Puławy - Moje miasto

- moje miasto

Puławy 2016
3

Okładka: Fragment kolumnady Świątyni Sybilli. / Cover: A part of the colonnade of the Temple of Sibyl. (DM)
Wyklejka I środek: Brama Instytutu N.G.W, obecnie główne wejście do parku Czartoryskich, okres międzywojenny. /

Endpaper I: The gate of the Institute, now the main entrance to the Czartoryski Park, the interwar period.

Koncepcja i projekt albumu / Idea and design:
Agencja Focus, Dariusz Malinowski

Autor fotografii współczesnych / Contemporary photography author:
Dariusz Malinowski (DM)

Zdjęcia lotnicze / Aerial photos:
Piotr Kawka (PK), Marek Kamiński (MK)

Wybór i układ zdjęć / Photography selection and setup:
Agnieszka Malinowska

Autorzy tekstów / Text authors:
Zbigniew Kiełb (s. 3), Bohdan Zadura (s. 46), Marek Sieprawski (s. 74)

Korekta / Proofreading:
Agnieszka Malinowska

Tłumaczenie / Translation:
Małgorzata Rybak

Konsultacja projektu / Project consultation:
Jolanta Wróbel

Konsultacja merytoryczna / Content consultation:
Zbigniew Kiełb, Robert Stochmal, Wojciech Kuba

Źródła fotografii archiwalnych / Historical photography sources:
Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta POK „Dom Chemika” w Puławach

Portal historyczny dawnepulawy.pl
Portal historyczny historiaiung.pulawy.pl
Zbiory Archiwum Centralnej Biblioteki Rolniczej Oddział w Puławach
Archiwum Puławskiej Spółdzielni Mieszkaniowej
Archiwum Państwowego Instytutu Weterynaryjnego PIB
oraz zbiory / and collections: Wojciecha Kuby, Zbigniewa Kiełba, Pauliny Leszek-Wierzbowskiej, Marii i Hanny Leontowicz,
Zbigniewa Krajewskiego, Tadeusza Piaseckiego, Krystyny Rżewskiej, Krzysztofa Przygodzkiego, Wiesława Kuryłło, Barbary Wręgi

Podziękowania: Acknowledgements:
Za udostępnienie materiałów ilustracyjnych, fotografii The author and publisher would like to thank the persons
and institutions mentioned above
archiwalnych oraz pomoc merytoryczną for their help and for sharing their archives.
składamy podziękowania ww. osobom i instytucjom. Many thanks to the Czartoryski Museum in Puławy
for allowing to use their interiors and archives.
Za udostępnienie wnętrz i zbiorów dziękujemy We would also like to thank all the people
Muzeum Czartoryskich w Puławach. whose help and involvement resulted in the making
of this book.
Pragniemy podziękować również wszystkim innym osobom,
które swoją pomocą i zaangażowaniem przyczyniły się
do powstania tej publikacji.

Wydawnictwo / Publisher:
© Copyright by Agencja Focus, e-mail: [email protected], [email protected]

Puławy 2016

ISBN 978-83-934303-7-6

Opracowanie komputerowe / Layout: Aneta Krzywicka
Druk i oprawa / Print and binding: Pozkal

Wydawnictwo objęte mecenatem / Patronage:
Urząd Miasta Puławy, ul. Lubelska 5, 24-100 Puławy
e-mail: [email protected], www.pulawy.eu

2

Zbigniew Kiełb

Młode miasto z bogatą przeszłością

A young city with a rich past

Puławy to młode miasto o bogatej przeszłości, Puławy is a young city with a rich past. It was men-

wzmiankowane w źródłach po raz pierwszy jako wieś tioned in print for the first time in 1489 as a village.

w 1489 r. Pierwotnie była to niewielka osada rybac- It began as a small fishing settlement, which later became

ka, która następnie stała się punktem przeprawy przez a crossing point of the Vistula river as well as a rival port

rzekę Wisłę, jak i portem, ry- to Kazimierz Dolny. Being a part

walizującym z pobliskim Ka- of the Końskowola estate, it

zimierzem Dolnym. Wchodząc used to belong to such distin-

w skład klucza końskowolskiego, guished families as Konińscy,

miejscowość należała niegdyś Tęczyńscy, Zbarascy, Opalińscy,

do znamienitych rodów Koniń- Lubomirscy, Sieniawscy, and

skich, Tęczyńskich, Zbaraskich, Czartoryscy. Puławy gained

Opalińskich, Lubomirskich, Sie- in importance after being ac-

niawskich i Czartoryskich. Rola quired by Stanisław Herakliusz

Puław znacznie wzrosła, gdy ich Lubomirski, who established

właścicielem został Stanisław Ks. Izabela z Flem- Ks. Adam Kazimierz here his residence, a baroque
Herakliusz Lubomirski, który mingów Czartoryska Czartoryski palace, in the years 1671-1676.

w latach 1671-1676 wzniósł tu Puławy’s most prestigious

swoją rezydencję – barokowy pałac. Najznamienitszy period started when the princely couple, Izabela and

okres tej budowli wiązał się z parą książęcą Izabelą Adam Kazimierz Czartoryski, chose the palace as their

i Adamem Kazimierzem Czartoryskimi, którzy wybrali family residence in 1785. This decision resulted in the

Pałac w Puławach za czasów Czartoryskich. Kartka wg. grafiki J. Richtera, sprzed 1918 r. /
The Palace in Puławy during the Czartoryski years. Postcard based on a drawing by J. Richter, before 1918.

3

ją w 1785 r. na swoją stałą siedzibę rodową. Ta decyzja Pałac Czartoryskich, siedziba IGWiL, 1911 r. /
przyczyniła się do powstania prężnie działającego The Czartoryski Palace, residence of the Institute
ośrodka polityczno-kulturalnego, konkurującego z dwo-
rem królewskim w Warszawie oraz innymi centrami ro- of Agriculture and Forestry, 1911.
dowymi. Po upadku Rzeczypospolitej w 1795 r., dzięki
kulturalno-patriotycznej misji księżnej Izabeli Czartory- transformation of the settlement into a bustling political
skiej, za sprawą otwarcia w 1801 r. pierwszego polskie- and cultural centre which rivalled not only other aristo-
go muzeum w Świątyni Sybilli, Puławy stały się ostoją cratic family centres, but also the royal court. After the
utrwalania dziejów i tradycji niepodległego państwa fall of the Polish Commonwealth in 1795, Puławy became
polskiego. Działalność „pani na Puławach”, otrzymanie the centre for preservation of the cultural and historical
prawa organizowania targów i jarmarków w 1811 r. oraz heritage of independent Poland thanks to princess Izabela
wzrost znaczenia przeprawy przez rzekę Wisłę wpłynę- Czartoryska’s patriotic mission, which culminated in the
ły istotnie na wzrost liczby ludności i rozwój przestrzen- opening of Poland’s first museum in the Temple of Sibyl
ny osady, nadając jej charakter małomiasteczkowy. in 1801. The efforts of the Lady of Puławy, the acquisi-
Wybuch i klęska powstania listopadowego w 1831 r. tion in 1811 of the rights to organize markets and fairs,
zakończyły stuletni pobyt książąt Czartoryskich w Pu- and the rising importance of the river crossing resulted
ławach i przekreśliły plany dalszego rozwoju tej miej- in the rise in population and the territorial expansion
scowości. Przeznaczenie opuszczonej rezydencji na of the settlement, thus granting it town status.
Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien w 1842 r.,
a następnie Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny The rise and fall of the November Uprising in 1831
w 1862 r., wybuch powstania styczniowego, nadanie marked the end of the hundred years of Czartoryski
Nowej Aleksandrii (nazwa Puław w latach 1846-1916) family’s influence in Puławy and put a stop to their
rangi siedziby powiatu w 1867 r., powołanie do ży- plans of development of the town. The outbreak of
cia Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa the January Uprising; the granting in 1867 the rank of
w 1869 r., uzyskanie połączenia kolejowego w 1877 r. county capital to New Alexandria (the official name
oraz usytuowanie garnizonu wojskowego, który wybu- of Puławy in the years 1846-1916); the construction
dowano w latach 1888-1896; miały istotny wpływ na of a railway connection in 1877, and the location of
zmiany społeczno-urbanistyczne i rolę Puław, które a military garrison (built in the years 1888-1896) had
stały się istotnym ośrodkiem naukowym. a significant impact on socio-urban changes and the role
of Puławy. The city became also an important academic
Mapa powiatu nowoaleksandryjskiego, ok. 1905. / and scientific centre thanks to the Alexandrian Institute
Map of the New Alexandria county, c. 1905. for Maidens, (established in the abandoned palace in
1842), which in 1862 was turned into the Institute of
Widoczne na początku XX w. w Rosji oraz w Króle- Polytechnics, Agriculture and Forestry, and later in 1896
stwie Polskim niezadowolenie społeczne przyczyni- became the Institute of Agriculture and Forestry.
ło się do wystąpień rewolucyjnych. W 1905 r. miały
one miejsce w tutejszym garnizonie wojskowym. Po The beginning of the twentieth century brought visible
ich stłumieniu mieszkańcy organizowali nowe pro- social discontent both in Russia and the Kingdom of
testy uliczne. Działania te przyczyniły się do nadania Poland, which later led to revolutionary dissents. In 1905,
7 września 1906 r. przez władze carskie Nowej Alek- several protests took place in the local military garrison,
after the suppression of which the residents organized
more street demonstrations. These activities resulted in

4

sandrii praw miejskich. Obszar miasta obejmował teren granting civic rights to New Alexandria by the tsarist
byłej osady z przylegającymi do niej wsiami Puławska authorities on September 7, 1906. The area of the new
Wieś oraz Mokradki i obejmował 403 morgi. Pierwszym city covered the grounds of the former settlement and
wybranym burmistrzem Puław był Henryk Korzeniow- the adjoining villages of Puławska Wieś and Mokradki,
ski, który nie objął tej posady. Administracja miasta adding up to 403 morgen. The first mayor of Puławy
była nadal organizowana, prace nad jej tworzeniem za- was Henryk Korzeniowski, who chose not to assume the
kończono w 1907 r. Wówczas stanowisko burmistrza position. In the meantime, the city administration was
objął Andrzej Laskowski. Na siedzibę nowych władz still under construction; its formation was completed in
przeznaczono budynek przy ul. Powiatowej (obecnie 1907. In the same year Andrzej Laskowski was appointed
6. Sierpnia), wybudowany na potrzeby szkoły cerkiew- as the new mayor. The offices of the new authorities were
set up in the building of the Russian Orthodox school at
Ul. Powiatowa, obecnie 6 Sierpnia, 1919 r. / Powiatowa Street (now 6 Sierpnia Street). Despite the
Powiatowa Street, now 6 Sierpnia Street, 1919. lack of economic growth of Puławy and a low budget,
the years 1907-1914 saw further urban development on
nej. Pomimo małego rozwoju gospodarczego Puław Lubelska Street (now marsz. Józefa Piłsudskiego Street),
i niewielkiego budżetu w latach 1907-1914 kontynuowa- Zielona Street, Królewska Avenue and Mała Avenue, and
no zabudowę ul. Lubelskiej (obecnie marsz. Józefa Pił- the construction of new wooden and brick buildings in
sudskiego) i Zielonej, Alei Królewskiej oraz Alei Małej, Mokradki. The standard of living in other parts of the city
a także rozpoczęto zabudowę Mokradek, gdzie powsta- was much lower. The same could be told about the Jewish
wały drewniane i murowane budynki. W innych czę- district and its two synagogues – one wooden, built in
ściach miasta dominowała zabudowa o niższym standar- 1866, and one brick-built from 1884 – situated across the
dzie mieszkaniowym. Podobnie wyglądała usytuowana street from the former Czartoryski Chapel. In 1909, the
naprzeciwko dawnej Kaplicy Książąt Czartoryskich Orthodox Church of the Holy Trinity was built on the
dzielnica żydowska, na obszarze której znajdowały się Russian garrison grounds.
dwie bożnice: drewniana z 1866 r. i murowana z 1884 r.
Natomiast w 1909 r. na terenie rosyjskiego garnizonu po- Żołnierze austriaccy podczas prac polowych przy cerkwi, 1917 r. /
wstała cerkiew pod wezwaniem Świętej Trójcy. Austrian soldiers on the field by the church, 1917.
Dalszą rozbudowę miasta przerwał wybuch I woj-
ny światowej w 1914 r. i ewakuacja do Rosji admi- Further expansion of the city was interrupted by the
nistracji, jak i pracowników Instytutu puławskiego. outbreak of World War I in 1914 and the subsequent
Natarcie wojsk niemieckich doprowadziło w 1915 r. evacuation from Puławy to Russia of the city
do odwrotu wojsk carskich w kierunku wschodnim. administration and the staff of the Institute. The attack of
W wyniku ostrzału artyleryjskiego i celowych podpa- the German troops led in 1915 to the retreat of the tsarist
leń przez Rosjan całkowitemu lub częściowemu znisz- troops to the east. As a result of artillery bombardment
czeniu uległ nie tylko most na Wiśle, ale także kosza- and deliberate arson by the Russians, the bridge over
ry wojskowe, magazyny kolejowe oraz znaczna część the Vistula, the military barracks, railway warehouses,
zabudowy miejskiej. Opuszczone i zniszczone miasto and the majority of city buildings were partially or
w sierpniu 1915 r. zostało zajęte przez Austriaków. completely destroyed. The abandoned city was seized by
W Nowej Aleksandrii, której 19 maja 1916 r. okupan- the Austrians in August 1915. In New Alexandria – its

5

ci przywrócili dawną nazwę Puławy, urzędował ko- old name, Puławy, officially restored by the occupiers
mendant obwodu, odpowiedzialny za teren byłego po- on May 19, 1916 – resided the oblast (provincial)
wiatu. Utworzono Powiatową Radę Przyboczną przy commander, responsible for the area of the former county.
Komendzie Obwodowej oraz zachowano rady gmin, The County Privy Council was created at the Regional
sądy gmin i pokoju. Powołano do życia Szkołę Realną, Headquarters, while the municipal courts, councils, and
a w miejsce rosyjskiego Instytutu Gospodarstwa Wiej- peace courts remained unchanged. A Realschule was
skiego i Leśnictwa utworzono w 1917 r. Instytut Na- established in 1916, and in 1917 the former Russian
ukowy Gospodarstwa Wiejskiego. W celu poprawy Institute of Agriculture and Forestry was turned into the
warunków życia mieszkańców rozpoczęto częściową Institute of Agricultural Science. In order to improve the
rozbiórkę zniszczonych budynków przy ul. Lubelskiej living conditions of the citizens, a partial demolition of
(obecnie marsz. Józefa Piłsudskiego), w 1916 r. wybu- destroyed buildings began at Lubelska Street (now marsz.
dowano nowy półstały most i odbudowano budynek Józefa Piłsudskiego Street). A new semi-permanent bridge
magistratu. Z kolei polityka gospodarcza okupanta, was opened in 1916. The building of the magistrate was
mająca na celu zaopatrzenie w żywność wojska i cy- restored. On the other hand, the economic policy of the
wilnej ludności Austrii, doprowadziła do pogorszenia occupying forces, aimed exclusively at supplying food for
warunków życia mieszkańców Puław i okolic. the military and civilian population of Austria, resulted in
Miasto uzyskało niepodległość 2 listopada 1918 r., gdy the deterioration of the living conditions of the inhabitants
rozbrojone wojska okupacyjne przekazały swoje poste- of Puławy and the surrounding areas.
runki puławskim oddziałom Polskiej Organizacji Woj-
skowej. W 1919 r. dokonano wyboru nowego burmi- Funkcjonariusze Policji Państwowej w Puławach, 2. poł. lat 20.
strza, przystąpiono do formowania Policji Państwowej XX w. / Officers of the State Police in Puławy, late 1920s.
oraz erygowano parafię puławską, której kościołem pa-
rafialnym pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Puławy reclaimed its independence on November 2,
Maryi Panny stała się dawna Kaplica Książąt Czartory- 1918, when the defeated occupation forces submitted
skich. Wybuch wojny polsko-bolszewickiej spowodował their posts to Puławy’s division of the Polish Military
w 1920 r. przerwanie wszelkich działań zmierzających Organization. A new mayor was elected in 1919; the
do normalizacji życia w mieście i spowodował częścio- year saw also the formation of the State Police and the
wą ewakuację administracji za rzekę Wisłę. Natomiast founding of Puławy’s own parish with its pariochal
w puławskim Instytucie mieściła się tymczasowa Kwa- church, the Church of the Assumption of the Blessed
tera Główna Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, Virgin Mary, established in the former Czartoryski
w której 15 sierpnia 1920 r. wydał on rozkaz operacyjny Chapel. The outbreak of the Polish-Soviet War in 1920
do bitwy warszawskiej, rozstrzygającej o losach Polski. put a stop to any and all efforts to revitalize the city and
Wydarzenie to upamiętniono pamiątkową tablicą, wmu- caused the partial evacuation of the administration to
rowaną w ścianę Instytutu w 1930 r. the other side of the Vistula river. The Institute housed
the Temporary Headquarters of the Chief of State Józef
Żołnierze 2. Pułku Saperów Kaniowskich, 1928 r. / Soldiers of Piłsudski, where on the 15th of August 1920, he issued the
the 2nd Kaniowski Engineer Regiment, 1928. operations order for the Battle of Warsaw, which decided
the fate of Poland. This event was commemorated by
Po zakończeniu wojny odbudowę Puław ograniczały a plaque, mounted on the wall of the Institute in 1930.
trudności gospodarcze kraju oraz wysoka inflacja. Kiedy

6

sytuacja ogólnopaństwowa ustabilizowała się, miejsco- After the war, the reconstruction of Puławy was
we władze przystąpiły we własnym zakresie do odbudo- severely limited by the country’s economic difficulties
wy miasta, zakończonej w latach trzydziestych. W 1921 r. and high inflation. After the stabilization of the national
porosyjskie koszary przeznaczono dla żołnierzy 2. Puł- scene, local authorities initiated the reconstruction of
ku Saperów Kaniowskich, a usytuowana na ich terenie the city, concluded in the 1930s. In 1921, the formerly
cerkiew została przemianowana na kościół katolicki Russian barracks were assigned to the 2nd Kaniowski
pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego i prze- Engineer Regiment, and the Orthodox church situated
budowana w 1921 r. oraz w latach 1938-1939. Oprócz on its territory was renamed as the Catholic Church of
uruchomienia w 1925 r. komunikacji autobusowej na the Resurrection and refurbished in 1921 and later in the
trasie Puławy – Kazimierz Dolny i Puławy – Kurów, years 1938-1939. In 1925, bus services were launched
oddania do użytku w 1926 r. elektrowni, a w 1929 r. wo- on the routes Puławy – Kazimierz Dolny and Puławy –
dociągów oraz zdrojów ulicznych, w następnych latach Kurów; a power station was opened in 1926; in 1929, the
rozpoczęto budowę nowego szpitala (istniał wówczas water supply network and street drinking fountains were
szpital św. Karola Boromeusza), wybudowano: gmach put into service. The following years saw the construction
Wydziału Weterynarii Państwowego Instytutu Gospo- of a new hospital (St. Charles Borromeo Hospital being
darstwa Wiejskiego, Ośrodek Zdrowia, przystań żeglar- the only one in the city), the Veterinary Medicine faculty
ską oraz utworzono przystanek PKP Ruda Czechowska building of the State Institute of Agriculture, a Health
Care Centre, a yachting marina, and Ruda Czechowska
Kościól pw. Zmartwychwstania Pańskiego, obecnie Matki train station (now Puławy City station). One of the
Bożej Różańcowej, schyłek lat 20. XX w. / The Church of the biggest efforts for Puławy was the construction of an
Resurrection, now of the Holy Mother of the Rosary, late 1920s. iron bridge on the Vistula in the years 1931-1934. The
Bridge of the President of the Republic prof. Ignacy
(obecnie Puławy Miasto). Dużym wysiłkiem dla Puław Mościcki was a catalyst for faster development of
było wybudowanie w latach 1931-1934 żelaznego mostu the city and the whole Lublin region. In 1934, the
na Wiśle im. Prezydenta Rzeczypospolitej prof. Igna- boundaries of Puławy were extended to include Działki,
cego Mościckiego, co stało się impulsem do szybszego Ruda Czechowska, Włostowice and Wólka Profecka,
rozwoju miasta i Lubelszczyzny. W 1934 r. włączono expanding the city area to 2,609 ha.
w granice Puław przedmieścia Działki, Ruda Czechow- The first industrial enterprises in Puławy were: dockside
ska, oraz wsie Włostowice i Wólkę Profecką, co spowo- workshops, a shipyard, a brewery, an agricultural
dowało zwiększenie obszaru miasta do 2609 ha. machinery and tools factory, two sawmills, a printing
Do pierwszych puławskich zakładów przemysłowych house, two soap and candle factories, a vinegar factory,
należały: warsztaty portowe i stocznia rzeczna, bro- a beer bottling plant, two carbonated water factories,
war, fabryka maszyn i narzędzi rolniczych, dwa tar- a mill, six bakeries, a lime kiln, a brickworks and
taki, drukarnia, dwie fabryki mydła i świec, fabryka a concrete mixing plant in Włostowice, and a starch
octu, rozlewnia piwa, dwie wytwórnie wód gazowa-
nych, młyn, sześć piekarni, wapniarnia, cegielnia Orkiestra szkolna przy dawnym budynku Państwowego
i betoniarnia we Włostowicach, krochmalnia i fabryka Gimnazjum im. Ks. A. Czartoryskiego,1924 r. / A school
win w Wólce Profeckiej. W 1936 r. Puławy znalazły orchestra in front of the old building of the Prince Adam
się w obszarze Centralnego Okręgu Przemysłowe-
Czartoryski State Secondary School, 1924.

7

go, dzięki czemu nastąpił szereg inwestycji zmierza- factory and wine factory in Wólka Profecka. In 1936,
jących do wzrostu gospodarczego miasta. Na terenie Puławy was included in the area of the Central Industrial
Wólki Profeckiej rozpoczęto budowę fabryki żela- District, which resulted in a series of investments aimed at
tyny oraz przygotowywano teren dla potrzeb projek- the economic development of the city. In Wólka Profecka
towanego zakładu chemicznego. Oprócz zakładów began a construction of a gelatin factory and ground
meblarskich, ślusarskich, fryzjerskich, krawieckich preparations for a chemical plant project. In addition to
i innych funkcjonowały także w Puławach księgarnie, furniture shops, locksmiths, hairdressers, tailors, etc.,
apteki i składy apteczne, cukiernie, restauracje, kina Puławy also had bookstores, pharmacies and pharmacy
„Venus”, „Iluzion” i „Mars” oraz przewóz dorożkarski. depots, pastry shops, restaurants, three cinemas:
Działała Straż Pożarna, Kasy Chorych, Bank Kredy- ‘Venus’, ‘Iluzion’ and ‘Mars’, and a carriage service.
The city had also a fire brigade, Health Maintenance
Rada i zarząd Okręgowego Spółdzielczego Stowarzyszenia Organizations, a Credit Bank, a Cooperative Bank,
Spożywców „Pomoc”, rok 1918 lub 1919. / The council and a Jewish Bank, and a Merchants Bank. A variety of
board of Pomoc district consumers’ cooperative, 1918 or 1919. supply and commercial services was provided by such
cooperatives as ‘Pomoc’, ‘Społem’, and ‘Rolnik’, and by
towy, Bank Spółdzielczy, Bank Żydowski oraz Bank the Agricultural Syndicate. Big Wednesday markets and
Kupiecki. Różnorodną działalność zaopatrzeniowo- small Friday markets were a good place for obtaining
-handlową świadczyły między innymi spółdzielnie: various products. In the city there were four elementary
„Pomoc”, „Społem”, „Rolnik” oraz Syndykat Rolni- schools, a religious school, a Hebrew school, the State
czy. Dogodnym miejscem dla pozyskiwania różnorod- Men’s Secondary School (later changed to co-ed Prince
nych artykułów były odbywające się w środy duże, Adam Czartoryski State Secondary School), a School
a w piątki małe targi. W mieście funkcjonowały cztery for Rural Housewives, a private Secondary School for
szkoły podstawowe, szkoła religijna i hebrajska, Pań- Women, and a Public Vocational School. The State
stwowe Gimnazjum męskie, a następnie koedukacyjne Institute of Agricultural Science played an important
im. księcia Adama Czartoryskiego, Szkoła Gospodyń role in the socio-cultural development. Its employees
Wiejskich, prywatne Gimnazjum Żeńskie oraz Pu- and Jewish financiers and intellectuals, some of them
bliczna Dokształcająca Szkoła Zawodowa. Istotną rolę members of the City Council, took an active part in
w rozwoju życia społeczno-kulturalnego pełnił Pań- various matters concerning the city.
stwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego
i jego pracownicy oraz finansjera i inteligenci żydow- Uroczystości 11 listopada, 1937 r. / National Independence Day
scy, którzy brali czynny udział w sprawach dotyczących celebrations, 11 November 1937.
miasta, zasiadając między innymi w Radzie Miejskiej.
Ten wielobarwny krajobraz miejski i kulturowy uległ This diverse urban and cultural scene was completely
całkowitemu zniszczeniu z nadejściem 1 września destroyed on September 1, 1939. The war reached the
city on September 3, when the German air force began
its bombardment. The air raids caused severe damage to
the downtown, the Jewish district, the Marynka Palace,
the Czartoryski Chapel, and many other buildings, as
well as first human casualties. Due to its bridge crossing,

8

Widok na zabudowę miejską i bramę mostową, 1942 r. / City buildings and the bridge gate, 1942.

1939 r. Wojenna rzeczywistość dotarła do miasta Puławy was included in the area of operations of the
3 września, wraz z rozpoczęciem jego bombardowania Lublin Army. Several troops of the Warsaw Armoured
przez lotnictwo niemieckie. W wyniku nalotów ucier- Motorized Brigade were appointed to its defence. Their
piało m.in. puławskie śródmieście, dzielnica żydow- task was to hold the bridge or destroy it should the assault
ska, Pałac Marynki i Kaplica Książąt Czartoryskich become impossible to resist. The 39th Reserve Infantry
oraz wiele innych zabudowań. Byli pierwsi zabici i ran- Division took over the defence on September 10. In order
ni. Ze względu na przeprawę mostową Puławy znala- to delay the attack, the defending forces blew up one of
zły się w strefie działań Armii „Lublin”. Do jej obrony the bridge spans. On the evening of September 14, in face
wyznaczono oddziały z Warszawskiej Brygady Pan- of the overwhelming enemy forces, the Polish defence
cerno-Motorowej, których zadaniem było utrzymanie troops withdrew from Puławy after repelling several
mostu lub jego zniszczenie wobec braku możliwości German attacks. Before the German forces took over
odparcia napaści. W dniu 10 września obronę przeję- the town, they built a pontoon crossing for their troops.
ła 39. Dywizja Piechoty Rezerwowej. W celu opóź- After entering the destroyed city on September 15, the
nienia natarcia puławscy obrońcy wysadzili od stro- German troops began the repair works at the bridge in
ny miasta przęsło mostu. Wobec przeważających sił order to make the crossing on the Vistula available as
wroga polska obrona po odparciu powtarzających się soon as possible.
ataków niemieckich, wycofała się z Puław wieczorem
14 września. Zanim oddziały niemieckie zajęły miasto, With the establishment of the General Government came
wybudowały przeprawę pontonową na rzece dla swo- superficial normalcy, imposed by the German occupiers.
ich wojsk. Po wkroczeniu 15 września do zniszczonych Puławy county became a part of the Lublin district,
Puław, Niemcy rozpoczęli prace naprawcze przy mo- where the Wehrmacht handed over the jurisdiction
ście, w celu umożliwienia jak najszybszej przeprawy to the civil administration and police. The authorities
przez rzekę Wisłę. began a brutal elimination of the Jewish population.
For this purpose, in December 1939 the Germans
Z chwilą utworzenia Generalnego Gubernatorstwa na- created a ghetto in Puławy, and began the deportation
stała pozorna normalność narzucona przez niemieckiego of its population to Opole Lubelskie. Throughout
okupanta. Powiat puławski znalazł się w dystrykcie lu- the occupation years, many public roundups were
belskim, gdzie władzę z rąk Wehrmachtu przejęła admi- organized in the city, its victims deported to the Third

9

nistracja cywilna i policyjna. Rozpoczęto brutalną likwi- Reich as forced labourers. Compulsory slave labor was
dację ludności żydowskiej. W tym celu w grudniu 1939 r. introduced, and young people were forced to work in
Niemcy utworzyli puławskie getto dla tej narodowości, Baudienst (construction service) labour battalions. In
a następnie rozpoczęli jej wysiedlanie do Opola Lubel- the years 1942-1943, several labour camps for Poles
skiego. W mieście organizowano także trwające przez of Jewish origin as well as Jews from other countries
całą okupację publiczne łapanki do pracy przymusowej were created in the city. Camp labourers were tasked
w III Rzeszy. Wprowadzono obowiązek pracy niewolni- with tidying the destroyed city, building railway tracks,
czej, w ramach której młodych ludzi zmuszano do robót and working in the sawmill and the camp’s workshops.
w formacjach służby budowlanej. W latach 1942-1943 A labour division made up exclusively of Soviet
w Puławach utworzono obozy pracy, gdzie przebywali POWs was stationed in Puławy in the years 1943-1944.
Polacy pochodzenia żydowskiego oraz Żydzi z innych Besides the use of free labour, the German authorities
krajów. Ludność ta porządkowała zniszczone miasto, exploited Puławy’s manufactures and workshops, and
budowała tory kolejowe, pracowała w tartaku i w obozo- the production in nearby villages.
wych warsztatach rzemieślniczych. Natomiast w latach
1943-1944 istniał w Puławach oddział roboczy złożo- The loss of independence and the policy of the occupier
ny z jeńców radzieckich. Niemcy poza wykorzystaniem resulted in the organization of Polish resistance forces.
darmowej siły roboczej eksploatowali także produkcję In Puławy, those forces were the Union of Armed
gospodarczą puławskich zakładów oraz produkcję rolną Struggle (Związek Walki Zbrojnej; ZWZ), and the
pobliskich wsi. Polish Home Army (Armia Krajowa; AK). Beside the
organizations mentioned above, the Peasants’ Battalions
Utrata niepodległości i polityka okupanta doprowadziły (Bataliony Chłopskie; BCH) operated in the county.
do zorganizowania w polskim społeczeństwie ruchu opo- Due to the opening of two vocational schools in Puławy
ru. W samych Puławach działał Związek Walki Zbrojnej, (tailoring and commercial) and the lack of permission
a następnie Armia Krajowa. Natomiast w powiecie, poza to open schools with different profiles of teaching,
tymi organizacjami, funkcjonowały również Bataliony the Secret Teaching Organization (Tajna Organizacja
Chłopskie. Ze względu na otwarcie w Puławach dwóch Nauczycielska; TON) provided the city’s youth with
szkół zawodowych (krawieckiej i handlowej) oraz bra- underground education, which lasted throughout the
ku zezwolenia na prowadzenie szkół o innych profilach occupation. In response to the growing resistance, the
nauczania, w mieście zorganizowano tajne szkolnic- occupiers terrorized the civilian population, pacificating
two (Tajna Organizacja Nauczycielska), funkcjonujące villages and carrying out mass killings and public
przez cały okres okupacji. W odpowiedzi na rozwija- executions. The latter have also taken place on the
jący się opór okupanci stosowali terror wobec ludnoś- Vistula embankment in Puławy on January 17, 1944.
ci cywilnej poprzez pacyfikacje wsi, masowe mordy
i egzekucje publiczne. Do tych ostatnich doszło również The end of the Nazi occupation came on July 25-26,
w Puławach 17 stycznia 1944 r. na wale wiślanym. 1944. Puławy was liberated by the Soviet army with the
help of soldiers from the Polish Home Army. To delay
Z 25 na 26 lipca 1944 r. nastąpił kres hitlerowskiej the attack of the Soviet-Polish troops, the retreating
okupacji. Puławy zostały wyzwolone przez wojska Germans blew up the bridge. From then until mid-
sowieckie przy współudziale żołnierzy z Armii Kra- January 1945, the city was a frontline area. The 4th, 5th,
jowej. Aby opóźnić natarcia wojsk sowiecko-polskich, and 6th Infantry Regiment of the 2nd Infantry Division
wycofujący się Niemcy wysadzili puławski most. Od fought in the Puławy area. The attempts to force the
tego momentu aż do połowy stycznia 1945 r. miasto river began on August 1, 1944. Despite taking over the
było terenem przyfrontowym. W rejonie Puław wal- lodgements, Polish soldiers were not able to keep their
czył 4., 5., i 6. Pułk Piechoty z 2. Dywizji Piechoty. positions against the overwhelming German forces.
Rozpoczęcie forsowania rzeki nastąpiło 1 sierpnia On January 14, 1945, began the offensive of the Soviet
1944 r. Pomimo zdobycia przyczółków, żołnierze pol- troops and the Polish First Army. Their combined efforts
scy nie byli w stanie utrzymać zajętych pozycji wobec broke the German defences. On January 20, 1945, the
przeważających sił niemieckich. 14 stycznia 1945 r. City Board returned from Kurów to a city which was
rozpoczęła się ofensywa wojsk sowieckich i I Armii destroyed in approx. 60%. Many inhabitants of Puławy
Wojska Polskiego, które przełamały obronę niemiecką. returned from exile and, together with those who stayed
Do zniszczonego w 60% miasta 20 stycznia 1945 r. po- and survived the war and occupation, began their fight

10

wrócił z Kurowa Zarząd Miejski. Z tułaczki wracali for a decent standard of living among the ashes and in
również dawni mieszkańcy Puław, by wraz z tymi, któ- a new political reality.
rzy przeżyli w nich wojnę i okupację, podjąć się wiel-
kiego trudu walki o godną egzystencję, pośród zglisz- Wiec z okazji 1 Maja na dziedzińcu pałacu, 1945 r. / May 1st
czy, w nowych realiach politycznych. celebrations in front of the Palace, 1945.

Za wyjątkiem dzielnic położonych z dala od rzeki With the exception of areas located far away from
Wisły zabudowa miejska uległa częściowemu lub cał- the Vistula, the city’s infrastructure and architecture
kowitemu zniszczeniu. Poważnym utrudnieniem dla have been partially or completely destroyed. The
miasta, jak i ogólnej komunikacji był zniszczony most. destroyed bridge was a major obstacle both for the
Poprawę tak katastrofalnej sytuacji rozpoczęto w pierw- city and the general communication. The first half of
szej połowie 1945 r. od wybudowania stałego mostu, od- 1945 was dedicated to building a temporary bridge,
budowy linii energetycznych, uruchomienia wodocią- the reconstruction of power lines, and the opening
gów miejskich oraz zakładów rzemieślniczych i punk- of the municipal water supply, workshops and stores.
tów handlowych. Rozpoczęto remont lub odbudowę bu- Later came the renovation and reconstruction of public
dynków użyteczności publicznej, placówek szkolnych, buildings, schools, the Czartoryski Palace and the
pałacu Książąt Czartoryskich i kościoła parafialnego. pariochal church. A new pontoon crossing was built
W 1948 r. oddano do użytku nową przeprawę pontonową, in 1948 to temporarily replace the bridge destroyed
która zastąpiła tymczasowy most zniszczony rok wcze- a year earlier by the river. The reconstruction of the
śniej przez rzekę. W tym czasie prowadzono odbudowę steel bridge destroyed during the war was completed
przedwojennego mostu, którą zakończono w 1949 r. in 1949. The first municipal investments were carried
Zrealizowano również pierwsze inwestycje miejskie out – a kindergarten in Wólka Profecka and a school in
w postaci przedszkola w Wólce Profeckiej oraz szkoły Włostowice. The State Veterinary Institute and State
we Włostowicach. Przywrócono działalność Państwo- Institute of Agricultural Science were reopened. These
wego Instytutu Weterynaryjnego oraz Państwowego measures marked the beginning of the stabilization of
Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego. Dzia- the post-war reality. The next biggest challenges were
łania te były początkiem stabilizacji powojennej rzeczy- a lack of housing and the disastrous state of the health
wistości. Największe trudności powodował brak miesz- service.
kań oraz fatalny stan służby zdrowia. The destroyed city required a thorough planned
reconstruction. One of the objectives of urban planning
Zniszczone miasto wymagało planowej odbudo- was to keep the former tourist and leisure character of
wy. Podjęte wówczas prace nad zagospodarowaniem Puławy. With the reconstruction of the destroyed areas
przestrzennym zakładały utrzymanie dawnego tury- came new investments, beginning a period of intense
styczno-wypoczynkowego charakteru Puław. Równo- development. The city’s first blocks of flats were erected;
cześnie z eliminowaniem skutków wojny pojawiały się several new public services were created: an emergency
kolejne inwestycje, rozpoczynające okres rozbudowy ambulance service, a Sanitary and Epidemiology Station,
Puław. Powstały pierwsze bloki, utworzono Pogoto- a municipal utility company, and a gastronomy school;
wie Ratunkowe, Stacje Sanitarno-Epidemiologiczną, the buildings of ‘Biowet’ Bioveterinary Company
and the Gelatin Production Company were expanded.
Państwowy Instytut Weterynaryjny, lata 50. XX w. /
The State Veterinary Institute, 1950s.

11

Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej In 1958, thanks to the general plan of the Provincial
oraz Technikum Gastronomiczne, rozbudowano Za- Urban Planning Group, Puławy was granted the title of
kład Przemysłu Bioweterynaryjnego „Biowet” oraz a district town and a tourist resort.
Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Żelatyny. W 1958 r.,
dzięki planowi ogólnemu Wojewódzkiej Pracowni In 1959, local authorities introduced a number of
Urbanistycznej, przyznano Puławom funkcje miasta measures to interest the Minister of Chemical Industry
powiatowego i ośrodka turystycznego. in building a large industrial plant near the city. On
December 19, 1960, a decision was made to build
W 1959 r. lokalne władze podjęły szereg działań zmie- a chemical plant – Zakłady Azotowe – in Puławy; its
rzających do zainteresowania ministra przemysłu che- construction started in 1961. The implementation of the
micznego budową w naszym mieście dużego zakładu investment plans caused a sudden upsurge in population.
przemysłowego. 19 grudnia 1960 r. podjęto decyzję This created a demand for housing, hotels, services,
o lokalizacji w Puławach kombinatu chemicznego, transport and stores, new paved roads and other necessary
którego budowę rozpoczęto w 1961 r. Realizacja pla- investments, required to meet the increasing needs of
nów inwestycyjnych wywołała gwałtowny wzrost licz- society. The construction of Zakłady Azotowe was not
by mieszkańców. Zwiększyło się zapotrzebowania na only very important for the economy of the country.
mieszkania, hotele, zakłady usługowe, transportowe It was a catalyst for the dynamic development of the
i handlowe, nowe i utwardzone drogi oraz inne nie- city. Many buildings which survived both World Wars
zbędne inwestycje towarzyszące, które miały sprostać were destroyed to make place for new developments
bieżącym potrzebom społecznym. Budowa Zakładów during the ‘60s, ‘70s, and ‘80s: new housing estates,
Azotowych miała nie tylko bardzo ważne znaczenie roads, construction companies, the Fertilizer Research
dla gospodarki kraju. Wpłynęła także w istotny sposób Institute, nurseries, kindergartens, schools (primary,
na dynamiczny rozwój miasta. W jego efekcie znisz- secondary, vocational and high schools), the state
czeniu uległa ocalała z pożogi wojennej dawna zabu- orphanage, an education and care centre, the Teachers’
dowa miejska z lat 1906 -1939, w miejsce której oraz na House, the ‘Sybilla’ cinema, an amphitheatre, ‘Dom
innym obszarze miasta, szczególnie w latach 60. oraz Chemika’ Culture Centre, a hospital, a sport stadium,
w 70. i 80. XX w., powstały m.in.: nowe osiedla miesz- a sports centre, an outdoor swimming pool, a marina,
kaniowe, drogi, przedsiębiorstwa budowlane, Instytut a resort for Zakłady Azotowe, new train and bus

Zakłady Azotowe. Budowa zakładu produkcji mocznika, lata 60. XX w. /
Zakłady Azotowe. The construction of urea production plant, 1960s.

12

Nawozów Sztucznych, żłobki, przedszkola, szkoły: Wólka Profecka. Ośrodek wypoczynkowy Z.A. Puławy,
podstawowe, ogólnokształcące, średnie i zawodowe; lata 70. XX w. / Wólka Profecka. The holiday resort of Zakłady
Państwowy Dom Dziecka, Ośrodek Szkolno-Wycho-
wawczy, Dom Nauczyciela, Kino „Sybilla”, Amfiteatr, Azotowe, 1970s.
Puławski Ośrodek Kultury „Dom Chemika”, szpital,
stadion sportowy, hala sportowa, otwarty basen, przy- stations, a new post office, a meat processing plant,
stań żeglarska, ośrodek wypoczynkowy Zakładów ‘Powiśle’ department store, and two new stores,
Azotowych, nowy dworzec PKP i PKS oraz budynek ‘Hermes’ and ‘Modus’. The decision to adjoin the area
poczty, przetwórnia mięsa, Dom Handlowy „Powiśle”, of Zakłady Azotowe resulted in further expansion
sklepy „Hermes” i „Modus”. Przyłączenie terenu, na of the city grounds.
którym wybudowano Zakłady Azotowe, spowodowało
zwiększenie powierzchni miasta. Another stage of the dynamic development of Puławy
could be observed at the beginning of the 21st century.
Przystań żeglarska, lata 60. XX w. / A marina, 1960s. It was possible thanks to the EU funds allocated to
a variety of investments meant for improving the quality
Kolejny dynamiczny etap rozwoju Puław mogliśmy of life in Puławy: the improvement of road infrastructure,
obserwować na początku XXI w. Był on możliwy revitalization of public spaces, modernization of sports
dzięki wykorzystaniu funduszy unijnych, przezna- areas, creating new areas for recreation and leisure,
czonych na różnorodne inwestycje podnoszące jakość and developing infrastructure to ensure the growth of
życia puławian. Szereg tych działań dotyczył: popra- the city’s economy and tourism. The results of several
wy infrastruktury drogowej, rewitalizacji przestrzeni years of work are: the modernization of many streets,
publicznych, modernizacji bazy sportowej, tworzenia the stadium, its surroundings, and school playgrounds;
nowych obszarów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz the renovation and creation of playgrounds and green
infrastruktury zapewniającej rozwój puławskiej gospo- spaces; the revitalization of city squares, and the opening
darki i turystyki. W efekcie kilkuletnich działań zmo- of the John Paul II Bridge, the Science and Technology
dernizowano wiele ulic, wybudowano most im. Jana Park, the river port and boulevard on the Vistula. All
Pawła II, odnowiono i wykonano nowe place zabaw these successes were celebrated in 2012 on the Day
i zieleni, zrewitalizowano skwery miejskie, zmoderni- of Municipal Investments. Puławy is a city that keeps
zowano stadion i jego otoczenie oraz boiska szkolne, changing; it grows and becomes more and more beautiful,
a także oddano do użytku Puławski Park Naukowo- more attractive for both its inhabitants and visitors.
-Technologiczny, port rzeczny i bulwar spacerowy nad
Wisłą. Podsumowaniem tych wszystkich sukcesów Zbigniew Kiełb
był obchodzony w 2012 r. Dzień Inwestycji Miejskich.
Jak możemy obserwować na co dzień Puławy nadal
zmieniają się, rozwijają i pięknieją, stając się miejscem
atrakcyjnym dla mieszkańców i odwiedzających.

Zbigniew Kiełb

13

Pałac książąt Czartoryskich w Puławach, lata 30. XX w. / The Czartoryski Palace, 1930s.

14

15

Brama Rzymska z widocznym w głębi Domem Gotyckim, okres międzywojenny. /
The Roman Gate. The Gothic House visible in the background, the interwar period.

16

1

2
1. Dom Gotycki, przed 1914 r. / The Gothic House, before 1914.

2. Mostek nad Głęboką Drogą, w głębi dawna oranżeria, przed 1914 r. /
The bridge over Głęboka Road and the old greenhouse, before 1914.

17

1

2
1. Pałac Marynki, połowa lat 30. XX w. / The Marynka Palace, early 1930s.
2. Kaplica ks. Czartoryskich, lata 20. XX w. / The Czartoryski Chapel, 1920s.

18

Cykliści przed Świątynią Sybilli, lata 20. lub 30. XX w. /
Bicycle tourists in front of the Temple of Sibyl, 1920s or 1930s.

19

Siedziba Instytutu Gospodarstwa
Wiejskiego i Leśnictwa
w Puławach, 1911 r. /
The Institute of Agriculture
and Forestry in Puławy, 1911.

Widok z balkonu głównego
gmachu na podwórze Instytutu,
1913 r. / The view from the main
balcony of the Institute, 1913.

Cerkiew pw. Świętej Trójcy,
około 1910 r. /The Orthodox
Church of the Holy Trinity,
around 1910.

20

Grupa profesorów i pracowników
Instytutu Gospodarstwa

Wiejskiego i Leśnictwa, 1913 r. /
A group of instructors and

employees of the Institute of
Agriculture and Forestry, 1913.

Studenci IGWiL, początek
lat 80. XIX w. / Students of

the Institute, early 1880s.

Carscy żołnierze z puławskiego
garnizonu, przed 1914 r. /

Tsarist soldiers of the garrison in
Puławy, before 1914.

21

Targ w Puławach, pocz. XX. w. / A marketplace in Puławy, early 20th century.

22

23

1

23
1. Przystań portowa na Wiśle, 1914 r. / The harbour on the Vistula, 1914.
2. Budynek browaru, lata 20. XX w. / A brewery, 1920s.

24

4
3. Ogólny widok brzegu Wisły, około 1924 r. / A view of the Vistula, around 1924.
4. Parostatek „Radom” na Wiśle w Puławach, przed 1914 r. / The Radom steamboat on the Vistula in Puławy, before 1914.

25

1

2
1. Budynki usługowo-mieszkalne naprzeciwko Hotelu „Bristol”, około 1911 r. /
Service and residential buildings opposite the Bristol Hotel, around 1911.
2. Hotel „Bristol”, przed 1914 r. / The Bristol Hotel, before 1914.

26

Róg ulic Szpitalnej
i Lubelskiej, obecnie
Czartoryskich i marsz.
J. Piłsudskiego, 1913 r. /
The corner of Szpitalna
and Lubelska Street,

now Czartoryskich
and Piłsudskiego
Street, 1913.

Ul. Lubelska, widok
w kierunku rzeki Wisły,
około 1913 r. / Lubelska
Street, view towards the

Vistula, around 1913.

Internat studencki
IGWiL, około 1912 r. /
The boarding house of
the Institute, around 1912.

27

1

2
1. Zniszczona zabudowa ulicy Lubelskiej, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, 1915 r. /
Destroyed buildings on Lubelska Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, 1915.

2. Barki Czerwonego Krzyża na Wiśle, 22 czerwca 1915 r. / Barges of the Red Cross on the Vistula, 22 June 1915.

28

Ul. Lubelska, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, od strony Wisły, 1916 r. /
Lubelska Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, view from the Vistula side, 1916.

29

1
2

3
1. Zniszczenia wojenne, ul. Lubelska, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, ok. 1915 r. /
War damage on Lubelska Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, around 1915.

2. Spalony Hotel „Bristol”, 1917 r. / The Bristol Hotel fire damage, 1917.

30 30

3. Widok na Puławy od strony Góry Puławskiej. Zdjęcie wykonane z mostu na początku lat 20. XX w. /
A view of Puławy from the bridge in Góra Puławska, early 1920s.

s. 32-33: Widok na most austriacki i zabudowę miejską, ok. 1929 r. / The Austrian bridge and city buildings, around 1929.

31 31

32

33

1

2
1. Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, około 1936 r. /
The State Institute of Agricultural Science, around 1936.

2. Pracownia Instytutu, około 1923 r. / One of the rooms of the Institute, around 1923.

34

1

2
1. Pracownicy PINGW, 1923 r. / Employees of the Institute, 1923.
2. Pracownicy PINGW przed Świątynią Sybilli, lata 20. XX w. /
Employees of the Institute in front of the Temple of Sibyl, 1920s.

35

1

23
1. Plac targowy, lata 20. XX w. / A marketplace, 1920s.

2. Restauracja i cukiernia „Bristol”, 1933 r. / The Bristol restaurant and confectionary, 1933.
3. Właścicielka i pracownicy restauracji, lata 30. XX w. / The owner and employees of the restaurant, 1930s.

36

45
4. Cukiernia i hotel M.Ryszard, lata 30. XX w. / The M. Ryszard confectionary and hotel, 1930s.
5. Gimnazjum im. ks. A. Czartoryskiego, lata 30. XX w. /
Prince Adam Czartoryski State Secondary School, 1930s.

37

Ul. Lubelska, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, przełom lat 20. i 30. XX w.

38

Lubelska Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, at the turn of the 1920s and 1930s.

39

1

2
1. Ul. Lubelska, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, lata 20. XX w. /
Lubelska Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, 1920s.

2. Ul. Lubelska, okres międzywojenny. / Lubelska Street, the interwar period.

40

1

2
1. Budowa mostu im. Prezydenta Rzeczypospolitej prof. Ignacego Mościckiego, 1932 r. /
The construction of the bridge of President of the Republic prof. Ignacy Mościcki, 1932.
2. Most na Wiśle, około 1938 r. / The bridge on the Vistula, around 1938.

41

Jeńcy polscy pod bramą
mostową, 1939 r. / Polish POWs
under the bridge gate, 1939.

Tabory niemieckie na moście,
1939 r. / German supply
vehicles on the bridge, 1939.

Budynek Starostwa
Puławskiego, lata 40. XX w. /
The county administration
building, 1940s.

42

1

2
1. Żołnierze Wehrmachtu na ul. Lubelskiej, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, 1939 r. /
Wehrmacht soldiers on Lubelska Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, 1939.
2. Zniszczona zabudowa miejska, 1939 r. / The destroyed buildings, 1939.

43

44

Po lewej / Left:
Niemieccy żołnierze na
stopniach uszkodzonej Kaplicy
Czartoryskich (Kościoła pw.
Wniebowzięcia NMP), 1939 r. /
German soldiers on the steps
of the damaged Czartoryski

Chapel, 1939 r.
Rozbiórka synagogi, ok. 1940 r. /
The demolition of the synagogue,

around 1940.

Most wysadzony przez Niemców,
1945 r. / The bridge destroyed by
retreating German troops, 1945.

Zniszczona zabudowa
ul. Lubelskiej, obecnie marsz.
Józefa Piłsudskiego, 1944 r. /

The destroyed buildings
on Lubelska Street, now marsz.

J. Piłsudskiego Street, 1944.

45

Bohdan Zadura

„Tu Rozkosz Moję”

“Here delight mine”

Siedemdziesiąt jeden do stu dziesięciu – tak to wygląda Seventy one to one hundred and ten – that’s what it looks
dzisiaj, w 1970 roku ta proporcja układała się jak 25 do like today; in 1970, the proportions were 25 to 63; in
64, w 1946 roku Puławy jako miasto były 39 razy starsze 1946, Puławy as a city was 39 times older than me. If it
ode mnie. Gdyby nie nieuchronność biologii, doczekał- weren’t for the inevitability of biology, I’d be able to live
bym chwili, w której można by powiedzieć, że miasto i ja to see the day when I could say that the city and I are
jesteśmy niemal w tym samym wieku. Dało mi wszyst- nearly of the same age. It gave me everything it had to
ko, co miało do dania, ja mu dałem, co mogłem – czasem give, I gave what I could; there have been times – like in
nawet – jak w 1990 roku – chciałem dać więcej, niż bym the year 1990 – when I wanted to give more than I was
potrafił, ale na szczęście nie przyjęło. able to, but, thankfully, it did not accept that gift.

*** ***
Przed wyjazdem na studia jesienią 1962 roku poszedłem
na spacer z aparatem fotograficznym marki Druh, żeby In the autumn of 1962, before leaving for college, I went
zrobić zdjęcia temu, czego wkrótce już nie będzie. Bo for a walk, my Druh camera in hand, to take photos
wiadomo było, że budowa Zakładów Azotowych pocią- of all that would soon be gone. It was certain that the
gnie za sobą zmiany w krajobrazie miasta. Popstryka- construction of the chemical plant would lead to changes
łem, popstrykałem, nic z tych zdjęć nie wyszło. in the city landscape. I took some photos, but nothing
came out of it.
Ulica Zwycięstwa, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, lata 60. XX w.
/ Zwycięstwa Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, 1960s. In 1962, was the Teachers’ House already on the corner
of Kołłątaja and Zwycięstwa Street, or was there still
Czy w 1962 na rogu Kołłątaja i Zwycięstwa stał już bu- nothing but the crater left by the bomb that destroyed the
dynek Domu Nauczyciela, czy jeszcze widać było lej po old synagogue?
bombie, która zniszczyła dawną bożnicę?
Czy wtedy istniało jeszcze skrzyżowanie alei Partyzan- Was there still an intersection of Partyzantów and
tów z ulicą Zwycięstwa, przy którym stała stacja benzy- Zwycięstwa Street with its gas station? When did the
nowa? Kiedy zniknął stojący w pobliżu tego skrzyżowa- nearby kiosk of Mr and Mrs Basaj disappear? When did
nia kiosk Ruchu, w którym sprzedawali państwo Basa- the one near the railroad tracks on Partyzantów Street,
jowie? A kiedy kiosk po tej samej stronie Partyzantów where worked the mother and grandmother of my high
blisko torów kolejowych, w którym pracowały matka school friend Anna Gałatówna?
i babcia Anny Gałatównej, mojej koleżanki z liceum?
Is it possible that Złoty Róg on 22 Lipca Street used to
be the most modern store in the city, almost a precursor
to today’s Zielona shopping mall, because apart from the
SAM grocery store – dear God, I think it’s necessary
now to add that it was a type of self-service store – it also
used to have a butcher’s shop and something resembling
a cafeteria?

When did the last horse drawn hearse embark on its last
journey and with whom? And when did I stop confusing
a hearse with a catafalque?

To whom belonged the wild orchard behind the fence on
Czartoryskich Street (its shorter side on Mała Avenue),

46 46

Czy to możliwe, że Złoty Róg przy ul. 22 Lipca był naj- that in my childhood was the embodiment of the secret
nowocześniejszym sklepem w mieście, niemal proto- garden, and people used to say that there was going to be
plastą powiedzmy galerii Zielonej, bo był w nim oprócz a church built there?
spożywczego SAM-u – rany boskie, to chyba już wyma-
ga przypisu, że to sklep samoobsługowy – także sklep When was the railway viaduct built and when did the
mięsny i coś w rodzaju kawiarni? last level crossing bar disappear? When did fast trains
Kiedy wyruszył w swą ostatnią drogę ostatni konny ka- cease to stop at Puławy station and started to stop on
rawan i z kim? I kiedy karawan przestał mi się mylić Puławy City station, which once used to be a small Ruda
z katafalkiem? Czechowska train stop? I remember that before electric
Do kogo należał zdziczały sad za parkanem przy ulicy trains were introduced, a trip to Warsaw used to take
Czartoryskich (węższym bokiem przylegający do alei over three hours, but there was a 9pm two-wagon motor
Małej), który w dzieciństwie był dla mnie uosobieniem train called a luxtorpeda, which could cover the same
tajemniczego ogrodu i mówiło się wtedy, że tam ma być route in an hour and forty minutes.
budowany nowy kościół?
When I was in primary school, were there grain fields
Przystanek kolejowy PKP Puławy Miasto, lata 50. XX w. / on both or just on one side of Królewska Avenue? I am
PKP Puławy City train station, 1950s. certain that where Wróblewskiego estate now stands, in
1961 there was nothing but grain fields. We used to go
Kiedy wybudowano wiadukt kolejowy i zniknęły through or along fields of rye on our way to Gdańska
ostatnie zapory? Kiedy pociągi pospieszne przestały Street.
się zatrzymywać na stacji Puławy, a zaczęły na stacji
Puławy Miasto, w którą przekształcił się przystanek Puławy had also fields of rice. Among family mementos
Ruda Czechowska? Pamiętam, że przed elektryfikacją I found a photo negative of me standing next to
podróż do Warszawy trwała ponad trzy godziny, ale a wooden cottage with an irrigation turbine and the
o 21.00 jeździł pociąg motorowy złożony z dwóch wa- uniformed guard whose job was to protect it from
gonów zwany luxtorpedą, który pokonywał tę trasę imperialist attacks. How old could the me in this photo
w godzinę czterdzieści. be? Seven? Nine? The rice thing did not work out. After
Czy po obu stronach alei Królewskiej rosło zboże, kiedy that came the much more attractive fields of tulips
chodziłem do podstawówki, czy tylko po jednej? Zboże behind the riverbank, from which originated the name
rosło na pewno w 1961 roku tam, gdzie dziś jest osiedle of the tulip balls held in the Palace.
Wróblewskiego. Szło się przez żyto, obok żyta, zdążając
do ul. Gdańskiej. What year was the Izabella Hotel built? And when did
Ale w Puławach rósł też ryż, znalazłem w rodzinnych the stadium in front of the garrison disappear? It was
szpargałach negatyw zdjęcia, na którym stoję obok there that one day, when after school we burst onto
drewnianego domku z turbiną do nawadniania pola its green, I realised how big a real football field is. It
i koło strażnika w mundurze, strzegącego tego urządze- was there that I finished fourth in the youth shot put
nia przed atakami imperialistów. Ile mogę mieć na tym competition during a county Spartakiad. When going
down Zielona Street to the allotment gardens, you walked
past its fence and the pedestal commemorating Felix
Dzerzhinsky – just the pedestal, there was no statue on
top of it – surrounded by tall poplars. After the stadium
was shut down and destroyed, and before a new one
opened on Bema Street, the city’s football team, Wisła
Puławy, played all their games in front of the garrison
church, more or less where the City Hall now stands.
And the pedestal just disappeared.

When we were living on Skowieszyńska Street, you were
not supposed to eat the mushrooms found in the so-called
Pines, because it was believed that they grew on corpses
of the war. When we moved to Niwa, we used to go there
to pick slippery jacks, deep into the pine groves that were

47

zdjęciu lat? Siedem, dziewięć? Z tym ryżem nie wyszło. younger than me. The mushrooms changed their spot
Pola kwitnących tulipanów za Łachą, od których wzięły like the stadium its location. In the ‘50s, you could find
nazwę urządzane w Pałacu bale tulipanowe, potem były porcini in the young oak woods by the forester’s lodge
dużo atrakcyjniejsze. next to the Ruda Czechowska station; another good
porcini spot was in the vicinity of the shooting range on
W którym roku powstał hotel Izabella? I zniknął stadion the opposite side of the road to Żyrzyn. Porcini and bay
na przeciwko jednostki wojskowej. To na nim przeko- boletes could also be found on the Park grounds, where
nałem się kiedyś, gdy po szkole wtargnęliśmy na jego young candidates for altar boys used to go, led by Father
murawę, jak wielkie jest piłkarskie boisko. To na nim na Grześ, a seminarian, who had been raised by nuns; years
jakiejś powiatowej spartakiadzie zająłem czwarte miej- later it turned out that Father Grzegorz Pawłowski was
sce w pchnięciu kulą młodzików. Idąc Zieloną w stronę a Jewish child saved from the Holocaust. In the first years
Działek, wychodziło się na jego ogrodzenie i postument after the launch of ZA, when the forests – especially
upamiętniający Feliksa Dzierżyńskiego, postument, bo the coniferous ones – were dying in silence, but in
nie zwieńczony żadnym pomnikiem, w otoczeniu wy- convulsions, the mushrooms disappeared, too; some new
sokich topól. Gdy zlikwidowano stadion, zanim powstał species arrived – parasol mushrooms, but with small
nowy, przy ul. Bema, puławska Wisła mecze piłkarskie hats, only several centimetres in diameter, instead of the
rozgrywała pod kościołem, mniej więcej w miejscu, ones with hats the size of a plate, usually found on sunny
gdzie teraz stoi gmach Urzędu Miasta. A pomnik po clearings, and honey fungi, also of unusual size, far from
prostu zniknął. those that grew under the hornbeam trees by the fence of
IUNG garages near the Yellow House. And portobello
Kiedy mieszkaliśmy na Skowieszyńskiej, nie jadało się mushrooms, which grew on what we used to call the
grzybów z tak zwanych Choinek, bo podobno rosły na meadow, since that’s kind of what it was (behind the gas
trupach z czasów wojny. Kiedy mieszkaliśmy już na station on Lubelska Street). I’m not sure they’re still there
Niwie, chodziłem tam na maślaki w sosnowe zagajniki now, but you can find them on almost every lawn. You
młodsze ode mnie. Grzyby zmieniały miejsce jak sta- can see many things if you just look at them. I look at
dion lokalizację. W młodej dębinie przy leśniczówce them. When you’re a child, you notice a lot of mundane
tuż przy peronie Rudy Czechowskiej w latach 50. rosły things, what’s happening in the grass, in the sand or on
prawdziwki, prawdziwki rosły też w okolicach strzelni- the ground. The steep pit traps of antlions, some small
cy po przeciwnej stronie drogi do Żyrzyna. Podgrzybki inconspicuous flowers. In the ‘80s, when travelling
i prawdziwki można było znaleźć w puławskim par- home from Lublin, I used to get off at the bus stop by
ku, do którego prowadzał kandydatów na ministrantów the sawmill. A whole new housing development had been
ksiądz Grześ, kleryk, wychowanek puławskich zakon- built but the request stop was, by the force of inertia, still
nic, po latach okazało się, że to żydowskie dziecko oca- by the sawmill. And I would rather get off on an earlier
lałe z holokaustu, ksiądz Grzegorz Pawłowski. W pierw- bus stop and walk towards my home, picking violets in
szym okresie po uruchomieniu Zakładów Azotowych, the ditch by the pavement, than ride past it and then walk
kiedy lasy umierały, zwłaszcza te iglaste, w ciszy, ale a kilometre – well, maybe eight hundred metres – back.
w konwulsjach, grzyby też uciekły, pojawiły się ich nowe
gatunki – kanie, ale nie z tych ogromnych z nasłonecz- Puławy’s train station is probably the most inconspicuous
nionych polan o kapeluszach wielkości talerza, a małe station in Poland, just one platform by the the forest, and
o kapeluszach średnicy kilku centymetrów, i opieńki, you can barely see the station building, because most of
też różnej konduity, którym daleko było do tych, które it is below the tracks. In the ‘90s, Ryszard Kapuściński,
rosły pod grabami przy ogrodzeniu iungowskich garaży who never got lost in Asia, Africa, or both Americas,
w pobliżu Domku Aleksandryjskiego. A pieczarki rosły would have passed Puławy if I hadn’t spotted him in
na czymś, co było nazywane łąką i łąką właściwie było the train and pulled him out, because he did not think it
(za obecną stacją benzynową przy Lubelskiej). Teraz possible that a city with fifty thousand inhabitants could
tam ich chyba nie ma, ale rosną na trawnikach niemal have such a small train station.
wszędzie. To się widzi, na co się patrzy. Patrzę na nie.
W dzieciństwie się widzi mnóstwo przyziemnych I think it was also the only station in Poland with no
szczegółów, to, co dzieje się w trawie, w piasku, w zie- ‘No Smoking’ signs on its platforms (platform, in this
mi. Strome dołki mrówkolewów, jakieś małe niepozorne case). My Ukrainian friends used to ask if it’s because of
kwiatki. W latach osiemdziesiątych, kiedy wracałem pe- me – back then I used to smoke like a chimney. I knew

48