82 Gambar rajah 8.7 menunjukkan Test kit pantas yang boleh digunakan bagi pemantauan kualiti air ex-situ. Sumber gambar: Hidayah Manan. Pengurusan Kesihatan Ikan Pengurusan kesihatan ikan adalah komponen kritikal kepada pengawalan penyakit, dan juga penting bagi meningkatkan pengeluaran yang berterusan dan mampan. Sebagai contoh stres yang disebabkan oleh perubahan suhu air yang drastik akan merendahkan imun sistem ikan dan seterusnya meningkatkan peluang ikan mudah dijangkiti penyakit. Kawalan kepada penyakit ikan boleh dicapai melalu pengurusan kualiti air yang baik, pemberian makanan yang bernutrisi tinggi serta sanitasi yang bagus sekitar kawasan ternakan dimana tangki ternakan diklorin dan disinfeksi dilakukan sebelum ikan dimasukkan. Gambar rajah 8.8 menunjukkan aktiviti pemantauan kualiti air bagi memastikan ternakan berada dalam kondisi yang baik. Sumber gambar: Hidayah Manan.
83 Jenis Penyakit Ikan Terdapat pelbagai penyakit yang boleh menjangkiti ikan yang diternak. Antara penyakit yang biasa menjangkiti ikan seperti White Spot Disease dan Aeromonas sp. yakni jangkitan dari bakteria, jangkitan parasit, jangkitan fungus dan juga popping eyes disebabkan oleh jangkitan virus ataupun boleh juga disebabkan oleh kualiti air yang teruk. Ikan yang dijangkiti akan kehilangan sisik, mengalami hemmorhage atau pendarahan pada badan, serta kehilangan sirip dan sirip mereput disebabkan oleh jangkitan. Antara kaedah rawatan yang boleh dilakukan adalah perawatan menggunakan garam akuarium (NaCI). Kadar penggunaan garam akuarium adalah pada konsentrasi 2-2.5% dan dilarutkan dalam 20 liter air selama 10 ke 15 minit rendaman. Gambar rajah 8.9 menunjukkan ikan mengalami haemorrhage atau pendarahan pada organ dalaman badan seperti insang disebabkan keracunan toksik yang terhasil akibat kadar nutrient seperti ammonia, nitrit dan nitrat yang tinggi dalam air di tangki ternakan. Sumber gambar: Sairatul Dahlianis Ishak.
84 Gambar rajah 8.10 menunjukkan ikan kehilangan sirip dan sirip mereput akibat dari jangkitan. Sumber gambar: Faten Afifah. Gambar rajah 8.11 menunjukkan ikan mengalami luka atau pendarahan luaran akibat jangkitan oleh bakteria jenis Aeromonas sp. terhadap ikan yang diternak. Sumber gambar: Faten Afifah.
85 Gambar rajah 8.12 menunjukkan ikan mengalami luka atau pendarahan akibat jangkitan oleh parasit jenis protozoan, Cryptocaryon irritans pada ikan yang diternak. Sumber gambar: Gusti Afiz Gusti Ruslan Noor. Kaedah Rawatan Ikan Sakit Terdapat beberapa kaedah yang boleh dilakukan bagi merawat ikan yang sakit dan cedera diantaranya dengan menggunakan garam aquarium. Garam akuarium boleh menjadi terapi bagi ikan air tawar dan dapat meredakan simtom pada tempat yang terinfeksi. Selain itu, pengubahan suhu air juga boleh dilakukan dimana kitaran hidup parasit luar dapat dipercepatkan dengan peningkatan suhu air. Penggunakan ubat-ubatan juga boleh digunakan bagi merawat ikan yang sakit.
86 Gambar rajah 8.13 menunjukkan garam aquarium yang digunakan bagi merawat ikan air tawar seperti ikan tilapia yang dijangkiti oleh bakteria ataupun parasit. Sumber gambar: Hidayah Manan & Faten Afifah. Kadar Pemakanan Ikan Ikan yang diternak di kolam kebiasaanya diberi makan 1 ke 5% dari berat badan ikan/ hari. Ikan boleh diberi makan dengan kaedah manual menggunakan tangan. Kebanyakan pengusaha kolam biasanya memberi makan secara manual bagi memudahkan mereka memantau kesihatan ikan. Pemberian secara manual juga dapat memastikan pemberikan berdasarkan kadar keperluan ikan, dan dapat memastikan tiada masalah pada ikan diternak. Bagaimana Cara untuk Mengira Kadar Pemberian Makanan? Ikan boleh diberi makan menggunakan kaedah pengiraan dibawah: • Kadar pemberian makanan per kolam: Kadar average ikan (Berat) x Kadar makan (%) x total keseluruhan ikan dalam kolam Sebagai contoh jika berat ikan keli afrika adalam 180-gram dan memerlukan 2.5% dari berat badannya, maka ia akan diberikan makan sebanyak 4.5gram makanan/ ikan/hari. Kadar Tumbesaran Ikan Pertumbuhan ikan diukur melalui ukuran pada panjang dan berat ikan dan ia adalah lebih baik jika dilakukan dalam pengiraan kadar pertumbuhan spesifik (SGR). • Kadar berat diperoleh % = (FW- IW) / IW x 100 Di mana FW dan IW adalah berat akhir (gram) dan berat awal (gram) • Bagi pengiraan kadar pertumbuhan spesifik (SGR), Kadar pertumbuhan specifik (SGR) (%) = (In FW – In IW) / T x 100 Di mana T merujuk pada bilangan hari ikan diternak.
87 • Kadar survival (%) = (Total jumlah bilangan ikan dituai/ Total jumlah bilangan ikan di stok awal) x 100 • Kadar pertumbuhan harian (ADG) = Mean berat diperoleh / Total jumlah bilangan hari diternak • Kadar pertumbuhan spesifik (SGR) = (Ln Mean berat akhir – Ln Mean berat awal) / total jumlah bilangan hari di ternak. • Kadar kematian (%) = (Bilangan ikan yang mati semasa ternak/bilangan ikan yang distok masuk awal) / 100 Rujukan Alune, 2021. Six tips for water quality management in shrimp farming. The Fish Site. https://thefishsite.com/articles/six-tips-for-water-quality-management-in-shrimpfarming-algae-phosphorous Claude E. Boyd, 2014. Species, pond size define aeration approaches. https://www.globalseafood.org/advocate/species-pond-size-define-aerationapproaches/ Crosby, T.C., Hill, J.E., Martinez, C.V., Watson, C.A., Pouder, D.B., Yanong, R.P.E., 2011. OnFarm Transport of ornamental fish 1. University of Florida IFAS Extension.FA-119. 1-7pp. David Cline, 2019. Water Quality in Aquaculture. Freshwater Aquaculture. https://freshwateraquaculture.extension.org/water-quality-in-aquaculture/ Ktang Nelson, Melba Reantaso, 2018. Enhancing capacity/risk reduction of emerging Tilapia Lake Virus (TiLV) to African tilapia aquaculture: Intensive Training Course on TiLV. https://www.fao.org/fi/static-media/MeetingDocuments/TiLV/dec2018/p14.pdf Lelania Bilodeau, Ph.D. William R. Wolters, Ph.D. David J. Wise, 2003. Genetic detection of bacteria improves selective breeding in channel catfish. https://www.globalseafood.org/advocate/genetic-detection-of-bacteria-improvesselective-breeding-in-channel-catfish/
88 BAB 9 TEKNOLOGI PEMBIAKAN IKAN Muhamad Abduh Yazed, Azmie Ghazali, Mohd Zaidi Ibrahim & Abol Munafi Ambok Bolong Pengenalan Permintaan yang tinggi terhadap sektor perikanan telah menyebabkan pengembangan yang memberansangkan dalam industri akuakultur di seluruh dunia. Dianggarkan bagi tahun 2020, kadar pengeluaran daripada sektor perikanan dunia menyumbang sebanyak 90 juta tan metrik manakala bagi sektor akuakultur pula menyumbang sebanyak 88 juta tan (FAO 2022). Hasil daripada tangkapan ikan liar di lautan sahaja tidak dapat menampung kadar pemakanan ikan oleh manusia. Secara purata, penggunaan ikan perkapita bagi penduduk dunia bagi tahun 2020 adalah sebanyak 20.2kg (FAO 2022). Sebagai perbandingan, kadar penggunaan ikan perkapita bagi rakyat Malaysia pula adalah sebanyak 43.38kg bagi tahun 2021 (DOF 2021). Oleh kerana industri akuakultur melibatkan proses panjagaan ikan dari setiap peringkat umur ikan (larva ikan [larvae], juvenil [fingerling] & induk [broodstock]), industri ini memerlukan teknologi pembiakan ikan dalam usaha untuk memenuhi permintaan jaminan makanan. Contoh bagi kitaran hidup ikan tilapia ditunjukkan pada Rajah 9.1. Pembiakan ikan dilakukan bagi menambah populasi ikan dalam kurungan tanpa perlu mengambil stok ikan liar. Pada permulaannya, sumber induk akan diambil daripada stok ikan liar. Induk ini kemudian akan dipelihara dan dijaga di dalam hatceri, bagi tujuan pembiakan. Telur, rega dan kemudiannya juvenil ikan yang terhasil daripada proses pembiakan akan dijaga dan akan dijual pada setiap peringkat umur bergantung kepada permintaan. Ikan ini juga boleh digunakan sebagai induk bagi mengurangkan kebergantungan kepada sumber liar. Terdapat pelbagai teknik yang telah digunakan bagi meningkatkan atau paling tidak bagi mengekalkan stok ikan di dalam kurungan. Teknik pembiakan penting apabila terdapat keperluan untuk menambah jumlah ikan seperti apabila anak ikan sudah dijual, dan stok baru diperlukan bagi memulakan kitaran yang baharu. Selain itu, pembiakan ikan juga boleh dilakukan terhadap ikan yang mempunyai nilai komersil yang tinggi, oleh itu penambahan stok ikan akan dapat menjana pengkulturan yang menguntungkan. Gambar rajah menunjukkan 9.1 Kitaran hidup ikan tilapia. Sumber gambar: Ng dan Romano, 2013.
89 Kaedah Pembiakan Seperti yang telah dibincangkan dalam sub topik sebelumnya, ada beberapa kaedah pembiakan ikan yang telah digunakan di kolam penetasan. Terdapat tiga kaedah utama iaitu kaedah pembiakan semula jadi, pembiakan aruhan semula jadi dan pembiakan aruhan sepenuhnya. Kaedah Pembiakan Semula Jadi Bagi kaedah pembiakan semula jadi, induk ikan dibenarkan untuk membiak secara semula jadi dan telur, rega atau juvenil akan di tuai dari kolam. Pada asasnya, penternak akan memasukkan induk yang matang dalam kolam atau tangki untuk mereka membiak (Rajah 9.2). Antara kelebihan bagi kaedah ini adalah ianya tidak memerlukan kemahiran atau teknik yang tinggi untuk dilakukan. Antara kekurangan teknik ini pula adalah ianya Cuma boleh dilakukan terhadap ikan yang boleh matang dan membiak apabila dipelihara di dalam kurungan seperti ikan tilapia. Selain itu, ianya juga memerlukan ruangan yang banyak bagi sesetengah spesies ikan. Gambar rajah 9.2 menunjukkan kaedah pembiakan semula jadi. Sumber gambar: FAO. Kaedah Pembiakan Aruhan Semula Jadi Sesetengah spesies ikan tidak boleh membiak secara semula jadi dalam kurungan. Ini adalah kerana mereka tidak boleh menyesuaikan diri dengan keadaan sekelliling. Oleh itu, kaedah pembiakan aruhan semula jadi menggunakan hormon (Rajah 9.3) dan juga manipulasi persekitaran untuk meransang kematangan atau peneluran. Manipulasi parameter persekitaran termasuklah: • Suhu • Kemasinan • pH • Tinggi air • Hujan buatan • Substrat peneluran, dsb.
90 Gambar rajah 9.3 menunjukkan kaedah pembiakan aruhan semula jadi. Sumber gambar: FAO. Kaedah pembiakan Aruhan Sepenuhnya Sesetengah spesies ikan tidak boleh membiak dalam kurungan disebabkan oleh keadaan persekitaran yang berbeza dari keadaan semula jadi dan ikan yang diternak dalam kurungan selalunya membiak dalam masa yang tidak sesuai, dan perubahan dalam kitar pembiakan adalah diperlukan. Keseluruhan proses pembiakan akan dilakukan oleh penternak daripada pemilihan induk, suntikan hormon, peliritan telur, persenyawaan telur dan penetasan larva ikan (Rajah 9.4). Antara kelebihan pembiakan aruhan sepenuhnya adalah: • Benih ikan boleh dihasilkan sepanjang tahun (di luar waktu pembiakan semula jadi) • Pembiakan dalam satu masa yang sama (synchronous) • Meningkatkan kadar kemandirian benih • Benih boleh dijaga pada saiz, ummur dan kualiti yang sama • Boleh meningkatkan kualiti benih melalui penghibridan Terdapat juga kekurangan bagi kaedah ini seperti: • Induk terpaksa dikorbankan dalam penghasilan benih (contoh: ikan keli) • Keseluruhan proses sangat teknikal dan memenatkan • Mahal- tempat yang bersesuaian, kemudahan tertentu • Kos hormon yang tinggi
91 Gambar rajah 9.4 menunjukkan kaedah pembiakan aruhan sepenuhnya. Sumber gambar: FAO. Penggunaan Hormon Hormon Implan Hormon implant adalah merupakan hormon yang berbentuk pellet. Hormon ini akan disuntik pada ikan sebelum proses kematangan telur (sebelum vitellogenesis). Ianya disuntik untuk spesies ikan yang tidak boleh matang di dalam kurungan (contoh: ikan Kelah) (Rajah 9.5). Gambar rajah 9.5 menunjukkan suntikan hormon implan pada ikan kelah. Sumber gambar: Abol Munafi.
92 Hormon Cecair Banyak hormon yang telah digunakan untuk meransang pembiakan ikan bertujuan untuk meransang kematangan akhir pada ikan. Hormon seperti Ovaprim, Ovatide, Human chorionic gonadotropin (HCG) sering digunakan (Rajah 9.6). Ada 2 cara yang boleh meningkatkan kejayaan pembiakan dengan kos yang paling rendah: a. Suntikan analog GnRH bersama penghalang dopamine b. Suntikan gonadotropin (kelenjar pituitary ikan kap) Gambar rajah 9.6 menunjukkan jenis-jenis hormon cecair. Dari kiri ke kanan: Ovaprim, Ovatide, Human Chorionic gonadotropin (HCG) dan kelenjar pituitari ikan kap. Sumber gambar: Syndel.com, Amazon.com dan Alibaba.com. Suntikan Hormon Terdapat 2 cara untuk melakukan suntikan terhadap induk ikan iaitu: 1. Suntikan intra muscular: suntikan pada otot 2. Suntikan intra peritoneal: suntikan pada ruang perut (Rajah 9.7) Gambar rajah 9.7 menunjukkan tempat suntikan hormon pada ikan. Sumber gambar: Rottman el al., 1991.
93 Bagi ikan yang tidak bersisik seperti ikan keli dan kap cermin, suntikan boleh dilakukan pada kawasan otot di bawah sirip dorsal ataupun pada bahagian ekor (Rajah 9.8). Manakala, bagi ikan jenis bersisik pula, ikan akan disuntik melaui rongga badan dengan memasukkan jarum di bawah sisik (Rajah 9.9). Gambr rajah 9.8 menunjukkan kaedah suntikan hormon pada ikan tidak bersisik. Sumber gambar: FAO. Gambar rajah 9.9 menunjukkan kedah suntikan hormon pada ikan bersisik. Sumber gambar: FAO. Seperti yang telah dibincangkan, penggunaan hormon membolehkan pembiakan dilakukan pada setiap masa tanpa perlu menunggu musim pembiakan. Pengaruh persekitaran dan faktor dalaman boleh mempengaruhi pelataan hormon ikan yang akhirnya akan menyebabkan ikan membiak secara semula jadi. Tetapi, bagi sesetengah ikan, hormon dopamin akan menghalang pelataan hormon tersebut. Dengan penggunaan suntikan hormon Ovaprim, yang turut mengandungi domperidone, boleh menghalang kesan dopamine (Yanong et al., 2010). Palataan hormon secara semula jadi dan kesan pemberian hormon Ovaprim ditunjukkan pada Rajah 9.10. Manakala, Rajah 9.11 pula menunjukkan ringkasan perbezaan antara tiga kaedah pembiakan iaitu pembiakan semula jadi, pembiakan aruhan semula jadi dan pembiakan aruhan sepenuhnya.
94 Gambar rajah 9.10 Pelataan hormon pembiakan secara semula jadi (kiri), dan jika diberikan suntikan hormon (kanan). Sumber gambar: Yanong et al., 2010. Gambar rajah 9.11 menunjukkan ringkasan perbezaan antara pembiakan semula jadi, pembiakan aruhan semula jadi dan pembiakan aruhan sepenuhnya. Sumber gambar: Muhammad Abduh.
95 Contoh pembiakan aruhan sepenuhnya boleh dilihat pada Rajah 9.12 iaitu pembiakan aruhan ikan Kelah. Pembiakan ikan kelah dimulakan dengan pemilihan induk, suntikan hormon, peliritan dan persenyawaan telur dan sperma, pengeraman telur tersenyawa, penetasan telur dan pendederan larva ikan. Gambar rajah 9.12 menunjukkan pembiakan aruhan ikan kelah. Sumber gambar: Abol Munafi. Penghibridan Proses kacukan atau penghibridan boleh memberikan pulangan yang lumayan kepada penternak ikan. Ianya dilakukan untuk mendapat kualiti yang terbaik daripada induk jantan dan betina, seterusnya akan diwarisi oleh anak ikan yang menetas. Antara ciri-ciri yang dicari daripada proses penghibridan adalah: • Cepat membesar • Tahan penyakit • Isi yang berkualiti • Warna yang menarik (ikan hiasan) Kesimpulan Pengetahuan mengenai kaedah pembiakan ikan yang betul dapat memberikan pulangan yang lumayan kepada penternak selain daripada mengetahui spesies ikan yang bernilai tinggi. Teknik pembiakan yang tertentu hanya sesuai untuk spesies ikan tertentu. Selain itu, pengurusan masa sangat penting dalam pembiakan ikan yang mana pulangan yang lumayan menanti penternak yang mahir dalam menggunakan masa diluar waktu pembiakan semula jadi sesuatu ikan ternakan.
96 Rujukan DOF 2021. Perangkaan Tahunan Perikanan 2021. Jabatan Perikanan Malaysia. FAO 2022. The State of World Fisheries and Aquaculture 2022. Sustainability in action. Rome. FAO. Management for freshwater fish culture. Dari https://www.fao.org/fishery/docs/CDrom/FAO_Training/FAO_Training/General/x670 9e/x6709e09.htm Ng, W. K., & Romano, N. (2013). A review of the nutrition and feeding management of farmed tilapia throughout the culture cycle. Reviews in aquaculture, 5(4), 220-254. Yanong, R. P., Martinez, C., & Watson, C. A. (2010). Use of Ovaprim in Ornamental Fish Aquaculture: FA161/FA161, 12/2009. EDIS, 2010(2).
97
98 BAB 10 TEKNIK TUAIAN Ahmad Ideris Abdul Rahim, Amyra Suryatie Kamaruzzan, Suhairi Mazelan & Ahmad Shuhaimi Draman Pengenalan Penuaian merupakan aktiviti terakhir yang dilakukan sepanjang tempoh ternakan dijalankan. Tuaian biasanya dilakukan apabila saiz ternakan telah mencapai sasaran pasaran yang diinginkan. Walau bagaimana pun, pada keadaan tertentu seperti terancam dengan sesuatu kecemasan seperti bencana alam, serangan penyakit dan sebagainya penuaian hasil perlu dilakukan. Proses tuaian adalah penting dan sangat kritikal kerana ianya merupakan proses terakhir yang perlu dilalui oleh semua sistem ternakan akuakultur. Proses tuaian ini juga menjadi faktor dan indikator kepada kejayaan sesuatu ternakan akuakultur kerana kesalahan, kesilapan dan kecuaian yang berlaku boleh memberi kesan kepada kualiti hasil seperti kematian, kecacatan dan kerosakan. Jika berlaku hal ini boleh menyebabkan kesan buruk kepada reputasi pengusaha dan menjejaskan pendapatan serta margin keuntungan. Perancangan yang baik dan teliti perlu dilakukan terlebih dahulu sebelum aktiviti penuaian dimulakan seperti penetapan waktu dan tempoh masa tuaian yang betul, ketersediaan semua kelengkapan dan peralatan agar tidak berlaku sebarang gangguan dan kesilapan. Aktiviti persampelan perlu dilakukan bagi menentukan ternakan telah mencapai saiz yang dikehendaki. Perancangan yang baik meliputi persediaan sebelum menuai, semasa aktiviti menuai serta proses paska tuai iaitu sehingga semua hasil selamat sampai kepada pelanggan dengan jaminan kualiti yang ditetapkan. Kaedah Penuaian Asas Pengurusan ladang yang cekap harus memastikan semua ternakan sentiasa berada dalam keadaan terbaik dan mengikut perkembangan tumbesaran dan tahap kesihatan yang telah ditetapkan. Oleh itu, dua kaedah asas penuaian lazimnya dipraktiskan oleh semua pengusaha akuakultur dalam mengawal kualiti ternakan iaitu penuaian separa dan penuaian penuh atau menyeluruh. Penuaian Separa Penuaian separa dibuat apabila berlaku perbezaan saiz yang ketara. Perbezaaan saiz terjadi apabila terdapat sekumpulan ikan yang secara genetiknya cepat membesar (super growth) yang akan mendominasi ruang ternakan. Kumpulan ikan ini akan lebih dominan terutama dalam persaingan mendapatkan makanan yang akan menyebabkan kumpulan ikan yang lain menjadi lebih kecil dan lambat membesar kerana kekurangan makanan. Selain itu kumpulan ikan yang dominan ini akan menguasai ruang yang akan mengancam ikan-ikan kecil yang lain dan sering berlaku pergaduhan dan kanibalisma sesama mereka. Maka proses penuaian separa dilakukan bagi mengasingkan kumpulan ikan yang besar dan ikan yang kecil. Ikan yang kecil dikembalikan ke dalam kolam dan diteruskan proses ternakan manakala ikan yang besar dijual ke pasaran. Penuaian separa biasanya dilakukan dengan menggunakan saiz mata pukat
99 yang tertentu yang hanya akan memerangkap ikan yang besar sahaja manakala yang kecil dapat kembali ke dalam kolam. Penuaian Menyeluruh Penuaian penuh merupakan aktiviti terakhir yang dilakukan pada kitaran ternakan apabila semua ternakan telah mencapai tempoh masa dan saiz yang telah ditetapkan. Walau bagaimana pun, penuaian menyeluruh perlu juga dilakukan pada keadaan kecemasan seperti serangan wabak penyakit. Pada peringkat awal serangan sesuatu wabak penyakit dan setelah penilaian risiko dibuat bagi mengelakan berlakunya kematian besar-bearan dan mengakibatkan kerugian kepada pengusaha, maka penuaian penuh dilakukan. Begitu juga sekiranya berlaku bencana alam seperti banjir, pencemaran alam sekitar dan sebagainya. Dalam proses penuaian penuh ini, draw net atau drag net merupakan alat yang paling sesuai digunakan kerana dapat menangkap hamper 100% ternakan terutama di dalam sistem kolam. Teknik dan Peralatan Pemilihan teknik tuaian yang betul perlu bagi menjamin kualiti hasil tuaian, kelancaran proses tuaian dan memastikan keselamatan pekerja terjaga. Terdapat pelbagai teknik dan peralatan yang digunakan seperti: Gambar rajah 10.1 menunjukkan alat yang digunakan dalam proses penuaian. Sumber gambar: Ahmad ideris. Beg Jaring Beg jaring biasanya dipasang dibahagian pintu air keluar kolam ternakan bagi memerangkap semua hasil ternakan. Selepas beg jaring dipasang, pintu air akan dibuka dan hasil ternakan akan masuk dan terperangkap di dalam beg jaring tersebut. Kebiasaan teknik ini digunakan di kolam ternakan udang dan dilakukan semasa air surut bagi kolam ternakan yang berhampiran dengan laut dan kawasan muara sungai. Teknik ini popular bagi sesetangah pengusaha kerana menjimatkan kos dan penggunaan tenaga kerja yang ramai. Namun begitu, teknik ini juga mempunyai kelemahan dan kekangan bagi pengusaha yang bergantung sepenuhnya keluar masuk air ke kolam pada fenomena pasang surut air.
100 Gambar rajah 10.2 menunjukkan beg jaring yang digunakan dalam penternakan akuakultur. Sumber gambar: SEAFDEC Aquaculture Department. Pukat Regang Pukat atau jaring biasa digunakan untuk menuai hasil ternakan ikan seperti tilapia, jelawat. Lampan dan sebagainya. Pukat ini biasanya digunakan dalam sistem ternakan terbuka semula jadi seperti kolam atau lombong dimana tiada kawalan air keluar masuk. Saiz mata pukat yang digunakan bergantung pada saiz ikan yang hendak dituai. Gambar rajah 10.3 menunjukkan Pukat Regang yang digunakan bagi menangkap ikan. Sumber gambar: Media Kreatif, UMT. Pukat Tarik Pukat Tarik sering digunakan dalam kebanyakan sistem ternakan kolam tanah. Teknik ini digunakan dengan cara menurunkan paras air kolam dan pukat dipasang atau dilingkung sekeliling kolam. Pukat kemudiannya ditarik perlahan-lahan ke arah satu penjuru dan semua hasil dikumpul di situ. Pukat ini kebiasaannya ditarik menggunakan tenaga manusia atau kuasa hidrolik. Ikan atau udang yg terkumpul akan di angkut naik ke bekas simpanan menggunakan penyauk atau raga. Ada sesetengah keadaan pukat tarik ini terus dijerut dan diangkat naik ke atas lori menggunakan hidrolik kren.
101 Gambar rajah 10.4 menunjukkan aktiviti menarik pukat. Sumber gambar: www.aquaticbiologists.com/seining Gambar rajah 10.5 menunjukkan ikan dikumpulkan pada satu penjuru. Sumber gambar: Ahmad Ideris Pam Vakum Tuaian Kaedah tuaian menggunakan pam vakum semakin banyak dipraktiskan dikebanyakan industri akuakultur kerana dapat menjimatkan masa dan ternaga kerja serta lebih lancar dan selamat. Hasil ternakan dapat dipindhakan dari kolam terus dimasukan ke dalam bekas tuaian atau lori pengangkut. Kebiasaannya untuk menggunakan kaedah ini, air kolam akan dikeringkan dan semua hasil ternakan akan dikumpulkan pada satu ruangan khas dalam kolam berhampiran saluran keluar air. Kemudian pam akan diletakan dan hasil ternakan dipam naik keluar dari kolam terus ke bekas simpanan. Kaedah pam ini juga sangat membantu dalam proses penggredan saiz dengan hasil ternakan yang dipam naik akan disalurakan terus ke bekas penggred. Gambar rajah 10.6: Ruangan khas pengumpulan. Sumber gambar: Ahmad Shuhaimi Gambar rajah 10.7: Pam vakum tuaian yang digunakan di NAQUA. Sumber gambar: Ahmad Shuhaimi Gambar rajah 10.8: Proses penggunaan pam vakum. Sumber gambar: Steven T. Summerfelt, research gate.
102 Penyauk Kaedah menyauk merupakan kaedah yang paling mudah dan ringkas digunakan. Kebiasaannya digunakan pada sistem ternakan yang kecil seperti tangki dan sangkar. Bagi proses tuaian sistem tangki ternakan, air tangki dikeringkan sehingga 90% dan hasil dikaut keluar menggunakan penyauk manakala untuk sistem sangkar, hasil akan dikumpulkan pada ruangan yang kecil dan diangkut keluar menggunakan penyak. Gambar rajah 10.9: Penyauk yang digunakan untuk menangkap ikan yang diternak di dalam tangki Sumber gambar: Ahmad Shuhaimi Tingkah Laku Ikan Tabiat tingkah laku haiwan ternakan juga boleh dijadikan teknik menuai untuk ikan yang suka melawan arus seperti ikan salmon dan ikan bandeng (milk fish). Kaedah yang digunakan adalah menyediakan satu (1) ruang khas untuk proses penangkapan. Ruang khas ini disambungkan dengan kolam utama melalui satu pintu air masuk. Untuk proses tuaian ikan jenis ni, air di dalam kolam utama dikeringkan sehingga 85-90 %. Kemudian air dialirkan masuk melalui pintu ruangan khas tersebut dan ikan-ikan di dalam kolam tersebut akan mula berenang melawan arus sehingga masuk ke ruangan khas tersebut. Semasa melawan arus di ruang khas tersebut ikan-ikan tersebut ditangkap menggunakan pukat tarik, penyauk atau di tangkap menggunakan tangan. Di negara Filipina kaedah ini dikenali sebagai “pasulang” atau “pasubang”. Selain daripada teknik tuaian yang digunakan, operasi penuaian yang berkesan dan berjaya juga bergantung kepada sistem ternakan yang dibina dengan betul dan dapat disesuaikan dengan teknik tuaian.
103 Kaedah Pembungkusan Filem Segar Penahan filem pembalut segar dibungkus, bentuk pembungkusan ini adalah input peralatan kos rendah dan aplikasi pembungkusan. Gambar rajah 10.10: hasil yang dipek untuk mengekalkan kesegaran Sumber gambar: IntraFish.com Vakum Pembungkusan biasa tradisional untuk produk akuatik. Tidak kira ikan segar, atau produk makanan laut yang diproses. Pembungkusan vakum boleh memanjangkan jangka hayat. Kaedah Pengangkutan Begitu juga dengan kemudahan yang lain seperti kenderaan yang sesuai dan lengkap dengan peralatan seperti alat pemunggah yang sesuai dan selamat, bekas simpanan sejuk beku, sistem pengudaraan dan lain-lain lagi yang boleh menjamin hasil dapat sampai kepada pelanggan dalam keadaan kekal segar dan berkualiti seperti yang diinginkan. Kemudahan jalan raya yang elok dan pantas juga memainkan peranan penting agar penghantaran hasil dapat segera sampai bagi mengurangkan risiko sakit (stres) dan mati pada produk jualan hidup. Gambar rajah 10.11: ikan yang bungkus secara vakum. Sumber gambar: https://www.cankey-tech.com/
104 Rujukan Aquaculture Methods and Practices: A Selected Review: https://www.fao.org/3/t8598e/t8598e05.htm#4.3.5.6%20harvesting Aquaculture Principles and Practices (https://www.brainkart.com/subject/AquaculturePrinciples-and-Practices_236/) FISHERIES AND AQUACULTURE – Vol. III – Freshwater Fish: Harvest Technology - R. L. Welcomme Hand book of Fisheries and Aquaculture. 2006. Indian Council of Agricultural Research. New Delhi. Harvesting, Loading, and Transport: http://extension.msstate.edu/agriculture/catfish/harvesting-loading-and-transport SRAC Publication No. 394, Harvesting Warmwater Fish: https://fisheries.tamu.edu/aquaculture/harvesting-holding-and-hauling
105
106 BAB 11 ASAS PEMASARAN Mohd Nazli Mohd Nor & Nor Azman Kasan Pengenalan Pemasaran menjadi asas kepada kejayaan bagi mana-mana perniagaan, organisasi atau individu yang ingin mempromosikan atau menjual produk, perkhidmatan atau idea. Ia merangkumi pelbagai aktiviti, strategi dan taktik yang membolehkan perniagaan mencipta, berkomunikasi, menyampaikan dan menukar tawaran yang mempunyai nilai untuk pelanggan dan masyarakat umum. Pemasaran adalah sangat dinamik dan sentiasa berubah berdasarkan pelbagai teori, konsep dan amalan daripada ekonomi, psikologi, sosiologi dan bidang lain yang berkaitan. Pada dasarnya, pemasaran adalah tentang memahami dan memenuhi keperluan dan kehendak pelanggan (Moran, 2019; McDaniel & Hair, 2011). Proses ini bermula dengan mengenal pasti pasaran sasaran, iaitu kumpulan pengguna tertentu yang mempunyai keperluan, keutamaan dan ciri yang serupa. Peniaga kemudiannya mesti menjalankan penyelidikan untuk memahami keperluan, kehendak dan gelagat pembelian pasaran sasaran. Maklumat ini digunakan untuk mencipta produk atau perkhidmatan yang memenuhi keperluan pasaran sasaran dan dibezakan daripada pesaing. Salah satu cabaran utama dalam pemasaran ialah mencipta dan mengekalkan jenama yang kukuh. Jenama ialah nama, simbol, reka bentuk atau elemen tersendiri lain yang mengenal pasti produk atau perkhidmatan dan membezakannya daripada pesaingnya. Jenama yang kukuh boleh meningkatkan kesetiaan pelanggan, meningkatkan pengiktirafan jenama dan akhirnya membawa kepada peningkatan jualan dan keuntungan. Seperti mana yang dinyatakan sebelum ini, pemasaran adalah sangat dinamik dan telah banyak dipengaruhi oleh era pendigitalan. Hari ini, peniaga mesti mahir menggunakan saluran pemasaran digital untuk mencapai dan melibatkan diri dengan pasaran sasaran mereka (Sajid et al., 2019). Saluran ini termasuk media sosial, e-mel, pemasaran mudah alih dan pengoptimuman enjin carian. Pemasaran digital telah merevolusikan cara peniaga berhubung dengan pelanggan mereka, membolehkan mesej-mesej bersifat peribadi dihantar dan disampaikan kepada kumpulan sasar terfokus. Satu lagi aspek penting dalam pemasaran ialah pertimbangan tanggungjawab etika dan sosial yang mesti diambil kira oleh peniaga. Peniaga perlu mempunyai tanggungjawab untuk memastikan produk dan perkhidmatan yang ditawarkan selamat, mesra alam dan bertanggungjawab dari segi sosial. Mereka juga mesti mematuhi prinsip etika dalam pengiklanan dan promosi mereka, mengelakkan amalan mengelirukan atau memperdaya yang boleh membahayakan pengguna. Kesimpulannya, pemasaran ialah aspek penting bagi mana-mana perniagaan atau organisasi yang ingin mempromosikan atau menjual produk, perkhidmatan atau idea. Ia melibatkan pemahaman keperluan dan kehendak pasaran sasaran, membangunkan strategi pemasaran,
107 mencipta jenama yang kukuh, dan menggunakan pelbagai saluran pemasaran untuk menjangkau dan melibatkan diri dengan pelanggan. Pemasaran digital telah mengubah cara peniaga berhubung dengan pelanggan mereka. Pertimbangan tanggungjawab etika dan sosial juga merupakan aspek penting dalam pemasaran moden. Akhirnya, pemasaran yang berkesan boleh membawa kepada peningkatan jualan, kepuasan pelanggan yang lebih besar, dan reputasi jenama yang lebih kukuh, yang semuanya penting untuk kejayaan mana-mana perniagaan atau organisasi. Kepentingan Pemasaran Pemasaran merupakan elemen kritikal mana-mana perniagaan. Ia membolehkan peniaga berhubung dengan pelanggan mereka dan mempromosikan produk, perkhidmatan atau idea mereka dengan cara yang menarik, berkesan dan menguntungkan (Kerin & Hartley, 2017). Berikut adalah faktor kenapa pemasaran penting kepada sesebuah perniagaan. i. Membina Jenama Pemasaran adalah penting dalam membina kesedaran jenama. Jenama yang kukuh adalah salah satu aset paling berharga yang boleh dimiliki oleh syarikat. Ia membolehkan peniaga membezakan diri mereka daripada pesaing mereka dan mencipta identiti unik yang diingati oleh pelanggan. Kempen pemasaran yang berkesan boleh membantu meningkatkan pengiktirafan jenama dan mewujudkan reputasi syarikat sebagai peneraju dalam industrinya. ii. Menjana Hasil Pemasaran adalah penting dalam menjana pendapatan untuk perniagaan. Kempen pemasaran yang berkesan boleh membantu meningkatkan jualan dan meningkatkan keuntungan. Dengan mengenal pasti keperluan dan kehendak pasaran sasaran dan membangunkan produk atau perkhidmatan yang memenuhi keperluan tersebut, peniaga boleh mencipta aliran hasil yang menguntungkan. iii. Meningkatkan Kesetiaan Pelanggan Pemasaran juga penting dalam meningkatkan kesetiaan pelanggan. Dengan melibatkan diri dengan pelanggan dan menyampaikan produk atau perkhidmatan berkualiti tinggi, peniaga boleh membina hubungan yang kukuh dengan pelanggan mereka. Ini boleh membawa kepada peningkatan kepuasan pelanggan, pembelian berulang dan pengiklanan dari mulut ke mulut yang positif. iv. Memacu Inovasi Pemasaran boleh memacu inovasi dalam perniagaan. Dengan mengenal pasti arah aliran pasaran dan keperluan pelanggan, peniaga boleh mencipta produk atau perkhidmatan baharu yang memenuhi keperluan tersebut. Ini boleh membantu mengekalkan peniaga di hadapan pesaingnya dan memastikan kejayaan jangka panjang. v. Mencipta Pekerjaan Pemasaran penting dalam mewujudkan pekerjaan. Kempen pemasaran yang berjaya boleh membawa kepada peningkatan jualan dan keuntungan, yang membolehkan
108 perniagaan mengambil lebih ramai pekerja. Ini boleh membantu meningkatkan ekonomi tempatan dan mewujudkan peluang baharu untuk individu. vi. Menyokong Pertumbuhan Pemasaran penting dalam menyokong pertumbuhan perniagaan. Dengan mengenal pasti pasaran baharu, membangunkan produk atau perkhidmatan baharu dan berkembang ke wilayah baharu, perniagaan boleh berkembang dan mengembangkan operasi mereka. Ini boleh membantu meningkatkan keuntungan, mencipta peluang baharu dan menjadikan syarikat sebagai peneraju dalam industrinya. vii. Meningkatkan Penglibatan Pelanggan Pemasaran juga penting dalam meningkatkan penglibatan pelanggan. Dengan menggunakan pelbagai saluran pemasaran, termasuk media sosial, e-mel dan pemasaran mudah alih, peniaga boleh berhubung dengan pelanggan mereka dengan cara yang lebih erat dan bersifat peribadi, ditujukan kepada kumpulan yang disasarkan dengan lebih berkesan. Ini boleh membantu mewujudkan hubungan yang kukuh antara peniaga dan pelanggannya, yang membawa kepada peningkatan kesetiaan dan pembelian berulang. Kesimpulannya, pemasaran adalah aspek kritikal dalam mana-mana perniagaan. Ia membolehkan peniaga membina jenama, menjana pendapatan, meningkatkan kesetiaan pelanggan, memacu inovasi, mencipta pekerjaan, menyokong pertumbuhan dan meningkatkan penglibatan pelanggan. Kempen pemasaran yang berkesan boleh membantu peniaga menonjol dalam pasaran yang sengit, berhubung dengan pelanggan mereka dan mewujudkan reputasi yang kukuh sebagai peneraju dalam industri mereka. Oleh itu, peniaga yang melabur dalam pemasaran lebih berkemungkinan berjaya dalam jangka panjang dan mencapai matlamat mereka. Pasaran Sasaran Pasaran sasaran ialah kumpulan pengguna tertentu yang disasarkan oleh peniaga dalam strategi pemasaran dan pengiklanan mereka. Ia adalah kumpulan pelanggan yang berkemungkinan paling berminat dengan produk atau perkhidmatan tertentu dan yang paling berkemungkinan membuat pembelian. Proses mengenal pasti pasaran sasaran melibatkan penyelidikan dan analisis pelbagai faktor yang mempengaruhi tingkah laku pengguna seperti umur, jantina, pendapatan, lokasi geografi, minat, dan tabiat membeli (Hatton, 2000; Patten, 2001). Dengan memahami faktor ini, peniaga boleh mencipta kempen pemasaran bersasar yang memenuhi kepada keperluan dan keinginan kumpulan pelanggan tersebut. Sebagai contoh, syarikat yang menjual pakaian olahraga mungkin menyasarkan usaha pemasaran mereka terhadap individu yang mementingkan kesihatan yang menjalani gaya hidup aktif dan bukannya cuba menjangkau khalayak umum. Dengan mengenal pasti pasaran sasaran, syarikat boleh menyesuaikan mesej dan pengiklanan mereka untuk menarik kumpulan sasar ini dan meningkatkan keberkesanan usaha pemasaran mereka.
109 Mengenal pasti pasaran sasaran adalah penting untuk perniagaan berjaya dalam kempen pemasaran mereka. Ia membolehkan peniaga menumpukan sumber dan usaha mereka kepada pelanggan yang berkemungkinan besar berminat dengan produk atau perkhidmatan mereka dan mencipta mesej pemasaran yang jelas kepada pelanggan. Dengan berbuat demikian, peniaga boleh meningkatkan peluang mereka untuk menarik pelanggan baharu, membina kesetiaan jenama dan akhirnya, mengembangkan perniagaan mereka. Kepentingan Pasaran Sasaran Mengetahui pasaran sasaran adalah penting untuk kejayaan mana-mana perniagaan. Memahami pembeli atau pelanggan membolehkan peniaga membuat kempen pemasaran yang lebih berkesan serta produk dan perkhidmatan yang memenuhi keperluan dan keinginan pelanggan. Berikut adalah kelebihan mengetahui pelanggan sasaran. i. Kempen Pemasaran Yang Lebih Baik Mengetahui pasaran sasaran membolehkan peniaga membuat kempen pemasaran yang lebih berkesan dalam menjangkau sasaran pembeli atau pelanggan yang tepat. Dengan memahami keutamaan, minat dan gelagat pelanggan, peniaga boleh menyesuaikan mesej pemasaran berdasarkan keperluan dan keinginan mereka. Ini boleh membawa kepada kempen pemasaran yang lebih berkesan yang lebih berkemungkinan menukar prospek kepada pembeli. ii. Pulangan Pelaburan (ROI) Yang Lebih Tinggi Dengan menyasarkan usaha pemasaran ke arah pelanggan ideal, peniaga boleh memaksimumkan ROI dan mengurangkan sumber terbuang. Apabila peniaga memahami siapa pasaran sasaran, peniaga boleh memfokuskan sumber pada saluran pemasaran dan taktik yang paling mungkin berkesan dalam menjangkau khalayak tersebut. Ini boleh membantu peniaga memanfaatkan sepenuhnya belanjawan pemasaran dan menjana ROI yang lebih tinggi. iii. Lebih Banyak Pelanggan Berpuas Hati Apabila peniaga memahami pasaran sasaran, peniaga boleh mencipta produk dan perkhidmatan yang memenuhi keperluan dan keinginan mereka. Ini boleh membawa kepada kepuasan dan kesetiaan pelanggan yang lebih tinggi serta pemasaran dari mulut ke mulut yang positif. Dengan memenuhi keperluan pasaran sasaran, peniaga akan mewujudkan pelanggan yang lebih setia dan lebih cenderung untuk mengesyorkan perniagaan kepada orang lain. iv. Kelebihan Daya Saing Mengetahui pasaran sasaran juga boleh memberi peniaga kelebihan daya saing berbanding perniagaan lain dalam industri sama. Dengan memahami keperluan dan keinginan unik pelanggan, peniaga boleh mencipta produk dan perkhidmatan yang menonjol berbanding persaing. Ini boleh membezakan perniagaan anda dan memberi nilai unik produk anda serta seterusnya boleh menarik minat pasaran sasaran. v. Keputusan Perniagaan yang Lebih Baik Memahami pasaran sasaran boleh membantu dalam membuat keputusan perniagaan yang lebih baik. Dengan memahami demografi dan gelagat pembeli, peniaga boleh
110 membuat keputusan tentang pembangunan produk, harga dan taktik pemasaran. Ini boleh membantu mengoptimumkan operasi perniagaan dan meningkatkan keuntungan syarikat. Mengenalpasti Pasaran Sasaran Mengenal pasti pasaran sasaran adalah langkah penting dalam mencipta kempen pemasaran yang berjaya. Berikut ialah beberapa langkah yang boleh diambil untuk mengenal pasti pasaran sasaran: i. Tentukan Produk atau Perkhidmatan Langkah pertama dalam mengenal pasti pasaran sasaran anda adalah untuk menentukan produk atau perkhidmatan anda. Tentukan ciri unik dan masalah yang boleh diselesaikan untuk pelanggan anda. ii. Selidik Industri Laksanakan penyelidikan untuk memahami industri dan pesaing anda. Ini boleh membantu anda mengenal pasti arah aliran pasaran, pilihan pelanggan dan peluang yang wujud. iii. Analisis Pelanggan Semasa Analisis pangkalan data pelanggan semasa anda untuk mengenal pasti persamaan di antara mereka. Lihat faktor seperti umur, jantina, lokasi, pendapatan dan tabiat membeli untuk menentukan siapa pelanggan anda yang paling berharga. iv. Cipta Persona Pelanggan Cipta persona pelanggan atau profil yang mewakili pelanggan ideal anda. Gunakan maklumat yang anda kumpulkan daripada analisis pelanggan semasa anda dan penyelidikan industri untuk membuat profil ini. Sertakan maklumat seperti umur, jantina, lokasi dan minat. v. Uji Andaian Anda Sebaik sahaja anda telah mencipta persona pelanggan anda, uji andaian anda dengan meninjau bakal pelanggan. Gunakan alat tinjauan dalam talian atau jalankan temu bual secara peribadi untuk mengumpulkan maklum balas tentang andaian anda tentang pasaran sasaran anda. vi. Perhalusi Pasaran Sasaran Anda Gunakan maklum balas yang anda terima daripada bakal pelanggan untuk memperhalusi pasaran sasaran anda. Laraskan persona pelanggan anda mengikut keperluan dan teruskan memperhalusi pemahaman anda tentang pasaran sasaran anda. vii. Pantau dan Sesuaikan Pantau usaha pemasaran anda dan sesuaikan mengikut keperluan berdasarkan prestasi kempen anda. Semak semula pasaran sasaran anda secara berterusan dan buat pelarasan mengikut keperluan berdasarkan hasil anda.
111 Kesimpulannya, mengetahui sasaran pasaran adalah penting untuk kejayaan mana-mana perniagaan. Dengan memahami pelanggan, peniaga boleh membuat kempen pemasaran yang lebih berkesan, menjana ROI yang lebih tinggi dan mencipta produk dan perkhidmatan yang memenuhi keperluan dan keinginan pelanggan. Ini boleh membawa kepada kepuasan pelanggan, kesetiaan dan kelebihan daya saing yang lebih tinggi berbanding perniagaan lain dalam industri sama. Akhirnya, memahami pasaran sasaran boleh membantu peniaga membuat keputusan perniagaan yang lebih baik dan meningkatkan keuntungan syarikat. Strategi Pemasaran Strategi pemasaran ialah pelan menyeluruh yang menggariskan cara perniagaan akan memasarkan produk atau perkhidmatan mereka kepada pelanggan sasaran. Ia merupakan komponen penting dalam strategi perniagaan dan pelaksanaan aktiviti pemasaran (Hatton, 2000; Adam & Armstrong, 2008). Strategi pemasaran yang dibangunkan dengan baik membantu peniaga mencapai objektif pemasaran mereka dan meningkatkan hasil jualan. Element Strategi Pemasaran Strategi pemasaran biasanya merangkumi elemen berikut: i. Penyelidikan Pasaran Penyelidikan pasaran adalah asas kepada strategi pemasaran. Ia melibatkan pengumpulan dan menganalisis data mengenai pelanggan sasaran termasuk keperluan, keutamaan dan tingkah laku mereka. ii. Pelanggan Sasaran Pelanggan sasaran ialah kumpulan khusus orang yang cuba dicapai oleh peniaga dengan usaha pemasarannya. Kumpulan ini dikenal pasti berdasarkan kajian pasaran. iii. Unique Selling Proposition Unique Selling Proposition (USP) ialah faedah unik yang ditawarkan oleh produk atau perkhidmatan kepada kumpulan sasaran. Inilah yang membezakan peniaga daripada pesaingnya. iv. Campuran Pemasaran Campuran pemasaran merujuk kepada empat P pemasaran: produk, harga, tempat dan promosi. Elemen ini digunakan untuk membuat rancangan pemasaran yang akan mencapai dan melibatkan kumpulan sasaran. v. Penjenamaan Penjenamaan ialah proses mencipta identiti jenama yang akan diingati oleh kumpulan sasaran. Ini termasuk membangunkan logo, skema warna dan elemen visual lain yang selaras dengan nilai dan pemesejan jenama. vi. Saluran Pemasaran Saluran pemasaran ialah pelbagai cara perniagaan boleh menjangkau kumpulan sasaran. Ini termasuk pengiklanan, media sosial, pemasaran e-mel dan saluran pemasaran digital dan tradisional yang lain.
112 vii. Belanjawan Belanjawan pemasaran menggariskan jumlah wang yang akan diperuntukkan kepada setiap elemen strategi pemasaran. Ini termasuk kos saluran pemasaran, pembangunan kreatif dan sebarang perbelanjaan pemasaran lain. viii. Metrik Pengukuran Metrik pengukuruan digunakan untuk mengukur keberkesanan strategi pemasaran. Ini termasuk metrik seperti trafik laman web, petunjuk yang dijana dan jualan. Pembangunan Produk dan Pembungkusan Pembangunan produk ialah proses mencipta atau menambah baik produk untuk memenuhi keperluan pasaran atau segmen pelanggan tertentu. Ia melibatkan segala-galanya daripada idea dan konseptualisasi kepada reka bentuk, ujian dan pelancaran. Matlamat pembangunan produk adalah untuk mencipta produk yang menguntungkan, diingini oleh pelanggan, dan memenuhi keperluan pasaran (McDaniel & Hair, 2011). Proses pembangunan produk bermula dengan mengenal pasti keperluan atau peluang pasaran. Ini boleh jadi produk baharu yang memenuhi keperluan yang tidak dipenuhi atau produk sedia ada yang boleh diperbaiki atau ditambah nilai. Setelah peluang pasaran dikenal pasti, langkah seterusnya ialah menjana idea dan konsep untuk produk tersebut. Ini mungkin melibatkan sesi sumbangsaran, tinjauan pelanggan atau kumpulan fokus. Sebaik sahaja konsep telah dibangunkan, langkah seterusnya ialah mencipta reka bentuk terperinci produk. Ini boleh melibatkan penciptaan lakaran, model atau prototaip. Proses reka bentuk juga mungkin termasuk mencipta bahan pembungkusan dan pemasaran untuk produk. Selepas reka bentuk telah dimuktamadkan, langkah seterusnya adalah untuk menguji produk. Ini mungkin melibatkan ujian pengguna, di mana pelanggan sebenar menguji produk dan memberikan maklum balas. Ujian boleh membantu mengenal pasti sebarang isu dengan produk yang perlu ditangani sebelum ia dilancarkan. Langkah terakhir dalam pembangunan produk ialah melancarkan produk. Ini boleh melibatkan membuat rancangan pemasaran untuk mempromosikan produk, mengenal pasti saluran pengedaran dan menentukan harga. Pelancaran produk dengan jayanya memerlukan perancangan dan pelaksanaan yang teliti. Secara ringkasnya, pembangunan produk ialah proses mencipta atau menambah baik produk untuk memenuhi keperluan pasaran atau segmen pelanggan tertentu. Ia melibatkan mengenal pasti peluang pasaran, menjana idea dan konsep, mencipta reka bentuk, menguji produk dan melancarkannya dengan jayanya. Dengan mengikuti proses ini, syarikat boleh mencipta produk yang memenuhi keperluan pelanggan mereka dan menguntungkan perniagaan.
113 Pembungkusan Pembungkusan adalah bahagian penting dalam perniagaan dan perdagangan moden. Ia merujuk kepada proses mereka bentuk dan menghasilkan bekas atau pembungkus untuk produk yang bertujuan untuk melindungi dan mempromosikan produk. Pembungkusan adalah aspek pemasaran yang penting kerana ia bukan sahaja melindungi dan memelihara produk tetapi juga meningkatkan daya tarikannya dan menyediakan maklumat penting kepada pengguna (McDaniel & Hair, 2011). Pembungkusan mempunyai beberapa fungsi yang penting untuk memastikan produk sampai kepada pengguna akhir dengan selamat, mengekalkan kualitinya dan menarik pelanggan. Berikut adalah fungsi utama pembungkusan: i. Perlindungan Salah satu fungsi utama pembungkusan adalah untuk melindungi produk semasa pengangkutan, penyimpanan dan pengendalian. Pembungkusan hendaklah memberikan perlindungan yang mencukupi terhadap bahaya fizikal, kimia dan biologi yang boleh menyebabkan kerosakan produk. Ini amat penting untuk produk makanan yang terdedah kepada kerosakan akibat pendedahan kepada udara, kelembapan dan cahaya. Bahan pembungkusan seperti plastik, kaca dan logam menawarkan perlindungan yang sangat baik terhadap bahaya fizikal dan kimia. Selain itu, bahan pembungkusan pelindung seperti balutan gelembung, sisipan buih dan beg udara boleh melindungi produk daripada hentaman dan getaran semasa pengangkutan. ii. Mudah dan Selesa Pembungkusan hendaklah direka bentuk untuk memudahkan pengguna akhir membuka, mengguna dan melupuskan produk. Ini amat penting untuk produk yang kerap digunakan atau dimakan semasa dalam perjalanan seperti makanan ringan, minuman dan produk penjagaan diri. Bahan pembungkusan seperti kantung, uncang dan bekas hidangan pakai buang menawarkan kemudahan kepada pelanggan kerana ia ringan, mudah alih dan mudah dibuka. Selain itu, pembungkusan juga boleh direka bentuk dengan ciri seperti zip boleh ditutup semula, muncung yang senang untuk menuang air yang meningkatkan kemudahan dan memanjangkan jangka hayat produk. iii. Promosi Pembungkusan ialah alat pemasaran yang berkuasa yang boleh membantu mempromosikan produk dan meningkatkan daya tarikannya kepada pelanggan. Pembungkusan boleh direka bentuk dengan grafik, warna dan imej yang menarik yang mencerminkan identiti jenama dan mencipta pengalaman yang tidak dapat dilupakan oleh pelanggan. Selain itu, pembungkusan juga boleh mengandungi mesej promosi, slogan dan seruan yang menggalakkan pengguna membeli produk. Pembungkusan boleh direka bentuk untuk menonjol di rak kedai dan menarik perhatian kepada produk, mewujudkan kesan positif dan meningkatkan pengiktirafan jenama. iv. Kemampanan/Kelestarian Kesan alam sekitar daripada pembungkusan semakin membimbangkan dan pembungkusan harus direka bentuk untuk meminimumkan sisa dan mengurangkan jejak karbon produk. Bahan pembungkusan mampan seperti plastik biodegradasi,
114 bahan berasaskan kertas dan bekas boleh guna semula menawarkan alternatif mesra alam kepada bahan pembungkusan tradisional. Selain itu, pembungkusan boleh direka bentuk untuk mengurangkan jumlah bahan yang digunakan, menggabungkan bahan kitar semula, dan mengoptimumkan penggunaan sumber seperti air dan tenaga. Kesimpulannya, pembungkusan mempunyai beberapa fungsi penting, termasuk perlindungan, kemudahan, promosi, dan kemampanan. Pembungkusan harus direka bentuk dengan mengambil kira pengguna akhir dan memberikan pengalaman positif kepada pengguna. Industri pembungkusan terus berkembang untuk memenuhi perubahan keperluan dan permintaan pengguna dan perniagaan. Oleh itu, adalah penting untuk mengikuti trend dan teknologi terkini dalam pembungkusan untuk kekal berdaya saing dalam pasaran. Gambar rajah 11.1 menunjukkan contoh Pembungkusan. Sumber gambar: Nohd Nazli Mohd Nor. Penjenamaan Penjenamaan ialah proses mencipta nama, reka bentuk, simbol atau ciri lain bagi mengenal pasti dan membezakan produk atau perkhidmatan daripada produk atau perkhidmatan lain yang sama di pasaran (Moran, 2019; Kerin & Hartley, 2017). Ia adalah amalan mencipta imej atau identiti unik untuk syarikat, produk atau perkhidmatan dalam fikiran pelanggan. Jenama ialah janji yang dibuat oleh syarikat kepada pelanggannya tentang kualiti, konsistensi dan nilai produk atau perkhidmatannya. Penjenamaan adalah aspek penting dalam pemasaran dan penting untuk kejayaan perniagaan. Jenama yang kukuh boleh membantu perniagaan membezakan diri mereka dalam pasaran yang sesak, membina kesetiaan pelanggan dan mewujudkan reputasi yang positif.
115 Berikut ialah beberapa elemen utama penjenamaan: i. Nama Nama jenama adalah salah satu elemen terpenting kerana ia selalunya perkara pertama yang dilihat atau didengar oleh pelanggan. Nama jenama yang baik hendaklah mudah diingati, mudah disebut dan dieja serta berkaitan dengan produk atau perkhidmatan. ii. Logo Logo ialah perwakilan visual jenama dan sering digunakan pada produk, bahan pemasaran dan laman web. Logo yang baik hendaklah ringkas, mudah diingati dan mencerminkan nilai dan personaliti jenama. iii. Warna Warna yang digunakan dalam bahan dan produk pemasaran jenama boleh memberi kesan yang ketara terhadap cara pelanggan melihat jenama tersebut. Skim warna yang baik haruslah menarik secara visual, konsisten dengan nilai jenama, dan tidak mudah dilupakan. Penjenamaan bukan sahaja tentang mencipta nama atau logo, ia adalah mengenai mewujudkan identiti dan reputasi unik untuk syarikat atau produk. Jenama yang kukuh boleh membantu perniagaan membezakan diri mereka dalam pasaran yang sesak, membina kesetiaan pelanggan dan mewujudkan reputasi/imej yang positif. Gambar rajah 11.2 Contoh Jenama Ternama. Sumber gambar: Nohd Nazli Mohd Nor. Strategi Harga Strategi harga merujuk kepada kaedah yang digunakan oleh perniagaan untuk menetapkan harga bagi produk atau perkhidmatan mereka (Kerin & Hartley, 2017). Terdapat beberapa strategi harga yang boleh digunakan oleh perniagaan untuk mencapai matlamat mereka seperti mana berikut:
116 i. Penetapan Harga Kos Tambah Strategi penetapan harga ini melibatkan penetapan harga berdasarkan kos pengeluaran produk, ditambah dengan markup untuk menjana keuntungan. Strategi ini biasanya digunakan dalam industri di mana kos pengeluaran agak stabil dan boleh diramal. ii. Penetapan Harga Berasaskan Nilai Strategi penetapan harga ini melibatkan penetapan harga berdasarkan nilai produk yang dirasakan sesuai oleh pelanggan. Strategi ini biasanya digunakan dalam industri di mana produk dibezakan mengikut kualiti, prestasi atau ciri. iii. Penetapan Harga Dinamik Strategi penetapan harga ini melibatkan perubahan harga produk berdasarkan permintaan pasaran dan faktor luaran yang lain. Strategi ini biasanya digunakan dalam industri di mana penawaran dan permintaan turun naik dengan cepat, seperti tiket penerbangan atau bilik hotel. Selain itu, menggunakan strategi ini, harga permintaan boleh ditentukan oleh kombinasi jumlah belian oleh pelanggan dan keuntungan. Produk biasanya dijual melalui saluran berbeza pada harga yang berbeza mengikut permintaan. Lagi besar jumlah dibeli lagi murah harga jualan perunit. Tujuannya adalah untuk meningkatkan jualan dengan memberikan harga jualan yang lebih menarik dan murah. Contoh, peruncit, pemborong dan dalam talian. Harga RM Harga runcit 1 unit 200 Harga dalam talian 190 Harga borong 180 iv. Penetrasi Harga Strategi penentuan harga ini melibatkan penetapan harga yang rendah untuk produk bagi mendapatkan bahagian pasaran atau memasuki pasaran baharu. Strategi ini biasanya digunakan dalam industri di mana persaingan adalah tinggi dan pelanggan sensitif kepada harga. v. Penetapan Harga Psikologi Strategi penetapan harga ini melibatkan penetapan harga yang direka untuk mempengaruhi persepsi pelanggan terhadap produk. Ini termasuk menetapkan harga yang berakhir dengan digit tertentu, seperti RM9.99 dan bukannya RM10, atau menggunakan kaedah "harga menarik" yang melibatkan penggunaan nombor ganjil. vi. Penetapan Harga Promosi Strategi penetapan harga ini melibatkan penawaran diskaun, kupon atau promosi lain untuk memberi insentif kepada pelanggan untuk membeli produk. Strategi ini biasanya digunakan untuk meningkatkan jualan semasa tempoh yang perlahan atau untuk mengurangkan lebihan inventori.
117 Kaedah Penetapan Harga Menentukan strategi harga yang betul untuk perniagaan memerlukan pertimbangan yang teliti terhadap beberapa faktor. Berikut ialah beberapa langkah yang boleh diikuti untuk menentukan strategi harga: i. Fahami Kos Sebelum boleh menentukan harga produk atau perkhidmatan, peniaga perlu mengetahui kos untuk menghasilkan, memasarkan dan mengedar. Ini akan membantu peniaga menentukan harga minimum yang perlu dicaj untuk menampung kos dan membuat keuntungan. ii. Selidik Pesaing Lihat apa yang pesaing cajkan untuk produk atau perkhidmatan yang serupa. Ini akan membantu memahami harga pasaran dan mengenal pasti jurang atau peluang di mana peniaga boleh membezakan tawaran dan mengenakan harga premium. iii. Tentukan Keunikan Produk Kenal pasti perkara yang menjadikan produk atau perkhidmatan unik dan cara ia memberikan nilai kepada pelanggan. Ini akan membantu peniaga menentukan titik harga optimum berdasarkan nilai persepsi pelanggan terhadap tawaran peniaga. iv. Kenal Pasti Pasaran Sasaran Fahami pelanggan sasaran dan kesanggupan mereka untuk membayar produk atau perkhidmatan yang ditawarkan. Peniaga perlu menjalankan penyelidikan dan tinjauan pasaran untuk mengumpulkan data tentang sensitiviti harga, gelagat membeli dan tabiat berbelanja mereka. v. Tentukan Objektif Penetapan Harga Tentukan objektif penetapan harga berdasarkan matlamat perniagaan anda. Adakah peniaga ingin memaksimumkan hasil, memperoleh bahagian pasaran atau mewujudkan imej jenama premium? vi. Pilih Strategi Penetapan Harga Berdasarkan faktor di atas, pilih strategi penentuan harga yang sejajar dengan objektif penetapan harga dan membantu peniaga mencapai matlamat perniagaan. Pertimbangkan kebaikan dan keburukan setiap strategi dan kesesuaian dengan pasaran sasaran, produk dan jenama. vii. Pantau dan Laraskan Harga Penetapan harga bukan keputusan sekali sahaja dan peniaga perlu memantau strategi penetapan harga secara berterusan untuk memastikan ia kekal berkesan. Jejaki arah aliran pasaran, perubahan dalam kos dan maklum balas pelanggan dan laraskan harga mengikut keperluan untuk mengoptimumkan hasil dan keuntungan.
118 Kepentingan Strategi Harga Strategi penentuan harga ialah komponen penting dalam mana-mana strategi perniagaan, kerana ia mempunyai kesan langsung ke atas hasil jualan, margin keuntungan dan persepsi keseluruhan pelanggan terhadap produk atau perkhidmatan. Berikut ialah beberapa sebab utama mengapa strategi harga adalah penting (Adam & Amrstrong, 2008; McDaniel & Hair, 2011; Kerin & Hartley, 2017). i. Hasil Jualan Strategi penetapan harga secara langsung mempengaruhi jumlah hasil yang boleh dijana oleh perniagaan. Strategi penetapan harga yang direka dengan baik boleh membantu peniaga memaksimumkan hasil dengan mengoptimumkan keseimbangan antara harga dan kuantiti jualan. Ini boleh melibatkan penetapan harga yang menarik kepada pelanggan sambil masih menjana margin keuntungan yang sihat untuk perniagaan. ii. Margin Keuntungan Strategi penetapan harga juga mempunyai kesan yang ketara ke atas margin keuntungan. Dengan menetapkan harga yang optimum untuk pasaran, peniaga boleh memaksimumkan margin keuntungan mereka sambil masih kekal berdaya saing. Dengan melaraskan harga secara strategik, peniaga juga boleh bertindak balas terhadap perubahan dalam pasaran dan kekal menguntungkan dalam jangka panjang. iii. Persepsi Pelanggan Harga produk atau perkhidmatan mempunyai kesan langsung ke atas persepsi pelanggan terhadap nilai produk atau perkhidmatan tersebut. Dengan menetapkan harga yang betul, perniagaan boleh mewujudkan persepsi nilai tinggi, yang membawa kepada peningkatan kepuasan dan kesetiaan pelanggan. Sebaliknya, menetapkan harga yang dianggap terlalu tinggi atau terlalu rendah boleh menjejaskan reputasi produk atau perkhidmatan dan merosakkan persepsi pelanggan terhadap jenama tersebut. iv. Kelebihan Daya Saing Strategi harga juga boleh memberikan kelebihan daya saing untuk perniagaan. Dengan menetapkan harga yang lebih menarik daripada persaing, perniagaan boleh memperoleh bahagian pasaran dan mewujudkan kedudukan yang kukuh dalam pasaran. Dengan memanfaatkan strategi harga untuk menawarkan nilai yang lebih baik daripada persaingan, peniaga juga boleh membezakan diri mereka dan menonjol dalam pasaran. v. Fleksibiliti Strategi harga juga boleh memberikan fleksibiliti untuk perniagaan. Dengan menggunakan harga dinamik atau strategi harga lain, perniagaan boleh melaraskan harga mereka untuk bertindak balas terhadap perubahan dalam keadaan pasaran, permintaan pelanggan atau faktor lain. Ini boleh membantu perniagaan kekal berdaya saing dan menguntungkan dalam pasaran yang berubah dengan pantas. Kesimpulannya, strategi penetapan harga adalah komponen penting dalam mana-mana strategi perniagaan, kerana ia mempunyai kesan langsung ke atas hasil, margin keuntungan,
119 persepsi pelanggan, kelebihan daya saing dan fleksibiliti. Dengan membangunkan strategi penetapan harga yang direka dengan baik, perniagaan boleh memaksimumkan hasil dan keuntungan mereka, di samping mencipta imej jenama yang kukuh dan kekal berdaya saing dalam pasaran. Contoh Pengiraan Penetapan Harga Penetapan harga kos tambah KOS RM Kos Bahan 50 +Kos pekerja 50 +Kos Overhead 40 Jumlah kos produk 140 Keuntungan 30% 60 Harga jualan 200 Saluran Pengedaran Saluran pengedaran juga dikenali sebagai saluran pemasaran merujuk kepada pelbagai cara perniagaan mengedarkan produk atau perkhidmatannya kepada pelanggan. Dalam erti kata lain, saluran pengedaran ialah laluan yang diambil oleh produk atau perkhidmatan daripada pengilang kepada pengguna akhir (Hatton, 2000). Terdapat pelbagai jenis saluran pengedaran, termasuk: i. Langsung kepada pelanggan - Saluran pengedaran ini melibatkan penjualan produk atau perkhidmatan terus kepada pelanggan melalui laman web atau kedai fizikal peniaga. ii. Peruncitan - Saluran pengedaran ini melibatkan penjualan produk melalui peruncit seperti gedung serbaneka atau kedai khusus. iii. Pemborong - Saluran pengedaran ini melibatkan penjualan produk dalam kuantiti yang banyak kepada pengedar atau peruncit yang kemudiannya menjual produk tersebut kepada pelanggan akhir. iv. Pengedar - Saluran pengedaran ini melibatkan penjualan produk kepada orang tengah yang kemudiannya menjualnya kepada perniagaan lain atau pelanggan akhir. v. E-dagang - Saluran pengedaran ini melibatkan penjualan produk dalam talian melalui laman web syarikat sendiri atau platform e-dagang pihak ketiga seperti Shopee atau Lazada. Pilihan saluran pengedaran bergantung pada jenis produk atau perkhidmatan yang dijual, pasaran sasaran, dan strategi perniagaan. Sebagai contoh, syarikat yang menjual barangan
120 mewah boleh memilih untuk menjual produknya melalui peruncit mewah untuk mengekalkan imej tertentu manakala syarikat yang menjual barangan pengguna kos rendah boleh memilih model terus kepada pengguna untuk mengekalkan harga yang rendah dan meningkatkan kecekapan. Saluran pengedaran yang berkesan boleh membantu peniaga mencapai pasaran sasaran mereka, meningkatkan jualan dan membina kesetiaan pelanggan. Oleh itu, adalah penting bagi peniaga untuk mempertimbangkan dengan teliti dan merancang strategi pengedaran mereka untuk memastikan mereka menggunakan saluran yang paling berkesan untuk produk atau perkhidmatan mereka. Kepentingan Saluran Pengedaran Saluran pengedaran adalah bahagian penting dalam strategi pemasaran dan jualan manamana perniagaan. Mereka merujuk kepada pelbagai kaedah yang digunakan oleh syarikat untuk mendapatkan produk atau perkhidmatannya ke tangan pelanggannya. Terdapat pelbagai jenis saluran pengedaran yang tersedia untuk perniagaan, dan pilihan saluran bergantung pada pelbagai faktor, termasuk jenis produk atau perkhidmatan yang dijual, pasaran sasaran dan strategi perniagaan keseluruhan syarikat. Berikut adalah kepentingan saluran pengedaran kepada peniagaan: i. Jangkauan Saluran pengedaran membantu peniaga menjangkau pelanggan yang lebih luas dan mengembangkan pangkalan data pelanggan mereka. Dengan memanfaatkan capaian peruncit, pemborong atau pasaran dalam talian, perniaga boleh memasarkan produk mereka kepada lebih ramai bakal pelanggan berbanding sekiranya mereka lakukan sendiri. ii. Keberkesanan Kos Menggunakan saluran pengedaran sedia ada boleh menjadi lebih kos efektif daripada membangunkan dan mengurus saluran pengedaran baharu dari awal. Dengan memanfaatkan infrastruktur dan sumber pengedar pihak ketiga, peniaga boleh menjimatkan masa dan wang untuk logistik, penghantaran dan kos operasi lain. iii. Kemudahan Saluran pengedaran boleh memudahkan pelanggan membeli produk. Dengan menawarkan pelbagai pilihan pembelian, seperti dalam kedai, dalam talian atau melalui aplikasi mudah alih, pelanggan boleh memilih kaedah yang paling sesuai dengan keperluan mereka. iv. Kepakaran Bekerjasama dengan pengedar yang mantap boleh memberikan akses kepada kepakaran mereka dalam bidang seperti peruncitan, pemasaran dan jualan. Ini boleh membantu peniaga mengoptimumkan penawaran produk mereka dan meningkatkan peluang mereka untuk berjaya dalam pasaran tertentu. v. Fleksibiliti Saluran pengedaran boleh menawarkan fleksibiliti dalam cara produk dijual dan dipasarkan. Sebagai contoh, peniaga mungkin memilih untuk menjual produk mereka
121 secara eksklusif melalui pasaran dalam talian atau melalui peruncit. Ini membolehkan syarikat menyesuaikan strategi pengedaran mereka kepada matlamat dan sumber khusus mereka. vi. Penjenamaan Saluran pengedaran boleh membantu perniagaan mengukuhkan jenama mereka dengan memberikan pendedahan kepada pembeli yang lebih luas. Dengan bekerjasama dengan peruncit bereputasi atau pasaran dalam talian, peniaga boleh mengaitkan jenama mereka dengan kualiti dan kebolehpercayaan. Kaedah Memilih Saluran Pengedaran yang Tepat Memilih saluran pengedaran yang betul ialah keputusan kritikal yang boleh menjejaskan jualan dan keuntungan perniagaan. Berikut ialah beberapa faktor utama yang perlu dipertimbangkan semasa memilih saluran pengedaran yang betul (Moran, 2019; Hatton, 2000; Adam & Amrstrong, 2008). i. Sifat Produk Sifat produk merupakan faktor penting apabila memilih saluran pengedaran. Contohnya, jika produk mudah rosak, seperti hasil segar, ia mungkin memerlukan rantai pengedaran yang lebih pendek untuk memastikan ia sampai kepada pengguna akhir dalam keadaan baik. Sebaliknya, barangan tahan lama, seperti perabot, boleh menahan saluran pengedaran yang lebih panjang. ii. Pasaran Sasaran Pasaran sasaran memainkan peranan penting dalam menentukan saluran pengedaran terbaik untuk produk. Sebagai contoh, jika sasaran pasaran ialah orang dewasa yang lebih tua yang kurang berkemungkinan menggunakan platform e-dagang, peniaga mungkin mahu menumpukan pada kedai tradisional. iii. Kos Pengedaran Kos pengedaran adalah pertimbangan penting semasa memilih saluran pengedaran. Jualan langsung, sambil memberikan kawalan yang lebih besar ke atas proses pengedaran, boleh menjadi lebih mahal daripada menjual melalui pengantara. Adalah penting untuk menilai kos setiap saluran pengedaran dan kesannya terhadap margin keuntungan perniagaan. iv. Persaingan Persaingan juga boleh mempengaruhi pilihan saluran pengedaran anda. Contohnya, jika pesaing anda menjual melalui saluran pengedaran tertentu, anda mungkin perlu menggunakan saluran yang sama untuk kekal berdaya saing. v. Imej Jenama Imej jenama dan kedudukan produk dalam pasaran juga harus mempengaruhi pilihan saluran pengedaran anda. Jika anda menjual produk mewah, saluran pengedaran eksklusif mungkin lebih sesuai untuk mengekalkan imej premium. vi. Keperluan Undang-Undang dan Peraturan
122 Sesetengah produk mungkin tertakluk pada keperluan undang-undang dan peraturan yang boleh menjejaskan pilihan saluran pengedaran. Contohnya, produk farmaseutikal mesti mematuhi peraturan tertentu dan mungkin memerlukan saluran pengedaran khusus. vii. Hubungan dengan Pengantara Apabila menjual melalui pengantara, adalah penting untuk mempertimbangkan hubungan peniaga dengan mereka. Peniaga harus memilih perantara yang mempunyai reputasi yang baik dan mampu mewakili produk peniaga di pasaran. Secara keseluruhannya, saluran pengedaran memainkan peranan penting dalam membantu perniagaan memaparkan produk mereka di hadapan orang yang betul, pada masa yang sesuai dan di tempat yang betul. Dengan memanfaatkan rangkaian pengedaran yang mantap, perniagaan boleh meningkatkan jangkauan mereka, menjimatkan kos operasi dan mendapat manfaat daripada kepakaran pengedar berpengalaman. 11.8 Promosi dan Pengiklanan Dalam pemasaran, promosi merujuk kepada pelbagai teknik dan kaedah yang digunakan untuk mewujudkan kesedaran tentang sesuatu produk atau perkhidmatan dan memujuk pelanggan untuk membelinya (Moran, 2019). Promosi ialah komponen utama dalam campuran pemasaran, bersama dengan produk, harga dan tempat. Promosi boleh jadi dalam pelbagai bentuk, termasuk pengiklanan, jualan peribadi, promosi jualan, pemasaran langsung dan perhubungan awam. Matlamat keseluruhan promosi adalah untuk mewujudkan permintaan untuk produk atau perkhidmatan dan menjana jualan. Kepentingan Promosi adalah seperti berikut: i. Meningkatkan Kesedaran Promosi adalah penting dalam mewujudkan kesedaran tentang produk atau perkhidmatan. Ia memberitahu pelanggan sasaran tentang kewujudan, faedah dan ciriciri produk atau perkhidmatan. Tanpa promosi yang betul, adalah sukar untuk bakal pelanggan mengetahui tentang produk atau perkhidmatan tersebut dan ia akan memberi masalah kepada peniaga untuk menjual produknya. ii. Membina Imej Jenama Promosi juga penting dalam membina dan mengekalkan imej jenama. Ia membantu membezakan jenama daripada pesaingnya dengan mencipta identiti jenama yang unik. Dengan menggunakan pelbagai alat promosi, peniaga boleh menyampaikan mesej jenama dan mewujudkan persepsi positif di kalangan pelanggan. iii. Menjana Jualan Promosi yang berkesan boleh meningkatkan jualan dengan menggalakkan pelanggan membeli produk atau perkhidmatan. Promosi seperti diskaun, kupon dan tawaran istimewa boleh menarik pelanggan dan mewujudkan insentif untuk mereka membeli produk tersebut.
123 iv. Membina Kesetiaan Pelanggan Promosi juga memainkan peranan penting dalam membina kesetiaan pelanggan. Dengan kekal berhubung dengan pelanggan dan mencipta imej jenama yang positif, peniaga boleh membina hubungan jangka panjang dengan pelanggan. Ini boleh menyebabkan pembelian berulang dan rujukan mulut ke mulut yang positif. v. Memberi Kelebihan Daya Saing Dalam persekitaran perniagaan yang kompetitif hari ini, promosi adalah penting untuk perniagaan memperoleh kelebihan daya saing. Dengan mencipta promosi yang berkesan dan disasarkan, peniaga boleh membezakan diri mereka daripada pesaing mereka dan memperoleh bahagian pasaran. vi. Meningkatkan Bahagian Pasaran Promosi yang berkesan boleh membantu peniagaan meningkatkan bahagian pasaran mereka dengan menarik pelanggan baharu dan menggalakkan pelanggan sedia ada untuk membeli lebih banyak. Dengan menjangkau pelanggan baharu melalui pelbagai saluran promosi, peniaga boleh meningkatkan pangkalan data pelanggan mereka dan mengembangkan bahagian pasaran mereka. vii. Memudahkan Pelancaran Produk Promosi adalah penting dalam kejayaan pelancaran produk atau perkhidmatan baharu. Dengan mencipta keterujaan di sekitar produk melalui pelbagai saluran promosi, peniaga boleh menjana minat dan rasa ingin tahu di kalangan pelanggan yang boleh membawa kepada peningkatan jualan. Kaedah Promosi dan Pengiklanan Promosi dan pengiklanan ialah dua alat penting dalam pemasaran. Ia membantu dalam meningkatkan keterlihatan dan jangkauan produk atau perkhidmatan kepada pelanggan sasaran (Moran, 2019). Berikut ialah beberapa jenis promosi dan pengiklanan yang boleh dilaksanakan: i. Pengiklanan Pengiklanan ialah bentuk promosi berbayar yang digunakan untuk mempromosikan produk atau perkhidmatan. Ia boleh dilakukan melalui pelbagai saluran media seperti televisyen, radio, akhbar, majalah, papan iklan, dan platform dalam talian. Pengiklanan ialah cara yang berkesan untuk menjangkau pembeli yang besar dan mewujudkan kesedaran jenama. ii. Jualan Secara Peribadi Jualan secara peribadi ialah sejenis promosi yang melibatkan interaksi bersemuka dengan bakal pelanggan. Ia biasanya dilakukan oleh wakil jualan atau jurujual yang berinteraksi dengan pelanggan dan cuba memujuk mereka untuk membuat pembelian. Jualan secara peribadi sering digunakan dalam industri di mana produknya mahal dan pelanggan perlu diyakinkan untuk membuat pembelian. iii. Promosi Jualan
124 Promosi jualan melibatkan penawaran insentif atau ganjaran kepada pelanggan untuk membuat pembelian. Beberapa contoh promosi jualan termasuk diskaun, kupon, sampel percuma, peraduan dan hadiah. Promosi jualan sering digunakan untuk meningkatkan jualan dalam jangka pendek. iv. Perhubungan Awam Perhubungan awam (PR) ialah sejenis promosi yang melibatkan mewujudkan imej positif syarikat atau jenama dalam fikiran orang ramai. Aktiviti PR mungkin termasuk perhubungan media, kempen media sosial, tajaan, acara dan program jangkauan komuniti. v. Pemasaran Langsung Pemasaran langsung melibatkan komunikasi dengan pelanggan secara langsung melalui surat, e-mel atau telepemasaran. Pemasaran langsung sering digunakan untuk menjana petunjuk/trend, mempromosikan produk atau membuat jualan. vi. Pemasaran Digital Pemasaran digital melibatkan mempromosikan produk dan perkhidmatan melalui platform dalam talian seperti media sosial, enjin carian dan pemasaran e-mel. Ia adalah cara yang berkesan untuk menjangkau khalayak yang besar. viii. Pemasaran Kandungan (content marketing) Pemasaran kandungan melibatkan penciptaan dan perkongsian kandungan berharga untuk menarik dan mengekalkan pelanggan. Ia boleh dalam bentuk catatan blog, video, maklumat grafik dan e-buku. ix. Pemasaran Pempengaruh (influencer) Pemasaran pempengaruh melibatkan kerjasama dengan orang yang berpengaruh di media sosial untuk mempromosikan produk atau perkhidmatan. Ini boleh menjadi cara yang berkesan untuk menjangkau khalayak sasaran dan membina kredibiliti. Secara keseluruhan, promosi ialah bahagian penting dalam campuran pemasaran yang boleh membantu syarikat mewujudkan kesedaran jenama, membina imej jenama yang positif, meningkatkan jualan dan memperoleh kelebihan daya saing. Promosi yang berkesan boleh membawa kepada peningkatan bahagian pasaran, kesetiaan pelanggan dan kejayaan jangka panjang untuk perniagaan. Pemasaran Digital Pemasaran digital merujuk kepada amalan mempromosikan produk atau perkhidmatan melalui saluran digital seperti enjin carian, laman web, media sosial, e-mel dan aplikasi mudah alih. Ia merangkumi pelbagai strategi dan taktik, termasuk pengoptimuman enjin carian, pengiklanan bayar setiap klik, pemasaran kandungan, pemasaran media sosial, pemasaran emel dan banyak lagi (Sajid et al., 2019). Matlamat pemasaran digital adalah untuk membina kesedaran jenama, mendorong trafik ke laman web atau medium digital lain, menjana jualan dan membina hubungan pelanggan yang berkekalan.
125 Pemasaran digital telah menjadi semakin penting sejak beberapa tahun kebelakangan ini kerana lebih ramai orang menghabiskan masa dalam talian dan peniaga berusaha untuk mencapai pengguna walau di mana mereka berada. Tidak seperti kaedah pemasaran tradisional seperti pengiklanan bercetak, radio atau televisyen, pemasaran digital menawarkan keupayaan untuk menyasarkan pengguna sasaran dengan tepat dan menjejaki hasil kempen dengan segera (Sajid et al., 2019). Ini membolehkan peniaga melaraskan strategi dan taktik mereka dengan segera untuk mencapai hasil yang lebih baik dan memaksimumkan pulangan pelaburan mereka. Kepentingan Pemasaran Digital Pemasaran digital telah menjadi komponen penting dalam landskap pemasaran moden. Berikut ialah beberapa sebab utama mengapa ia sangat penting untuk perniagaan: i. Jangkau Pembeli yang Lebih Luas Pemasaran digital membolehkan perniagaan menjangkau pelanggan global dengan mudah. Dengan memanfaatkan saluran digital seperti enjin carian, media sosial, e-mel dan aplikasi mudah alih, peniaga boleh berhubung dengan bakal pelanggan di manamana sahaja di dunia. ii. Sasarkan Pembeli Khusus Dengan pemasaran digital, perniaga boleh menyasarkan segmen khusus pelanggan dengan tepat. Dengan menganalisis data tentang minat, gelagat dan demografi pelanggan, perniagaan boleh menyesuaikan mesej dan tawaran pemasaran mereka kepada kumpulan tertentu, meningkatkan kemungkinan menukar mereka menjadi pembeli. iii. Bina Kesedaran Jenama Pemasaran digital boleh menjadi alat yang berkuasa untuk membina kesedaran jenama. Dengan mencipta dan mengedarkan kandungan berharga melalui pelbagai saluran digital, peniaga boleh mewujudkan diri mereka sebagai peneraju dalam industri mereka dan meningkatkan keterlihatan mereka di kalangan bakal pelanggan. iv. Dorong Trafik ke Laman Web Pemasaran digital boleh membantu peniaga mendorong lebih banyak trafik ke laman web mereka. Dengan mengoptimumkan laman web mereka dalam enjin carian, menjalankan kempen pengiklanan bayar setiap klik dan mempromosikan kandungan mereka di media sosial, peniaga boleh menarik lebih ramai pelawat ke laman web mereka dan meningkatkan peluang mereka untuk menukar pelawat menjadi pelanggan. v. Hasilkan Petunjuk dan Jualan Salah satu matlamat utama pemasaran digital ialah menjana petunjuk dan jualan untuk perniagaan. Dengan menggunakan pelbagai saluran digital untuk mempromosikan produk atau perkhidmatan mereka, peniaga boleh menarik pelanggan baharu dan membina hubungan yang berkekalan dengan mereka. vi. Mengukur dan menjejak hasil kempen
126 Pemasaran digital menawarkan keupayaan untuk mengukur dan menjejaki hasil kempen dalam masa nyata. Dengan menganalisis data tentang tingkah laku pelanggan dan prestasi kempen, peniaga boleh melaraskan strategi dan taktik mereka dengan segera untuk mencapai hasil yang lebih baik dan memaksimumkan pulangan. vii. Kos efektif Pemasaran digital boleh menjadi kaedah yang kos efektif untuk perniagaan mempromosikan produk atau perkhidmatan mereka. Tidak seperti kaedah pemasaran tradisional seperti pengiklanan bercetak, radio atau televisyen, pemasaran digital menawarkan keupayaan untuk menyasarkan khalayak tertentu dengan tepat, mengurangkan pembaziran dan memaksimumkan kecekapan perbelanjaan pemasaran. Jenis-Jenis Pemasaran Digital Kewujudan internet dan peranti mudah alih telah merevolusikan cara perniaga berhubung dengan pelanggan mereka dan pemasaran digital telah menjadi elemen yang semakin penting dalam mana-mana strategi pemasaran yang berjaya. Terdapat beberapa jenis pemasaran digital, masing-masing mempunyai kekuatan dan kelebihan tersendiri. Berikut adalah beberapa yang paling penting (Sajid et al., 2019). i. Pengoptimuman Enjin Carian (Search Engine Optimization) Pengoptimuman enjin carian (SEO) ialah proses mengoptimumkan laman web untuk mendapat kedudukan yang lebih tinggi di enjin carian seperti Google. Ini melibatkan pengoptimuman kandungan laman web, memastikan laman web itu mesra mudah alih dan membina pautan balik dari laman web lain. SEO adalah penting kerana ia mendorong trafik organik ke laman web peniaga, yang boleh menjadi sangat berharga kerana ia biasanya lebih terlibat dan lebih cenderung untuk menukar menjadi pelanggan yang membayar. ii. Pengiklanan Bayar Setiap Klik (Pay-Per-Click Advertising) Pengiklanan bayar setiap klik (PPC) ialah sejenis pemasaran digital di mana pengiklan membayar setiap kali seseorang mengklik iklan mereka. Iklan boleh disasarkan berdasarkan sejarah carian pengguna, lokasi dan faktor lain, menjadikannya sangat berkesan untuk menjangkau orang yang tepat. Platform seperti Google Ads dan Facebook Ads adalah popular untuk pengiklanan PPC. iii. Pemasaran Kandungan (Content Marketing) Pemasaran kandungan melibatkan penciptaan dan perkongsian kandungan berharga yang direka untuk menarik dan melibatkan pelanggan tertentu. Kandungan boleh dalam pelbagai bentuk, termasuk catatan blog, video, maklumat grafik dan banyak lagi. Matlamat pemasaran kandungan adalah untuk membina kepercayaan dan kuasa dengan bakal pelanggan, yang boleh membawa kepada peningkatan jualan dan kesetiaan jenama. iv. Pemasaran E-mel Pemasaran e-mel melibatkan penggunaan e-mel untuk menjangkau dan berinteraksi dengan pelanggan. Ini boleh melibatkan penghantaran surat berita, tawaran promosi
127 dan jenis kandungan lain. Pemasaran e-mel ialah cara yang berkesan untuk memupuk hubungan dengan pelanggan, mendorong trafik ke laman web dan meningkatkan jualan. v. Pemasaran Media Sosial Pemasaran media sosial melibatkan penggunaan platform media sosial seperti Facebook, Twitter dan Instagram untuk menjangkau dan terlibat dengan pelanggan. Ini boleh dibuat melalui perkongsian kandungan, menyiarkan iklan dan melibatkan diri dengan pelanggan secara langsung. Media sosial ialah bahagian penting dalam manamana strategi pemasaran digital, kerana ia boleh membantu peniaga menjangkau pelanggan yang lebih luas dan membina kesedaran jenama. vi. Pemasaran Gabungan (Affiliate Marketing) Pemasaran gabungan ialah sejenis pemasaran digital di mana peniaga bekerjasama dengan peniaga atau individu lain untuk mempromosikan produk atau perkhidmatan mereka. Ahli gabungan memperoleh komisen untuk setiap jualan yang mereka hasilkan, menjadikannya cara yang kos efektif untuk peniaga menjangkau pelanggan baharu. vii. Pemasaran Pempengaruh (Influencer Marketing) Pemasaran pempengaruh melibatkan kerjasama dengan pempengaruh, atau individu yang mempunyai pengikut yang ramai di media sosial, untuk mempromosikan produk atau perkhidmatan. Pempengaruh boleh membantu peniaga menjangkau khalayak baharu dan membina kesedaran jenama, kerana pengikut mereka sering mempercayai dan menghormati pendapat dan cadangan mereka. viii. Pemasaran Mudah Alih Pemasaran mudah alih melibatkan jangkauan pelanggan pada peranti mudah alih mereka, seperti telefon pintar dan tablet. Ini boleh dilaksanakan melalui laman web mesra mudah alih, menjalankan iklan mudah alih dan menghantar pemberitahuan mudah alih. Pemasaran mudah alih adalah penting kerana semakin ramai orang menggunakan peranti mudah alih mereka untuk mengakses internet dan membuat pembelian. ix. Pemasaran Video Pemasaran video melibatkan penciptaan dan perkongsian kandungan video untuk menjangkau pelanggan. Video boleh digunakan untuk mempamerkan produk, bercerita dan memberikan maklumat berharga. Video ialah medium yang sangat menarik dan berkesan untuk pemasaran digital, kerana ia boleh membantu peniaga berhubung dengan penonton mereka pada tahap yang lebih mendalam. x. Pemasaran Chatbot Pemasaran chatbot melibatkan penggunaan chatbot automatik untuk berkomunikasi dengan pelanggan dan menjawab soalan mereka. Chatbots boleh digunakan pada laman web, media sosial dan aplikasi mesej serta boleh membantu peniaga menyediakan perkhidmatan pelanggan yang pantas dan cekap. Chatbots ialah cara yang berkesan untuk meningkatkan kepuasan dan penglibatan pelanggan, kerana ia bersifat interaktif.
128 Kesimpulan Ringkasnya, pemasaran digital telah menjadi alat penting untuk perniagaan dari semua saiz untuk menjangkau khalayak yang lebih luas, membina kesedaran jenama, mendorong trafik ke laman web mereka, menjana petunjuk dan jualan serta mengukur dan menjejaki hasil. Dengan memanfaatkan pelbagai saluran dan strategi digital, peniaga boleh berhubung dengan bakal pelanggan di mana sahaja mereka berada dan membina hubungan yang berkekalan dengan mereka. Rujukan Adam, K. & Amrstrong, D. (2008). Principles of Marketing (4th ed.). Pearson Education Australia. Hatton, A. (2000). The Definitive Guide to Marketing Planning (2nd ed.). Pearson Education Limited. Kerin, R.A. & Hartley, S.W. (2017). Marketing (13th ed.). McGraw Hill. McDaniel, L., & Hair, J.F. (2011). Introduction to marketing (11th ed.). Cengage Learning. Moran, A. (editor) (2019). Advertising, Promotion and Marketing Communications. Clanrye International. Patten, D. (2001). Successful Marketing for Small Business (5th ed.). Kogan Page Limited. Sajid, S.I., Shabbir, M.S., Bolotaeva, V., Conaway, R., Shehata, M., Chen, Y., Ho, C-W., Qian, Y., Woo, J., Lee, T-S., Yilmaz, I.G., Nazeer, J., Mohammadpour, A., Reisenwitz, T.H. & Ruhi, U. (2019). Social Media Marketing. Scitus Academic.
129
130 BAB 12 ISU DAN CABARAN TERNAKAN IKAN AIR TAWAR Rohisyamuddin Othman & Sairatul Dahlianis Ishak Pengenalan Permintaan terhadap ikan di Malaysia sebagai sumber makanan terus meningkat selaras dengan pertambahan penduduk di Malaysia. Bagi mengatasi masalah ini, Jabatan Perikanan Malaysia telah membangunkan sektor akuakultur sebagai satu alternatif dengan memberi penekanan untuk menjamin pengeluaran ikan Negara. Sektor akuakultur menunjukkan potensi yang baik untuk berkembang dan akan menjadi penyumbang utama bekalan ikan negara pada masa depan (Raduan et.al, 2011). Dalam mendepani isu ini, beberapa isu perlu ditangani bagi menampung permintaan yang semakin meningkat. Isu dan cabaran dalam ternakan ikan air tawar merupakan satu perkara yang perlu diambil perhatian oleh pengusaha ternakan supaya pengeluaran ternakan ikan air tawar dapat terus ditingkatkan selari dengan permintaan yang sentiasa meningkat. Isu Beberapa isu telah membelenggu industri ternakan ikan air tawar. Antara isu yang dibangkitkan adalah berkaitan bekalan benih yang tidak mencukupi, kekurangan infrastruktur untuk hatchery benih dan Induk Ikan air tawar, kenaikan bekalan bahan mentah dan bahanbahan lain untuk tujuan pembenihan, pembesaran dan pemprosesan pellet, kos operasi yang meningkat, kekurangan infrastruktur untuk pembangunan penyelidikan, masalah penyakit, penggunaan teknologi dan perubahan iklim. Maklumat lanjut berkaitan isu ini dibincangkan sepertimana dibawah:- Bekalan Benih dan Induk Ikan Air Tawar Pada masa sekarang, pengusaha ternakan ikan masih ada yang mengambil atau menangkap benih ikan daripada habitat asalnya seperti sungai dan tasik (Marimuthu, 2019; Gustiano et al., 2021). Perkara ini jika dilakukan secara berterusan boleh menyebabkan berlakunya tangkapan berlebihan dan akan menyebabkan berlakunya kekurangan induk dihabitat asal disebabkan oleh kekurangan benih untuk membesar bagi dijadikan induk akibat daripada tangkapan. Perbuatan ini boleh menyebabkan spesies terancam dan kebergantungan daripada tangkapan liar seharusnya dikurangkan supaya saiz populasi liar tidak terjejas. Kekurangan bekalan benih ini dapat ditampung dengan menghasilkan pembenihan di pusat penetasan. Untuk melakukan pembenihan ini, pengusaha perlu mengetahui kajian kitaran hidup dan mendapatkan ilmu berkenaan penjagaan benih. Melalui pembenihan yang dilakukan dipusat penetasan, anak benih yang dihasilkan, akan dapat menampung permintaan yang semakin bertambah dan dengan ini populasi benih ikan dihabitat asal terjaga. Bagi mendapat kualiti benih yang baik, seharusya program pembangunan induk diwujudkan untuk memastikan benih yang dihasilkan berkualiti. Ini boleh dilakukan dengan mengawal kualiti air, pemilihan induk yang berkualiti dan pemberian makanan berkualiti kepada induk. Penghasilan induk yang baik dapat menghasilkan anak benih yang baik dan seterusnya dapat menampung bekalan benih yang semakin meningkat dari semasa ke semasa.
131 Kenaikan Harga Bekalan Bahan Mentah Isu utama yang membelenggu pengusaha ternakan ialah peningkatan kos bekalan bahan mentah dan bahan-bahan lain tertutama bagi tujuan pembenihan, pembesaran dan pemprosesan makanan serta pemasaran. Peningkatan kos bagi pembelian hormon bagi tujuan pembiakan aruhan juga menyebabkan harga anak benih ikan akan meningkat. Begitu juga untuk peringkat tumbesaran, apabila bekalan bahan mentah bagi pembuatan makanan rumusan meningkat ianya akan menyebabkan peningkatan kos untuk penghasilan pellet pada haiwan ternakan. Peningkatan kos pengeluaran ini adalah berkait rapat dengan kenaikan harga bekalan bahan mentah yang akan menyebabkan kos operasi meningkat (Dawood et al., 2022). Peningkatan kos ini akan membebankan pengusaha ternakan dan seterusnya akan mempengaruhi harga kepada pengguna. Jika kenaikan bekalan bahan mentah ini tidak dikawal ianya akan mempengaruhi jumlah pengusaha yang akan menjalankan ternakan akukakultur disebabkan kurang kemampuan untuk membeli makanan rumusan akibat daripada berlakunya peningkatan kos. Kekurangan Peralatan dan Infrastruktur untuk R&D Pertambahan peralatan yang baharu dan terkini serta pertambahan pusat penyelidikan terutama yang berkaitan dengan penyakit akan membolehkan kajian yang berkaitan penyakit dapat dilaksanakan. Ilmu dan teknologi yang baharu perlu sentiasa dicari untuk memastikan pengurusan pusat penetasan, penternakan tumbesaran dan pengurusan penyakit dapat diurus dan dilaksanakan dengan baik. Seperti yang sedia maklum kajian yang berterusan perlu dilakukan khususnya yang berkaitan jangkitan penyakit untuk memastikan bidang akuakultur ini dapat bergerak selari dengan peredaran zaman. Jika terdapat penyakit baharu yang menyerang ternakan, langkah pencegahan dan tindakan awal akan terus dikenalpasti untuk mengelakkan kerugian kepada pengusaha ternakan dapat dilakukan. Ini hanya dapat dilakukan apabila adanya usaha untuk menjalankan kajian ini secara berterusan dan konsisten. Jangkitan Penyakit Antara isu utama yang terdapat pada ternakan ikan air tawar ialah berkaitan dengan jangkitan penyakit. Penyakit yang menyerang ternakan akan menyebabkan berlakunya yang akan mengakibatkan kematian kepada ternakan dan akan menyebabkan kerugian kepada penternak (Anjur et al., 2021). Oleh yang demikian langkah pencegahan awal diperlukan bagi mengelakkan daripada serangan penyakit daripada berlaku. Jangkitan ini dapat dikurangkan dengan mengadakan langkah pencegahan dengan mengamalkan pemihan benih yang berkualiti, mempertingkatkan kebersihan persekitaran, melaksanakan kuarantin sebelum benih dimasukkan kedalam kolam ternakan dan seterusnya melaksanakan kawalan biosekuriti bagi mengelakkan penyakit merebak ke kolam ternakan. Kajian berkaitan penyakit perlu dilakukan secara berterusan untuk memastikan punca penyakit serta rawatan yang bersesuaian dapat dilakukan. Kawalan penyakit adalah berkait rapat dengan kualiti air yang mana paras kualiti air utama mestilah berada pada julat yang sesuai dengan spesies ternakan yang diusahakan. Kawalan terhadap penyakit boleh dialkukan dengan melaksanakan pencegahan awal terutamanya dengan menjaga kualiti air dan memberi makanan yang berkhasiat.