Puławy - Moje miasto

kaesem z Lublina, wysiadałem na przystanku przy tarta- it wasn’t the reason, but it was a nice thought. I remember
ku. Całe wielkie osiedle wyrosło, a przystanek na żądanie how pleased and proud I was when a direct connection
siłą bezwładu wciąż był przy tartaku. Wolałem wysiąść from Puławy to Budapest appeared on the timetable; it
wcześniej i iść do przodu, niż mijać bez sensu dom i potem did not matter that I never used it. The signs appeared
przemierzać z powrotem z kilometr, no może osiemset on the outdoor railway stations after the martial law was
metrów i rwałem w rowie wzdłuż chodnika fiołki.
Puławski dworzec kolejowy to chyba najbardziej dys- Osada Pałacowa. Instytut Weterynarii w latach 1944-1950. / The
kretna stacja w Polsce, jeden peron wśród lasu, budynku Palace complex. The Veterinary Institute in the years 1944-1950.
stacyjnego prawie nie widać, bo stoi niżej. Ryszard Ka-
puściński, który nie zgubił się w Azji, Afryce, obu Ame- introduced; I’m mentioning that because the Institute
rykach, w latach 90. przejechałby Puławy, gdybym go of National Remembrance will probably never draw
nie wypatrzył w pociągu i nie wyciągnął, bo nie wyda- attention to that, and the opponents of smoking will keep
wało mu się możliwe, żeby w pięćdziesięciotysięcznym thinking that these signs were all over Poland since the
mieście była taka niepozorna stacja kolejowa. beginning of the world, or at least since the Baptism.
To chyba była też jedyna stacja w Polsce, na której pe- I remember – I do not remember – this is a dangerous
ronach (jednym) nie było tabliczek z zakazami palenia. device, but worth trying out.
Przyjaciele z Ukrainy pytali, czy to z uwagi na mnie I remember that my first idols were Puławy’s wagon
(paliłem wtedy jak smok). Wiedziałem, że nie, ale było drivers and cabbies – Czupryta, Choina, and Mr. Wiejak,
mi miło. Pamiętam, jak było mi miło i jak byłem dum- who used to drive the Institute’s horse wagons, and the
ny, kiedy w rozkładzie jazdy pojawiło się bezpośrednie anonymous fire fighters from the fire house on Izabeli
połączenie Puław z Budapesztem; nie szkodzi, że nigdy Street. I remember the taste of mulberries from the
z niego nie skorzystałem. Te zakazy w częściach dwor- mulberry trees that grew between the Palace and Izabeli
ców na wolnym powietrzu pojawiły się po wprowadze- Street, in front of the long one-story building where we
niu stanu wojennego, piszę o tym, bo Instytut Pamięci used to live after moving from Skowieszyńska Street,
Narodowej na to pewnie nie zwróci uwagi, a przeciwni- when the Veterinary Institute separated from the State
cy palenia będą myśleli, że takie tabliczki były w Polsce Institute of Agricultural Science and moved to its new
od stworzenia świata, a przynajmniej od chrztu. premises. I don’t remember the name of the elderly
Pamiętam – nie pamiętam – to niebezpieczna konstruk- woman who used the leaves of these trees for silkworm
cja, można by się jej poddać. rearing. I remember that the workers drove to work on
something akin to a tractor trailer, only drawn by horses;
Ostatni puławski dorożkarz, 1966 r. / I remember that the sides of the trailer were made of
The last cabby in Puławy, 1966. red boards. I don’t remember the horses’ coat colours.
I remember that during one particular summer
Pamiętam, że moimi pierwszymi idolami byli puławscy I worked in the editorial office of ‘Echo Puławskie’, ran
furmani – i dorożkarze – Czupryta, Choina i pan Wie- by Witold Borowiec; I remember that I earned about
jak, który powoził instytuckimi końmi, oraz anonimowi 900 zlotys; I remember writing about a construction of
strażacy z remizy przy ul. Izabeli. Pamiętam smak owo- a new kindergarten, a puppetry festival, a concert in the
ców morwy – morwowe drzewa rosły między pałacem amphitheatre, the local poet Jan Pocek, and the prose of
Jerzy Szczygieł, a blind writer who was born in Puławy.

49

a ulicą Izabeli, przed parterowym długim budynkiem, Or was that last one written not for ‘Echo Puławskie’,
w którym zamieszkaliśmy, przeprowadziwszy się ze but for ‘Nasze Sprawy’? I remember that the office was
Skowieszyńskiej, gdy Instytut Weterynarii oddzielił się in the administration building on the foreground, but
z PINGW-u i przeniósł do nowej siedziby. Nie pamiętam, I don’t remember where I used to catch the bus to get there.
jak się nazywała starsza kobieta, która liście tych drzew I remember the three bodies of workers who were hit by
wykorzystywała do hodowli jedwabników. Pamiętam, a train, covered with empty cement bags, because black foil
że pracownicy jeździli do pracy na czymś w rodzaju sheet used to be a luxury item back then. I remember that
traktorowej przyczepy zaprzężonej w konie, pamię- the director of Zakłady Azotowe, Mieczysław Kołodziej,
tam, że jej burty były z czerwonych desek. Nie pamię- helped promote the arts because he was a photographer.
tam, jakiej maści były konie. Pamiętam, że przez któreś And I remember where on Sieroszewskiego Street – or was
wakacje pracowałem w redakcji „Echa Puławskiego”, it 22 Lipca Street – lived Stanisław Papciak, who used his
którego szefem był Witold Borowiec, pamiętam, że za- camera to document the history of both ZA and the city,
robiłem tam chyba 900 złotych, pamiętam, że pisałem and who also photographed my wedding. I don’t remember
o budowie przedszkola, o festiwalu teatrów lalkowych, when and how I met Marek Sieprawski, but I’m glad that
o koncercie w amfiteatrze, o poecie ludowym Janie Po- we walk in the same forest, where the mushrooms are
cku i o prozie Jerzego Szczygła, niewidomego, pocho- growing again. I remember that the part of the city where
dzącego z Puław pisarza. Ale może o nim pisałem już I now live used to be full of orchards – back when we
nie w „Echu Puławskim”, a w „Naszych Sprawach”. lived on Batalionów Chłopskich Street I could see them
Pamiętam, że redakcja mieściła się w budynku dyrekcji from the windows, and from the balcony – though it was
ZA na przedpolu, ale nie pamiętam, gdzie wsiadałem do only the second floor – you could see the other bank of the
autobusu, jadąc tam. Pamiętam trzy ciała robotników, Vistula. I don’t remember exactly which particular spring
przykryte chyba workami po cemencie, bo czarna folia a sweet sickly smell broke into the apartment, causing
wtedy musiała być luksusem, których potrącił pociąg. drowsiness and headache; we thought it was some kind of
Pamiętam, że dyrektor ZA Mieczysław Kołodziej sprzy- failure in the chemical plant; my father-in-law, a retired
jał sztuce, bo sam był fotografikiem. I pamiętam, w któ- army colonel, made a lot of phone calls, but no one had
rym bloku przy Sieroszewskiego, a może przy 22 Lipca heard anything about any threat. But the smell was real,
mieszkał Stanisław Papciak, który swymi zdjęciami do- not imaginary. We packed all the necessities and moved to
kumentował historię Zakładów i miasta i również foto-
grafował mój ślub. Nie pamiętam, kiedy i jak poznałem Ul. 22 Lipca, obecnie C. K. Norwida, lata 60. XX w. /
Marka Sieprawskiego, ale się cieszę, że chodzimy po 22 Lipca Street, now C. K. Norwida Street, 1960s.
jednym lesie, do którego wróciły grzyby. Pamiętam, że
w tej części miasta, w której mieszkam, były kiedyś sady my mother’s apartment on Kaniowczyków Street. Later it
– kiedy się wprowadziliśmy na Batalionów Chłopskich turned out that the smell came from the recently sprayed
było je widać z okien, a z balkonu – choć to tylko pierw- orchards on Górna Niwa. Sometimes I go for walk in these
sze piętro – widać było drugi brzeg Wisły. Nie pamiętam, nonexistent orchards, now an enormous housing estate of
której wiosny do mieszkania wdarł się słodko mdlący
zapach, budzący senność i ból głowy, myśleliśmy, że to
jakaś awaria w Zakładach – teść, emerytowany wojsko-
wy pułkownik obdzwonił kogo się dało i nikt nigdzie
nie wiedział o żadnym zagrożeniu. Jednak ten zapach
był rzeczywisty, a nie urojony – spakowaliśmy najpo-
trzebniejsze rzeczy i przenieśliśmy się do mieszkania
mojej matki na Kaniowczyków. Potem się wyjaśniło, że
w sadach Górnej Niwy robiono opryski. Chodzę na spa-
cery po tych nieistniejących już dzisiaj sadach, po wiel-
kiej dzielnicy jednorodzinnych domów, która ciągnie się
aż do Kolejowej, wchodząc odgałęzieniami swych ulic
w las, i myślę, że to najlepszy przykład tej ruiny, w jakiej
są Puławy i cała Polska. Pamiętam, nie pamiętam, pa-
miętam, nie pamiętam…

50

*** detached houses stretching all the way to Kolejowa Street,
its side streets branching out into the forest, and I can’t
„W czym tkwi specyficzny czar pewnych nazw, co na- help but think that this is a perfect example of the ruin
daje miastom ich niepowtarzalność, co jest ich esencją, that is Puławy and the entire country. I remember, I don’t
skoro są takie, o których – nie znając ani ich powierzch- remember, I remember, I don’t remember...
ni, ani liczby mieszkańców – wiemy, wydaje się nam,
wszystko? ***

Owo złudzenie odnosić się może do miejscowości, “Where does the peculiar charm of certain names come
w których nigdy nie byliśmy, a jednak kojarzą się nam from, what makes cities unique, what constitutes their
z pewnym klimatem, przyciągają nas, budzą tęsknotę, essence, if there are cities about which – knowing
są znakiem, symbolizują pewne wartości. Są odległym neither their area nor the population – we feel like we
światem, którego nazwa wywiera na nas magnetyczny know everything?
wpływ. Ktoś w nich przeżył to, co my chcielibyśmy
przeżyć, ktoś w nich kochał tak, jak my chcielibyśmy That illusion can refer to places we’ve never been to,
kochać, ktoś w nich odkrył jakąś prawdę, która jest naszą but we associate them with a certain aura; they attract
prawdą. Miasta, które – wydaje nam się – mają nam coś us, arouse a certain longing, are a symbol, or represent
do powiedzenia, które moglibyśmy zrozumieć i zostać certain values. They are a distant world, the name of
przez nie zrozumiani, albo na odwrót: miasta skrywa- which draws us in like a magnet. Out there, someone
jące jakąś tajemnicę, która warta jest, by ją przeniknąć. experienced things we want to experience, someone
loved the way we want to love, someone discovered
Neapole, Wenecje, Ostendy, Marienbady... Magia lite- a truth that is also out truth. The cities that seem to want
ratury. Miejsca akcji naszych ulubionych książek, które to tell us something, that we could understand and where
nas kształtowały. we could be understood; or the other way round, the
cities full of secrets worth exploring.
Krajobrazy, pejzaże, tła. Oddestylowana, wysublimowa-
na esencja. Miasta, w których nazwie zawarta jest ich The Naples, the Venices, the Ostends, the Marienbads...
przeszłość; wymówione są tym, czym są, i tym, czym The magic of literature. The settings of our favourite
były. Magia historii, czas przeszły uobecniony. Nie- books, the books that shaped us.
ustanna groźba rozczarowania płynąca z konfrontacji.
Należałoby je nie zwiedzać, ale rozpoznawać w samot- The landscapes, the vistas, the backgrounds. The
ności, jeśli nie chce się potargać tych wszystkich ser- distilled, sublime essence. The cities with names that
decznych nici, które przedtem zostały zadzierzgnięte. speak of their past; when uttered, they mean both what is
I wiedzieć, czego się chce w nich szukać, czego można and what used to be. The magic of history; the times past,
dotknąć ręką, a co należy do ich istoty utajonej, przeni- yet present. The ever-present threat of disappointment
kającej ich budowle, ogrody, ich powietrze. upon visiting. Instead of touring, it would be better to
explore it all by yourself, in order not to sever the tender
Wtedy zupełnie nieważne jest, czy autor wiersza „Exe- ties that bound us to this place, and to know what you
gi munimentum...” był w Puławach kiedykolwiek i czy are looking for, what can be touched, and what remains
w tychże Puławach był jakiś „szklany dach”. Od chwi- untouchable, a hidden essence permeating the buildings
li bowiem, gdy do skarbnicy narodowej tradycji wszedł and the gardens, and the air around them.
wraz z innymi i ten wiersz, zaczynający się od słów
„Świeci się pomnik mój nad Puław szklany dach”, ów Only then it is unimportant if the author of the poem
szklany dach stał się bardziej rzeczywisty niż prawdzi- Exegi munimentum... has ever been to Puławy and if
we dachy ze szkła. I bardziej trwały. (...). Ten szklany in that Puławy ever had been a ‘glassed roof’. Because
dach jest tym, co przynależy do duszy miasta, jest tym, since that moment, when this poem, which begins with
czego nie dostrzeże oko cudzoziemca, o czym wiedzę the words “Shines this monument of mine onto Puławy’s
trzeba ze sobą wnieść, by odczuć. glassed roof,” entered the treasure trove of national
tradition, said glassed roof became more real than any
Pejzaż bowiem sam w sobie nie znaczy nic, tym jest actual roof made of glass. And more permanent. (…) This
bogatszy, im bogatszy jest ten, kto weń wkracza. Pej- glassed roof is a thing that belongs to the spirit of the city,
zaż stanowi jedynie okazję, wyzwala, uruchamia potok a thing that cannot be observed with a foreigner’s eye,
skojarzeń, jest pretekstem, ale preteksty trzeba umieć a thing that needs to be known in order to be experienced.

51

wykorzystywać. Ten szklany dach został potwierdzo- The landscape in itself means nothing; it is only as rich
ny; po Mickiewiczu o jego istnieniu zaświadcza Karski, as the mind of the person entering it. The landscape is
zaświadcza Hertz, chociaż w swym „Czytaniu Kniaź- just an excuse, it launches a chain of associations; it
nina” przeprowadza rewizję Mickiewiczowskiego sfor- is a pretext, but you need to know how to use it. The
mułowania. „Puławy. Gdzież tu szklany dach? Jaka tu glassed roof worked; after Mickiewicz, its existence is
sława błysła?” – pyta Hertz, lecz podważając prawdzi- mentioned by Karski and by Hertz, though the latter
wość Mickiewiczowskiej wizji, przez sam fakt podjęcia revises the phrase in his Reading of Kniaźnin. “Puławy.
motywu potwierdza go i tym samym utrwala. Where its glassed roof? What fame here shone?” asks
Hertz, but even though it is an attempt to undermine the
„Poeta tego miasta na puławskich łąkach będzie siwy genuineness of Mickiewicz’s vision, the fact that this
i bosy ptaki kijem gonił” – pisze Jarosław Marek Rym- phrase is used confirms and strengthens it.
kiewicz, opatrując ten wers przypisem: „los Trembeckie-
go i innych”. Puławskie łąki, chociaż bardziej prawdo- “Gray and barefoot, the poet of this city will chase
podobne od szklanego dachu, może te na Włostowicach, birds on Puławy’s meadows, a stick in his hand,” writes
może między parkiem a Wisłą, może te wokół Kępy, Jarosław Marek Rymkiewicz, and adds a footnote: “the
może te – za naszej pamięci jedyne prawdziwe – nad fate of Trembecki and others.” The meadows of Puławy,
Kurówką, nigdy przecież nie sławne, w przeciwieństwie though more plausible than a glassed roof, maybe
do tych nad Notecią czy nad Wartą, od chwili napisania the ones in Włostowice, or between the park and the
tego wiersza zaczęły istnieć. Vistula, or around Kępa, maybe the ones by the river
Kurówka, the only true meadows we remember; never
W wierszu Lechonia żołnierz wracający z przegranej before made famous, unlike the meadows by the river
wojny spotyka obłąkanego Kniaźnina, spacerującego Noteć or Warta, suddenly began to exist the moment the
po puławskim parku, i mówi: – „Dobrześ się urządził”. poem was finished.
Mieczysław Jastrun w swym eseju z tomu „Wolność
wyboru” tak komentuje tę scenę: „Ta reakcja psychicz- In Lechoń’s poem, a soldier, coming back from a lost
na żołnierza jest bardzo trafnie podchwycona. Dla wie- war, meets a delirious Kniaźnin wandering around the
lu wtenczas, po wielkiej klęsce narodowej, obłęd – lub park in Puławy, and says, “You settled in nicely.” In his
samobójstwo mogły wyda- essay published in Wolność Wyboru (The Freedom of
wać się najlepszym wyjściem Choice), Mieczysław Jastrun observes: “The reaction
z sytuacji bez wyjścia”. of the soldier is very aptly put. After the great national
defeat, many would consider madness – or suicide – to
Miejsca, które znaczą dla be the best solution to their hopeless situation.”

nas, bo znaczyły dla innych. Places that are important to us because they were
important to others. Places where they played their parts,
Miejsca, w których odgry- sometimes poorly written, sometimes tragic. Places that
are important to us because of the things that happened
wali oni swe role, niekiedy there, things that affected everyone, that affected us.
Great expectations, lost hopes. The story that comes with
źle napisane, niekiedy tra- the name of a city. I think we are willing to relive the past
as long as it can be associated with something specific
giczne. Miejsca, które zna- and tangible; history resonates within us especially – or
only – if it touches the fate of an individual. It is different
czą dla nas, decydowały się in case of poetry; the core of a poem can reach us, speak
to us and move us only if – apart from the individual,
w nich bowiem niegdyś spra- Franciszek Dionizy the specific and one of a kind – it contains a universal
Kniaźnin element. On the wall of the eastern wing of the palace
wy obchodzące wszystkich, you can find a commemorative plaque made of sandstone
obchodzące także nas. Wiel- that reads: „Franciszek Dyonizy Kniaźnin – a poet
of Puławy 1750-1807 – here he lived and composed.”
kie porywy, zawiedzione nadzieje. Historia, która trwa I believe that in order to truly read this inscription, to

w nazwach miast. Naprawdę jednak skłonni – myślę –

jesteśmy przeżywać przeszłe wydarzenia o tyle tylko,

o ile zostały związane z jakimś konkretem; historia bu-

dzi w nas rezonans wtedy zwłaszcza – a może wtedy

tylko – gdy przełamuje się w niej czyjś indywidualny

los. Odwrotnie jest może z poezją; prawda liryki trafia

do nas wtedy, wtedy do nas przemawia, wtedy nas poru-

sza, gdy zawarty jest w niej (poza tym, co jednostkowe,

specyficzne, indywidualne, niepowtarzalne) element po-

52

wszechności. W ścianie wschodniego skrzydła puław- understand the space between the dates, one has to read

skiego pałacu oglądać można tablicę z piaskowca z wy- Lechoń’s poem about the poet and the soldier. When we

rytymi na niej słowami: „Franciszek Dyonizy Kniaźnin were children, we used to walk down the avenues of

– Poeta puławski 1750-1807 – Tu mieszkał i tworzył’’, a park that seemed so vast and magnificent, climb down

Myślę, że aby odczytać to, co na tablicy tej jest napisane, the Devil’s staircase, its name casting a mysterious aura

to, co zawarte jest między wymienionymi na niej data- around it, stand behind the back wall of the Palace, on

mi, trzeba przeczytać wiersz Lechonia o poecie i żołnie- the edge of a hill that only back then could have been

rzu. Idąc alejami parku, który tylko w czasach dzieciń- called a green mountain, and watch the Vistula; when

stwa wydawał się nam ogromny i wspaniały, schodząc you walk in that park now, in order to experience it the

po „diabelskich schodach”, które wtedy tylko owiane way it deserves to be experienced – generously ignoring

były tajemniczą magią swej nazwy, patrząc spod tylnej its decline – you have to look out for things that happened

ściany pałacu na Wisłę, z tego wzniesienia, które wtedy or could have happened.

tylko, gdy byliśmy dziećmi, w usprawiedliwiony sposób It is not important, after all, if a crippled soldier has
nosiło nazwę Zielonej góry, idąc przez ten park, aby go indeed met a delirious Kniaźnin watching the snails’
odebrać tak, jak na to zasługuje – więc wielkodusznie antennae and blades of grass, and the butterflies dancing
przejść do porządku nad jego upadkiem – trzeba, myślę, in the sun, and if he thought, “You settled in nicely.” It is
zobaczyć w nim to, co może kiedyś się tu wydarzyło by far more important that it could have happened. They
lub co wydarzyć się mogło. have met in another timeline, in a literary universe, and

Nie jest bowiem ważne, czy kiedyś rzeczywiście żoł- they will never stop meeting.

nierz bez nogi spotkał tu obłąkanego Kniaźnina, wpa- We should forgive Woronicz and Dembowski their
trującego się w różki ślimaków, oglądającego źdźbła exaggerated images of Puławy, and try to see it with
traw, goniącego wzrokiem mieniące się w słońcu motyle their eyes instead. It could be that cities, like people, can
i czy pomyślał: – „Dobrześ się urządził”. Stokroć waż- truly exist only in our imagination.
niejsze, że do spotkania takiego dojść mogło. Spotkali
się rzeczywiście, w innym czasie niż czas fizyczny, spo- There is a certain kind of knowledge which source cannot
tkali się w czasie literatury i spotykają się zawsze. be given with certainty; we are unable to recall when,
where, or who it came from. I cannot say how I found out
Darujmy Woroniczowi czy Dembowskiemu przesadę, that Norblin used to paint here, and that Kniaźnin used to
z jaką odmalowywali uroki Puław, spróbujmy raczej zo- live in the palace; it seems as if I have always known that,
baczyć je tak, jak oni je widzieli. Być może miasta, jak just like I have always known that sand poured through
i ludzie, prawdziwie istnieją jedynie w naszych marze- the cart wheels. Have I always known this in my heart?
niach. Or is it that the trees, the buildings and the stones can

Jest taki szczególny rodzaj wiedzy, której bezpośrednie- speak to you without words, if you stay among them for

go źródła nie potrafi- long enough and at

my podać, nie potra- the right time? When

fimy określić, kiedy, we are still open to

gdzie, od kogo do nas the voices of the world

przyszła. Nie potra- around us, receptive

fię powiedzieć, skąd and curious. When

dowiedziałem się, said trees, buildings,

że Norblin tu malo- stones form a whole,

wał, Kniaźnin bywał rooted deep in the

w łaskach, zdaje mi ground they sprouted

się, że wiedziałem to from, not replanted,

zawsze, jak i to, że not isolated, with no

w szprychach powo- detailed label; when

zów przesypał się you do not treat them

piasek. Domyślność Pałac Marynki. Kartka wydana przed r. 1918, wg grafiki J. Richtera. / The as monuments, but
serca? Być może Marynka Palace. Postcard based on a drawing by J. Richter, printed before 1918. live among them,

53

drzewa, budowle, kamienie potrafią mówić bez słów, when you have time not to admire, but to experience and
gdy przebywa się wśród nich dostatecznie długo i we make memories. Taken out of context, they lose their
właściwym czasie. Wtedy, gdy jesteśmy jeszcze otwarci power of influence, and become a curiosity, something to
na wszystkie głosy otaczającego świata, chłonni i cieka- stand in front of and take a photo, and then leave in a hurry,
wi. Wtedy, gdy owe drzewa, budowle, kamienie tworzą nothing more; uprooted from their natural environment
jedną całość, tkwią korzeniami w glebie, na której wy- and not a part of our own surroundings, they are silent.
rosły, nie przesadzone, nie wyizolowanie, nie opatrzone Tradition is something that is given, you can either have
najdokładniejszą nawet etykietą, gdy nie ogląda się ich it or not, it cannot be picked up, tried on and bought.
jako zabytku, a z nimi przestaje, gdy ma się czas, nie In the past, apart from wealth and estate, people used
by je podziwiać, lecz by coś pośród nich przeżyć. Wy- to inherit libraries – whole worlds of ideas and values,
rwane z kontekstu tracą moc oddziaływania, stają się norms and tastes – family archives, and knowledge about
ciekawostką, można w pośpiechu sfotografować się na
ich tle i niewiele więcej; wyrwane ze swego naturalnego Altana Chińska w dolnym ogrodzie, lata 60. XX w. /
otoczenia, nie będące naszym otoczeniem naturalnym, The Chinese Arbour in the lower garden, 1960s.
są nieme.
their ancestors. I did not get to inherit a library that could
Tradycja jest czymś, co dane, można ją mieć lub nie, speak of specific tastes; the interests of my family lay
nie można jej zdobyć, przymierzyć i kupić. Kiedyś dzie- mostly in science, not humanities or art, and definitely
dziczono nie tylko majątki, lecz i biblioteki, świat po- not in literature. And yet, my childhood was spent in
jęć i wartości, norm i upodobań. Dziedziczono archiwa a library, a special kind of library, one I was introduced
rodzinne i wiedzę o przodkach. Nie odziedziczyłem to before I could even read, long before In Search of the
biblioteki, która świadczyłaby o określonym guście, Castaways and Pan Tadeusz; it was a library where letters
filiacje rodzinne raczej były scjentystyczne niż humani- were made of moss that grew on stones, and the coarse
styczne czy artystyczne, nie mówiąc już o literackich. bark and growth rings of trees. For the first five or six
A jednak moje dzieciństwo upłynęło w bibliotece, bi- years of my life we lived on Skowieszyńska Street, an
bliotece szczególnego rodzaju, wprowadzono mnie do extension of Głęboka Road; later, we moved to the Palace
niej, gdy jeszcze nie umiałem czytać, na długo przed complex, near the heart of historical Puławy. The park is
„Dziećmi kapitana Granta” i „Panem Tadeuszem”, where I used to spend most of my free time, all those long
była to biblioteka, w której literami były mchy na ka- afternoons of my childhood and youth. Was it there that
mieniach, słoje i spękana kora drzew. Mieszkaliśmy I read that we are not the first ones here, that we are not the
przez pierwszych pięć czy sześć lat mego życia na Sko- beginning? That since we are not the beginning, we should
wieszyńskiej, ulicy będącej przedłużeniem Głębokiej make sure that we are not the end? The Palace courtyard,
Drogi, potem przeprowadziliśmy się do Osady Pała- the pond that in the winter used to turn into an ice rink,
cowej, w samo niemal centrum historycznych Puław. the summer evenings spent biking round the rust-colored,
Park był miejscem, gdzie spędzałem większość swego smooth surface of the ellipse surrounding the pond until
wolnego czasu, długie popołudnia dzieciństwa i wcze- we were out of breath, the shade under the age-old linden
snej młodości. To tam można było przeczytać, że nie and spruce trees, the now nonexistent tennis court near
jesteśmy pierwsi, że nie od nas wszystko się zaczyna? the old water tower, the Gothic House, the ionic columns
Że nie będąc pierwszymi winniśmy starać się o to, by
się na nas wszystko nie skończyło? Dziedziniec Pała-
cu, sadzawka, pełniąca zimą funkcję lodowiska, letnie
wieczory, kiedy jeździliśmy na rowerach do utraty tchu
po rdzawej, gładkiej nawierzchni elipsy otaczającej sa-
dzawkę, cień wiekowych lip i świerków, kort tenisowy
w pobliżu starej wieży ciśnień, którego już teraz nie ma,
Domek Gotycki, jońskie kolumny kościoła nad Wisłą.
Być może rozdźwięk w mojej duszy – będący niekiedy
współbrzmieniem? – między pierwiastkiem klasycz-
nym i romantycznym jest odpowiednikiem dwudziel-
ności puławskiej tradycji, odpowiednikiem dwóch

54

parków: francuskiego i angielskiego, których proste, of the church by the Vistula. Perhaps the dissonance in
komponowane aleje i splątane, dziko zarosłe ścieżki my soul – which sometimes becomes a consonance? –
przemierzałem i poznawałem wtedy, gdy założenia between the classical and the romantic is a response to the
ogrodowe były jeszcze bardziej czytelne niż dziś. Być dichotomy of Puławy’s traditions; an equivalent of the two
może na moją tęsknotę za ładem, harmonią, klasyczną parks: the French and the English, their simple, sensible
formą wywarły wpływ hipotetyczne, bardziej mityczne avenues and tangled wild overgrown paths that I got to
niż realne, związki krwi łączące mnie z tymi, którzy traverse and experience when the garden plans were even
wznosili niegdyś projektowane przez Christiana Piotra more visible than they are now. Perhaps my longing for
Aignera budowle. Być może to, czego rozumienie gdzie order, harmony, and the classical form was influenced by
indziej wymagałoby wielkiego trudu, lektur, doświad- the hypothetical, more mythical than actual, blood bond
czeń, przemyśleń, tu przychodziło w sposób niejako na- that connects me with those who erected the buildings
turalny, przenikało z klimatu tego miasta, było – co nie designed by Christian Piotr Aigner. Perhaps the things
wydaje mi się porównaniem zbyt odległym – obecne that anywhere else in the world would require great effort
w jego powietrzu. to be understood – readings, experiences, reflection – here
came naturally, absorbed from the ambiance of the city;
Wróćmy raz jeszcze do Mickiewicza. Umówmy się, że they were present in the air.
nie będziemy szukać szklanego dachu wśród realnych
puławskich budowli, umówmy się, że pozostawimy nie- Let us come back to Mickiewicz. Let us agree not to look
rozstrzygnięte pytanie, czy słowa Mickiewicza mają for the glassed roof among the buildings in Puławy, let
znaczenie tylko symboliczne, czy też odpowiadał im ja- us agree to leave unanswered the question of whether
kiś konkret, czy Franciszek Grzymała, którego wizyta Mickiewicz’s words have meaning only symbolically or
natchnęła poetę do napisania tego wiersza, mówił mu were based in fact, whether Franciszek Grzymała, whose
o podarunku cara Aleksandra dla Adama Jerzego Czar- visit inspired the poet to write this poem, told him about
toryskiego w postaci szklanej tafli dla przykrycia Świą- the gift of Tsar Alexander to Adam Jerzy Czartoryski in
tyni Sybilli. Czytając wiersz Kniaźnina zatrzymajmy się the form of a glass sheet to crown the Temple of Sybil.
nad słowami: When reading Kniaźnin’s poem, let us stop here:

Tu rozkosz moję, tu razem Here delight mine, here
Umysł znajduję wrócony! Mind mine I find recovered

i skonfrontujmy je z biografią ich autora, z ostatnimi and contrast these words with the biography of the
latami jego życia. Zamyślmy się nad ironią losu, jaka author, the last years of his life. Let us think about the
ujawnia się w tym zestawieniu. Przypomnijmy raz jesz- irony revealed by this combination. Let us once again
cze Jastruna: „zgodnie ze swą bierną naturą uległ, dał quote Jastrun: “in accordance with his passive nature,
się zwyciężyć obcej i wrogiej potędze: zwariował z roz- he surrendered, and allowed himself to be overcome by
paczy”. a foreign and hostile power: he went mad with despair.”

Oto sprawy, które się przetoczyły, odeszły w przeszłość. These are the things that happened, things of the past.
Ludzkie namiętności, rozterki, radości i klęski, które to Human passions, dilemmas, joys and losses, preserved
tylko, co wiersz skłamał, ocala. Cienie, które znów ożyć in the half-truths of the poem. Shadows that come back
mogą w wyobraźni, głosy, które znów mogą stać się sły- to life in our imagination; voices that can be heard again.
szalne. Właśnie tu, w parku, na pałacowym dziedzińcu, Right here in the park, on the palace courtyard, by the
przy sadzawce, z której wyziera czasem głupie oko kar- pond, its surface – sometimes broken by the peeking,
pia, w której odbijają się płynące górą chmury i obłoki”. simple-minded carp – reflecting the drifting clouds.”

Kto to napisał? Who wrote all that?
Ja, dwudziestoparoletni. Ładnie napisałem, prawda? Ale
dlaczego w liczbie mnogiej? Dziś bym tak nie potrafił. A twenty-something year old me. Pretty words, aren’t
they? But why in the plural? I’m not sure I could do that
Bohdan Zadura today.

Bohdan Zadura

55

Pochód z okazji święta 1 Maja, ulica Zwycięstwa, obecnie marsz. Józefa Piłsudskiego, 1966 r. /
May 1st parade, Zwycięstwa Street, now marsz. Józefa Piłsudskiego Street, 1966.

56

1

2
1. Ul. Zwycięstwa, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, podczas wyścigu kolarskiego, 1956 r. /
Zwycięstwa Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, during a bicycle race, 1956.
2. Kino „Nissa” podczas V Festiwalu Filmów Radzieckich, Aleja Partyzantów, 1952 r. /
The Nissa cinema during the 5th Soviet Film Festival, Partyzantów Avenue, 1952.

57

1

23
1. Spartakiada Powiatowa, stadion przy kościele garnizonowym, 1959 r. /
The County Spartakiad at the stadium by the garrison church, 1959.
2. Mecz piłki nożnej, 2. poł. lat 60. XX w. / A football match, late 1960s.

58

3. Mistrzostwa Motorowodne na rzece Wiśle, 20 czerwca 1967 r. /
A Motorboat Championship on the Vistula, 20 June 1967.

59

Widok na nieprzejezdny obecnie fragment Alei Partyzantów oraz jej zabudowę, 1969 r. /
Currently closed off part of Partyzantów Avenue and its buildings, 1969.

60

1

2

3
1. Ul. Zwycięstwa, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, 1965 r. / Zwycięstwa Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, 1965.

2. Dom Handlowy „Powiśle”, 1965 r. / A department store ”Powiśle”, 1965.
3. Ul. Zwycięstwa, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, 1966 r. / Zwycięstwa Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, 1966.

61

1

23
1. Widok na teren osiedla Leśna, listopad 1967 r. / A view of Leśna estate, November 1967.

2. Widok na zabudowę mieszkalną przy Alei Partyzantów i rozpoczęty wykop pod budowę obecnego Miejskiego
Ośrodka Sportu i Rekreacji, 1969 r. / Buildings on Partyzantów Avenue and the construction
site of the Municipal Sports and Recreation Centre (MOSiR), 1969.

62

4
3. Widok na dawną zabudowę osiedla Hugona Kołłątaja od strony ul. Piaskowej, 24 listopada 1967 r. /

Old buildings on Kołłątaja estate as seen from Piaskowa Street, 24 November 1967.
4. Widok na nowe osiedle, budowę wieżowca oraz nieistniejące domy przy Alei Partyzantów, listopad 1967 r. / A new
housing estate, the construction of a block of flats and now non-existent buildings on Partyzantów Avenue, November 1967.

63

1. Ul. Zwycięstwa,
obecnie marsz.
J. Piłsudskiego, 1968 r. /
Zwycięstwa Street, now
marsz. J. Piłsudskiego
Street, 1968.
2. Zabudowa usługowo-
handlowa, ul. 3. Maja,
lata 60. XX w. / Service
and residential buildings
1 on 3 Maja Street, 1960s.

3. Zabudowa usługowo-
mieszkalna, Aleja
Partyzantów, 11 listopada
1967 r. / Service and
residential buildings
on Partyzantów Avenue,
11 November 1967.
4. Zakład fotograficzny
„Doris” oraz wejście
do Hotelu Miejskiego,
ul. Zwycięstwa, obecnie
marsz. J. Piłsudskiego,
1967 r. / The Doris
photography studio
and the entrance to
the Municipal Hotel,
Zwycięstwa Street, now
marsz. J. Piłsudskiego
3 Street, 1967.

64

2

4

65

1

2
1. Plac targowy, osiedle Z. Wróblewskiego, 1967 r. / A marketplace, Z. Wróblewskiego estate, 1967.
2. Ul. Z. Wróblewskiego, 1970 r. / Z. Wróblewskiego Street, 1970.

66

1

2
1. Ul. 22 Lipca, obecnie C. K. Norwida, po przebudowie, 1965 r. /

22 Lipca Street, now C. K. Norwida Street, after its redevelopment, 1965.
2. Dom Nauczyciela i Auto Service, ul. Zwycięstwa, obecnie marsz. J. Piłsudskiego, 1972 r. /
The Teachers’ House and the Auto Service, Zwycięstwa Street, now marsz. J. Piłsudskiego Street, 1972.

67

Ogólny widok ul. Rewolucji Październikowej, obecnie Centralnej i jej zabudowy, 1974 r.

68

A view of Rewolucji Październikowej Street, now Centralna Street and its buildings, 1974.

69

1

23

70

4

1. Dworzec autobusowy,
ul. F. Dzierżyńskiego,
obecnie ul. Lubelska,

1974 r. / The bus station,
Dzierżyńskiego Street,
now Lubelska Street,
1974.
2. Zabudowa ul. Polnej,
1970 r. / Buildings on
Polna Street, 1970.
3. Hotel Izabella
i poczta, ul.
F. Dzierżyńskiego,
obecnie Lubelska,
1974 r. / The Izabella

Hotel and the post office,
Dzierżyńskiego Street,
now Lubelska Street,
1974.
5

4. Budynek obecnej
siedziby Urzędu

Miasta Puławy, ul.
F. Dzierżyńskiego,
obecnie Lubelska,
1974 r. / The City Hall,
Dzierżyńskiego Street,
now Lubelska Street,

1974.
5. Fragment ul.
Zwycięstwa i Rewolucji
Październikowej, obecnie
ul. marsz. J. Piłsudskiego
i Centralnej, 1973 r. /
A partial view of
Zwycięstwa Street, now
marsz. J. Piłsudskiego
Street, and Rewolucji
Październikowej Street,
now Centralna Street,

1973.

71

Widok na nowy stadion przy ulicy gen. J. Bema, 1976 rok. /
A view of the new stadium on Bema Street, 1976.

72

Dół: Zawody i imprezy sportowe na terenie stadionu, lata 60. i 70. XX wieku. /
Sports games and competitions at the stadium, 1960s and 1970s.

73

M arek Sieprawski

Miasto, które przenika

THE CITY THAT PERVADES

Moim pierwszym adresem w Puławach była ulica Pol- My very first home in Puławy was on Polna Street. And
na. I choć pod sam koniec lat 60. nie widziałem z okien even though in the late ‘60s the view from our apartment
bloku żadnych snopków zboża, jak na starszych o kilka was nothing like the stacks of untreshed grain captured
lat czarno-białych fotografiach, to pamiętam, że pierw- on only a couple years older black and white photographs,
sze spacery wiodły mnie przez pół wiejskie targowi- I remember strolling through a village-like marketplace
sko między ulicą Wróblewskiego a lasem. Pamiętam te set up between Wróblewskiego Street and the woods.
rzędy furmanek, stojące wzdłuż ciągu drzewek mira- I remember the long lines of carts standing under the
belkowych, zapach końskiego łajna i wiejskie kobiety row of mirabelle trees, the smell of horse manure and
w chustkach, sprzedające nabiał spod szmatek. Najbliż- village women wearing headscarves and selling dairy
si znajomi moich rodziców mieszkali z kolei przy ulicy from under linen napkins. My parents’ closest friends
Leśnej. W sumie niedaleko nas. Dwie główne ulice no- lived not far from us, on Leśna Street. The names of the
wego osiedla mieszkaniowego w Puławach nieprzypad- two main streets of Puławy’s new housing estate – Polna
kowo nosiły swoje nazwy: Polna i Leśna. Brakowało (Field Street) and Leśna (Forest Street) – were not chosen
jeszcze ulicy Ogrodowej lub Sadowej. Bo Puławy to by accident. The only things missing were Garden Street
miasto wyrastające z lasu, małych ogródków i poletek. or Orchard Street. Because Puławy is a city that emerged
Leżące na niewielkich pagórkach, z których najsłyn- from the forest, household gardens and fields situated on
niejszym jest skarpa nad Wisłą, na której zbudowano small hills, with its most famous hillside on the bank of
przed wiekami pałac. Miejskość Puław ostatnich dekad the Vistula river, where a palace was built centuries ago.
to powolne przenikanie przez zieleń i sielskość prze- The last couple decades of urbanization spread slowly
szłości. Niewiele jest takich miast, w których pomimo over the green and idyllic Puławy of the past, yet despite
the growing pressure of urban development, innovation
Zabudowa miejska przy ul. Marii Skłodowskiej-Curie, lata 70. and convenience, the presence of nature and the feeling
XX w. / Buildings on Maria Skłodowska-Curie Street, 1970s. of peace and tranquility are still here.

presji urbanizacji, nowoczesności, pędu ku wygodzie, Back when I was living on Polna Street, our neighbour-
zachowano tak wiele z ducha natury i dawnego poczu- hood would sometimes get visits from small forest
cia spokoju. denizens: hedgehogs and grass snakes. The block of
Z czasów mieszkania przy Polnej pamiętam wizyty flats on 22 Lipca Street (now Norwida Street), where my
na osiedlu leśnych mieszkańców – jeża i zaskrońca. grandparents used to live, was surrounded by gorgeous
Z kolei blok moich dziadków przy ul. 22 lipca (dziś old oak trees with velvety conks sticking out from their
trunks. From my room window on Dzierżyńskiego Street
I could see the fields and the pine forest touch the horizon.
The times spent on Grota-Roweckiego Street are forever
connected in my memory with the view of the Vistula
and its verdant western bank. There always was a sight
you could lose yourself in. But the ever-present nature
is the source of more than just the feeling of tranquility.

The forest surrounding Puławy may not be as rich in
mushrooms as it used to be when my parents moved here
in 1965. I remember picking beautiful bay boletes in the
old pine woods behind Budowlanych Street. You can still
find honey fungi and parasol mushrooms in the woods
behind the railway tracks. The woods behind Niwa used

74 74

Norwida) otaczały piękne stare dęby, na których pniach to be a good spot for slippery jacks, and the last couple
lubiłem wypatrywać aksamitne huby. Z okien mojego of years brought bountiful harvests of porcini, birch
pokoju przy ul. Dzierżyńskiego( obecnie Lubelska) and bay boletes. During mushroom season my wife and
długo widziałem pola i sosnowy las na horyzoncie. I often go mushroom picking for our after-dinner walks.
Z czasów spędzonych przy ulicy Grota-Roweckiego The winters are not what they used to be. When I was
będę pamiętał widok na Wisłę i jej zielony, drugi brzeg. a child I did not mind that – unlike now – there were no
Zawsze było się na co zapatrzeć. Ale wszechobecna professional ski slopes near Puławy. We had plenty of
w Puławach natura daje nie tylko ukojenie. natural hills and ski routes, not to mention the amazing

Las otaczający Puławy nie jest już może tak grzybny, jak Ul. 22 Lipca, obecnie C. K. Norwida, 1965 r. /
opowiadali moi rodzice o czasach, gdy się tu sprowadzi- 22 Lipca Street, now C. K. Norwida Street, 1965.
li w 1965 roku. Ale pamiętam, jak zbieraliśmy piękne
podgrzybki w starym sosnowym lesie, zaczynającym sledding slopes in the park or in the city woods. After
się za ulicą Budowlanych. Wciąż można chodzić do lasu moving to an apartment on Dzierżyńskiego Street (now
„za tory” na opieńki i kanie. Do lasów za Niwą kiedyś Lubelska Street) in the early ‘70s, I had plenty of ski
chodziło się na maślaki, a w ostatnich latach można też slopes at my disposal. One of them was Gościńczyk
liczyć na udane zbiory prawdziwków, kozaków i pod- Street. Bisected along the trail by an old orchard,
grzybków. W dobrym sezonie chodzę teraz z żoną na a magnificent slope spread downhill from Filtrowa Street
grzyby po pracy, w ramach poobiednich spacerów. to Skowieszyńska Street. Another lovely hill stretched
beside the nearby pine woods. You could go a little
Zimy już teraz nie takie, jak kiedyś. Ale pamiętam bit farther and ski down the slopes near the school in
z dzieciństwa, że wcale nie przeszkadzało mi, że Włostowice. During my primary school years I used to
w pobliżu Puław nie było tak profesjonalnie przygoto- spend my winter breaks skiing and sleighing down those
wanych stoków, jak obecnie. Górek i tras do jazdy na hills with my dad. There were also two good sleighing
nartach nie brakowało. Pomijam rewelacyjne parkowe slopes behind KEN Schools (commonly known as
zbocza do śmigania na sankach czy rozliczne górki ‘Dziewiątka’). If you had the guts, you could go for the
w lesie miejskim. Po przeprowadzce w pierwszej poło- hills near Słowackiego Street, full of trees and roots
wie lat 70. na ulicę Dzierżyńskiego (obecnie Lubelską) jutting out of the ground. Besides sleighing, you could
miałem do dyspozycji choćby ówczesny Gościńczyk. also slide downhill on your boots. If you did not have
Od wylotu ulicy Filtrowej do ulicy Skowieszyńskiej a pair you could slide on, you didn’t matter. Knowing
była piękna górka przedzielona wzdłuż stoku starym how to slide on your boots was even more important than
sadem. Nieopodal, pod sosnowym lasem, kolejna. Moż- knowing how to skate. In the winter months getting from
na było też śmiało przenieść się kawałek dalej na stoki place to place in your neighbourhood was not unlike the
opadające ku szkole na Włostowicach. Przez cały okres feats of skilled skateboarders of the ‘90s. You could slide
mojej „podstawówki” ferie zimowe spędzałem z tatą na anywhere: home from school, from one friend’s place
tych górkach z sankami i nartami. Na sanki można było to another’s, from store to store. Sometimes it made
też podejść na dwie przyjemne górki za szkołą „Dzie- me feel like a character from the dream-like stories of
wiątką”. Jak nie na sankach, to można było pojeździć Bruno Schulz. School skating rinks were quite common,
tam na butach. Dla odważniejszych były tzw. „kor-
niaki” – wyboisty stok opadający ku ulicy Słowackie-
go. Kto nie miał wtedy tzw. „narciarek”, nie liczył się
w towarzystwie. Umiejętność jazdy na butach była na-
wet ważniejsza od jazdy na łyżwach. W zimowy czas
przemieszczanie się po osiedlowych ścieżkach było nie-
kiedy tym, czego w latach 90. doświadczali wprawieni
skejterzy. Jechało się płynnie ze szkoły do domu, od ko-
legi do kolegi, ze sklepu do sklepu. Czułem się czasem
niczym w sennych wizjach bohatera opowiadań Bruno
Schulza. Nie brakowało też oczywiście przyszkolnych
lodowisk. Wylewanie ich, na wszędobylskim wówczas
asfalcie, nie było większym problemem. Dziś właści-

75 75

wie nie ma już górek mojego dzieciństwa. Większość too. Setting them up on then-ubiquitous tarmac was not

zniwelowano, zabudowano, ale, że zimy ostatnio żadne, a problem. There’s not much left of the skiing hills of

to i szkoda jakby mniejsza. Są za to profesjonalne stoki my childhood. Most of them were destroyed and built-

wokół Puław – sztucznie oświetlane i jak trzeba to też over, but since the winters are not as white as they used

zaśnieżane. Gorzej z lodowiskami, ale cóż, klimat się to be, the loss is not as painful, either. Now we have

nam zmienia. professional ski slopes near Puławy, with artificial

Puławskie sady to już niestety przeszłość. A przecież po lighting and – if need be – artificial snow. The same
przeprowadzce na osiedle Kaniowczyków żyłem oto- can’t unfortunately be told about the skating rinks, but,
czony drzewami owocowymi. Nadal potrafię wyliczyć, well, the climate is changing.

jakie drzewka rosły na moim placu: dwie wiśnie przy Puławy’s orchards are, unfortunately, a thing of the past.

śmietniku, jedna grusza przy huśtawkach, orzech wło- It’s hard to believe that when I moved to Kaniowczyków

ski nad piaskownicą, dwie jabłonki na placu i jedenaście estate, the neighbourhood was full of fruit trees. I still

jabłoni na trawnikach wokół. Do tego dochodziło kilka remember every single tree on our playground: two

krzaków mirabelek. O owoce z tych drzew toczyło się cherry trees near the dumpster, a pear tree next to

walki z dzieciakami z innych placów, które nie miały the swings, an English walnut over the sandbox, two

aż takiego bogactwa. Niewiele jabłek czy gruszek do- apple trees on the playground and eleven on the lawns

czekiwało dojrzałości. Zrywaliśmy je, odkąd tylko dało surrounding it, and a couple mirabella bushes. We used

się wbić w nie zęby. Pierwsze naszym łupem padały to fight over the fruits with kids whose playgrounds were

miękkie papierówki. Najzacieklejsze walki toczyliśmy not as bountiful as ours. Most apples and pears never got

natomiast o gruszki. Wiosną drzewka pięknie kwitły, to reach their ripeness; they were gone as soon as it was

pomiędzy ich pniami na trawnikach wybornie grało się possible to sink teeth into them. The white transparent

w piłkę, pomimo że administracja osiedla gorliwie sta- apples were the first to go. The greatest battles were

wiała wszędzie tabliczki „szanuj zieleń”. Szkoda mi tych fought over the pears, though. In the spring the trees

drzew, z których zostało na osiedlu tylko trochę orze- were lush with blossoms; their trunks made for great

chów włoskich. A przecież sezonowe wyprawy na pło- goalposts whenever we played football on the lawn,

dy tych naszych „miejskich sadów” były jedną z atrak- ignoring the numerous ‘keep off the grass’ signs. I do

cji mojego dzieciństwa. Rozległe tereny sadów Górnej miss those trees. All that’s left now is a couple of English

Niwy też zamieniły się w elegancką dzielnicę mieszka- walnuts. Picking fruit from our urban orchards was a big

niową. Znikają ostatnie już zdziczałe drzewka, z których part of my childhood. I used to work there to earn money

zrywałem w podstawówce jabłka, zbierając pieniądze na for my school trips. I still remember how to pick fruits to

szkolne wycieczki. Pamię- keep the stems intact. The

tam jeszcze instruktarz pra- vast expanse of fruit trees

widłowego obrywania owo- on Górna Niwa was turned

ców tak, by nie urywać im into a neat housing estate.

ogonków. Mam wiele wspo- The last few remaining

mnień związanych z całym wild apple trees will soon

instytutem na Górnej Niwie. be gone, too. Many fond

Pierwszy szkolny „ślub” memories were made in the

– chyba z IV klasy podsta- orchard institute on Górna

wówki, pierwszy tańczony Niwa. My first school

z dziewczynami sylwester ‘wedding’ – I think I was

pamiętnej zimy stulecia Statek wycieczkowy „Stanisław Moniuszko”, pocz. lat 60. XX w. / in the fourth grade? – first
przełomu 1979 i 1980 roku. The Stanisław Moniuszko ship, early 1960s. New Year’s Eve dance in

Dla mnie dzisiejsza nazwa the middle of the winter of

jednej z nowych ulic, jakie tu powstały – Romantyczna the century ‘79/80. They named one of the streets of the

– jest zdecydowanie na miejscu. new development Romantyczna Street, and I have to

Puławy – miasto nad Wisłą. Dla mnie ten rzeczny admit, I think it’s a fitting name.

czas miał kilka etapów. W latach 70. chodziłem z ro- Puławy – the city on the Vistula. My attitude towards

dzicami na plażę za mostem. Pamiętam, że były tam the river fluctuated over the years. In the ‘70s my parents

76

nawet takie kosze, jak na nadmorskich plażach. Kilka used to take me to the beach behind the bridge. I remember

razy płynąłem też statkiem „Marzanna”. Potem cho- the wicker beach chairs, just like on seaside beaches.

dziłem ze znajomymi na ogniska do Jaroszyna, ale I remember the ship cruises on board of ‘Marzanna’.

z czasem rzeka przestawała mnie przyciągać. Częściej When I was older my friends and I organized campfires

za sprawą żywiołu powodzi dawała znać o sobie jej in Jaroszyn, but the river itself lost some of its charm.

zła strona. W ostatnich latach More often than not, people

przypomniano sobie jednak got to experience only its

o walorach Wisły. W miejscu destructive elemental side.

zapomnianego portu rzeczne- But that too changed with

go, powstała marina z otocze- time. Where once stood an

niem przyciągającym miesz- abandoned shipyard, now

kańców różnymi atrakcjami a marina invites the citizens

– od nowej plaży i wieży wi- to spend their free time on its

dokowej po letnią scenę i plac brand new beach, observation

zabaw dla dzieci. Pociągnięto tower, playground and an open-

też nowe ścieżki spacerowe i air stage, as well as several

teraz znów czuję, że mieszkam new walk paths along the river

nad Wisłą. itself. I can feel that I live by the

Kolejna charakterystyczna Vistula river.

rzecz w Puławach to domki Another one of the distinctive

jednorodzinne z przyległy- features of Puławy are its

mi do nich ogródkami. Wiele cottages, surrounded by small

z nich zburzono, wznosząc yards and orchards. Most of

osiedla mieszkaniowe, część them were destroyed to make

popadła w ruinę, ale i tak Bulwar nad Wisłą. / The Vistula boulevard. space for new housing estates or
liczne z nich zostały. Czasem fell into ruin, but many of them

jako pojedyncze działki ukryte pomiędzy blokami, are still here. Some hidden among the towering blocks of

czasem w całych kompleksach, które przetrwały jesz- flats, others in pre-WWII housing complexes. I remember

cze sprzed wojny. Pamiętam rodzinne spacery ulicą strolling down Bieruta Street (now Brata Alberta Street)

Bieruta (dziś Brata Alberta) na poszukiwanie pierw- with my family, looking out for the first signs of spring.

szych śladów wiosny. Pamiętam, gdzie jakie kwiatki I remember every patch of flowers; I remember where

kwitły, gdzie dojrzewały brzoskwinie, a gdzie śliwki you could find peaches, plums, and cherries. Same with

i czereśnie. Drugą taką uliczką był dawny Gościńczyk, the old Gościńczyk Street, the starting point of many

którym zaczynało się wyprawy w Górki Parchackie. trips to Górki Parchackie. Back then it wasn’t even

To nie była nawet asfaltowa ulica. Teraz to już całkiem a tarmac road. It looks quite different now. Just like on

inne miejsce. Podobnie, jak dzisiejsza Skowieszyńska, today’s Skowieszyńska Street, there aren’t many horse

niemal całkowicie pozbawiona kasztanowców. Te i inne chestnuts left. Over time, these and other streets in

ulice w Puławach stały się z czasem bardziej schludne, Puławy became more neat and tidy, but in the process

ale o wiele mniej tajemnicze. they lost a lot of their mysterious charm.

Brak asfaltu, który zastąpiły kostka i tartan, wyeli- With the end of tarmac playgrounds, their surfaces
minował zabawy mojego dzieciństwa – gry w kapsle replaced with brick and soft tartan, came the end of
czy w klasy. Prymatem stało się bezpieczeństwo i tak hopscotch and bottle cap games. Now the leading
zwana przyjazność. Dzieci nie chodzą już po drzewach concern in all games is safety and propriety. Children
(owocowe świetnie się do tego nadawały), nie depczą stopped climbing trees – the orchard ones were perfect
trawników, by grać na nich np. finką w grzyba. Giną for climbing – and they don’t trample the grass while
nawet osiedlowe boiska, zastępowane przez nowe pla- practising their aim with pocket-knives. Old playing
ce zabaw, siłownie na świeżym powietrzu i eleganckie fields turn into playgrounds, open-air gyms and neat
skwery. Poprawia się estetyka, ale coś też ginie. Za- squares. It does look better, but it’s not the same thing.
miera od lat centralne miejsce mojego dzieciństwa – The same fate will soon befall the focal point of my

77

zielony teren rekreacyjny przy dawnym KMPiKu. Nikt childhood – the common square by the old International

już tu nie gra w piłkę, trudno doszukać się śladu po Press and Book Club (KMPiK) building. No one plays

korcie tenisowym, który zimą zamieniał się w oświe- football here anymore; the old tennis court which in the

tlane lodowisko, a jeszcze na początku lat 90. służył winter used to turn into a skating rink, and in the early

do gry w koszykówkę. Nie ma stolików z szachow- ‘90s was adapted into a basketball court, is practically

nicami, zardzewiały urządzenia ze ścieżki zdrowia nonexistent. You won’t find a single outdoor chess

i tylko patrzeć, jak zniknie pewnie ostatnia osiedlowa table, and the old gym equipment is covered with rust.

górka saneczkowa. Niedługo teren ten przetnie ulica It won’t be long until the last sledding hill is gone, too.

i pewnie na dobre przepadnie świat moich dziecięcych Soon a new street will split the square in two, and there

i młodzieżowych zabaw. Za to przy szkołach wszędzie won’t be much left of the playgrounds of my youth. And

zmienia się infrastruktura i dawni uczniowie mogą while today’s schoolyards provide opportunities and

pozazdrościć obecnym dzieciom i nastolatkom warun- equipment students back in my day could only dream of,

ków do uprawiania sportu. Tyle że to ogólne usporto- today’s kids’ attitude towards outdoor activities is not

wienie młodzieży jest dziś jakby słabsze. Mój syn nie what it used to be, either. My son doesn’t climb trees

łazi po drzewach, nie gania po piwnicach i garażach, or play in cellars and garages; he doesn’t fool around

nie szaleje na osiedlowych górkach i nie tłucze piłką on nearby hills or bounce the ball off the side of the

o piaskownicę. Gra w piłkę na Playstation, a w wojnę sandbox. He plays football on a Playstation, and joins

bawi się z chłopakami za pośrednictwem komputero- his friends in war games via the Internet.

wej „sieciówki”… As a kid I wished for Puławy to become a real big city.

W dzieciństwie marzyło mi się, żeby Puławy stały się I wanted to look outside my window and see townhouses

prawdziwie dużym miastem. Żebym za oknem zamiast and blocks of flats, not fields. I still do feel like that,

widoku na pola miał inne bloki i kamienice. Teraz tro- sometimes, but I find more joy in the roses under the

chę tak mam, ale z kolei bardziej cieszą mnie róże pod balcony, the trees on the lawn; the way they change with

balkonem czy drzewa na trawniku, które zmieniają wy- every season. There’s something precious about the view

gląd z kolejnymi porami roku. Te widoki z okien zawsze outside your window. I remember looking out and seeing

były jednak jakoś cenne. Kiedyś miałem nawet widok a beautiful panorama of the city and its surroundings,

na panoramę z widocznym zarysem baszty w Kazimie- including the tower in Kazimierz Dolny. As I said, the

rzu. Jak wspomniałem ukształtowanie Puław pozwala hills of Puławy, though not as impressive as those of

czasem na takie krajobrazy, w które można zatopić się Lisbon or San Francisco, provide vistas you can lose

z marzeniami. Nasze wzniesienia to oczywiście nie yourself in. They were also steep enough to allow for

skala Lizbony czy San the impressive water supply system

Francisco, ale nie dzi- built by the Czartoryski family.

wię się, że Czartory- The city keeps changing. One of the
scy mieli imponujący biggest differences can be found in
wodociąg wykorzy- the commercial areas. When I was
stujący spadek terenu. a kid I used to drag my parents to

Miejski charakter mia- the scouting equipment store in

sta ulega zmianom. Tasiemiec shopping mall, or to the

Postrzegam ją choćby stamp shop on Piaskowa Street.

z perspektywy prze- I scoured the shelves of the only three

strzeni handlowej. bookstores in the city searching

W dzieciństwie ciąg- for comic books, and waited with

nąłem rodziców do bated breath for new die-cast cars

składnicy harcerskiej Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, ulica to be delivered to the ‘Raj Dziecka’
w „Tasiemcu” i do fi- F. Dzierżyńskiego, obecnie Lubelska, lata 70. XX w. / toy store or to one of the stationery
latelistyki na Piasko- The International Press and Book Club, Dzierżyńskiego stores on 22 Lipca Street or Wojska
wej przy „światłach”. Polskiego Street. As a teenager,
Street, now Lubelska Street, 1970s.

Wypatrywałem komiksów w trzech ówczesnych księ- I spent a lot of my free time at the International Press

garniach, liczyłem na dostawy „resoraków” w „Raju and Book Club. It’s there that I used to buy my books

78

Dziecka” i w sklepach papierniczych przy 22 Lipca and vinyls. There I attended meetings with people
i Wojska Polskiego. Gdy wkroczyłem w wiek mło- like Marek Niedźwiedzki or Jerzy Trunkwalter, the
dzieńczy najważniejszym miejscem miasta stał się host of now-forgotten TV show, ‘Kino Oko’. There
dla mnie KMPiK. To tu polowałem na płyty i książ- I eavesdropped on Siekiera rehearsals and conducted
ki. To tu chodziłem na spotkania z Markiem Niedź- my first interview with Tomasz Budzyński. It’s in the
Club where I attended my first video viewings. I used to
Przedstawienie plenerowe podczas Izabeliady. / drop in to the press reading room to check out posters in
An open-air performance during the Izabeliada. the German edition of ‘Bravo’ and giggle while reading
comic strips in the Czechoslovakian ‘Krokodil’. Next to
wieckim czy Jerzym Trunkwalterem prowadzącym the reading room was the cafeteria, where you could buy
zapomniany już program telewizyjny „Kino Oko”. To a bottle of soda or Club Cola and orange jelly candy. You
tu podsłuchiwałem próby zespołu Siekiera i zrobiłem won’t find any of that in Empik in Galeria Zielona, even
swój pierwszy wywiad z Tomaszem Budzyńskim. though it’s a direct descendant of the old KMPiK. The
Także w KMPiKu byłem na pierwszych pokazach reign of small shops in the old city centre – mostly on
filmów video. Oczywiście zaglądałem też do działu Piłsudskiego and Centralna Street – lasted until the early
prasowego, by oglądać plakaty w zachodnioniemiec- 2000s. I remember the old marketplace we used to call
kim „Bravo”, czy śmiać się z dowcipów rysunkowych ‘Manhattan’, where I used to buy bootlegged cassette
w czechosłowackim piśmie „Krokodil”. A obok czytel- tapes, and most of the merchandise came from beyond
ni była kawiarnia z oranżadą, club-colą i galaretkami the eastern border. Nowadays people do their shopping
pomarańczowymi. Co by nie mówić, dzisiejszy Empik in malls and supermarkets. The city’s main shopping
w galerii „Zielonej” nie oczaruje mnie aż taką gamą artery moved to Fieldorfa Nila Street, and so did the
atrakcji. Jeszcze lata 90. były czasami małych sklepi- customers of the stores on Centralna and Piłsudskiego.
ków w starym centrum miasta. No i było targowisko
zwane „Manhattan”, na którym kupowałem pirackie The city centre is changing, too. Now instead of a large
kasety magnetofonowe, a handel zdominowany był patch of rarely-mown grass we have a neat and well-
przez przyjezdnych zza wschodniej granicy. Dziś robi kept Chopin Square. The post office got a new, bigger
się zakupy w galeriach handlowych i supermarketach. wing. ‘Hermes’ and ‘Modus’ department stores changed
Nową handlową arterią stała się ul. Fieldorfa Nila, their function, and the former ‘Kubuś’ clothing store
a na Centralną czy Piłsudskiego rzadko się już zagląda. has for some time now been home to various bars and
Zmienia się centrum miasta. Zamiast dzikiego trawni- restaurants. There’s a brand new building behind the
ka mamy zadbany plac Chopina. Rozrósł się budynek cinema. The design of ‘Dom Chemika’ community
Poczty. Domy handlowe „Hermes” i „Modus” zmieni- centre is going to change soon. I’m exceptionally fond
ły swój charakter, podobnie jak niegdysiejszy odzieżo- of this place. It’d be really hard to recount every single
wy sklep „Kubuś”, który gości od dawna różnego typu important event I got to attend there. The joint concert of
małą gastronomię. Na tyłach kina wyrósł nowy bu- Siekiera and Variete, Ryszard Horowitz’s photo exhibit,
dynek. Za chwilę zmieni się bryła „Domu Chemika”. and film club meetings were the definite highlights
Puławski Ośrodek Kultury obdarzam wielkim senty- of the ‘80s. In later years, there was Tomaszewski’s
mentem. Ciężko zliczyć, na ilu ważnych wydarzeniach

79

tu byłem. Z lat 80. na pewno wspominać będę wspól- Pantomime, a great series of literary meetings organized
ny koncert Siekiery i Variete, działalność DKF-u czy by a popular periodical Literatura na Świecie (World
wystawę zdjęć Ryszarda Horowitza. Potem była Panto- Literature), many activities of Teatr Studio Autorskie
mima Tomaszewskiego, świetne cykle spotkań literac- (Art House Studio Theatre) and Stowarzyszenie
kich organizowanych przez „Literaturę na Świecie”, Teatralne Puławy (Puławy Theatre Society), and, of
działalność Teatru Studio Aktorskie i Stowarzyszenia course, the International Jazz Workshop with its world-
Teatralnego Puławy, oczywiście Warsztaty Jazzowe famous guests. Comedy group aficionados got plenty
z całą plejadą gwiazd. Miłośnicy kabaretu mogli zoba- of amazing performances to choose from. To me the
czyć w Puławach masę świetnych występów. Z ostat- most memorable were the concerts of Tomasz Stańka,
nich lat na pewno będę wspominać koncerty Tomasza Voo Voo, Gaba Kulka, David Podsiadło and Balanescu
Stańki, Voo Voo, Gaby Kulki, Dawida Podsiadło czy Quartet. Everybody has their own most important
Balanescu Quartet. Oczywiście każdy ma te swoje naj- memories connected with ‘Dom Chemika’ – depending,
ważniejsze wydarzenia „Chemikowe” w zależności od of course, on their taste and interests.
gustu i zainteresowań.
You might ask, what about the well-known landmarks
Gdzie w tym wszystkim park i puławskie symbole – of Puławy – the Park, the Temple of Sibyl, the Gothic
Świątynia Sybilli, Domek Gotycki, Pałac Czartory- House, the Czartoryski Palace? Most of my childhood
skich? Z dzieciństwa pamiętam raczej pałac Marynki memories are of the Marynka Palace and the catwalk
i kładkę na łasze, po której chodziłem na ogródki over the backwater which I used to cross on my way
działkowe. Dopiero w dojrzałej młodości Park stał się to the allotment gardens. It wasn’t until I got older that
dla mnie miejscem odmiennym i pociągającym. Bar- the Park became an altogether different, more alluring
dziej jesiennym i wieczornym niż rodzinno-weekendo- place, meant to be visited on autumn evenings rather
wym. Świetną inicjatywą była „Izabeliada”, pozwala- than during weekends with your family. The Izabeliada
jąca odkryć nowy wymiar parkowego życia. Przywra- festival breathed new life into the Park scene. Bringing

Łacha wiślana w parku Czartoryskich. / A Vistula backwater in the Czartoryski Park.

80

canie artystycznych zdarzeń z czasów Czartoryskich back the many artistic events of the Czartoryski era
wpisywało się w klimat tego miejsca. Muzyka, świa- enriched the atmosphere of the place. The lights, the
tło, „płonąca żyrafa”... A do tego jazda na workach music, the ‘burning giraffe’... Sledding down the hillside
z sianem po ośnieżonym stoku za Pałacem, szukanie behind the Palace on a plastic sack stuffed with hay,
świetlików w noc świętojańską, spotkania przy grze looking for fireflies on Saint John’s Eve, playing boules
w boule obok Domku Gotyckiego, wystawa plastyczna by the Gothic House, art exhibits in the Yellow House,
w Domku Aleksandryjskim, zbieranie z dziećmi liści collecting leaves and conkers with kids. Everybody has
i kasztanów. Każdy pewnie ma te swoje najważniejsze their own fond memories of the Park. There’s a reason
chwile w Parku. To tam prowadzi się przecież naszych why it’s the first place you take your family and guests
gości z daleka. Pochwalić się, oczarować, zadziwić. who live far away – to show off, to enchant, to amaze.
I to działa! Zwłaszcza, że jest tam i leśna dzikość i wiś- And it works! There’s so much to see: verdant untamed
lane starorzecze, i widok na pola uprawne, i skarpa woods, one of Vistula’s oxbow lakes, a breathtaking view
z wapiennymi grotami, tajemny potok i wielka fon- of the fields, a cliff with limestone grottos, a secluded
tanna. A do tego te wszystkie historyczne budowle, brook, a magnificent fountain. And, most importantly,
w których kryją się nasze puławskie korzenie. Więc the historic buildings that tell the story of our city. You
ten Park jest taką klamrą wszystkiego, kwintesencją could say that the Park is the essence and the crown jewel
i zwieńczeniem. of our city.

Przywiązanie do miejsca zamieszkania wynika z róż- An attachment to the place you live in comes in many
nych przesłanek. Więzi rodzinnych, zakładu pracy, forms. It can be a family bond, a place of work, or
nabytego mieszkania. Puławy wciąż są młodym mias- a newly bought apartment. Puławy is still a young and
tem i na pewno łatwym do wybrania jako docelowa developing city, and, objectively speaking, a reasonable
przestrzeń do życia. Cały czas rozwijają swoje moż- choice when looking for a place to settle. It’s rich in
liwości, dzięki Zakładom Azotowym i ich kooperan- opportunities, provided by Zakłady Azotowe chemical
tom, licznym instytutom naukowym, Puławskiemu company and its partners, numerous science institutes,
Parkowi Naukowo-Technologicznemu, zlokalizowa- Puławski Park Naukowo-Technologiczny science and
nym w mieście urzędom, liczącym się szkołom – w tym technology centre, various institutions and renowned
wydziałowi zamiejscowemu UMCS, który kontynuuje schools, including the UMCS Branch Campus which
tradycje wyższego szkolnictwa w Puławach. Miasto ma continues the tradition of higher education in Puławy.
bardzo atrakcyjne położenie i liczne walory rekreacyj- The city is attractively situated and has considerable
ne. Wiele szans czeka jeszcze na wykorzystanie. To są recreational value. Its potential is yet to be fully
te obiektywne przesłanki. Ale przecież o miłości do explored. But it’s hard to be objective when you’re
tego, a nie innego miejsca na ziemi decydują też mocno talking about the place you love more than any other.
osobiste sentymenty. Wspomnienia i skojarzenia, które It’s all memories and associations that are hard to
trudno czasem zrozumieć, a jeszcze trudniej pokazać. explain and even harder to describe. The city I carry
Tak naprawdę nie ma Puław, które noszę w sobie. Nie in my heart is long gone; the exhibitions that fueled my
ma wystaw, które rozpalały moje marzenia, ławki na imaginations, the bench where I had a very important
której przeprowadziłem bardzo ważną rozmowę, drze- conversation, the tree by which I used to meet up with
wa pod którym umawiałem się z kolegami, bramki, do my friends, the goalposts where I scored my first goal
której wbiłem piłkę w pierwszym meczu klasowym, in a school game, the meadow where I found 15 kopeks
łąk, na których znalazłem 15 kopiejek myśląc, że po- which I believed to date back to the times of the four
chodzą z czasów „Czterech pancernych”, drewnianej tank-men and their dog, and the wooden soda stand.
budki z oranżadą, której smak wciąż pamiętam. Dla I still remember the taste of that soda. My children will
moich dzieci Puławy będą zupełnie innym miejscem remember Puławy as a completely different city, and
i nawet nie wiem, czy również tym jedynym i najlep- I honestly cannot tell if they too are going to think of
szym na całej Ziemi. it as the most beautiful place on Earth.

Marek Sieprawski Marek Sieprawski

81

Puławy z lotu ptaka od strony parku Czartoryskich. / An aerial photo of Puławy from above the Czartoryski Park. (MK)

82

83

1

23
1. Puławy o zmierzchu od strony Góry Puławskiej. / Puławy at sunset as seen from Góra Puławska. (PK)
2. Marina w Puławach. / The Marina in Puławy. (PK)

84

4
3. Puławska marina podczas jednej z imprez. / The Marina during a social event.
4. Stadion MOSiR. / The stadium of the Municipal Sports and Recreation Centre (MOSiR). (PK)

85

1

2
1. Siedziba Urzędu Miasta Puławy od strony skweru Chopina. / The City Hall as seen from the Chopin Square.
2. Pomnik Jana Pawła II. / The statue of John Paul II.

86

Ulica Centralna jesienią. / Centralna Street in the autumn.

87

1

2
1. Fontanna na skwerze Niepodległości. / The fountain on the Independence Square
2. Skwer Niepodległości. / The Independence Square.

88

Jedna z alejek na skwerze Niepodległości. / One of the avenues of the Independence Square.

89

Pałac książąt Czartoryskich w jesiennej aurze. / The Czartoryski Palace in the autumn.

90

91

92

Wejście główne do pałacu od strony dziedzińca. / The main entrance to the Palace.
Po lewej: Pałac Czartoryskich od strony łachy wiślanej. /

Left: The Czartoryski Palace from the side of the Vistula backwater.

93

94

Po lewej: Sala Gotycka w pałacu
z ekspozycją muzealną. / Left: The Gothic

Hall and its museum exhibition.
Zbroja husarska i broń biała,

XVII w. / Hussar armor and cold
weapons, 17th century.

Tarcza honorowa Legionów, 95
pocz. XIX w. / Honorary shield of

the Legions, early 19th century.

96

Pałac Czartoryskich. Główna klatka schodowa. / The main staircase in the Czartoryski Palace.
Po lewej: Ekspozycja muzealna w Sali Kamiennej zwanej Muzyczną. /
Left: The exhibition in the Stone Hall, also called the Music Hall.

97 97

Aleja w parku jesienią. / A park avenue in the autumn.

98