своему народу.

Мухамедхан Сейткулов сыграл важную роль в со-
хранении культурного наследия нашего народа, в про-
свещении людей и в становлении многих знаковых лич-
ностей нашей истории. Его дом в городе Семей («Алаш
қала») стал местом встреч партии «Алаш», местом об-
суждений неравнодушными людьми вопросов истории,
культуры и будущего казахского народа. Он поддержи-
вал издание газет и журналов, в его доме происходи-
ло становление казахского театра. Истинный патриот
родной земли, благородный человек, мужественный
и справедливый Мухамедхан разделил трагическую
участь своих друзей - алашординцев. Его расстреляли
80 лет назад, 2 декабря 1937 года в 2 ч. ночи. Место рас-

5

стрела и захоронения до сих пор не известно. Его имя и
добрые дела остались в памяти народа.

Каюм Мухамедханов - достойный сын своего отца,
воспитанный в духе Алаш, воспринял идеи своего отца
и его друзей - посетителей родового дома. Сквозь всю
жизнь он достойно пронес память об отце и его дру-
зьях: мужественно в течение многих лет боролся за реа-
билитацию многих имен, когда все было под запретом.
Вернул из небытия сотни имен, тысячи трудов. Лич-
ность Мухамедхана Сейткулова и его дом в г. Семей,
личность Каюма Мухамедханова, его вклад и заслуги
перед Отечеством - это тема для отдельных исследова-
ний и изучения. Это вечная память народа Казахстана.
Работа по духовному обновлению и воспитанию патри-
отов нашей земли должна быть наполнена конкретным
содержанием и продолжена в учреждениях образования
и культуры.

ef

Қайымның əкесі – М.Сейтқұлов (1870-1937) –
аса мейірімді, білімді, жомарт, алашордашы, ислам
уағызшысы болған адам еді. Оның қазақ мəдениетінің
белгілі қайраткерлерін қалыптастыру жолындағы еңбегі
ерен. Сейтқұлов ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың
алғашқы үш онжылдығында қазақ халқының рухани да-
муына ықпал етті. Ол көптеген қолжазбалар мен тари-
хи өлең-жырларды жинақтаушы жəне мəдени мұраны
сақтаушы. Мұхамедхан Сейтқұлов 1937 жылдың 2
желтоқсаны күні түнде атылды. Кейін ақталған.

М.Сейтқұловтың үйіне Абай, Шəкəрім, Абай шə-
кірттері, белгілі мəдениет қайраткерлері, жазушылар
мен баспагерлер жиналатын. Үйдің үлкен залының бір
бөлігін мазмұнға бай кітапхана алып тұратын, мұнда
көптілді əлем классикасы, жаздырып алынған жəне əр
жерден əкелінген сол заманның газет-журналдары бол-

6

ды. Қайымның əкесі қазақ, орыс, татар, араб тілдерінде
оқитын жəне аса жомарт адам еді. Сейтқұловтың
қаржыландыруымен «Сары-Арқа» газеті, 1918 ж. ба-
стап Ж.Аймауытов жəне М.Əуезовтың редакциясымен
«Абай» журналы шығарылатын. Əлихан Бөкейханов
Семейдің сол жағалауында өткен жиында қалаға бас-
тапқы «Алаш» атауын қайтару туралы мəселе көтерген
кезде, Сейтқұлов оған қолдау беріп, қалаға «Алаш» ата-
уын қайтаруды нақтылы дəлелдермен қорғаған. Осын-
дай заманалар мен дəстүр жалғастығының мысалдары
аз емес.

М.Дулатовтың қызы Гүлнар Дулатова əкелерінің дос
болғанын еске алады. 1911 жылы Сейтқұлов Міржақып
Дулатовты кепілдік салып, тұтқыннан босатады. Ал
Шəкəрімнің белгілі фотосуреті Сейтқұловтың үйіне
келген кезде түсірілген. Сонымен бірге, Сейтқұлов
Шəкəрімнің қамаудан босап шығуына көмектеседі.

Туған үйдің жылуы, қоршаған ортасы, білім өрісі
өзінің елі мен жерін шынайы сүйетін, сондай-ақ
ғылыми-мəдени құндылықтарды сақтауды ниет еткен
тұлғаны қалыптастырды. Қайым əкесінің жазушылар
мен композиторлар, халық ақындары, өнер адамдары-
мен жақын байланысын байқады. Алаш зиялылары
Семейдегі (Заречный слободкада, ескі атауы «Алаш»)
Сейтқұловтың үйін кездесу орны ретінде таңдады. Алты
жастағы Қайым əкесінің үйінде алғаш рет М.Əуезовты
көрді, ол мұнда жиі қонақта болатын. Қайымның əкесі
М.Əуезовтың «Еңлік-Кебек», «Қарагөз» жəне т.б.
пьесаларының алғашқы репетициясын жасауға қолайлы
жағдайлар жасады.

Қайым жас кезінен əкесінің достары берген тап-
сырмаларды орындайтын, мысалы, Ыдырыс Мұстам-
баевтың тапсырмасы – кітапты араб харпімен, көркем
жазумен көшіру немесе түрлі тілдерге аудару. Қайым
өзінің алғашқы өлеңдерін үйге келген əкесінің до-
старына оқитын. М.Сейтқұлов 1921, 1928, 1932 жəне
1937 ж.ж. қуғын-сүргінге жəне тəркілеуге ұшырады.

7

М.Сейтқұловтың үлкен ұлы Қайымға отбасын асырау
үшін 15 жастан бастап көп жұмыс істеуге тура келді.
Ол кемежайда жүк тасушы, жұмысшы, кадр бөлімі
қызметкері, мəдениет қызметкері, мұғалімдік қызмет
атқарды.Екіжылдыққазақтіліменəдебиетімұғалімдерін
əзірлеу курсынан кейін, Семей пединститутына түсіп,
1941 жылы экстернмен аяқтайды. Қайым 17 жастан
бастап Семей қаласының əртүрлі мекемелерінде сабақ
бере бастады. Үздік педагог-тəлімгер өмірінің 60 жыл-
дан астамын жастарды тəрбиелеу жəне білім беру ісіне
арнады.

Əкесі тұтқындалғаннан кейін Қайым Педагогикалық
институттан қуылады. Сол кезде жасөспірім жігітке
əкесінің досы Мұхтар Əуезов моральдық тұрғыда
қолдау береді, ол Қайым үшін ғұмыр бойы тəлімгер
жəне ұстаз болып қалды. Шəкірт ұстазына өмірінің
соңына дейін адал болды. Адамдарды жақсы тани-
тын М.Əуезов Қайымның бойынан ерекше дарын,
имандылық пен адалдықты байқайды. М.Əуезов
Қайымды Абай туралы роман-эпопея жазу барысында
түрлі тапсырма орындайтын ғылыми тілші етіп алады.
Ол бұл кезде Алматыда еді, ал нақтылайтын жағдайлар
тек шалғай ауылдардағы ақсақалдармен əңгіме кезінде,
мұрағаттарда, түрлі қалаларға хат жазып, хабар алмасу
арқылы ғана нақтыланатын.

1930-жылдардың аяғында Абай мұрасы, оның
шəкірттері мен ізбасарларына жойылып кету қаупі
туды. Абай Сөзі бұрмаланды, шығармалары ғылыми
тұрғыда зерттелмеді. Қолжазбалары мен жеке зат-
тары жоғалды, өмірінің куəгері болған қариялар
азайды.

М.Əуезов қазақ мəдениетінің елеулі бөлігін
сақтауға бағытталған бірқатар тапсырманы өзінің
шəкірті Қайымға сеніп тапсырды:

. Абайдың тұңғыш Мұражайын ашуға негіздеме
қалау

8

. Абай шəкірттері мен ізбасарларының мектебін
. құру жəне сақтау

Ойшыл-ақынның құнды сөзін текстологиялық
талдау əдісімен сақтап қалу

Қайым жүк көлігімен шалғай ауылдарға айлап са-
пар шекті. Абайды көзі көрген қариялармен, өмірі мен
шығармашылығынан хабардар адамдармен əңгімелесіп,
тұрмыстық заттардың, киімдер мен кітаптардың,
Абай қолжазбаларының шынайылығын нақтылады.
Қайым Мұхамедханов 1940 жылы Қазақстанда, Семей
қаласында тұңғыш Мемлекеттік əдеби-мемориалды
Абай мұражайын ұйымдастыруға өлшеусіз еңбек
сіңірді. Көшбасшылық идея. Десек те, идеяны өмірде
іске асыру – көшбасшы болудан да артық. Мұражайды
нөлден бастап құру - əркімнің қолынан келе бермейтін
іс, кейбіреулер іргетасын құруға жауапкершілік ала-
ды. Қ.Мұхамедханов ұстазы М.Əуезовпен бірге Семей
қаласында алғашқы ғимаратты таңдады. Ал Қайымның
досы жəне əріптесі Борис Акерман іс-сапарлар мен зерт-
теулер кезінде үнемі жанынан табылды. Сол кезеңде
500 жəдігер нақтыланды, барлық жəдігерлерге ғылыми
сипаттама беріліп, мұражай бойынша толық «Жолбас-
шы» құрал жазылды. Мұндай негіздемесіз мұражайдың
құрылмасы анық еді.

Қызметін мұражайда аға ғылыми қызметкер болып
бастаған Қайым, жоғары оқу орнында сабақ беруін
жалғастырды, ал 1947 жылы Мұражай ҚазССР-і Ғы-
лым Академиясы қарамағына өткізілген кезде жəне
ғылыми қызметті сақтап қалу мақсатында, Академия
Президенті Қ.Сəтпаевтың бұйрығымен ол Мұражай
директоры болып тағайындалып, 1951 ж. репрессияға
дейін басшылық етті. Қайым сонда да педагогикалық
қызметін ешқашан тастамады. Профессор Е.Исмаилов
сол кездің өзінде: Қ.Мұхамедханов мемлекеттік Абай
мұражайын алғашқы ұйымдастырушы жəне ғылыми
қызметкердің бірі ретінде қазақ əдебиетінің классигі

9

Абайдың өмірі мен шығармашылығына тікелей
қатысы бар ерекше құнды қолжазбаларды, мұрағаттық,
фольклорлық материалдарды жинақтады. (1945 ж.)

Қайым ғылыми зерттеулердің бағыт-бағдарына
жол ашып, кітапхана мен қолжазба қорын елеулі
толықтырды; сол кезде стендтерден Абайдың ата-
аналарының, қоршаған ортасының, шəкірттері мен
ізбасарларының портретін, сирек шығыс кітаптары
жəне қолжазбаларды көруге болатын. Соңынан жала
жабылған бір мақалада осы жəдігерлердің бəрі ескі-
құсқы деп саналды («Мұражайды ескі-құсқыдан
тазарту»/«Очистить музей от хлама» - 1951 жылы
баспасөзде жарияланған көп мақаланың бірі осылай
аталды). Қайымның жауабы: Пушкин, Толстой, Лер-
монтов мұражайында олардың ата-аналарының суреті

.жоқ па екен?
Қазір бұған сену өте қиын, дегенмен Абай
үшін үнемі күресуге тура келді. Абайдың 100
жылдығын əзірлеу жөніндегі мерейтойлық үкімет
комитетінің Ғылыми хатшысы жұмысын атқара от-
ырып, Қ.Мұхамедханов сол кездегі биліктен қолдау
болмаса да, ақын мерейтойын лайықты өткізді.
Абайдың Жидебайдағы қыстауын қайта қалпына
келтіру, ақын жəне туған-туысқандарының зира-
тын жақсарту қажет болды. Абай бейнесін мүсін
жəне бейнелеу өнерінде мəңгілік есте қалдыру
жұмыстарын ұйымдастыру; заводтарға хат жазып,
материалдар іздеу; Абайға жəне оның айналасына
қатысты жерлерде мемориалдық тақта орнату тура-
лы іздену қажеттілігі туындады, - қазір бəрін тізбелеу
мүмкін емес. Қайым соның бəрімен айналысты. Сол
жылдардағы хаттар мен мұрағат құжаттары – соның
айғағы.

Қазақстанның халық жазушысы Əзілхан Нұр-
шайықов Қ.Мұхамедхановтың текстологиялық зерт-
теулерінің маңыздылығын, оның Абай мектебін зерт-

10

теуге қосқан үлесін, оның М. Əуезовтың ең жақын
досы болғандығын атап өтті. Эпопеяны жазу кезінде
М.Əуезов Мұхамедхановтан көптеген материал алған
еді:

« ..... Кəкең Абайтану ғылымының ең білгірі болды.
Бүкіл саналы ғұмырын абайтану ғылымын дамытуға
жұмсады. Абай шығармаларының текстологиясы тура-
лы тамаша зерттеу еңбегін жазды. Соңына «Абайдың
ақын шəкірттері» деген төрт томдық қымбат қазына
қалдырды. «Абай» энциклопедиясын шығаруға аянбай
атсалысты. Кəкең ұлы Мұхтар Əуезовтің ең жақын
досы болды. «Абай жолы» эпопеясына байланы-
сты көптеген деректерді Мұхаң Кəкеңнен – Қайым
Мұхамедханұлынан алды».

Сол кезде, отызыншы жылдардың соңына қарай,
Абай мұрасы жəне оның айналасы жойылып кету-
ге шақ қалды. Бір мезетте көп шаруа тындыру қажет
болды: көптеген экспедициялар кезінде Абайды көзі
көрген қариялардың ақын жəне оның шəкірттері ту-
ралы естеліктерін жазып алу; ауызша түрде сақталған
шығармаларын қалпына келтіру, жазбаша үзінділерді
мұқият оқып, қай шəкірттікі екенін текстологиялық тал-
дау əдісімен анықтап, дəлелдеу қажет болды. Ал уақыт
болса тығыз – қариялар азайды, өлеңдері ұмытыла ба-
стады, қолжазбалар жоғалды. Бұл – қазақ мəдениетінің
елеулі (пласт) кезеңі еді. Семейлік ғалымның еңбегі сол
– ол алғаш рет Абайдың əдеби мектебіне ғылыми
негіздеме қалады. Бұл төңкеріске дейінгі жəне қазіргі
қазақ əдебиеті арасында өзіндік «көпірдің» ашы-
луы болды. Абай мектебі, бұл – қазақ əдебиетіндегі
бірегей мектеп. Жалпы əлем əдебиетінің өзінде əдеби
мектептердің болуы бірен-саран ғана.

Абай мектебі – бұл абайтану ғылымындағы жаңа
бағыт. Бұлар Абайдан оқыған, кеңесін тыңдаған, Абай
арқылы орыс, əлем жəне шығыс мəдениетімен танысқан
бір топ ақын-жыраулар, сазгерлер мен ертегішілер,
əншілер. Абай шəкірттері ұлы ойшыл, ақынның

11

гуманистік жəне философиялық көзқарасының əсерінде
болды. Олар – ақынның өз ұлдары жəне жас ақындар
– Əубəкір, Əріп, Əсет, Баймағамбет, Көкпай, Мағауия,
Тұрағұл, Шəкəрім, алаш зиялылары тəрізді ізбасарлары.
Қ.Мұхамедханов Абай мектебі ақындарының есімдерін
қалпына келтірді, олардың өмірі мен шығармашылығы
туралы мəліметтер жинап, толық өмірбаяндарын
жазды. Бəрінен бұрын, ол Абай шəкірттері мен
ізбасарларының шығармаларын қалпына келтіру бой-
ынша ірі іздестіру-зерттеу жұмысын жүргізіп, ғылыми
түсініктер беріп, баспаға əзірледі. Абай шəкірттері мен
ізбасарлары мектебі – ғылымдағы жаңа бағыт, оны,
нақты айтқанда, мəдениеттің бір кезеңін анықтап жəне
сақтап қалған Қайым. Қ.Мұхамедханов 1940 жылы
тапқан Абай шəкірттерінің еңбегі ғылыми айналымға
енгізілген. Қазір Абай шəкірттерінің шығармалары
көпке белгілі, бұл еңбектер мектептер мен оқу орын-
дары бағдарламасына енген: Ақылбайдың «Дағыстан»,
«Зұлыс», «Хисса Жүсіп», Мағауияның «Медғат-
Қасым», «Еңлік-Кебек», Көкбайдың «Сабалақ»,
«Кенесары-Наурызбай», Əсеттің «Салиха Сəмен» жəне
«Евгений Онегин» аудармасы, Əріптің «Біржан-Сара»,
Тұрағұл, Мұқа, Əубəкір жəне тағы басқа шəкірттері
мен алашшыл ізбасарларының шығармалары мен ау-
дармалары. Қайым Абай шəкірттерінің шығармаларына
əсерін тигізген орыс, батыс жəне шығыс əдебиеті
жəне мəдениетімен байланыс орната білді. Мыса-
лы, Пушкиннің «Бақшасарай фонтаны» жəне «Кавказ
тұтқыны», Лермонтовтың «Мцыри» жəне «Демон» по-
эмалары Ақылбай мен Мағауияның «Дағыстан» жəне
«Медғат Қасым» шығармаларын жазуға; Хаггардтың
«Копи царя Соломона» романы Ақылбайдың «Зұлыс»
жəне т.б. шығармаларына əсер етті. Кейіннен, ғалымның
əрекет етуімен осы шығармалар мектеп жəне оқу орын-
дары бағдарламасына енгізілді. Десек те, 1950 жылғы
сталиндік репрессия кезеңінде тарихи шындық үшін
əзір болып, басыңды тігетін жағдайлардың болғанын

12

ешкім ашып айта алмады. Сондықтан, жастар ғылыми
əділдіктің жеңілдікпен келмегінін білуі тиіс. Ғалымның
адами моральдық қағидасы мен этикасы ғылыми-
мəдени құндылықтарды сақтауда елеулі орын алады.

Ғылым жолындағы қуғын-сүргін. «Абайдың
əдеби мектебі» диссертациясын (1951 жылы 7 сəуір)
қорғау еліміздің тарихындағы елеулі оқиғаның бірі
болды. Диссертация қорғалды, бірақ ұстаз бен шəкірт –
Əуезов пен Мұхамедхановты айыптау тоқтамады. Дис-
сертацияны қорғау кезінде басталған айыптаулар, абай-
тану барысын талқылауда, сондай-ақ 1951 жыл бойы
баспасөзде тапсырыс бойынша жазылған мақалалармен
жалғасын тапты. Мұның соңы Мұхамедхановты Абай
мұражайы директоры жəне оқытушы қызметінен бо-
сатумен аяқталды. Соңынан Қ.Мұхамедханов 1951 ж.
1 желтоқсанда тұтқынға алынды, ол Семей жəне Ал-
маты қ. НКВД түрмесіне, Қарағанды лагеріне қамауға
алынды. Шектен шыққан азаптаулар – ыстық жəне
суық камера, тырнақ астына ине жүгірту, басқа су та-
мызу, моральдық қысым жəне өлім жазасымен қорқыту
Қайымның ерік-жігерін сындыра алмады: ол «Абай
мектебі бар» деп жауап берді. Ғалым ғылыми идеялары-
нан бас тартпады, қазір халық мақтанышына айналған
Абай мектебін сақтап қалды. Дегенмен, сол кезде
Абай шəкірттері буржуазияшыл ұлтшылдар қатарына
жатқызылды, тек бір идеология – марксизм-ленинизм
мектебі мойындалды. Біз қазір, өмірімізге қауіп төнбеген
тыныш заманда шындық үшін күресе аламыз ба? Ал,
сол бір қиын кезеңде ғалым-азаматтың адамгершілігі
мен жауапкершілігі маңызды құндылықтарды сақтап
қалды, сол арқылы біз бүгінгі таңда халық атымыз-
ды сақтадық. Ұстаздың шəкіртіне берген үшінші тап-
сырмасы – бұл Абай сөзінің түпнұсқасын сақтау.
Абай сөздері ондаған жылдар бойы бұрмаланып
жарияланғаны белгілі. Оның өзіндік себептері болды:
нақтылы шығарманың немесе көне қазақ сөздерінің
контекстін білмеу, шығыс тілдерінен алынған сөздер,

13

діни терминдерден үрку, кейде редакторларға түсініксіз
сөздерді халық ұғынатын сөздерге еш ойланбастан ау-
ыстыру. Қайым 1940 жылдардан бастап жəне өмірінің
соңына дейін Абай шығармаларының текстологиясы-
мен айналысты. Ол Абайдың барлық өлеңдері мен поэ-
маларына түсініктеме жазды, сонымен ойшыл-ақынның
ерекше сөздерінің тазалығын сақтады. Сонымен бірге,
ол Абайдың 31өлеңін нақтылап, ақынға тиесілігін
анықтады, өйткені олар бұрын жоғалған немесе жаңсақ
аударылған деп саналып келген еді.

Əдебиеттанушы жəне журналист Еділ Асылбек
былай дейді: «Қайым Мұхамедханов əдебиеттанудың,
абайтанудың тұтас мектебін ұсынды. Ол жетекші
абайтанушы болды жəне қала береді. Ол өзінің са-
налы ғұмырында Абай мұрасын зерттеуші ғана
емес, оны сақтау жолындағы жанқияр күрескер
болды десек, артық айтқанымыз емес». Айта кет-
сек, тіпті 1990 жылдары, алғаш рет ақынның 150
жылдығына Абай шығармаларының екі томдығын
Қайым түсініктемелерімен шығару кезінде, жекелеген
ғалымдар түрлі редакциямен бұрмаланған, оқырманға
«үйреншікті» қалпында шығаруға əрекет жасады. Абай
үшін күресу жəне жеңіп шығу Қайымға осы кезде де
керек болған еді.

Ғалым, Жирмунскийдің шəкірті Дм.Лихачев, орыс
мəдениеті үшін көптеген көне мəдениет ескерткіш-
терін текстологиялық талдау əдісімен сақтап қалды.
Қ.Мұхамедханов Абай, Шəкəрім, Бұқар жырау, Қа-
банбай батыр, Бөгенбай батыр, Махамбет, алаш
азаматтарының сөздерін қазақ мəдениеті үшін тексто-
логия əдісімен сақтады.

1918 жылы Қайым Мұхамедхановтың əкесі Мұха-
медхан Сейтқұлов Ж.Аймауытов жəне М.Əуезовтың
редакциясымен шығарылған «Абай» журналын қаржы-
ландырған.

Қ.Мұхамедханов əріптесі Р.Мусинмен бірге 1922 ж.
«Абай» журналын жандандырды, ол редколлегияның

14

Құрметті басшысы жəне көптеген мақалалардың авто-
ры болды. Журналдың жекелеген нөмірлерінде оның
бірнеше мақаласы жарияланды.

Қолжазбалар мен мұрағат материалдарын анықтап,
сақтап жəне зерттей келе Қ.Мұхамедханов Абай,
Шəкəрім, Əуезов, алаш зиялыларының шығармашы-
лығын зерттеудің тұтастай ғылыми бағытына жол сал-
ды.

Қ.Мұхамедхановтың мемлекеттік рəміздерді
əзірлеуге қосқан үлесі

Қайым Мұхамедханов – Қазақ ССР-і мемлекеттік
Гимні мəтінінің авторы. (1945). 27 жастағы жас жігіт
Қ.Мұхамедханов 1943 жылы конкурс жеңімпазы атан-
ды – ол Республика Гимнін жазды, алғашқы жолдары
«Ер қазақ ежелден еркіндік аңсаған» деп басталады.
О заманда мұндай жалын атқан сөзді тек нағыз па-
триот қана жаза алатын. Бұл мəтін 30 жасар компози-
тор М.Төлебаевты музыка жазуға шабыттандырды.
Бұл гимн бірнеше онжылдықтар бойы айтылғанын
ұмытпаған жөн! Дегенмен сол замандағы билік өз
халқын ер, ержүрек деп айтуға жасқанатын, сол себепті
«ер» сөзін «біз» деген сөзге ауыстырып, жекелеген ав-
торлар – жас ақын (Қ.Мұхамедханов) жəне жас компо-
зитор (М.Төлебаев) яғни, «серіктестер» ұжымы атынан
шығарды.

1992 жылы Қайым тəуелсіз Қазақстанның Əнұранын
шығаруға арналған байқауға қатысып, мəтіні тағы
жеңіске жетті. Бірақ бұл жолы Қайым «авторлар
ұжымын» қосатын болғандығы себепті қатысудан бас
тартты.

Қайым ақын 1936 ж. бастап жариялана бастады,
оның алғашқы өлеңдері жасөспірім кезінде жазылған
еді. Ол 100 ден аса өлеңдер мен поэмалар жазды, сондай-
ақ Ғ.Тоқай, Т.Шевченко т.б. ақындардың өлеңдерін
қазақ тіліне аударды.

15

Карлагта «Туған ел – алтын бесік», «Балаларыма»,
«Жұбайым Фархинурға», «Отырдық тар қапаста күнді
санап», «Шерубай станциясы» т.б. өлеңдерін жазды.
1952 жылы жазылған өткір жəне мұңға толы өлеңінен
үзінді:

«Туған ел – алтын бесік, ұшқан ұям,
Көз жұмылмай тұрғанда қайтіп қиям?
Тарта гөр, Семейімнің топырағы,
Төстіктей жеріңе мен еркін сыям...»

1954 жылдың қаңтарында Карлагта Қ.Мұхамедха-
нов он бес күн ішінде Н.Карамзиннің «Сормаңдай
Лиза» повесін қазақ поэзиясы тілімен аударды. Қазақ
əдебиетінде орыс прозасын қазақ поэтикалық
тілімен аударудың бар жоғы үш қана мысалы бар.
Бұлар – М.Лермонтовтың Абай аударған «Вадим»,
А.С.Пушкиннің Шəкəрім аударған «Дубровский»,
Н.Карамзиннің Мұхамедханов аударған «Сормаңдай
Лиза» шығармалары.

Абай жəне Пушкин, Абай жəне Лермонтов, Абай
жəне Крылов, Абай жəне Бунин, Абайдың орыс до-
стары – Михаэлис, Долгополов, Леонтьев жəне ғалым-
əдебиетші Мұхамедхановтың басқа да зерттеулері орыс
əдебиеті мен мəдениетінің Абайға үлкен əсер еткенін
көрсетеді.

Ғалымның ғылыми ізденістерінің қатарынан Рыле-
ев, Семенов Тян-Шанский, Крачковский, Веселовский,
Бартольд, Уəлиханов пен Достоевский, Каюм Насый-
ри, Ғабдолла Тоқай, Шариф Камал, Берді Кербабаев,
Тоқтағұл, Мицкевич, Хусаин Фаизханов, Хамза Ниязи,
Микаэл Налбандян, Сулейман Стальский, Ильяс Бора-
ганский, Ян Райнис, Лу Синь, Адам Мицкевич, Ежи
Юрандет, Тарас Шевченко жəне т.б. орын алды.

Қайым-текстолог: Энциклопедиялық білім жəне
текстологиялық талдау əдісін ерекше меңгеру, Абай,
Шəкəрім, Бұхар жырау, Қабанбай батыр, Бөгенбай
батыр, Махамбет, алаш зиялыларының сөздерінің

16

тазалығын сақтауға ықпалын тигізді. Мұхамедханов
алаш азаматарының мұрасын тереңнен зерттеуші болып
табылады, олар өз заманында Қайымның əкесінің үйіне
жиі келетін зиялы азаматтар еді. Олардың еңбектерін
араб, латын харпінен қазіргі қазақ тілі харпіне
көшірді, ғылыми түсініктемелер жазды, еңбектері
мен өмірбаяндарын баспаға əзірледі. Алаш зиялыла-
ры туралы алғашқы жарияланымдар, ғалым əзірлеген
өмірбаяны мен еңбектері баспасөзде жарық көре баста-
ды, соның бірі «Семей таңы» газеті.

Қайым Шəкəрімнің текстологы болды, сондай-
ақ ақын үшін күресті: Шəкəрімнің ұлы Ахатпен бірге
ақынның есімін ақтауда бар күш-жігерін аямады,
1958 жылы Мəскеуден Шəкəрімнің ақталғаны туралы
анықтама келгеннен кейін, отыз жыл бойы Шəкəрім
шығармашылығын ақтап алу үшін жəне ақынның
құнды сөздерінің тазалығын сақтап қалу үшін күресті.
Мұхамедханов қазіргі күні де Қазақстандағы жалғыз-
дара ғалым-текстолог болып табылады, оның XVIII-
XIX ғ.ғ. ақын-жыраулары жəне ХХ ғ. басындағы
ақындар шығармаларының канондық негізін анықтау
жолындағы еңбегі өлшеусіз – дейді ғалым-филологтар.

Ғалым-текстологтың энциклопедиялық білімі ҚСЭ
(Қазақ Совет энциклопедиясы) 12 томына ғылыми
түсініктемелер жазуға, қателері мен жаңсақтығын
жөндеуге, тарих, əдебиеттану, өлкетану, театр, батыр-
лар туралы т.б. мақалаларды нақты мəліметтермен
толықтыруға мүмкіндік берді. Машинамен басылған
70 беттен тұратын мəтінді жөндеу – бұл жеке ғылыми
жұмыс жəне энциклопедия мазмұнын əрі қарай өңдеуге
арналған анықтама-көмекші материал.

Қолжазбаларды жинаушы жəне сақтаушы Қайым
1940 ж. басында көптеген қолжазбаларды анықтап,
өңдеп ҚазССР-і ҒА мұрағатына сақтауға өткізді, соның
ішінде «Əріп» 25 б.п., «Қабанбай батыр», «Бөгенбай
батыр», Абай, Шəкəрімнің белгісіз өлеңдері, батырлар,
алаш зиялылары туралы материалдар жəне т.б. мəдени

17

2–2397

құндылықтар. Бұл жұмысты ол ғұмыр бойы жүргізді
жəне Ғылым Академиясы, мемлекеттік мұрағат,
Абай мұражайы, өлкетану мұражайы, Достоевский
мұражайын жəне т.б. қорын құнды материалдармен
толықтырды. Ол көзі тірісінде көптеген қолжазбаларды,
құнды жарияланбаған материалдар мен қолжазбаларды
өз шəкірттеріне тапсырып кетті.

Əке мен бала – Мұхамедхан Сейтқұлов жəне Қайым
Мұхамедханов XIX ғасырдан XXIғ. дейінгі үш жүз-
жылдыққа созылған заманның рухани байланысын
сақтап қалды.

Драматург Қайым келесі пьесаларды жазды, «Май-
даннан майданға», « Комиссар Ғаббасов», «Перне»,
«Ер Білісай».

Ол түрлі тілдерден қазақ тіліне аударма жасау
арқылы əр халықтың мəдениетін түсінуге елеулі үлесін
қосты.

1941 жылы Қ.Мұхамедханов жазушы, композитор,
КСРО халық əртісі У.Гаджибековтың «Аршын-мал-
алан» музыкалық комедиялық қойылымын алғаш рет
қазақ тіліне аударды. Ғалымның мұрағатында, сондай-
ақ театрлардың əдеби қорларында осы аудармалардың
ноталары мен мəтіндері сақталған. Айта кеткен жөн,
аудармашы музыкалық ария мəтінінің сөздері мен бу-
ындарын нота бойынша əншінің даусына дəл келтіріп,
комедия контексінің қазақи əуенге сай сақталуы үшін
жазған. «Аршын-мал-алан» музыкалық комедиясы
алғаш рет Семейдің музыкалық-драмалық театрын-
да қойылды, кейіннен көрермен көңілінен шыққан
пьеса сол жылдары Қазақстанның басқа да драма
театрларының репертуарына енді.

Шариф Камалдың «Қажы əфенді үйленеді»
комедиясының татар тіліненқазақ тіліне аударылуы,
1970 жылдары театр сахналарында үлкен жетістікке
жетті.

Қ.Мұхамедханов аударған шығармалар қатарынан
Пушкиннің «Русалка» поэмасы, француз драматургы

18

Пьер Огюстеннің Бомаршенің «Фигароның үйленуі»
шығармасы бойынша пьесасы, Боккаччоның «Декаме-
рон», поляк драматургы Ежи Юрандоттың «Уақыт сон-
дай» т.б. орын алады.

Қ.Мұхамедханов ұмытылып кеткен көптеген
есімдерді қайтаруға көп еңбек сіңірді, солардың
ішінде Ильяс Бораганский, Мажит Даулетбаев, Саба-
лов, Молдажанов, Жомартбаев т.б.

Майталман педагог-тəлімгер Қайым 50 жыл Семей
пединститутында дəріс берді, жалпы педагогикалық
еңбек өтілі, 1930 жылдары курстарда дəріс оқығанын
қосқанда, барлығы 60 жыл. Ол жастардың бірнеше
буынан тəрбиелеп шығарды. Педагогтар жəне ғалым-
əдебиеттанушылар, философтар мен мемлекет
қайраткерлері, білім жəне мəдениет мекемелерінің бас-
шылары, ақындар мен газет-журнал құрылтайшылары
– бəрі шəкірттері. Қайымның ізбасарлары – ғылым
жолында жүрген математика, физика мамандары,
олар кейін Қайымның əсерімен ақындық жолды қуған
шəкірттері. Қазіргі жастар ғалым-азамат жерлестері
Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылығынан ша-
быт алып, ол туралы зерттеулер жазады, ғалымның
туған отаны Семей қаласындағы ескерткіші жанында
əн айтып, өлеңдерін оқиды.

Қ.Мұхамедханов 1940 жылдан Жазушылар Ода-
ғының мүшесі. 1942-1947 жылдары Семей облысы (Се-
мей, Павлодар, Өскемен) бойынша Қазақстан Жазушы-
лар Одағының уəкілі болды. Мұхамедханов ақындар
мен жазушылардың шығармашылық дамуына зор үлес
қосты. Жас таланттар мен ақындарды қамқорлығына
алып, қолдау үшін түрлі ұйымдарға жазған хаттары
сақталған.

Шəкірттері мен қарапайым азаматтар Қайымның
көзі тірісінде жəне өмірден озғаннан кейін де ғалымға
ризашылық білдіріп, əндер, өлең-поэмалар арнады,
оның өзі тұтас бір жинақты құрайды. Адамның бақыты
– туған халқынан алған ақ батасы мен ризашылық

19

білдірген жылы сөзі. Қазіргі заман жастарының жыр-
арнаулары патриоттық сезімге толы, өйткені олар үшін
Қайымның өмірі – рухани тірек, туған жері мен халқына
деген адалдықтың үлгісі.

Елдің тағдыры ғалымның өмірінде өзіндік ізін
қалдырды. Қайымның қиындыққа толы тағдыры мен
бақытты ғұмыры Ж.Саин, Естай ақын, Вс.Иванов,
Қажымұқан, Жамбыл; халық ақындары, театр қайрат-
керлері, əртүрлі ұлттардың ғылым жəне мəдениет
қайраткерлерімен; Абай, Шəкəрім, Əуезов, алаш зия-
лыларымен əсерлі шығармашылық кездесулермен
есте қалды. Əкенің үйі осындай кездесулердің қайнар
бұлағы болса, осы дəстүрді ұлы жалғастырды.

Абайтану – Əуезовтану – Шəкəрімтану – Қайым-
тану – бұл өзара логикалық байланыстағы жəне қа-
лыптасудың күрделі жолының, күрес пен мəдениетті
қорғаудың, ғылым мен халық рухының бір-біріне өзара
тəуелді үрдісінің тарихи ақиқаты. Бұл – халықтың
бірегей мəдени кеңістігі.

Қайым Мұхамедхановтың есімі көптеген энцикло-
педияларға енді. Ғалым-патриоттың отаны Семей қа-
ласында ескерткіш орнатылды (2010 ж.), ал, өзі өмір
сүрген жəне еліміз тарихының көрнекті қайраткерлері
бас қосқан үйге Мемориалдық тақта қойылды (2004 ж.).

ef

Он задавал вектор духовно-нравственного
развития

Мухамедхан Сейткулов, сподвижник алашор-
динцев, образованный и благородный человек, меценат
культуры, преподаватель Ислама был расстрелян 2 де-
кабря 1937 года в 2 часа ночи. В ту ночь в г. Семипала-
тинск было расстреляно около ста человек. Произошло
массовое убийство ни в чем неповинных граждан. До

20

сих пор место его расстрела и захоронения остается не-
известным. Такие ответы были ранее получены из КНБ,
а теперь из МВД, куда переданы дела репрессирован-
ных. Как мы можем жить с такой памятью, с такой со-
вестью? Неужели нас не волнует, что десятки убитых,
не были захоронены достойно? Неужели мы не хотим
знать все имена, чтобы прийти поклониться праху род-
ных и совсем незнакомых людей, наших граждан, до-
стойных граждан, погибших от сталинского режима?
Гражданская активность людей состоит в установлении
мест памяти, в достойном хранении символов памяти.

Мухамедхан Сейткулов (1870–1937) был ярким пред-
ставителем духовной элиты казахского народа рубежа
XIX и первых трех десятилетий XX веков. Он задавал
вектор духовно-нравственного развития и в своем доме
объединял людей вокруг вечных ценностей культуры, а
своими поступками по отношению к людям, моральной
и материальной поддержкой он показал пример чело-
вечности и отзывчивости, открытости души и сердца.
Сейткулов давал уроки Ислама в мечети Тыныбай, а
впоследствии служил имамом в мечети № 6, известной
как мечеть Ахмета Ризы. Гостеприимный дом Сейтку-
лова в городе Семипалатинске был всегда открыт для
встреч и дискуссий о прошлом, настоящем и будущем
народа. Он поддерживал отношения с писателями и из-
дателями того времени. В доме М.Сейткулова останав-
ливались, приезжая в Семипалатинск Абай и его учени-
ки – Турагул, Кокбай, Шакарим и другие. А в 1912 году,
в один из приездов Шакарима в дом М.Сейткулова и
была сделана всем известная фотография поэта, кото-
рая долгое время хранилась в доме Мухамедхановых.

В доме Сейткулова бывали деятели литературы и
искусства, известные представители казахской интел-
лигенции, такие как Алихан Букейханов, Ахмет Байтур-
сунов, Магжан Жумабаев, Мыржакып Дулатов, Мухтар
Ауэзов, Жусипбек Аймауытов, Мухамеджан Тынышпа-
ев, Халел Габбасов, Султанмахмут Торайгыров, Ыды-

21

рыс Мустамбаев, Сабит Донентаев, Манен Турганбаев,
Амре Кашаубаев, Алмагамбет Капсалемов, Иса Байза-
ков, Исаин Жанбырбаев и многие другие личности нау-
ки, культуры, искусства и общественные деятели.

Мухтар Ауэзов с молодых лет был частым гостем
Мухамедхана Сейткулова. Ауэзов в то время учился в
Семипалатинской учительской семинарии. Сейткулов
предоставил Ауэзову возможность проводить в соб-
ственном доме первые репетиции пьес «Енлік-Кебек»,
«Қарагөз», «Бəйбіше тоқал», «Ел ағасы». Так зарождал-
ся первый казахский театр.

Домашняя библиотека занимала в его доме огром-
ный зал.

Отец Каюма Мухамедханова выписывал много га-
зет, журналов того времени на казахском, татарском и
русском языках, например – первый казахский журнал
“Айқап” и газету “Қазақ”; татарскую газету “Уақыт”,
журнал “Шура” и многое другое. Он также выписывал
газету “Сары-арқа” и журнал “Абай”, которые издава-
лись в Семипалатинске в 1917-1918 годах. Сейткулов
слыл щедрым меценатом. Он был одним из немногих,
кто финансировал журнал «Абай», выходивший под
редакцией Ж.Аймауытова и М.Ауэзова и газету «Сары-
Арқа». Он сделал много добрых дел, для того чтобы не
оборвалась духовная связь времен.

Домашняя библиотека постоянно пополнялась но-
выми книгами. Среди них были произведения устного
народного творчества, классика мировой и русской ли-
тературы, первый сборник произведений Абая, издан-
ный в Петербурге в 1909 году; изданные в Семипала-
тинске в 1912 г. поэмы Шакарима “Қалқаман-Мамыр”,
“Еңлік-Кебек”; а также “Қазақ айнасы”, “Шежире –
происхождение и история казахов и казахских ханов”;
“Книга о религии мусульман” и многое другое. Всего
не перечислить. Таким образом, все эти источники по-
степенно входили в круг чтения детей и старшего сына
- Каюма.

22

В библиотеке было и многотомное издание “Россия.
Полное географическое описание нашего Отечества”
(редактор Семенов-Тян-Шанский), 18-й том которого
назывался “Киргизский край” и был посвящен истории
казахского народа (издан в 1903г.). Одним из авторов
этого издания был Алихан Букейханов, будущий лидер
партии “Алаш” и глава правительства “Алаш-Орда”.
Благодаря труду А.Букейханова Каюм впервые позна-
комился с объективной историей своего народа и его
культурой.

Сейткулов сыграл большую роль в становлении
многих знаковых фигур нашей истории, поддержав их
материально, морально, духовно.

Сколько таких людей, как Сейткулов было расстре-
ляно в ту холодную декабрьскую ночь 1937 года? Наш
человеческий и гражданский долг - сохранить память
о таких людях, установить места их гибели, изучать и
помнить их добрые дела и те вечные ценности, вопло-
щением которых была их жизнь и деяния.

ef

Достойный сын своего отца

Каюм Мухамедханов (05.01.1916–30.06.2004) – вы-
дающийся ученый, текстолог, основатель первого госу-
дарственного музея Абая в г.Семипалатинске (1940 г.),
основоположник научного абаеведения и шакаримове-
дения, преданный ученик и соратник М.Ауэзова, член
Союза писателей СССР с 1940 года, автор текста Го-
сударственного гимна Казахской ССР 1945 года, поэт,
писатель, драматург, переводчик, непревзойденный
педагог-наставник и общественный деятель. Лауреат
Государственной премии РК (1996 г), Отличник на-
родного просвещения Казахской ССР, Отличник про-
свещения СССР, Почетный гражданин города Семипа-

23

латинска, города Аягоза, Жанасемейского и Абайского
районов Восточно-Казахстанской области. Обладатель
многих титулов и наград: Лауреат Золотой Медали
Международной Академии Абая (Лондон,1995г.), пер-
вый Лауреат Международной премии Абая Союза пи-
сателей Казахстана (1996г.), первый Лауреат Междуна-
родной литературной премии «Алаш» Союза писателей
Казахстана (1996г.), Лауреат премии Союза журнали-
стов Казахстана.

Судьба Каюма Мухамедханова – это некий эта-
лон Совести, – не сломленной, не униженной преда-
тельством, не запятнанной корыстью и тщеслави-
ем; редкий пример умения не разочаровываться в
людях вопреки всем невзгодам и невероятным ис-
пытаниям, которых выпало на его долю немало.

Заслуживают особого внимания для воспитания
духа и души мысли Каюма, высказанные им в разных
жизненных ситуациях, и его поступки, которые стали
для нас моральными принципами и эталоном общече-
ловеческих ценностей:

“Человек умирает всего лишь один раз. Я тогда ду-
мал так: если я и погибну, то, что моя смерть, когда та-
кие люди, как алашевцы, погибли…” (о пытках НКВД)

“Лучше умереть, чем клеветать. Как можно было бы
жить с такой ложью?..” (как известно, Каюм не отка-
зался от школы Абая, чего от него требовали во время
пыток НКВД и не предал своего учителя М.Ауэзова)

“У меня нет чувства мести, но оскорбленная моя че-
ловеческая совесть толкнула меня довести до Вашего
сведения вышеизложенное…” (из письма к начальству
Карлага о массовых грабежах заключенных)

“Тому человеку, кто познал Абая, и каждый свой шаг
сверяет по нему, гораздо легче будет преодолевать жиз-

24

ненные невзгоды. И ему не надо никаких других мо-
ральных кодексов. Только побольше бы таких людей”.

“Кто-то выдумывает ложь. Кто-то готов верить этой
лжи. Кто-то ищет ложной славы. Разве мы можем на-
зываться народом, если не будем думать?” (об искаже-
ниях истории, о выдумках и лжи о вымышленных ба-
тырах).

“Cчастье – это быть свободным, говорить прав-
ду и не бояться ничего. Только так надо жить! Это
– главное для человека” (так жил Каюм Мухамедха-
нов).

«Живите честно. Будьте скромными. Оставайтесь
людьми» (завет детям)

Эти мысли и высказывания ученого-патриота явля-
ются важными для создания Диалога о человечной мо-
рали, благородстве, исторической правде и историче-
ской справедливости, которая всегда торжествует.

ef

Преданность истине и убеждениям –
источник патриотизма

Пример гражданского мужества человека и ученого-
гражданина. Будучи репрессированным в 1951 г. и
осужденным за науку сталинским режимом на 25 лет,
пройдя все круги ада физических и моральных пыток в
тюрьмах НКВД и лагерях Карлага, он не отказался от
открытой им школы учеников Абая: «Человек уми-
рает только один раз. Я тогда думал так: Что моя
смерть, когда такие люди как алашевцы погибли!».
Мухамедханов вернул сотни имен из мрака забвения,

25

сохранил тысячи рукописей, написал биографии всех
учеников Абая, искал и находил по кусочкам исчезав-
шие произведения и доказал их принадлежность перу
каждого ученика. По крупицам с конца 1930-х до на-
чала 1950-х гг. Мухамедханов восстановил все имена,
написал научно-творческие биографии всех учеников
Абая, установил все произведения учеников Абая ме-
тодом текстологического анализа и подготовил их к пе-
чати. Имена учеников Абая и их произведения сейчас
знают все. К последователям Абая, К.Мухамедханов
отнес алашординцев. Этот пласт культуры является
гордостью нации. Абая, учеников Абая, Шакарима,
алашординцев, батыров изучают в школах и вузах. А в
1951 г. за это надо было быть готовым жертвовать своей
свободой и жизнью. Это не каждому дано.

Такой пример преданности научной истине и исто-
рической правде, человеческим и гражданским убежде-
ниям оставил нам ученый-патриот. Это образец высо-
кой духовности ученого и пример для молодежи: быть
настоящим ученым - значит искать и открывать истину,
но главное – надо иметь человеческое и гражданское
мужество истину отстаивать, не боясь никаких послед-
ствий. К.Мухамедханов своими примерами показал:
служить истине – это значит служить народу.

Знание истории символики для
воспитания патриотов

«Интернационал» был гимном международного
пролетариата и использовался как гимн народов СССР.
В сороковые годы для поднятия патриотического духа
союзные республики стали создавать свои гимны. В
далеком 1943-м, на заседании ЦК Казахстана было объ-
явлено о необходимости создания государственного
гимна Казахской ССР. А следом был объявлен конкурс
на написание текста к гимну, в котором приняло уча-

26

стие большое число наших соотечественников, в том
числе и много известных поэтов и писателей. Каюм
Мухамедханов написал текст гимна, когда ему было
27 лет. Все тексты шли под зашифрованным кодом (без
указания фамилий авторов). Авторитетная комиссия
остановила свой выбор на лучшем варианте текста. Им
оказался текст, принадлежащий перу Каюма Мухамед-
ханова, в то время молодого и неизвестного поэта и уче-
ного. Но коллективистская идеология того времени не
позволяла признания авторства текста одного человека,
а потому текст, единственным автором которого являлся
К.Мухамедханов, был утвержден с заменой всего лишь
одного слова «ер қазақ» на «біз қазақ» («мужествен-
ный казахский народ» на «мы, казахский народ»,
что стало единственным «аргументом» для включения
в авторство текста Мухамедханова еще двух маститых
писателей.

По аналогичному сценарию определялось и автор-
ство музыки. Так, талантливый молодой композитор
Мукан Тулебаев, вдохновленный текстом Каюма Муха-
медханова, в возрасте 30 лет создал прекрасную му-
зыку, но вышеупомянутая идеология того времени так-
же не позволила признать М.Тулебаева единственным
автором музыки гимна: в соавторство были включены
еще два известных композитора.

Но на этом история с гимном не была исчерпана...
Так, в 1992 году, когда был объявлен республиканский
конкурс по созданию нового гимна суверенного Казах-
стана, Каюм Мухамедханов снова принял в нем уча-
стие. Лучшие варианты текстов были представлены
для обсуждения в республиканской прессе. Решением
жюри текст К.Мухамедханова был признан лучшим. Но
и на этот раз Каюму Мухамедханову были предложены
очередные соавторы. Каюм в этот раз был тверд и от-
казался от соавторства….

27 летний юноша в 1943 г. стал автором государ-
ственного гимна, он создал Гимн республике своей,

27

первые строки которого звучали так: «Ер қазақ ежелден
еркіндік аңсаған». Только истинный патриот мог напи-
сать такие строки в те годы. Но власти тех времен боя-
лись назвать свой народ мужественным и героическим,
заменив «ер» на «біз». Боязнь талантливых молодых
людей, боязнь назвать свой народ мужественным, дав-
ление коллективистской идеологии старого общества,
нарушение интеллектуальной собственности - автор-
ских прав, - эти и другие вопросы надо обсуждать с мо-
лодежью на этом историческом примере.

Много испытаний ХХ века выпало на судьбу
К.Мухамедханова. Невзирая на смену идеологий и нра-
вов, он всегда работал для научной истины, памяти и
исторической правды. Непревзойденный наставник, на
этих принципах он воспитал много поколений своих
учеников. И это является образцом патриотизма учено-
го и педагога-наставника. Как Абай, Каюм Мухамедха-
нов взрастил свою школу учеников и последователей.

Мухамедханов создал первый государственный
музей Абая в 1940 г. в г.Семипалатинске. (в трудных
экспедициях в отдаленные аулы он вместе с коллегой
Б.Акерманом установил и доказал принадлежность
Абаю и его окружению более 500 экспонатов – рукопи-
сей и книг, предметов быта, одежды и мебели). Без этой
основы невозможно было бы создать музей. Он боролся
за увековечение памяти об Абае: в 1940-е годы писал
в разные инстанции об облагораживании могилы Абая
и его родных, об установлении Мемориальных досок,
об увековечения образа Абая в живописи и скульптуре.
Просветительскую работу об Абае он начал в 1940 году
с родных мест Абая, на земле Абая.

Его фундаментальные текстологические труды
вернули чистоту оригинального слова Абая, Шакарима,
Махамбета, Бухар жырау, Кабанбай батыра, Богенбай
батыра.

Он одним из первых выступил в печати об ала-
шординцах, многих из которых с детства видел в доме

28

своего отца. Он вернул из забвения образы алашордин-
цев, определив их на старых фотографиях, найденных
им во многих архивах и сохранившихся от отца; уста-
новил тысячи архивных документов по алашевцам,
написал их биографии; установил ранее неизвестные
труды и перевел труды алашевцев с арабской графики
на графику современного казахского языка, написал по-
яснения и комментарии к трудам и впервые подготовил
их к печати с научными комментариями. Благодаря его
изысканиям сейчас все знают имена, фото, биографии
и труды алашординцев. Ученый-первопроходец Каюм
занимался этой темой, сохраняя святую память о своем
отце и друзьях отца – алашординцах, помня их духов-
ное общение в родовом доме в г. Семей. Эту память он
берег всю жизнь. Эту память он передал своим учени-
кам, своему народу.

Газета «Семей таңы» впервые в Казахстане опу-
бликовала статьи Мухамедханова об алашординцах,
их биографии и труды, установленные, научно проком-
ментированные и подготовленные к печати ученым.
Все это долгие годы было под запретом и лишь в конце
1980-х г.г. было опубликовано. Затем республиканские
газеты опубликовали эти же статьи К.Мухамедханова,
подхватив инициативу газеты «Семей таңы», все это
вошло в научный оборот. Сейчас фото алашординцев,
документы и справки о них из архива ученого исполь-
зуются повсюду.

Его переводы и исследования русской, татарской,
азербайджанской, польской и многих других культур
обогатили культуру нашего народа.

По значимости для своей страны Каюм Муха-
медханов сравним с такими великими людьми Рос-
сии, как Дмитрий Лихачев, Лев Гумилев и Сергей
Михалков. Детского писателя Сергея Михалкова осо-
бо почитали как автора текста Гимна СССР. Каюм Му-
хамедханов – автор Гимна КазССР. Дмитрий Лихачев
сохранил методом текстологического анализа многие

29

памятники русской культуры. Каюм Мухамедханов со-
хранил текстологическим анализом целые пласты куль-
туры нашего народа. Великий ученый тюрколог Лев
Гумилев стал узником ГУЛАГА и КАРЛАГА за свои
научные идеи, от которых он не отказался. Каюм Му-
хамедханов не отказался от школы Абая, от своих науч-
ных убеждений, за что был осужден на 25 лет лагерей,
фактически – это приговор к смерти.

ef

Замандастарының Мұхамедханов туралы
пікірлері:

Қайым Мұхамедханов – Өзі Музей, Өзі Архив, Өзі
Мектеп

Несіпбек АЙТОВ

Қайым Мұхамедханов кеңінен танымал, инабат-
ты жəне парасатты, өз ұлтының беделді азаматы.
Мен Қайым ағамен жақсы таныс болдым, жүздесіп,
əңгімелесіп тұрдым, оның жарқын бейнесі менің
жүрегімнен мəңгі орын алды. Менің ойымша, оның
өмірі мен ісі – туған елі мен жеріне деген қызметінің
өшпес үлгісі. Мен оны алаштың соңғы тұяғы, «Алаш»
зиялыларының мұрагері, абай мектебінің соңғы өкілінің
бірі ретінде қабылдадым.

Герольд БЕЛЬГЕР

«Алтынды шыққан жерден қаз” дейді ғой халық
мақалы. Абайтану тұрғысынан алғанда Кəкең сол “са-
мородный сары алтынды” кесек-кесегімен омырып
жүрген кісі. Бұл саланың республикамыздағы асқан
білгірі, жұрттың бəрін мойындатқан дара жүйрік…»

Қалихан АЛТЫНБАЕВ

30

“Қайым Мұхамедханов – Абайдың інісі, Алаштың
ірісі”

Тұрсын ЖҰРТБАЙ

Мұхтар Əуезовті егер бір адам сатпаса, – ол Қайым,
екі адам сатпаса, соның бірі – тағы Қайым. Қайым
Мұхтар Əуезовтің өзіне де, оның мұрасына да аса адал
болды.

Қалтай МҰХАМЕДЖАНОВ

Қайым Мұхамедханов – энциклопедиялық білімге
ие ғалым. Ол Абай мен қазақ əдебиетінің классигі
Мұхтар Əуезовтың шығармашылығын зерттеудің тұтас
бағытын салып, дамытты.

Қ.Мұхамедханов Қазақстанда əлі де дара ғалым-
текстолог болып табылады, оның 18-19 ғасырдағы қазақ
ақын-жырауларының жəне 19 ғ. ақындар шығарма-
ларының канонды түпнұсқасын негіздеудегі еңбегі
республиканың ғылыми қауымдастығына кеңінен
белгілі.

Менің ойымша, Қайым Мұхамедханов шығыста-
нушылар В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, ақындар мен ой-
шылдар Науаи, Низами, кеңес арабтану негізін қалаушы
И.Ю.Крачковский, түрколог В.В.Радловтың қатарынан
орын алады.

Қинаят ШАЯХМЕТОВ

Осындай азаматтардың бірінші қатарында мен жар-
ты ғұмырын түрмеде өткізе жаздаған, ешбір астанаға
сыймай, тек туған Семей өңірінде қанат жайған
Қайым Мұхамедхановты атар едім. Өйткені ол кісі
тек қана тұлға емес, дəстүр сақтаушы, Абай, Алаш
қайраткерлерінен тəрбие, дəріс алып, Кеңес заманының
түрме-лагерлерінен өтсе де, мойымай, отаршыл билікке
бас имей, еліміздің тəуелсіздігіне дейін жеткен қазақ
зердеуи дəстүрінің нақ өзі. Дəлірек айтқанда, Қайым

31

Мұхамедханов Алаш дəуірінде өркендеген еркін қазақ
мəдениетін Кеңес дəуірінде жаңғырта білген дəнекерші,
немесе алтын көпір, ұлттық қазақы дəстүрдің тоқтамай
дамығанының кепілі.

Əуезхан ҚОДАР

Кəкең Абайтану ғылымының ең білгірі болды. Бүкіл
ғұмырын абайтану ғылымын өркендетуге жұмсады...
Кəкең ұлы Мұхтар Əуезовтің ең жақын досы болды.
«Абай жолы» эпопеясына байланысты көп деректі
Мұхаң Кəкеңнен – Қайым Мұхамедханұлынан алды.

Əзілхан НҰРШАЙЫҚОВ

Қайым Мұхамедханов есімі ғасырдан-ғасырға
жетеді! Оның есімі ұлы Абай, Шəкəрім, Мұхтармен
тығыз байланысты, ал ол туған отанымыз Қазақстанды
рухани жағынан мəңгілік байытып отыратын мəдени
кеңістік.

Ғарифолла ЕСІМ

...Қайым Мұхамедханов – əйгілі ғалым-филолог,
Абай, Шəкəрім, Мұхтар Əуезов шығармашылығын
терең зерттеушінің бірі ... Оның өмірлік ерлігі – ұлт
мүддесі жолында қайтпас қаһармандықтың үлгісін
танытуы, өте қымбатқа түскен ұстанымдары мен иде-
алдарына бұлжымас беріктігінде қалуы еді. Өзіне
өлім жазасы мен қоғамдық ортада еш құқықсыз қалу
қаупінің қатар төнуіне қарамастан ол биліктің талап
еткеніне мойынсұнбады, ұлы ұстазы Əуезовты сатпа-
ды. Оның кемел кісілігінің өзі осында – шынайылықтан
туындаған өр намысында еді...

Сергей ƏЗІМОВ

Қайым Мұхамедханов – Мұхтар Əуезовтың шəкірті
жəне ғылыми концепциясын жалғастырушы болды. Ол
өзінің барлық саналы ғұмырын Абай шығармашылығын

32

зерттеуге арнады, ұлы ойшылдың поэтикалық мектебі
туралы ғылымды кеңейтіп, тереңдетті. Өмірінің ең бір
қиын кезеңдерінде институтта оқыған дəрістерінде
ұлттық мəдениеттің үздік өкілдері – Шəкəрім
Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Ду-
латов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов
есімдері мен олардың шығармашылығын насихатта-
ды. Өжет интеллигент, шенділер алдында бас игеннен
гөрі НКВД қапасын артық көрді. Қазақстан ғылымы
мен мəдениетін дамыту жолында ерен еңбегін сіңірді.
Қайым Мұхамедханов əдебиеттану, абайтанудың тұтас
мектебін ұсынды. Ол жетекші абайтанушы болып
табылады. Ол өзінің саналы ғұмырын Абайды зерт-
теуге арнаумен бірге, ақын мұрасы үшін адал күрес
жүргізді.

Еділ АСЫЛБЕК

Осынау керемет, кемел адамды жақын танып-білу,
онымен араласу бақыты маған да бұйырған еді. Қайым
Мұхамедхановтың жарқын бейнесін өзімнің «Неиз-
вестные страницы жизни избранного», «Мен Абай-
ды əке деймін» деген фильмдерімде сомдағаным –
шығармашылық еңбегімнің ең шоқтықты белесі, мен
үшін мақтаныш деп білемін. Ол – ғибратты ғалым,
филолог, абайтанушы, Абайдың, Шəкəрімнің, Мұхтар
Əуезовтың, Абай шəкірттерінің шығармашылығын
терең зерттеген, зерделеген бірден-бір білікті кісі еді....
Оның өмірлік ерлігі – ұлт мүддесі жолында қайтпас
қаһармандықтың үлгісін танытуы, өте қымбатқа түскен
ұстанымдары мен идеалдарына бұлжымас беріктігінде
қалуы еді. Өзіне өлім жазасы мен қоғамдық ортада еш
құқықсыз қалу қаупінің қатар төнуіне қарамастан ол
биліктің талап еткеніне мойынсұнбады, ұлы ұстазы
Əуезовты сатпады. Оның кемел кісілігінің өзі осында –
шынайылықтан туындаған өр намысында еді...

Сергей ƏЗІМОВ

33

3–2397

Лев Гумилев ғалымның төзімділігі мен ержүректігін
ерекше бағалады, одан Карлаг тұтқындары үлгі ала-
тын.

Сол дəуірдің кейбір құжаттары – жарты ғасырдан
кейін де біреулерге ұнамасы белгілі. Өткен күннің
қорқынышы мен пендешілік көңілді бүркемелейді. Бұл
ретте, онсыз да жала жабылған əкелер ұрпағы өкпелеп
қалмай ма? Не істеу керек?. Жалған жағдаяттар мен
этикалық түсініктер салдарынан тарихты жабу, түзету,
қайта жазу үлкен күнə. Егер біз халықтың рухани
прогресімен санасқымыз келсе, шындықтың бетін
ашып, білуіміз керек. Қайым Мұхамедхановтың ең
маңызды пікірі бірі осы.

Герольд БЕЛЬГЕР

Ғалымның есімі – келешек ұрпағына арнаған сөздері,
Абай арқылы, «жылы жүрек жəне ыстық қайратпен»
мəңгілік есте қалуы тиіс. Қазақ интеллигенциясының
шынайы өкілі Қайым Мұхамедхановтың соңына
қалдырған мұрасы – өміршеңдік, шынайы ақиқат,
ерік-жігер, бекзаттық, рухани тазалық, биікке ұмтылу
қасиеттері.

Герольд БЕЛЬГЕР

ef

34

ПЕДАГОГАМ И ВОСПИТАТЕЛЯМ

«ОТЕЦ И СЫН» - эта тема непременно должна
быть включена в учебники истории, литературы - казах-
ская/русская, языки – казахский, русский, английский,
др., обществознание и др. дисциплины, в патриотиче-
ские мероприятия памяти.

Эпиграфом, духовно-моральным стержнем обсуж-
дений вопросов патриотизма педагог или организатор
воспитательных мероприятий может избрать нижепри-
веденное высказывание К.Мухамедханова. Оно было
принципом его жизни, благодаря чему ученый открыл
и сохранил целые пласты науки и культуры, а своими
человеческими и гражданскими поступками оставил
нам вечный пример патриотизма:

«Счастье – это быть свободным, говорить прав-
ду и не бояться ничего. Только так надо жить. Это
главное для человека»

Рассмотрение на занятиях в школах и в вузах и
в воспитательных мероприятиях следующих тем из
жизни Отца и Сына обогащают содержание образо-
вания и духовно-нравственного воспитания молоде-
жи:

. Истоки. Родовой дом. Семей - духовно-культурная
Мекка казахского народа. Память Каюма о ценно-
стях родового дома, о посетителях и друзьях своего
отца. Дом отца Сейткулова Мухамедхана – источник
духовно-нравственного воспитания. Дом - центр
культуры и место встреч партии «Алаш». Нача-
ло первого казахского театра в доме Сейткулова -
первые репетиции пьес М.Ауэзова «Еңлік-Кебек»,
«Қаракөз», «Бəйбіше- тоқал», «Ел ағасы».
Дом Мухамедхана Сейткулова – центр культуры, центр
общения. Посетители дома – Абай, ученики Абая,

35

Шакарим, Ауэзов, алашординцы. Роль Сейткулова в

. становлении многих знаковых личностей народа.
Библиотека дома Сейткулова - место общения на-
рода. Книги, периодика того времени, которые при-
влекали людей. Личность хозяина дома, который за-
давал вектор духовно-культурного развития народа
и объединял в своем доме людей вокруг ценностей

. культуры, народных эпических поэм, фольклора.
Репрессии М.Сейткулова: конфискация 1921 года,
конфискация 1928 года, конфискация 1932 года.
Арест Каюма на 10 дней вместе с отцом. Конфи-
скация 1937 г. Арест 24 ноября 1937 год, расстрел
2 декабря 1937 год в 2 ч. ночи. Исключение Каюма
из студентов Пединститута. Репрессии брата Муха-
медхана Сейткулова – Абылкасыма, высылка на Бе-

. ломорканал.
Смерть в 1941 г. Макыпжамал – матери Каюма, хра-
нителя духовно-культурного центра. Война. Трудо-
вая Армия как разновидность репрессий. Младший
брат Каюма - Маулетхан ушел на фронт со студенче-
ской скамьи Педагогического института. Северный
морской флот. Пропал без вести. Другой брат – Кур-
мангали, участник Сталинградской битвы, вернулся

. инвалидом, недолго прожил после войны.
Духовно-моральный стрежень человека – основа
патриотизма. Влияние духа и ценностей родового
дома на Каюма Мухамедханова. Встречи с интерес-
ными людьми в доме отца, выполнение заданий ала-
шординцев, друзей отца (пример: выполнение в 14
лет задания Ыдрыса Мустамбаева, др.). Будущий
учитель и ученик – Мухтар Ауэзов и Каюм Муха-

. медханов в доме Сейткулова.
Каюм Мухамедханов – поэт, начало творческой дея-
тельности. Первые публикации в печати в газете
«Екпінді», 1930-е годы. Поэма «Жамбыл» (1938),
выступление на конкурсе акынов, который выиграл
молодой поэт, где сам Жамбыл его благословил.

36

Встреча с Естаем. Естай в доме Каюма Мухамед-
ханова в Семее впервые рассказал Каюму исто-
рию песни «Хорлан». Ж.Саин в Семее и его стих-

. посвящение Каюму.
1937 г. Арест и репрессии М.Сейткулова. Неизвест-
ность. 10 лет без права переписки. Моральная под-
держка Ауэзова после ареста Сейткулова. Доверие,
уважение и дружба учителя и ученика. Три задания,
которые М.Ауэзов дал К.Мухамедханову:
1. Открыть и исследовать новое направление в науке –
«Литературная школа Абая».

2. Подготовить основу и открыть первый музей Абая.
3. Сохранить чистоту оригинального слова Абая ме-
тодом текстологического анализа.
Все задания выполнены на высоком уровне талант-
ливым, совестливым, мужественным молодым поэтом,

.педагогом, ученым и патриотом народа.
Гражданское мужество: спасение Каюмом в 1937 г.
репрессированной семьи Субханбердиных и др. лю-

. дей.
1941 г. – перевод с азербайджанского на казахский
язык музыкальной комедии У.Гаджибекова «Аршин
мал алан» с раскладом всех музыкальных арий на ка-

. захскую речь, успех постановки в театрах Казахстана.
Создание авторских пьес «Ер Билисай», «С фронта

. на фронт», «Перне».
Посещение сына Шакарима – Ахата в тюрьме,

. остров «Полковничий» г.Семей.
1940 е годы - продолжение заданий учителя – учени-
ку: Аузова-Мухамедханову: Четвертое задание учи-
теля ученику:
Подготовить столетний юбилей Абая в роли Ученого
секретаря Правительственного юбилейного комитета.

Пятое задание учителя ученику: Выполнять разноо-
бразные задания в качестве научного корреспондента
в процессе написания М.Ауэзовым романа-эпопеи об
Абае.

37

.. Вступление в члены Союза писателей СССР – 1940 г.
За Абая надо было бороться всегда. Борьба Муха-
медханова за увековечение имени Абая и памяти о

. нем в 1940-1951 г.г. (за первый памятник и др.).
1943 год – конкурс на создание Государственного
гимна КазССР. Победитель конкурса К. Мухамед-
ханов (27 лет). Создание М. Тулебаевым (30 лет)
музыки на текст Мухамедханова. «Ер қазақ ежелден
еркіңдік аңсаған». Коллективистская идеология: из
двух единоличных молодых авторов коллектив раз-

. росся до шести авторов.
1940-е г.г. – исследования Мухамедханова. Найден-
ные им произведения учеников Абая вводятся в на-

. учный оборот, цитируются учеными.
Забота о молодых литераторах и поэтах, акынах в
качестве Уполномоченного Союза писателей по
Семипалатинской области. (1942-1948). В Семипа-
латинскую область тогда входил Павлодар и Усть-

. Каменогорск. (См. Книгу писем. 2016 г.) и др.
Военная тематика в творчестве Каюма Мухамедха-
нова.
«Ертен соғыс болса» (аударма: Лебедев-Кумач),
«Отанымды қорғаймың», «Қазақтын батыр ұланы»,
«Жеңеміз Батыр ағама: гвардии полковник Бауыржан
Момышұлына», «Сүйемін Отан Анамды», «Отан
үшін, ел үшін!», «Біздің Киев», «Ері қорған еліне»:
Советтер Союзының батыры Василий Кисляковқа,
«Майданға ант береміз», «Ел қаһарын жырлаңдар!»,
«Қарындастың білем атын» (герой-партизанка Тося
Петроваға) «Күткен күн», «Батыр Балтабек туған
жерінде: Ер-Балтабек. (Гвардии майор, панфилов-
шы Жетпісбаев туралы очерк) и многие другие сти-

. хи и очерки военных лет.
Шестое задание Ауэзова Мухамедханову - написать
раздел для первого тома «Истории казахской лите-
ратуры» о творчестве батыров (Кабанбай батыр, Бо-
генбай батыр и другие батыры).

38

. 1948 год встреча с Всеволодом Ивановым в г.Семей.
Задание от него: не забывать о Достоевском - друге
Ш.Валиханова и о музее Ф.Достоевского. Беседы о
переводах Абая на русский язык. Переписка с Тама-

. рой Ивановой.
Защита диссертации «Литературная школа Абая» 7
апреля 1951 года. Нападки на Ауэзова и Мухамедха-

. нова на защите диссертации.
Дискуссия по абаеведению – июнь 1951 г. «См.
«Вестник АН КССР» 1953, № 4, газетные публика-
ции, том 10 произведений ученого (Стенограмма за-

. щиты).
Подготовленный К. Мухамедхановым к изданию
труд – «Биографии и произведения учеников Абая»
с предисловием М.Ауэзова рассыпан в издательстве.
Нападки на Ауэзова и Мухамедханова в прессе май
– декабрь 1951 г. Увольнение с должности директо-

. ра музея Абая и с преподавательской должности.
Арест 1 декабря 1951 года. Конфискация трудов,
библиотеки и имущества. Допросы и пытки. Горя-
чая камера, холодная камера, иглы под ногти, капли
воды на голову. Внутренняя тюрьма г.Семей, тюрь-
ма МГБ по улице Дзержинского в г.Алматы. Ученик
не отказался от идей о школе учеников и последова-

. телей Абая, не предал учителя.
Суд. Приговор: 25 лет лагерей (это равносильно
смертному приговору: смертная казнь была отмене-
на в связи с победой в ВОВ). Лагеря Карлага – До-
линка, Дарья, Кула-Айгыр, Карабас, Просторное,

. Темиртау, Шерубай, Тортаул, др. лагеря.
Творчество Карлага – стихи к жене и к детям,
стихи о заключении (см. Қайым Мұхамедханов
Youtube); перевод в Карлаге прозы Н.Карамзина
«Бедная Лиза» поэтическим казахским словом. Су-
ществует всего три случая перевода русской прозы
языком казахской поэзии: Перевод Абая «Вадим»
М.Ю.Лермонтова; Перевод Шакарима «Дубров-

39

ский» А.С.Пушкина и Перевод К.Мухамедханова

. «Бедная Лиза» Н.Карамзина («Сормандай Лиза»).
Возращение из Карлага через Алма-Ату. Встреча с

. учителем в 1955 г.
Верность исследованиям об Абае. Возрождение как
феникс из пепла ученого к творчеству, несмотря на
репрессии, которые продолжались всю жизнь. А за-
кончились ли репрессии сейчас? Или последовали
того страшного режима все еще действуют, боясь и

. после смерти ученого его мужества и силы духа?
Глубокие исследования, переводы стихов и пьес
с разных языков. Каюм соединил казахскую, рус-
скую, азербайджанскую, украинскую, польскую,
татарскую, узбекскую, туркменскую и др. культуры
(Пушкин, Лермонтов, Толстой, Карамзин, Крылов,
Достоевский, Шевченко, Г.Тукай, У.Гаджибеков,
Ш.Камал, Х.Фаизханов, И.Бораганский, И.Бунин,
Бартольд, Даль, Семенов-Тяншанский, А.Мицкевич,
Вс.Иванов, С.Стальский, Х.Ниязи, К.Насыйри, Ди-

. ваев, Е.Юрандет, Н.Островский).
Репрессии после репрессий. Борьба за восстанов-
ление на работе, борьба за возвращение собствен-
ной квартиры, рукописей, ученой степени и многое
другое. См. документы репрессий, справки, том 10 и

. Книга о Карлаге.
Лекции ученого о Шакариме и алашординцах сту-
дентам после возвращения из КАРЛАГА, начиная с

. 1955 г.
Подготовка в течение 1960-1980-х г.г. книг к изда-
нию, согласие издателей к публикации. Книги не
выходили, так как главным цензором над всеми ка-
захстанскими издательствами был Нурушев, тот, кто
уничтожал М.Ауэзова и К.Мухамедханова в 1951 г.
и кто продолжал уничтожать их всю жизнь, будучи

. наделенным властью.
Роль Фархинур Мухамедхановой – супруги Каюма
Мухамедханова в сохранении человека и ученого.

40

Испытания в годы репрессий, духовная поддержка,
верность и преданность супруги мужу, сохранение
семьи. Сохранение ею архива – это сохранение куль-
турного наследия народа. Происхождение Фархинур
(дочь муллы). Ее нравственные принципы в жизни,
ее общение в доме отца Каюма и в созданном ею
с Каюмом доме. Фархинур – психолог-консультант
студентам Каюма, образец красоты, мудрости, ума и
верности. Подвиг супруги репрессированного уче-

. ного.
Труд «Текстология Абая» подготовлен после Карла-
га, в 1956 г. сдан в издательство. Издан только в

. 1959 г.
Шакарим. Борьба за реабилитацию имени Шакарима
вместе с его сыном Ахатом. Получение из Москвы
Справки о реабилитации Шакарима (1958). Борьба
за реабилитацию творчества Шакарима. (1958-1988)
вплоть до выхода постановления ЦК о Шакариме,
основанного на исследованиях – К.Мухамедханова.
Борьба за Шакарима продолжается: исправление
текстологических ошибок, допущенных рядом изда-
тельств, начиная с 1988 года. См книгу о Шакариме

. и Каюме.
Борьба вместе с коллегой Л.Перелыгиным за со-
хранение факультета казахского языка литературы
в Семипалатинском педагогическом институте (вла-
сти хотели закрыть его в 1970-е годы!), на родине

. Абая.
Продолжение исследования трудов и биографий
алашординцев, (1950-1970 г.г.) - работа в архивах,
переписка с библиотеками, учеными, потомками
алашевцев, установление образов алашординцев на
фото, имен и биографий, перевод трудов с арабской
графики на современную графику, написание на-
учных комментариев к трудам, подготовка трудов и
биографий алашординцев к публикации, сохранение
многих архивов, исторических фото, фактов. Каюм

41

– он сам история и архив. «Он и музей, и архив, и

. школа» (Н.Айтов).
Продолжение открытия текстологическим анализом
новых, ранее неизвестных стихов Абая (всего уче-
ным было установлено и сохранено более 30 ранее

. неизвестных стихов Абая).
Реабилитация творчества алашординцев. Первые
публикации об алашординцах и подготовка их тру-
дов к печати: перевод трудов с арабской/латинской
графики на графику современного казахского язы-
ка, написание научных комментариев – объяснение
старо-казахских слов, исторических дат, географи-
ческих названий, исторического контекста. Написа-
ние биографий алашординцев. Первые публикации
Каюма в газетах «Семей таны», затем - в республи-
канской прессе. Отсутствие ссылок современных
ученых, использующих эти труды и документы,

. установленные ученым.
Общение с интересными людьми. Переписка, начи-
ная с 1940-х по 2001 гг. - образец культуры обще-
ния. М.Ауэзов, С.Марков, А.Маргулан, С.Муканов,
Т.Иванова, А.Анов, Музей Достоевского в Москве,
Республиканский музей Казахстана, др. музеи и
архивы, библиотеки, знаковые личности. Помощь
ученого многим учреждениям культуры. (См. Книгу

. Писем 2016 г.)
Возвращение К.Мухамедхановым из мрака забвения
многих имен, пример: Бораганский; Сабалов, Даулет-
баев, Молдажанов, Жомартбаев, др., установление
и сохранение их рукописей и произведений. Новые

. факты и данные о Бухар жырау, о Бораганском и др.
Общение с потомками Абая, Шакарима, с детьми
алашординцев (дочь М.Дулатова - Гульнар, внучка
Магавьи –Ишан и Газель, дочь Турагула - Макен,

. дети Т.Жомартбаева, вдова Вс.Иванова и мн.др.).
Абай и Бунин. Абай и Крылов, Абай и Лермонтов,
Абай и Пушкин. Вклад Мухамедханова в многона-

42

циональные культуры разных народов (исследова-

. ния и переводы).
Издание научных биографий и произведений уче-
ников и последователей Абая в 5 томах (1993-1997).
Этот труд К.Мухамедханова с предисловием Ауэзо-

. ва был рассыпан в издательстве в 1951 г.
Подготовка к 150-летию Абая, издание 2-х томника
произведений Абая, впервые с научными коммента-
риями К.Мухамедханова, которые были им созданы
ко всем стихам и поэмам Абая. Этот труд 1940-
1990-х г.г – дело всей жизни ученого. По заключению
профессора А.Исмаковой, которая изучила ориги-
нальную рукопись комментариев К.Мухамедханова,
часть научных комментариев К.Мухамедханова к
произведениям Абая была присвоена некоторыми
учеными. Комментарии ученого в сборнике 1995 г.
были изданы не в полном объеме. В полном объеме
этот труд был издан в 2009 г. по оригиналу рукопи-
си «Центром образования и культуры имени Каюма
Мухамедханова».Участие ученого в подготовке эн-
циклопедии «Абай». Возрождение журнала «Абай»

. в 1992 г. вместе с коллегой Р.Мусиным.
Признание вклада и заслуг ученого перед Отече-
ством: Государственная премия РК (1996), др. на-

. грады и титулы.
Более пятидесяти стихов-посвящений и песен-
посвящений человеку, ученому, гражданину. Каюм
Мухамедханов имел счастье услышать их, видеть
любовь и уважение народа, начиная с 1960-х годов и
до конца своей жизни. Творчество молодежи, вдох-
новленной жизнью патриота, продолжается. Новые
стихи-посвящения и песни нового века – тема от-

. дельного исследования.
Издание 10 томника Избранных трудов Мухамедха-

. нова (2005-2012) и др. книг.
Школа Учеников Каюма Мухамедханова.
Ученики Каюма Мухамедханова: студенты, слушав-

43

шие его лекции – ученые, педагоги, государствен-
ные деятели; математики, физики, ставшие под его
влиянием поэтами (С.Кажегельдинов и др.); после-
дователи его научных, гражданских, человеческих

. поступков – сегодняшняя молодежь.
Абаеведение – Шакаримоведение - Ауэзоведение
– Каюмоведение - это логически взаимосвязанный,
взаимозависимый процесс становления и сохране-
ния культуры, науки и духа народа. Одно не суще-
ствует без другого.

Ауезхан Кодар, известный философ и культуролог,
в последний год своей жизни (2016 г.) написал замеча-
тельную статью о Каюме Мухамедханове, он дал свое
философское понимание его жизни и судьбы и заслуг
ученого перед Отечеством:

«Каюм Мухамедханов - выдающийся зачинатель
абаеведения, крупный ученый-текстолог, уникаль-
ный специалист по казахской культуре эпохи Алаш-
Орды, казахский первопроходец во многих областях
нашей национальной культуры…

... Бывает так, что один человек может заменить со-
бой не только институт, но и целую Академию наук.

… Уже простое описание свершений К.Мухамед-
ханова показывает, что это Личность ренессансная
и достойная всяческого культивирования». - Ауезхан
Кодар. Хранитель старины седой (к 100- летию Каюма
Мухамедханова)// журнал ТАМЫР 2-2015. с. 17-25.

ef

Правда о сталинских репрессиях.
Культура памяти и патриотизм

Воспитание молодежи на примере жизни и судьбы
поколений отцов и детей является необходимым усло-

44

вием для сохранения духовно-нравственных ценностей,
памяти и совести. Молодежи необходима духовная опо-
ра и это конкретные примеры жизни граждан, истинно
служивших народу, в любой ситуации сохранивших че-
ловеческое достоинство и мужество. Педагоги играют
важную роль в выполнении этой миссии.

Мы считаем, что патриотизм не может возникнуть
сам по себе. Это большая работа для всего общества, в
которой учреждениям культуры и образования принад-
лежит стратегически важная роль.

Воспитание в семье и умение сохранить индивиду-
альную, семейную память о достойных предках – это
бесценный источник нашей нравственности и духовно-
сти. Общеизвестно, что культура в большей степени, а
не политика определяет развитие стран и народов, при
этом культура педагога - общая, профессиональная и
гражданская имеет большое значение для воспитания
патриотов страны.

Общечеловеческие ценности - любовь к родной зем-
ле, справедливость и совесть, гражданское мужество
всегда играют судьбоносную роль в жизни отдельного
человека и всей страны. При этом педагоги и воспита-
тели являются связующим звеном поколений и каналом
сближения ценностей личности и общества, они про-
ектируют будущее. Они формирует у молодежи сопри-
частность и сопереживание личным судьбам граждан
как части общей судьбы страны. Содержание предме-
тов и культура ведения диалога в таких предметах, как
история, литература (русская, казахская, всемирная),
психология, обществознание, изучение разных языков,
краеведение и др., а также качество проведения воспи-
тательных мероприятий имеют большое значение для
воспитания человека, профессионала и гражданина
своей страны. Думается, что любое предметное содер-
жание, в том числе и технических дисциплин, содержит
большие ресурсы и возможности воспитательного ха-
рактера.

45

С молодежью надо говорить прямо и честно о тра-
гических страницах нашего народа. Ложь и фальшь или
замалчивание неуместны, ведь это только еще больней
отзовется в них, когда они сами узнают правду. Надо
говорить о том, что рукотворными деяниями Сталина и
тех, кто выполнял приказы на местах, были загублены
сотни тысяч граждан нашего народа в первую волну ре-
прессий (1937 г.), которая продолжилась репрессиями
в 1951 г.

Сталинские репрессии не обошли ни одну семью,
ведь то было массовое уничтожение граждан и созда-
ние на массовом уровне страха, манипулируя которым
легко управлять сознанием людей. Сталинский режим
создал циничный аппарат подавления, целью которого
было благополучие, безопасность и фальсифицирован-
ная реализация себя и своего ближайшего окружения,
когда личные амбиции власть предержащих и их мате-
риальное обогащение стало самоцелью; зомбирование
людей и манипулирование сознанием привело к тому,
что на ура принимались массовые убийства, массовые
репрессии и доносительства.

Самым опасным рукотворным результатом того
страшного времени является уничтожение в сознании
людей духовно-нравственных ценностей. Сталинский
режим возвел в норму клевету, доносы и лжесвиде-
тельства, когда происходило обогащение одних ценой
лишения жизни и свободы других, ценою незаконных
репрессий семей репрессированных граждан и конфи-
скаций их имущества. Как известно, легкая добыча и
материальные блага, не требующие честного труда, раз-
вращают человека, приводят к вседозволенности и без-
наказанности. Именно это и коррумпирует общества. В
этом состоит главная опасность наследия сталинского
режима.

Система подавления личности, система, положив-
шая начало террору, вседозволенности и нарушению
прав и свобод человека, пустила глубокие корни. Само

46

по себе это пройти не может. Над этим надо работать
вдумчиво, целенаправленно в образовании, в культуре,
в управлениях молодежной и внутренней политики.
Гражданский долг каждого человека знать прав-
дивую историю, основанную на реальных фактах,
архивных источниках и исторических документах.
Только памятью и совестью можно излечить мо-
ральную травму, оставленную в наследство от ста-
линского режима и проявляющуюся сегодня в корруп-
ции разного рода, исходящей от отсутствия культуры и
духовности, проявляющейся в неуважении к человеку
и человеческого достоинства, нарушении прав и свобод
граждан, пагубным проявлением которых стали пре-
ступления сталинского режима.

Оттепель 1960-х гг. была обозначена исторической
речью Н.С. Хрущева на ХХ съезде партии, когда впер-
вые официально был осужден Сталин и его деяния.
Она открыла новую страницу для народов в их реаль-
ном освобождении от оков репрессий, физических и
моральных. Но прошло уже много лет с тех пор, как
прозвучала эта речь и надо признать, что в свое время
не было дано оценки сталинских репрессий и их долго-
срочных моральных последствий для всего общества.
Не были извлечены уроки из трагедии прошлого, ста-
линский режим не был осужден. Это стало одной из
причин моральной деградации, проявлением которого
является забвение достойных имен и возвеличивание
палачей и исполнителей сталинского режима. Это тор-
мозит духовное очищение, духовное возрождение, не-
обходимое для движения вперед.

Одного дня памяти, обозначенного в официальном
календаре, явно не достаточно, уже потому, что память
– категория вечная, а значит работать над памятью надо
всегда. Что делают педагоги школ, колледжей и вузов,
и не только гуманитарных дисциплин, для сохране-
ния памяти о достойных гражданах, живших на нашей
земле? В ситуации, когда семья, школа, колледж, вуз

47

не уделяют должного внимания патриотическому вос-
питанию на примере судеб достойных граждан, не ин-
тегрируют историческую правду в предметы истории,
краеведения, литературы, изучение языков, педагоги-
ки, психологии и др., этот пробел может заполниться
опасной для государственной устойчивости обратной
силой истории. Не секрет, что в обществе происходит
увековечение администраторов и исполнителей ста-
линского режима, о них пишут книги, а молодежи, не
знающей правду, в головы вбивается ложь: преступни-
ки и палачи входят в историю героями. Таким образом,
происходит повторное убийство расстрелянных в 1937 г.
граждан забвением памяти о них. Чем дольше длится
ситуация незнания, переделывания истории, тем боль-
нее в моральном, духовном смысле это отзовётся на
всём обществе, которое будет отброшено назад. Память
– категория вечная, над которой нужно работать всему
обществу – и семье, и педагогам и общественным орга-
низациям вместе с органами власти.

Сегодняшняя память и совесть о репрессированных
сталинским режимом гражданах формирует духовную
основу государственной устойчивости.

ef

Педагог, работник культуры, общественной органи-
зации направляет молодежь на поиск истины и исто-
рической правды путем проведения молодежью соб-
ственных исследований, помогает увидеть последствия
сталинского прошлого на настоящее. Корневые причи-
ны нарушений прав и свобод человека, неуважения че-
ловеческой личности, игнорирование голоса меньшин-
ства, насилие моральное, физическое, психическое над
личностью и др. исходят из тех страшных времен, когда
безграничная вседозволенность одних по отношению к
другим была безнаказанна, а потому имели место пре-

48

ступления против человеческой личности. Это пустило
губительные корни на долгие десятилетия. Нас всегда
должен волновать вопрос: кто ответственен за траги-
ческие события и преступления тех времен? Может ли
страшное время сталинских репрессий повториться в
истории? И что каждый человек на своем месте может и
должен сделать для того, чтобы уберечь свою страну от
повторения былого ужаса? Ответ прост: каждый из нас
в ответе за то, что происходило, что сейчас имеет место
и за то, что будет с нашей страной через много лет. Нас
не будет, но какое духовно-нравственное наследие мы
посылаем грядущим поколениям? Каждый своими дей-
ствиями и поступками сегодня вносит вклад в общую
копилку общечеловеческих и нравственных ценно-
стей, в духовное очищение и укрепление духа народа.
Но как обучать этому? Как вселить мысль о недопусти-
мости любого насилия – физического, морального, пси-
хологического? Думается, что убедительнее любых слов
могут стать примеры жизни достойных граждан, свиде-
тельства узников сталинских лагерей, исторические до-
кументы трагических времен, архивные справки. Через
горечь и боль, через познание суровой правды проис-
ходит очищение, приходит понимание ответственности
каждого за настоящее и будущее.

Но что пишут об этом наши учебники? Используем
ли мы конкретные примеры судеб достойных граждан в
школах и вузах, в учебниках социально-гуманитарного
направления, в экспозициях для воспитания человеч-
ности и гражданственности у молодежи? Обсуждаем
ли мы эти проблемы с молодежью на занятиях, на ме-
роприятиях, говорим ли об этом в памятные даты и в
обыденные дни? Диалог на эти темы зависит от про-
фессионализма и совести каждого гражданина, от педа-
гога и работника культуры.

ef

49

4–2397

“Бывали хуже времена, но не было подлей” 1

Сталинский режим, уничтожая человека физически
и морально, вмиг сводил на нет все его былые подвиги
и заслуги перед Отечеством. Уничтожению подверга-
лась вся семья.

В 1937 г. был арестован Мухамедхан Сейткулов -
отец Каюма. Только в начале 1990 г.г. из Справки о реа-
билитации семья узнала, что он был расстрелян через
несколько дней после ареста. А тогда семье сообщили:
«десять лет без права переписки». Его брат Абылкасым
Сейткулов – дядя Каюма Мухамедханова в 1937 г. был
сослан на Беломорканал.

Младший брат Каюма - Маулетхан Мухамедханов,
родился в 1924 г. в г.Семипалатинске. Будучи студентом
Педагогического института был призван на фронт в 1942
г. Северный флот, подводные лодки. От него пришло все-
го лишь одно письмо. Пропал без вести в 1943 г.

Другой брат Каюма - Курмангали Мухамедханов,
родился в 1918 г. в Семипалатинске. Учился в Педаго-
гическом институте. В 1941 г. поступил на работу в ти-
пографию газеты «Екпинды», где работал корректором.
В 1942 г. был призван на фронт. Участник Сталинград-

1 Из поэмы “Современники” (ч.1 “Юбиляры и триумфа-
торы”) Н.А.Некрасова (1821-1877):

Я книгу взял, восстав от сна,
И прочитал я в ней:
“Бывали хуже времена,
Но не было подлей”.

Последние слова поэт заключает в кавычки не случайно,
поскольку фактически это цитата из рассказа “Счастливые
люди”, принадлежащего перу малоизвестной ныне русской
писательницы Надежды Дмитриевны Хвощинской (1825-
1889)… Иносказательно о времени, для которого типичны
кризисные явления в общественной жизни, упадок морали
и нравов. (В.Серов. Энциклопедический словарь крылатых
слов и выражений. // Москва: “Локид-Пресс”. 2003).

50