Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲᬢ᭄ � ᭟
Udiana Sastra
SMA/SMunKtukKelas XI
Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲᬢ᭄ � ᭟
Udiana Sastra
SMA/SMK Kelas XI
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.
Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gede Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
Gst Ngr Agung Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.
Layout dan Ilustrasi:
Ida Bagus Komang Sudarma, S.Pd.
I Dewa Gede Para Marta
Gede Desar Yuartha Putra
I Wayan Eka Sudam Bariana
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan Siswa
Basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang
materi ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan
basa miwah sastra Bali. Puniki pacang pinaka dasar kaweruhan miwah kawagedan,
kanggén nglimbakang paplajahan ring sekolah-sekolah sane wénten ring Provinsi Bali.
Saking buku puniki para guru miwah siswa sané jagi malajah, pacang molihang
tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa miwah sastra Baliné prasida
kamolihang. Buku puniki kasusun olih pangremba sané sampun waged ri sajeroning
kawéntenan Basa Bali. Titiang pinaka manggalaning Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olah Raga ngaturang dahat suksma majeng ring angga tim penyusun bukuné puniki.
Sinah sampun daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika,
banget titiang mapinunas mangda lédang para guru miwah sujana basa Baliné ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.
Om Santih, Santih, Santih, Om.
Dénpasar, 1 Juli 2016
Kepala Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olahraga Provinsi Bali,
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
(NIP. 195908221984032007)
i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan
Bahasa Bali Siswa Kelas XI Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan puniki prasida
kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut
ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Bali.
Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, kanggén nglimbakang
paplajahan basa lan sastra Bali ring sekolah menéngah wekasan.
Ring buku puniki, para guru miwah siswa SMA/SMK Kelas XI
sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti
tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan
sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa
(LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda lédang
para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali, ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.
Om Santih, Santih, Santih, Om.
Dénpasar, 1 Juli 2016
Tim Penyusun
ii
DAGING CAKEPAN
PANGAKSAMA SAKING KEPALA DINAS PENDIDIKAN,
PEMUDA DAN OLAH RAGA PROVINSI BALI..............................i
PANGAKSAMA ..................................................................................... ii
DAGING CAKEPAN.............................................................................iii
PETA KONSEP ......................................................................................v
BAB I SEMBRAMA WACANA .......................................1
Palajahan I. Sembrama Wacana .........................................................2
Palajahan II. Laporan ...........................................................................6
BAB II AKSARA BALI .....................................................10
Palajahan 1 Aksara Bali ........................................................................11
Palajahan 2. Pasang Aksara Bali.........................................................16
Palajahan 3. Kaligrafi / Baligrafi.........................................................23
BAB III TATA BASA BALI ..............................................28
Palajahan 1. Nyurat Basa Bali Latin...................................................29
Palajahan 2. Wangun Kruna ................................................................34
Palajahan 3. Lengkara...........................................................................40
BAB IV WACANA .............................................................45
Palajahan 1. Awig - awig ......................................................................46
BAB V ARTIKEL...............................................................51
Palajahan 1. Artikel ..............................................................................52
SEMESTER GENAP
BAB VI KASUSASTRAAN ..............................................58
Palajahan 1. Kasusastraan Bali ...........................................................59
Pelajahan 2. Ciri Miwah Imba Karya Sastra......................................67
BAB VII ANALISIS SATRA.............................................73
Palajahan 1. Analisis Puisi Bali Anyar ................................................74
Palajahan 2. Puisi Bali Purwa ..............................................................78
Palajahan 3. Geguritan .....................................................................................84
Pelajahan. 4. Sekar Madya ...................................................................88
BAB VIII GANCARAN ....................................................91
Palajahan 1. Novel .................................................................................92
Palajahan 2. Satua Tantri (maaksara Bali) ........................................96
iii
Palajahan 3 Satua Panji .......................................................................100
BAB IX DRAMA...............................................................104
Palajahan. 1 Drama Bali Modern........................................................105
Palajahan 2. Drama Bali Tradisional .................................................108
BAB X PARIBASA .......................................................... 113
Palajahan 1. Sesonggan miwah Sesenggakan ....................................114
Palajahan 2. Sesawangan miwah Pepindan.......................................118
Palajahan 3. Sesimbing miwah Cecangkitan......................................121
PAMUPUT .............................................................................................. 125
DAFTAR PUSTAKA..............................................................................126
GLOSARIUM ........................................................................................131
iv
PETA KONSEP
Materi Bahasa
Bali
Kelas XI
I SEMBRAMA WACANA VI KASUSASTRAAN
1. Sembrama Wacana 1. Kasusastraan Bali
2. Laporan 2. Ciri Miwah Imba Karya
II AKSARA BALI Sastra
1. Aksara Bali
2. Pasang Aksara Bali VII ANALISIS SATRA
3. Kaligrafi / Baligrafi 1. Analisis Puisi Bali Anyar
2. Puisi Bali Purwa
III TATA BASA BALI 3. Geguritan
1. Nyurat Basa Bali Latin 4. Sekar Madya
2. Wangun Kruna
3. Lengkara VIII GANCARAN
1. Novel
IV WACANA 2. Satua Tantri (maaksara
1. Awig - awig
Bali)
V ARTIKEL 3. Satua Panji
1. Artikel
IX DRAMA
1. Drama Bali Modern
2. Drama Bali Tradisional
BAB X PARIBASA
1. Sesonggan miwah Sesengga-
kan
2. Sesawangan miwah Pepindan
3. Sesimbing miwah Cecangk-
itan
v
BAB I
SEMBRAMA WACANA
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra, Sembrama
Wecana dan laporan berbagai
kegiatan secara lisan dan tulis
4.1 Memproduksi téks Sembrama
Wecana dan laporan berbagai
kegiatan secara lisan atau tulis
Indikator
3.1.1 Nlatarang indik Sembrama
Wecana.
3.1.2 Ngepah indik kerangka Sem-
brama Wecana
3.1.3 Nyusun unteng babaosan ring
kerangka Sembrama Wecana.
3.1.4 Nyarca indik kerangka laporan
3.1.5 Nyusun unteng babaosan sané
jagi katlatarang ring laporan
3.1.6 Mauruk makarya laporan
ringkes indik acara saderana
4.1.1 Makarya teks Sembrama
Wecana
Palajahan I. Sembrama Wacana www.grandmirage.com
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sakadi panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa ngancan
ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan
informal kémanten. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal
wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika Sambrama wacana. Sambrama wacana punika
wantah bebaosan sané kawedar pinaka panyanggra sajeroning wénten acara. Sambrama wacana
ketah kabaos sambutan ring basa Indonesia. Ri tatkala ngawéntenin acara majanten panyanggra
sané utama inggih punika antuk bebaosan sané kabaos Sambrama Wacana, antuk punika dahat
mabuat para sisyané uning indik tata cara ngaturang Sambrama Wacana.
Duaning asapunika, mangda alit-alité uning Sambrama wacana, indayang cawis pitakén
ring sor puniki!
1. Sira uning napi sané kawastanin Sambrama wacana?
2. Ri tatkala napi anaké ngawedar Sambrama wacana?
3. Sapasira sané ketah ngwedar Sambrama wacana?
4. Sapunapi carané maktayang Sambrama wacana?
Pidabdab 2. Wacén Téks Sembrama Wecana ring sor!
Mapades
“Om Swastyastu”
Titiang pinaka ngangganin kulawarga dahat
garjita manahé santukan Ida, Dané lédang arsa
nagingin pangaptin titiang, prasida ngrauhin
sakadi mangkin saha muat bebaktan sané rahat-
rahat pisan. Mantuk ring kaledangan Ida dané,
titiang sakulawarga wantah prasida ngaturang
rasa suksmaning manah. Bebaktan ida dané
tunas titiang sungsung suun titiang pasuecan
Ida dané sinamian. Ampurayang indik kakaonan
genah miwah tata basa panyanggran titiang
sakulawarga, riantukan tambet titiang kalintang.
Sampun majanten titiang nénten pacang
prasida ngwalesang pasuecan Ida, Dané, dumogi Ida Hyang Widi Wasa pacang arsa mapaica
pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa kértin druéné soang-soang.
Ida, Dané para undangan sané baktinin titiang, taler para sameton sané tresna sihin
titiang. Sané mangkin lugrayang titiang pinaka reraman ipun nunas galah samatra anggén titiang
nyihnayang anggan pianak titiang sané pacang katatahin utawi sané ketah kabaos kadi mangkin
upacara potong gigi. Inggih mungguing pianak titiang sané mapandés rahinané mangkin wénten
lalima, sané tatiga wantah pianak titiang néwék, sané kalih anggén titiang kaponakan, punika
wantah pianak adin titiangé. Sané paling wayaha panak titiang mawasta Gedé Adibawa, sané
kaping kalih mawasta Ni Madé Winarsih miwah sané kaping tiga mawasta I Nyoman Sandiyasa.
Taler kaponakan titiang sané duuran mawasta Putu Manik Astawa, adinipun mawasta Madé
2 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA
Galang Astawa.
Duaning sakadi ajahan umat Hindu,i raga pinaka reramannyané i pianak, kari madué piutang
inggih punika ngamargiang parikrama mapandes. Parikrama manusa yadnya puniki mapaiketan
ring indik ngicalang kamomoangkaran i manusa sané mapikenoh ngaonang Sad Ripu, inggih
punika nenem meséhé sané mamurti ring angga sariran i manusa, mangda bénjang pungkur i
manusa prasida nincapang parisolah miwah tata titi sané sayan becik ring sajroning ngamargiang
kauripan. Antuk punika titiang mapinunas mangda Ratu, Ida, Dané utawi sameton titiang sané
sampun ledang ngrauhin ring parikrama potong gigi/mapandes puniki mangdané lédang nyarengin
ngastitiang ring Ida Sang Hyang Widi Wasa. Mangdané ring sajeroning pamargi puniki prasida
kasidaning don ngamolihang karahayuan lan kasukertan ring jagaté.
Inggih kadi asapunika titiang prasida nagingin panyembramané puniki dumogi wénten
pikenohnyané. Malih apisan titiang matur suksma, taler nunas ampura yéning wénten iwang antuk
titiang nitenin panyanggrané puniki. Sané mangkin lédang Ida, Dané masandekan, jumujug ring
genah bhogané sané sampun kacumawisang. Malih ajebos yening sampun wusan anyita rasa
bhoga, durusang ngambil acara bebas. Inggih cutetang titiang antuk ngaturang parama santih
“ Om Santih Santih Santih Om “
Pidabdab 3. Kerta Basa Artinipun
Indayang rereh arti sajeroning kruna sané macétak séndéh ring sor!
No Kruna ring Lengkara
1 Titiang pinaka ngangganin kulawarga
2 Ida dané ledang arsa nagingin pangaptin titiang
3 Muat bebaktan sané rahat-rahat pisan.
4 Ampurayang indik kakaonan genah miwah tata
basa panyanggran titiang
5 Riantukan tambet titiang kalintang
6 Pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa
kertin druéné
7 Ida dané para uleman sané baktinin titiang,
8 Sané mangkin lugrayang titiang
9 Ngicalang kamomoangkaran I manusa
10 Prasida kasidaning don
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin sembrama wacana ring ajeng!
1. Acara napi sané kamarging ring Sambramané punika ?
2. Sareng kuda kocap sané mapandes?
3. Sambatang sira wastan anaké sané kapandesin?
4. Napi kocap sukseman upacara mapandes punika?
5. Sira manten sané patut mapandes?
UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 3
Pidabdab 5. Pangresep Indik Sembrama Wacana
5.1 Teges Sembrama Wecana
Sambrama Wecana inggih punika bebaosan sané katlatarang sané daging lan tetueknyané
ngenenin indik nyanggra utawi nyapa para undangan ring sajeroning upacara adat, agama miwah
acara sané lianan.
Wenten makudang-kudang soroh Sambrama Wecana manut tatacarane maktayang makadi :
• Sembrama Wecana Dadakan, inggih punika ri kala maktayang Sambrama Wecana nenten
nganggén téks, riantukan sang sané nyanggra undangan (sané maktayang Sambrama We-
cana) nadaksara kasudi mangda nyanggra para undangan.
• Sembrama Wecana Kawacen, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparidab-
dabang, sampun maduwé téks, tur ri kala maktayang Sambrama Wecana ngawacén téks,
riantukan sang sané maktayang Sambrama Wecana punika sampun jangkep sareng naskah
sané jagi kawedarang .
• Sembrama Wecana Kaapalang, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparid-
abdabang, sampun maduwé teks, tur sampun kaapalang, raris ri kala maktayang Sambrama
Wecana sang sané ngawedar Sambrama nénten nganggén téks utawi ngawacen téks / lisan.
• Sembrama Wecana Ringkesan, inggih punika Sambrama Wecana sané sadurung kabak-
tayang sampun nyiagayang naskahnyané sané marupa sesuratan unteng-unteng Sambrama
Wecana kéwanten.
5.2 Wangun Sembrama Wecana
Sajeroning makarya Sembrama Wecana patut uning indik tata cara ngaryanang Sembrama
Wecana punika sakadi :
1. Murda : Murdan Sembrama Wecanane mangda anut ring topik sane jagi kabaktayang.
2. Pamahbah : Pamahbah patut madaging pangastungkara, Pangrastiti ring Ida Sanghyang
Widi, matur pangayubagia majeng ring para undangan sané sampun ledang rauh.
3. Daging : Daging Sambrama Wecana, mangda anut ring topik acara sané kamargiang
mangda para undangan tatas uning ring indik lan pamargin acarane.
4. Pamuput : Pamuput patut madaging panyuksma majeng ring para undangan sané sampun
prasida rauh micayang uratian lan pangrastitine majeng ring acara sané kemargiang, matur
nunas pangampura antuk kakirangan ri kala nyanggra para undangan, taler panyineb antuk
parama santi.
5.3 Tetikes Sembrama Wecana
Wénten agem-ageman ri kala maktayang Sambrama Wecana, sané kawastanin tetikes makadi :
• Wicara inggih punika kawagedan utawi kawikanan ring sajeroning indik daging bebaosan
(penguasaan materi). Rikala maktayang Sembrama Wecana bebaosane patut manut ring
topik Sembrama Wecana sané kabaktayang, mangdané prasida nudut kayun para uleman
sane miragiang.
• Wirasa inggih punika kewagedan sajeroning ngaresepang lan ngerasayang daging be-
baosan (menghayati). Ritatkala maktayang Sembrama Wecana kacihnayang antuk pangrasa
mangdané para uleman sané sampun rauh rumasa bagia santukan sampun kasanggra becik.
• Wiraga inggih punika semita lan laras (gerak tubuh) sang sané maktayang Sembrama We-
cana, mangda anut ring daging sembrama sane kabaktayang
• Wirama inggih punika intonasi suara, vokal, tanjek bebaosan rikala maktayang Sembrama
Wecana mangda anut ring punggelan lengkara, punika sane ngawinan lengut kapiragi olih
4 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA
para uleman sami.
• Wesata inggih punika kewagedan ring sajeroning nyobyahan utawi ngalimbakang daging
bebaosan
Pidabdab 6. Tugas Ngraga
6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki
1. Baosang napi sane kawastanin Sembrama Wecanane
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
2. Telatarang tata cara ngawangun Sembrama Wecanane!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
3. Soroh bebaosan sane ngenenin indik tata krama miwah budaya kawastanin
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
4. Indayang karyanin contoh-conto murda Sembrama Wecana!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
5. Indayang surat indik sane patut kabaosang ring purwakaning Sembrama Wecana!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
6. Indayang surat pemahbah sembramané punika !
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
7. Terangang napi sané kawastanin wirama sajeroning sembrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
8. Surat indik napi sané kebaosang rikalaning makarya pamuput senbrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
9. Napi sané patut kapikayunin yéning jagi ngwedar sembrama wacana ?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
10. Sambatang sapasira manten sané dados ngwedar sembrama wacana?
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 5
Palajahan II. Laporan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep
Tiosan ring Sambrama Wacana, basa Bali taler mabuat kawigunayang tatkala jagi makarya
laporan. Yéning sisya-siyané manggihin wénten acara formal, irika wénten kabaos panitia. Wénten
pinaka ketua, sie bagian utawi anggota. Ring kepanitian kadi punika majanten wénten makarya
laporan pinaka bukti masurat saantukan jagi, utawi sampun ngamargiang pituduh ring pakaryan
punika. Mangda alit-alité waged makarya pidarta, sadurungnyané indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi sané kawastanin Laporan ?
2. Sira naenin makarya laporan ?
3. Nuju sapunapi anaké patut makarya Laporan ?
4. Indik napi biasané kabaosang ?
Pidabdab 2. Wacén téks Laporan ring sor!
Laporan Ketua Panitia Ulang Tahun Sekaa Truna Truni
Banjar Tan Janten
Om Swastyastu
Sané murdayang titiang bapak kelihan Adat bajar Tan Janten
Ida, Dané krama sami sané tresna sihin titiang
Ring rahina sané becik puniki ngiring sareng sami ngaturang pangrastiti ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, santukan wantah sangkaning pasuécan Ida, iraga sareng sami prasida masadu
ajeng iriki jagi maosang indik parikrama pamargin wanti warsa banjar Tan Janten tahun 2015 sané
sampun kamargiang.
Titiang sané kasudi pinaka ketua panitia, ring rahinané puniki, lugrayang titiang nlatarang
indik pamargin acarané puniki .
1. Ngawit rahina radité tanggal 1juni 2015 jagi kawéntenang acara mareresik ring balé banjar
nyantos sawewengkon désa Tan Janten.
2. Ring rahina soma selanturnyané pacang kawéntenang lomba widang olahraga miwah per-
mainan sané ngalédangin kayun
3. Ring rahina anggara, kawéntenang lomba mekarya sanganan tradisional mangda truna
truniné sami kréatif.
4. Ring rahinané mangkin ring pajantosan wantiwarsané kawentenang malam kesenian.
Indik prabéa sané kaanggén ngremba acara puniki mawit saking jinah kas sekaa truna truni
kawewehin antuk kauntungan kupon basar sané sampun kamargiang.
6 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA
Wantah asapunika prasida uningayang titiang indik pamargin wanti warsa sekaa truna truni desa
Tan Janten sané kaping selikur.
Om Santhi,Santhi, Santhi Om
Tan Janten, 1 Juni 2015
Ketua Panitia Sekaa Truna Truni Br.1 Tan Janten
I Gede Alus
Pidabdab 3.Kerta Basa
1. Sane murdayang titiang, tegesipun……………………………………………..
2. Ngaturang pangrastiti,tegesipun ……………………………………………….
3. Masadu ajeng iriki, tegesipun…………………………………………………..
4. Titiang sané kasudi, tegesipun …………………………………………………
5. Kaanggén pangremba acara tegesipun………………………………………….
Pidabdab 4. Nyawis pitaken
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi kawigunan laporan punika?.
2. Indayang carca soroh wangun laporané !
3. Napi murdan laporan ring ajeng!
4. Indayang sambatang daging laporan kegiatan ring ajeng!
5. Sapasira pelaksana laporan kegiatan ring ajeng!
Pidabdab 5. Pangresep Indik Laporan
5.1 Teges Laporan
Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik
pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané
sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing
pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané sampun
kalaksanayang.
5.2 Wangun laporan
Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi:
1. Laporan mawangun formulir/utawi matrik, inggih punika laporan sané sampun maduwé
blangko. Sang sané nyurat laporan punika wantah nagingin blangkoné kémanten.
2. Laporan mawangun mémorandum utawi nota, inggih punika laporan sané daging ipun
cendek utawi bawak. Laporan puniki sering kaanggén antuk pejabat ring para karyawané
kémanten.
3. Laporan mawangun surat inggih punika laporan sané katlatarang sakadi surat, tur daging-
nyané dados ngunggahang sekancaning pariindik.
UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 7
4. Laporan mawangun naskah inggih punika laporan sané sakadi makalah, daging ipun kepah
dados topik miwah sub topik.
5. Laporan mewangun buku inggih punika laporan sané kasusun sakadi buku.
5.3 Tata Cara Nyurat Laporan
1. Pangrencana laporan
• Napi sane jagi kalaporang
• Napi mawinan patut kalaporang
• Malih pidan jagi kalaporang
• Indik napi sane jagi kalaporang
Yening sampun sida nyawis pitakene puniki pacang prasida maosang indik latar belakang,
pikobet, tetujon laporan.
2. Mupulang sapariindik (mengumpulkan bahan)
3. Sistematika utawi nudonang daging laporan
4. Nyurat laporan
Pidabdab 6. Tugas Ngraga
6.2 Cawis Pitakén ring Sor Puniki
1. Tlatarang napi teges laporan?
...........................................................................................................................................................
2. Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh, indayang carca soroh-soroh sané
ngranjing ring wangun laporan!
...........................................................................................................................................................
3. Tlatarang sané kabaos laporan mawangun mémorandum utawi nota!
...........................................................................................................................................................
4. Tlatarang sané kabaos Laporan mawangun formulir/utawi matrik!
...........................................................................................................................................................
5. Indayang tlatarang punapi tata cara nyurat laporan!
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 7. Tugas KD 4.1
Indayang nyurat asiki naskah Sambrama Wacana ngeninin indik panyembrahman sang
madué karya ring acara pawiwahan!
8 Sembrama Wacana UDIANA SASTRA
Pidabdab 8. Ringkesan Materi
Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik
pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané
sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing
pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané sampun
kalaksanayang. Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi: Laporan mawangun
formulir/utawi matrik, Laporan mawangun mémorandum utawi nota, Laporan mawangun naskah,
Laporan mawangun surat, miwah Laporan mewangun buku.
Tan Wénten Lemeté Elung
UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 9
BAB II
AKSARA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.2 Memahami dan menginplemén- 3.2.1 Nlatarang indik Aksara Bali
tasikan penggunaan jenis-jenis nganutin fungsinyané
aksara sesuai fungsi (Wreastra,
Swalalita, Modre), pasang aksara 3.2.2 Ngepah jenis-jenis Aksara Bali
Bali, Pasang Pageh, dalam suatu nganutin fungsinyané
wacana beraksara Bali dan Ka-
ligrafi/Baligrafi. 3.2.3 Ngarereh tata cara nganggén
Pasang Aksara Bali ring saje-
4.2 Memproduksi Kaligrafi/Baligrafi roning kruna utawi lengkara
dengan tema pewayangan.
3.2.4 Nlatarang indik Pasang Aksara
Bali
3.2.5 Ngerereh Pasang Pageh ring
sajeroning wacana
3.2.6 Makarya contoh kruna ngang-
gén aksara Bali
3.2.7 Nlatarang indik Kaligrafi/
Baligrafi
3.2.8 Nyarca indik teknik makarya
Kaligrafi/Baligrafi
3.2.9 Latian makarya Kaligrafi/
Baligrafi
4.2.1 Makarya ringkesan indik
Pasang Aksara, Pasang Pageh
miwah Kaligrafi/Baligrafi
Palajahan 1 AKSARA BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Malajah Basa Bali tiosan malajah basan ipun naler wenten paplajahan aksara Bali. Basa Bali
yan rereh ring sajeroning basa daerah ring Indonesia ngranjing silih tunggil basa sané pinih sugih
antuk kruna utawi kosa kata naler maimbuh nruénang aksara. Nénten sami basa madrué aksara.
Aksara Bali sampun wénten duké nguni mapangawit saking kawéntenan aksara Pallawa → aksara
Semi Pallawa → Kediri Kwadrat → Aksara Jawa nyantos dados Aksara Bali. Aksara Bali akéh
madrué soroh aksara, wenten sané kaanggén nyuratang basa Bali lumrah nyantos sané ketahnyané
kaanggén nyuratang basa tiosan. Sadurung nglantur mlajahin indik punika, indayang alit-alité
nyawis pitakén ring sor!
1. Sira sané naenin manggihin aksara Bali ?
2. Ring dija prasida manggihin sasuratan nganggé aksara Bali ?
3. Naenin ké ngwacén sasuratan aksara Bali ?
4. Napi pikobet alit-alit ritatkala ngwacén sasuratan nganggén aksara Bali?
5. Mangda uning pikobet ritatkala ngwacén aksara Bali, indayang wacén dumun wacana
maaksara Bali ring sor!
Pidabdab 2.Ngwacén Téks
ipr) b¾* Z(ÿé ,¾
sj)eRÿn&¾buln¾ÀgusÓ¡s/,1868,s)m%¾pisn¾Ð|l/¾bÞnÑ ensomæun/ mc*¾
c*¾r&¾so gr enÑ ] b Zéÿer hnÓ¡k¾ßømis/. r&¾bZé(ÿ¾sÙ rn¾Ð¡lСel bulus/, kt\u
rin¾ÀnÓ¡ek¾Ñ]ed]en,sk&¾k\in¾Éwu;¾kwu;¾k ed]keLÿpk×sl&¾tm®¡\in/
. hødeZÿomn¾å¡r;¾s endeDÿes¾ŠNÿptø,ksÏ\ien¾Àolø;¾rkenhødm
eŒrhø,khør&¾hnÓ¡k¾æÉjurietsmi.hødeZÿomn¾å¡r;¾mkÉyg)l(¾hud*¾.pÉju
riet sen sk&¾ed ] ed ] d wu;¾tu kd¾ßnÑ hum/, mbris¾Šk&¾ k el(¾, mirib¾Ó¡k
d¾ßnÑhum/, r wu;¾k)eLÿd¾É&gŒu*¾rup)k/. sen deDÿs¾æe\oÏg¾À¡twi p e\ nÓ$¾,
hødk)tuet¾Ójsk&¾ed]ÏxÒøkøt/,klø;¾hødbgus¾Ðel(¾sk&¾ed]kyupuyø
;¾. pÉjuri et sen sk&¾ed] ed] pgunu\n/, sk&¾k\i n¾ßirig¾Ó¡k d¾Ómæ)kn/, s
k&¾kel(¾rwu;¾k)eLÿd¾É& sub k¾ãtu rZÇÿ *¾. s en d eDÿ s¾æen t$¾ hø d pu tu egelá
l/ , mi w;¾ hød g)eŒ r\á, pÉjuri et¾Ñ ] bZé(ÿ¾, bZé(ÿ¾ t) go, bZé(ÿ¾ s) k(, bZé(ÿ¾
k lø y \)t/ , b Zé(ÿ¾dwn/ , ejÉo h Z(ÿ¾, t\á¡ eWÿ yê pu ni k \d*¾ mu su ;¾ r&¾ b Zé(ÿ¾
hmã)\n/,sk&¾tukd/ ey;¾pn)s¾å)eLÿd*¾.sendeDÿs¾æe\nÓ$¾mkesn op
tøhødeZÿomn¾å¡r;¾,hødmeŒkmsn/,miw;¾høded.
kk)tus¾Škw¾& idê}ÿsÓË,2,6s/6m/Áyi
UDIANA SASTRA Aksara Bali 11
Pidabdab 3. Kerta Basa Artinipun
No Lengkara
1 somænu /mcc*¾ *¾.
2 kk)tsu ¾Šk¾&widê}ÿsÓË
3 srÙ nl¡¾Ð Ðe¡ lblu us/
4 kt\urinÀ¾neÓ¡ kÑ]¾ ed]en
5 hødeZÿomnr¾å¡ ;¾sendeDÿesŠ¾ Nÿptø,
Pidabdab 4. Nyawis pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor nganutin wacana ring ajeng!
1. Manut carita ring dija perang banjaré punika ?
……………………………………………………………………………………….......
2. Sira sané dados sénopati?
…………………………………………………………………………………………...
3. Sambatang sira sané nyarengin perang duk punika ?
…………………………………………………………………………………………...
4. Sapunapi gagelaran perangé sané kamargiang ?
…………………………………………………………………………………………...
5. Sira sané kalawan perang duk punika ?
…………………………………………………………………………………………...
Pidabdab 5. Pangresep Indik Aksara Bali
5.1 Aksara Manut Kawigunannyane
Aksara inggih punika gambar suara utawi lambang suara.Manut Bapak Wayan Simpen AB,
ring bukunnyané sané mamurda Pasang Aksara Bali, Aksara punika wénten kalih warna inggih
punika :
• Aksara Suara (vokal)
• Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané manut ring kawigunanipun aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun :
* Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami
: urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan. Wimba aksarane puniki inggih punika
12 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Aksara suara miwah Aksara Wianjana
* Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang Basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. Akeh aksarane wenten 47
inggih punika aksara suara 14 miwah aksara wianjana 33 aksara suara punika taler dados
pangangge suara tur madue suara kekalih sane kewastanin suara hreswa, miwah dirga.
* Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
japa mantra miwah rerajahan.
Ring sajeroning papalihan aksara sané kamedalang olih Bapak Wayan Simpen, wénten sujana
sané tiosan taler ngamedalang papalihan aksara Bali. Manut Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus,
sané mamurda ” Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali”,
salanturnyané ngepah aksara punika manut fungsinyané, aksara Bali punika kaepah dados kalih
soroh, inggih punika:
• Aksara Biasa;
• Aksara Suci (Bagus , 1980:12).
Salanturnyané kepahan aksara punika katlatarang sakadi bagan ring sor puniki, sané kaketus
saking buku Prof. I Gst. Ngr. Nala :
Aksara Bali
Aksara Biasa Aksara Suci
Wreastra Swalalita Wijaksara Modre
(Aksara Sehari-hari) (Aksara kesustrareraan (Aksara swalalita + (Aksara lukisan
18 aksara Kawi) 47 aksara aksara amsa) magis)
(Ngurah Nala, 6:2006)
5.1.1 Aksara Wreastra
Sané kaucap aksara biasa inggih punika Aksara Wreastra lan Aksara Swalalita. Kaucap aksara
biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan kaanggén olih masyarakat Baliné
ring sajeroning nyurat aksara Bali.
A. Aksara Wreastra
h, n, c, r, k, d,
t, s, w, l, m, g,
b, \, p, j, y, z,
5.1.2 Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika Aksara Bali sané kaanggé nyurat Basa Kawi, Basa Kawi
Tengahan, lan Basa Sansekerta, minakadi kidung lan kekawin. Aksara Swalalita kaepah dados
UDIANA SASTRA Aksara Bali 13
Aksara Suara (huruf vokal) lan Aksara Wianjana (huruf konsonan).
A. Aksara suara (huruf vocal)
Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.
A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, öb.
B. Aksara Wianjana (huruf konsonan)
Aksara Wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: Kantia,
Talawia, Murdania, Dantia lan Ostia. Kepahan warga aksaranyané sakadi ring sor :
C. Warga Aksara
Aksara Alpa Maha Alpa Maha Anu Arda Usma Wisar-
Prana Prana Prana Su- Suara ga
Warga Prana ara
¼ G \
Kantia k Kha Ga Gha \h
1 (kekolon- Ka
È j ü Nga - - ha
gan) Cha Ja jha
Talawia c ` a a Zy ]
(langit-lan- Ca Tha Ða dha
2 git [ d a Nya Ya ça -
Tha Da dha
lembut)
Murdania ` Ær [ -
3 (langit-lan- Ta Na Ra sa -
nl s
git keras) sa
na La
4 Dantia t
(untu) Ta
5 Ostia p | b v mw -
(bibih) pa Pha Ba bha ma Wa -
Pedoman Pasang Aksara Bali, (2002.6)
5.1.3 Aksara Modré
Aksara Modré sané kaucap lukisan, mawinan aksara punika mawit saking pupulan Aksara
Swalalita sané kawewehin panganggé-panganggé aksara lan gambar, mawinan dados “aksara
mati“, sané méweh antuk ngwacén.
Aksara Modré puniki kawigunannyané dados lambang, simbol utawi nyasa,. kaanggén
negesin watesan lan artos saking aksara Modré, manut ring silih sinunggil kutipan saking pakar
indik Aksara Modré, minakadi ring sor puniki:
“Aksara Modré inggih punika aksara sane kaanggen nyurat indik kadiatmikan, minakadi: japa,
mantra, prelambang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib”. (Nyo-
man Kaler, tanpa angka tahun).
Manut Suasta, Ida Bagus Made (2002:39 ), Aksara Modré inggih punika Aksara Bali sané ketah
kaanggén nyurat téks-téks kebatinan sané madrué sifat magis, sané aksaranyané akéh nganggén
panganggé aksara lan lambang-lambang sané sampun wénten ring sajeroning kebudayaan Bali.
14 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Aksara Modré inggih punika aksara sané katutup antuk anusuara, sané méweh antuk kawacén
mawinan ngamolihang makudang-kudang pengangge minakadi:: busana/panganggé aksara lan
akéh variasinyané, sané nénten manut ring aturan tata bahasa Bali (Nala, I Gst Ngurah, 2006:28).
Manut ring tigang bebaos ring ajeng, kawéntenan pematut indik aksara Modré, inggih punika
aksara sané akéh nganggén panganggé/busana aksara, aksara simbol lan madué sifat kegaiban,
sané nadosang aksara punika méweh antuk kawacén. Ring sajeroning kahuripan sosial réligius
masyarakat Bali sané sujati, utaminipun sapasira sané teleb melajahin aksara puniki, patut kawantu
antuk kamus utawi penuntun mangda prasida wikan ngwacen Aksara Modre punika minakadi
Lontar Krakah lan Iwa Griguh.
Conto Modré :
Pidabdab 6. Tugas Ngraga
A. Gentosin lengkara ring sor antuk Huruf Latin !
1. tju øÙntÓø ê* gn) ;pss( ku wtø.
2. ewo;sewopunøksomæunÏ)ã k/.
3. ed]pkmÉ næunøkmwo[Õed]dm) ul;ø .
4. somæunn* Z*¡ÿé btuhørøk.
5. 2m;u pøsnæu esolhenpgÉ ønpunki .
B. Salin lengkarane ring sor antuk Aksara Bali!
1. Bianglalae mawarna warni ngulangunin keneh
...........................................................................................................................................................
2. Kamen bajang-bajang ke Pura jani liunan macingcingan.
...........................................................................................................................................................
3. Makejang mejarag ngeraosang ajeg Bali.
...........................................................................................................................................................
4. Di Pasisi patut tandurin punyan bakao..
...........................................................................................................................................................
5. Carike dadi swalayan, blauk klipese ngungsi swargan.
...........................................................................................................................................................
UDIANA SASTRA Aksara Bali 15
Palajahan 2. PASANG AKSARA BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Sakadi sané sampun kabaosang ring ajeng, aksara Bali madrué soroh malih. Yadiastun
akéh madrué soroh, alit-alité sampunang surud utawi jejeh jagi mlajahin aksara Bali, saantukan
ring sor puniki jagi katlatarang sajangkep ipun punapi manten tata cara nyantos uger-uger sané
patut kauningin ritatkala nyurat aksara Bali. Sadurung nglantur mlajahin indik punapi kémanten
uger-uger aksara Bali punika, indayang alit-alité nyawis pitakén ring sor!
1. Sira sané sampun sering nulis nganggén aksara Bali ?
2. Napi wastan uger-uger nyurat aksara Bali punika?
3. Indik nyurat napi manten sané ketah kabaosang ring uger-uger punika?
Pidabdab 2. Ngwacén Pungelan Téks
DEWA TATWA
Kacrita wénten jagat kalih sedaging ipun, wit sangkaning pakardin Ida Sang Hyang Widhi.
Ring ambarané wénten surya, candra, bintang, miwah tranggana.Ring bumi wénten Janggama,
Stawara, miwah Datu. Janggama tegesipun sarwa maurip sané uning molah makadi manusa, sato,
prana prani, sekadi kumangkang kumingking ,miwak kumatap kum itip. Stawara tegesipun sarwa
maurip tan uning mlah.makadi taru,lata, trena, miwah alas-alasan. Datu tegesipun sekancan sané
tan maurip sekadi tembaga, mas, slaka, prunggu miwah sané lianan. Janggama kalih Stawara
punika endah melarapan antuk mantaya,mantiga miwah maharya.Mantaya tegesipun ngalekadang
panak, Mantiga tegesipun ngalekadang taluh,Maharya tegesipun mentik.
Pidabdab 3 Kerta basa Aksara Bali Artinipun
Jangkepin bebaosané ring sor!
No Huruf latin
1. Kumangkang kumingking
2. Tranggana
3. Sarwa prani
4. Janggama punika endah
5. Mantaya
16 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Pidabdab 4. Nyawis pitakén
1. Indik napi sané kebaosang ring punggelan wacana Déwa Tatwa punika?.
2. Napi sané wénten ring ambarané?
3. Terangang sané kebaos janggama miwah datu!
4. Terangang sané kawastanin mantaya miwah mantiga?
5. Napi sané kawastanin kumangkang kumingking?
Pidabdab 5. Pangresep Indik Pasang Aksara Bali
5.1 Tengenan
Pasang Aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaanggén nyurat ring sajeroning Aksara Bali
Tengenan inggih punika aksara wianjana sane suara vokalnyane nenten wenten utawi Aksara
Wianjana sane nengen. Contonyane bisah, cecek, surang lan adeg-adeg. Yening imbangang ring
aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh ring wisarga, cecek kawigunan nyané pateh ring
anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh ring tanda wirama.
Sim- Alfabet Fone- Wastan aksa-
bol tis Genah sasuratan rane
Internasional
[h] Ring ungkur bisah
aksara
[r] Ring duur aksa- surang
rane
[ŋ] Ring duur aksa- cecek
rane
- Ring ungkur adeg-adeg
aksara
5.1.1Tengenan \,
Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:
pucung = puc*u, blulang = b¡Þl*,
rendang = Ïn,Ñ* barang = br*,
miwah sane lianan.
(a) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur makakalih polih ten-
genan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih
seselan -er- miwah -el-, upami:
UDIANA SASTRA Aksara Bali 17
cangcang = c*c,* nyangcang =zc* ,*
bengbeng = ebe* b,* brengbeng = eb*eÉ b*,
kungkung = k*uk,u* Klungkung = k*¡Þk,*u
miwah sane lianan.
(b) Tengenan \, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan, \, upami :
bungsil = b\u Šil«, panggang = p\á*,
blungking = b\*Þ¡ &Ð, jangkrik = j\iÉÐk«
miwah sane lianan.
(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
angklung = hk* ,¡*Þ sungklit = suk* iÞt/,
jungkling = juk* ,Þ& nyungkling = zk*u &Þ,
miwah sane lianan.
(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Pangkungtibah = p\tÐ*¡ ib;,
Pangkungkarung = p\Ð*k¡ r,u*
miwah sane lianan.
1.1.2 Tengenan ( r) r,
Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......)( , upami:
sekar = sk) (, gelar = gl) ,(
karma =km( , pidarta = pid[( ,
miwah sane lianan.
18 Aksara Bali UDIANA SASTRA
1.1.3 Tengenan (h) h,
(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
puseh = psu ;) , kaliakah =klihk;,
lebih = 2bi;, seseh = eses;,
miwah sane lianan.
(b) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur makakalih
polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,
kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;,
(c) Tengenan h, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane kecap aksara wianjanannyane ma-
binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
cihna = cih, brahmana = bÉohxß ,
lahru = lh,ɱ bahni = bhiÂ,
miwah sane lianan.
(a) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahduren = hs;duern/,
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,
1.1.4 Adeg-adeg (......./ )
(a) Ring panguntat kruna, upami:
adan = hdn/, budal = bdu l/,
malaib = mlhbi /, kajengklok= kej*ekÞok/,
miwah sane lianan.
(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:
Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.
dugesnulsi Þmrn/,hiezomnß)cei kæel\n/.
Emboke ngadep poh di peken.
hei MãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.
(c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upa-
mi:
UDIANA SASTRA Aksara Bali 19
tamblang = tm/bÞ,* gemblong = egm/eboÞ* ,
samblung = sm/b*¡,Þ Tamblingan = tm/b\iÞ n/,
miwah sane lianan.
(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang upami:
I Nyoman Widia.
hiezomn/wdi ê.
Watek ksatriane ngamuk.
wtk) /k×tiÉyen\muk/.
Pakeling :
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggen nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana
mangda nenten iwang ngwacen, upami:
Sira sane ngemit rainidane?
Sirsen\m) it/rhinÀdi en.
5.2 Tengenan Majalan.
Tengenan majalan pacang wenten yening kruna sane ring ajeng mapanguntat antuk aksara
nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyane kakawitin antuk aksara suara, upami:
mata (+n) + ai matanai = mtnh,i
tegeh + an tegehan = tg) )hn/,
Yening wenten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggen pepet.
Nga + mitrain = mitra \mti Éhindi .
Ngemitrain = ngemit \m) ithÉ ni di .
Pakeling :
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (Kruna Dwi Lingga
miwah kruna satma), upami:
enggal-enggal = eh\eá l\À ál/, /eh\áel\ál/,
jebugarum = jb) ugrÀ mu /, / jb) gu rmu /,
miwah sane lianan.
(b) Tengenan majalan ketahnyane wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring
sajeroning kekawin.
20 Aksara Bali UDIANA SASTRA
5.3 Gantungan Lan Gempelan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan
utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami:
bakti = vkÓi,
sampi = smæ,i
Yen tonden pragat gaene = eyenÓoenÑnægÉ teá hen...................
miwah sane lianan.
5.4 Kruna Lingga Tigang Kecap
Suara e /ø/ ring kecap pangawit Kruna Lingga tigang kecap kasinahang antuk :
(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi/Sanskerta),upami:
segara = Sÿgr, negara = Nÿgr,
semadi = sMÿai, semaya = smy,
(b) Pepet ....,) (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah
basa asing), upami:
sekolah = se) kol;, bendera = b)enÑr,
sepeda = se) pd, sepatu = sp) tu,
Pidabdab 6. Tugas ngraga
A. Indayang gentosin kruna ring sor antuk aksara Bali!
1. Lemah 11. Bràhmana
2. Méhméh 12. Wahya
3. Jahnawi 13. Kancuh
4. Cahya 14. Tuhtuh
5. Tawah 15. Wisah
6. Bahni 16. Sliwah
7. Dilah 17. Juhjuh
8. Caluh 18. Guhya
9. Galuh 19. Rah
10. Luhluh 20. Santih
UDIANA SASTRA Aksara Bali 21
B Salin wacana Déwa Tatwa antuk aksara Bali !
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
22 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Palajahan 3. KALIGRAFI / BALIGRAFI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Kawéntenan aksara Bali duké nguni yukti satata kaanggén ritatkala jagi masesuratan, antuk
punika prasida kapanggihin ring karya-karya lontar sané kantun kawarisin nyantos mangkin. Tiosan
ring sesuratan huruf, wénten naler gagambaran sané kasurat ring lontar. Nganutin perkembangan
jamané mangkin, sasuratan aksara Bali naler sampun sapisanan kaunggahang pinaka lukisan.
Aksara sapisanan naler gagambaran puniki kabaos Kaligrafi utawi Baligrafi. Kawéntenan seniman-
seniman sané uning makarya kaligrafi ngancan akéh, napi malih mangkin sangkaning wénten
pacentokan-pacentokan sané ngawinang ngancan akéh alit-alité malajah makarya kaligrafi/
baligrafi. Mangkin ngiring sareng-sareng ngarereh napi punika kaligrafi/ baligrafi? Nyantos punapi
tata cara makarya mangda prasida raris ngaryanin kaligrafi/ baligrafi. Sadurungnyané indayang
cawis dumun pitakén ring sor!
1. Sira naening miragi kruna kaligrafi/ baligrafi?
2. Sira sané naenin manggihin kaligrafi/ baligrafi ?
3. Napi sané kawastanin kaligrafi/ baligrafi?
4. Napi sané patut kauningin yéning jagi makarya kaligrafi/ baligrafi ?
Pidabdab 2. Ngwacen Téks
Kaligrafi
Ring sajeroning panglimbak aksara Bali manut pakibeh aab jagaté mangkin salian Aksara
Modré sané marupa wangun sakral ring sajeroning aksara lan kebudayaan Bali taler wénten sané
kawastanin Kaligrafi utawi sané kabaosan Kawadi Sastra. Indik Kaligrafi punika sujatiné nénten
pinaka cihna pengaruh Islam utawi boya sangkaning pengaruh kebudayaan Islam sakémawon
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika wantah rarékan sané marupa pakilitan-pakilitan aksara sané
kawentuk utawi kawangun nganutin dasar pikayunan sang Kawi utawi sang sané makarya indik
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika.
Kawéntenan Kaligrafi sawiaktiannyané
wénten ring makudang-kudang negara ring
jagaté utamanyané panegara-panegara sané mad-
ué tradisi tata tulis aksara sané anut ring kawén-
tenan pengaruh pakilitan saking kebudayaan-ke-
budayaan siosan, dadosnyané indik Kaligrafi
utawi kawadi sastra punika prasida kawangun
kawentuk makadasar wantah panegara utawi
ring dija kebudayaan aksara punika nglimbak
prasida kawangun struktur Kaligrafi utawi kawa-
di sastra, sakadi ring panagara Cina, Jepang, In-
dia taler ring makudang-kudang wewidangan daérah ring panegara Indonésia makadinya ring sa-
jeroning kebudayaan Sunda, Jawa, taler ring kebudayaan Bali. Yéning ring Bali, Kaligrafi utawi
kawadi sastra punika dados kawangun mawiwit saking aksara swalalita miwah aksara wreastra
sané kajangkepin antuk panganggé suara lan panganggé tengenan. Yéning Kaligrafi utawi kawadi
sastra punika prasida kawentuk nganutin rarékan sang sané nyurat pikolihnyané manut dasar ésté-
UDIANA SASTRA Aksara Bali 23
tika wantah sang sané nyurat kéwanten sané prasida uning napi sané kakardi taler anak tiosan
wantah prasida nampénin indik rarékan Kaligrafi utawi kawadi sastra puniki, sakadi ring sor puni-
ki ;
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artin krunané ring sor !
1. Panglimbak =.............................................................................
2. Pakibeh =.............................................................................
3. Kawadi Sastra =.............................................................................
4. Cihna =...................................................................................
5. Sang Kawi =...................................................................................
Pidabdab 4. Nyawis pitakén
1. Telatarang napi teges kaligrafi punika ?
...........................................................................................................................................................
2. Kaligrafi ring Bali taler kabaos...............................................................................
3. Ring sawewengkon Indonésia daérah napi manten sané maduwé wangun kaligrafi?
...........................................................................................................................................................
4. Lianan ring Indonésia panagara napi sané ketah maduwé wangun kaligrafi ?
...........................................................................................................................................................
5. Napi mawinan kaligrafi keranjingang soroh aksara sané sakral ?.
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 5. Pangresep indik Kaligrafi
5.1 5.1 Teges Kaligrafi
Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén pena. Ring panegara sané
masyarakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi
sané kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gegambaran ring
kitab makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama
Hindu kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. PrasIda kajajarang istilah
kaligrafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan
wangun aksara ri kala ngawi.
Ring Bali wénten akéh sorohan aksara, minakadi aksara
anceng pinaka singkatan saking kruna-kruna. Minakadi, sa sané
maarti sarana, ma sané mateges mantra miwah sané lianan.
Ring sakancan kauripan para jana Baliné, utamannyané sané
mapaiketan sareng agama, aksara puniki madué genah sané inggil.
Sampun akéh para jana Baliné nyurat aksara ring lontar nginggilang
kalanguan aksara. Punika taler ring gegambaran utawi lukisan,
wénten silih tunggil seniman sané makarya lukisan indik aksara
puniki sané kabaos modré sané kalimbakang ring ranah modéren.
24 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Yadiastun nénten sakadi ring rerajahan-rerajahan modré sakéwanten unteng pikayunan sané
kambil inggih punika modré. I riki prasIda kacingakin wangun aksara Bali kasurat mangda sayan
ngulangunin miwah becik. Conto kaligrafi sakadi sané kakaryanin olih I Gusti Ngurah T.Y., pelukis
sané makarya gegambaran madasar indik rerajahan. Wénten taler lukisan lianan sané mamurdha
pangider Nawa Sanga.
5.2 Pasang Pageh
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nénten
dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa Kuna,
miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan. Ring sajeroning basa lan aksara Bali,
indik kawéntenan Pasang Pageh punika taler ninutin sané kawastanin bina arti, sané kawéntenan
nyané madaging indik: artos kruna, miwah unteng kruna
Madasar antuk parindikan punika, yéning pacang natasang pisan indik kawéntenan Pasang
Pageh, punika wawu pacang prasida karesepang, yening sampun wikan ring kawéntenan basa
Jawa Kuna taler ring basa Sanskerta, punika sané pinaka dasar mangdané prasida resep ring
sajeroning paplajahan indik Pasang Pageh puniki. Ring sor puniki wantah conto-conto kruna sané
ngranjing pinaka kruna pasang pageh, luir ipun :
No Kruna Basa Jawa Kuna Basa Sanskerta
√ √
1. Àgama. √
2. Úakti. √
3. Mahà. √
4. Ramya. √
5. Deúa. √
6. Daúa. √
7. Natha. √
8. Dùta.
9. Wulan. √
10. Pùjà.
5.3 Imba Nyurat
Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sesuratannyane wantah asapunika. Kruna
sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sanskerta, upami:
Arjuna = Á(jnu , nata = noq,
gora = efor, madia = maê,
bupati = vpU t,i prabu = pÉv,u
desa = ed´, indria = ÷dyÑÉi ,
5.4 Dwita
Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara wianjana sane pateh
aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking ued kruna (akar kata) basa Sansekerta,
Upami:
Uttara = útrÓ , Yuddha = ydu Ò,
UDIANA SASTRA Aksara Bali 25
Buddha = budÒ, Citta = cti ,Ó
Pakeling :
Dwita malarapan antuk surang nenten kamanggehang, upami:
Karna = k(x,Ã k(x,
Ri sampun prasida natasang conto-conto kruna sané ngranjing pinaka Pasang Pageh, ring
sor puniki taler kaunggahang kruna – kruna pasang pageh sané marupa kruna bina arti, inggih
punika kruna sané ring sajeroning pangucapannyané karasa tur kapiragiang pateh, nanging ring
sajeroning nyuratang pasang pagehnyané mabinayan antuk pamiteges saking tanda – tanda
diakritik sane magenah ring soang-soang hurufnyané.
Pidabdab 6. Tugas Ngraga
Salin lengkara ring sor nganggén Aksara Bali !
1. Sanghyang Bahmi kadi nyuhjuh dilahnyané kaambara
2. Payuddhané akéh ngembahang rah para bala wadwané.
3. Ida Bhaþàra Gangga taler mapuûpata Déwì Jahnawì.
4. Aturang segehan sané mawaróa sliwah.
5. Ida sang Bràhmaóa sàmpun maraga nabé.
6. Ring pasisi kuta akéh wénten sané tawah-tawah
7. Wahyàdyatmika pateh ring sekala niûkala.
8. Dibi titiang nonton wayang lemah
9. Ia belus ulian makancuh baanyéh.
10. Titiang masolah dados pragina galuh.
Pidabdab 7. Tugas KD 4.2
Indayang makarya Kaligrafi aksara Bali sane madaging silih tunggil punggelan
lengkara ring sor antuk tema bebas !
1. tktø køn&eswkgxu wødê,
t)\ht& uw;u sncÙ ngg) o) nÓ,
srß wø[yrÙ*puluh\ø yu[,
ptølr\ø et*tß npu guerokn) /.
26 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Artos
Manusané patut ngarereh aji pangawruhan sané uttama,
Yaning sampun mayusa kalih dasa taun jaga kawésa antuk smara,
Sasampunné nengah yusa satya wacana patut kukuhang,
maurukin aji patut kalepasané patut maguru.
2. w[øtnømtø nÓ mÓ n)mulk×,ßI
w[tø nømøtnÓ Óptøkp\¡á;,
w[tø nømøtÓnÓmnm) du hu ,Ð
w[øtnømøtÓnÓmnm) mu øt.É
Artos
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin bagia,
Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin antaka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin duka,
Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin sawitra.
Pidabdab 8. Ringkesan
Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén péna. Ring panegara sané masya-
rakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi sané
kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gagambaran ring kitab
makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama Hindu
kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. Prasida kajajarang istilah kali-
grafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan
wangun aksara ri kala ngawi.
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nént-
en dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa
Kuna, miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan.
Kadi Petapan Punyan Kacangé, Disubané Malilit Tegeh Engsap Tekén Kulit
UDIANA SASTRA Aksara Bali 27
BAB IV
WACANA BASA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.1 Memahami penggunaan Anggah 3.1.1 Ngwacén wacana indik masalah sosial
Ungguhing Basa Bali dalam wa- 3.1.2 Ngrereh kosa basa ring wacana
cana informasi tentang berbagai 3.1.3 Ngrereh unteng babaosan ring wacana
masalah sosial, budaya, Awig-aw- 3.1.4 Ngwacén wacana indik budaya Bali
ig desa pakraman, dan pengaruh 3.1.5 Ngrereh unteng babaosan ring wacana
pariwisata terhadap budaya Bali 3.1.6 Latian nyurat wacana indik budaya
secara lisan dan tulisan.
Bali
4.1 Menyunting wacana dari berb- 3.1.7 Ngwacen awig-awig desa pakraman
agai media 3.1.8 Ngepah daging awig-awig
3.1.9 Nyutetang daging wacana awig-awig
3.1.10 Ngwacén wacana pariwisata
3.1.11 Ngrereh pengaruh pariwisata ring
budaya Bali
3.1.12 Ngrereh pamargi indik pengaruh nega-
tif pariwisata ring budaya Bali
4.1.1 Ngrereh awig-awig Sekaa Teruna
Palajahan 1. AWIG-AWIG
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang budaya Bali nénten prasida pasahang tekén kawéntenan adat istiadatnyané. Soang-
soang genah madrué awig-awig sané ngiket para warginé. Awig-awig punika pateh kadi Undang-
undang nanging ring genah sané cupitan, inggih punika sawates desa pakraman. Tiosan ring
Desa miwah Lurah naler wénten kabaos Desa Pakraman inggih punika pupulan Désa ring ranah
adat. Sané mucukin desa pakraman inggih punika Jro Bendésa. Awig-awig ring sajeroning désa
pakraman sampun sapatutnyané kauningin miwah kalaksanayang majeng ring wargi ring désa
pakraman punika. Sadurung nglantur maosang indik Awig-awig, indayang cawis dumun pitakén
ring sor.
1. Naenin ké alit-alité mirengin utawi ngwacén awig-awig?
2. Ring dija alit-alité naenin ngwacén awig-awig?
3. Napi kémanten daging awig-awig punika?
Pidabdab 2 Ngwacén Téks (wacana indik punggelan teks awig-awig )
Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan, Ubud, Gianyar
SARGA I
ARAN LAN WEWIDANGAN DÉSA.
Pawos 1.
(1). Désa Pakraman puniki mawasta Désa Pakraman Kedéwatan.
(2). Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur, inggih punika:
ha. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
na. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
ca. Sisih kulon tukad Ayung.
ra. Sisih lor Désa Pakraman Bunutan.
(3). Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat) ka-
rang ayahan.
(4). Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré:
ha. Banjar Kedéwatan.
na. Banjar Kedéwatan Anyar.
Pawos 2.
(1). Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga luiré:
ha. Utama Mandala, minakadi linggih Kahyangan Désa.
na. Madya Mandala, minakadi pupulan karang paumahan, lan tlajakan désa.
UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali 29
ca. Nista Mandala, minakadi sétran désa.
(2). Wates palemahan.
Manut pararem banjaré wenang kaepah dados témpékan-témpékan. Mungguing wates banjar lan
témpékan-témpékané kamanggehang antuk paruman désa.
Pawos 3.
(1). Banjaré tan wenang ngardi awig-awig, wantah kadadosang ngardi pararem banjar maka
pamitegep awig-awig.
(2). Pararem Banjar tan wenang lémpas ring awig-awig muah pararem désa saha patut kalingga
tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
(3). Awig-awig muah pararem-pararem subak ring tlajakan désa tan maren taler kainggilang.
SARGA II.
PETITIS LAN PAMIKUKUH.
Pawos 4.
Désa Pakraman Kedéwatan ngamanggehang pamikukuh dasar luiré:
ha. Pancasila.
na. Undang-undang Dasar 1945 pamekas pasal 18.
ca. Perda TK I Bali no. 06 tahun 1986.
ra. Tri Hita Karana manut Sadàcara Agama Hindu.
Pawos 5.
Petitis Désa Pakraman luiré:
ha. Mikukuhin miwah ngrajegang Sang Hyang Agama.
na. Nginggilang tata prawertining magama.
ca. Ngrajegang kasukertan désa saha pawongania sami sakala kalawan niskala.
…
Kakutip saking “Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan”.
30 Wacana Basa Bali UDIANA SASTRA
Pidabdab 3 Kerta Basa
Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor!
1. Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur.
2. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
3. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
4. Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat)
karang ayahan.
5. Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré
6. Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga.
7. Wantah kadadosang ngardi pararem banjar.
8. Patut kalingga tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
9. Ngardi pararem banjar maka pamitegep awig-awig.
10. Nginggilang tata prawertining magama.
Pidabdab 4 Nyawis pitakén
1. Kaketus saking awig-awig desa napi teks ring ajeng?
2. Jebar kekuub wewidangan désa pakraman Kedéwatan kabaos mawates nyatur, indayang
carca wates-wates ipun!
3. Kuda akéh karang ayahan ring Désa Pakraman punika?
4. Napi sané pinaka pamitegep awig-awig sané kadadosang makarya ring banjar?
5. Sira sané patut ngalinggatanganin prarem banjar?
Pidabdab 5 Pangresep Indik Awig-awig
5.1 Teges miwah Kawigunan Awig-Awig
Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané
maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik
utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata krama
manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket pasemetonané.
Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat,
maosang :
Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi krama
banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa mawacara
lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang.
Ring Peraturan Daerah Provinsi Bali Nomor 3 Tahun 2003 kasambatang indik Hukum Adat
(awig-awig lan pararem) inggih punika hukum adat Bali sané wénten ring tengah masyarakat Bali
sané mawiwit saking Catur Dresta saha kajiwa pramanain olih Agama Hindu Bali. Catur Dresta
inggih punika, Sastra Dresta inggihan ajaran-ajaran agama, Kuna Dresta inggihan nilai-nilai
budaya, Loka Dresta inggihan pandangan hidup dan Desa Dresta inggihan adat istiadat (Windia,
2010:50).
Awig-awig sané wénten ring masyarakat nénten wantah minayang hak sareng kewajiban
nanging taler ngicén sanksi-sanksi adat sané marupa sanksi denda, sanksi fisik, utawi sanksi
psikologi sané madué sifat spiritual, sané ngawinang kapok.
UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali 31
Jenis-jenis sanksi adat sané wénten ring awig-awig utawi pararem inggih punika :
1. Mengaksama (nunas pangampura)
2. Dedosaan (denda jinah)
3. Kerampang (kaambil kasugihané)
4. Kasepékang (nénten kadadaosang ngorta sareng semeton tiosan) dalam waktu
tertentu
5. Kaselong (mausir saking désa)
6. Upacara Prayascita (upacara nyuciang desa).
5.2 Pepalihan Daging Awig-awig
Ring sajeroning awig-awig wénten daging ipun sané majanten kadagingin, inggih punika
:
1. Aran lan Palemahan
2. Pamikukuh lan Petitis
3. Sukerta Tata Pakraman
4. Sukerta Tata Agama
5. Sukerta Tata Pawongan
6. Wicara lan Pamidanda
7. Nguwah nguwihin Awig-awig
Pidabdab 6 Tugas
Saurin pitakéné ring sor!
1. Napiké tatujon wénten awig-awig?...................................................................................
2. Ring dija kémanten prasida manggihin awig-awig?.........................................................
3. Napi kémanten sané patut wénten ring awig-awig?..........................................................
4. Sapa sira sané patut ngamargiang daging awig-awig?......................................................
5. Sanksi adat napi kémanten sané wénten ring awig-awig?................................................
Pidabdab 7. Tugas KD 4.4.1
Indayang alit-alité ngrereh siki teks awig-awig sekaa teruna ring banjar soang-soang, raris
satuayang ring ajeng kelas punapi daging ipun!
32 Wacana Basa Bali UDIANA SASTRA
Pidabdab 8. Ringkesan
Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané
maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik
utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata kra-
ma manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket pasemetonané.
Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat,
maosang :
Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi kra-
ma banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa
mawacara lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang
Lemahé Lantang, Pamarginé Doh, Akéh Sida Kapanggih
UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali 33
BAB III
TATA BASA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.2 Memahami dan mengaplikasikan 3.2.1 Nlatarang indik Ejaan Bali Latin (EBL)
Ejaan Bali Latin (EBL) Baha- 3.2.2 Nyarca indik tata cara nyurat Ejaan Bali
sa Bali, bentuk kata dan kali-
mat (Kruna Dwi Lingga, Kruna Latin (EBL) ring sajeroning wacana
Satma), Lengkara Masusun dan 3.2.3 Ngarereh conto sasuratan Ejaan Bali Latin
lengkara manut tetuwek secara
lisan dan tulis dalam suatu wa- (EBL) sané patut sjeroning wacana
cana beraksara Bali dan berhuruf 3.2.4 Nlatarang indik Kruna Dwi Lingga, Kruna
Latin
Satma
4.2 Mengabstraksi materi tentang 3.2.5 Ngepah Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma
EBL Bahasa Bali , bentuk kata 3.2.6 Makarya conto Kruna Dwi Lingga, kruna
dan kalimat (Kruna Dwi Ling-
ga, Kruna Satma), Lengkara Ma- satma
susun dan lengkara manut tetuek 3.2.7 Nlatarang indik Lengkara Masusun, leng-
kara manut tetuek
3.2.8 Ngepah Lengkara Masusun, lengkara
manut tetuek
3.2.9 Makarya conto Lengkara Masusun, lengka-
ra manut tetuek
4.1.1 Makarya conto wacana ringkes nganggén
wangun kruna, wangun lengkara
Palajahan 1. NYURAT BASA BALI LATIN r-ec.bstatic.com/images/hotel/
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Ring sargah kalih sampun polih maosang indik aksara Bali. Tiosan ring aksara Bali wénten sané
mabuat kauningin yadiastun sampun ketah miragi miwah nganggén. Inggih punika indik Nyurat
basa Bali Latin. Ritatkala nyurat basa Bali Latin wénten kabaos Ejaan Bali Latin. Puniki sané
kaanggén suluh utawi anutan uger-uger ritatkala nyurat basa Bali nganggé huruf latin. Riantukan
basa Bali punika sampun madrué aksara Bali sané sampun adung kaanggén nyuratang basa Bali,
nanging nénten prasida lémpasang saking kawéntenan huruf latin sané pinaka huruf sané pinih
katrima ring internasional. Sajeroning punika metu raris uger-uger sané kaanggén nyurat basa Bali
sajeroning nganggé huruf latin. Sadurung nglantur indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Yadiastun sering kaanggén, uning ké alit-alité sané kabaos huruf latin?
2. Yening nyurat aksara Bali patut manut ring …
3. Napi wastané uger-uger huruf latin punika ?
4. Sira sané sampun uning tata cara nyurat basa Bali antuk huruf latin ?
Pidabdab 2. Ngwacén Téks
Umah
Pak Guru Gusti Sukamiwaha ngranjing ka ten-
gah kelasé. Murid-muridé ngaturang panganjali.“Al-
it-alité sareng sami,”Di subané ngenahang tas duur
méjané, ”medalang buku gambaré. Gambar umah,
jero, puri, utawi grian duéné suang-suang. Sam-
punang uyut. Bapak ten nongosin alit-alité “Jagi kija,
Pak?” Nyoman Antara nyelag aji patakon. “Bapak
ten kija-kija. Dinané mangkin guru-guruné jagi rapat.
Ngrapatang indik ujian sané jagi rauh.”
Sapatilar Guruné sajaba Gedé Wiramiwaha, murid-murid kelas limané garjita gati ngam-
bar. Ada masambilan suar-suir. Ada masambilan genmiwahg-gending.Limolas menit suba liwat.
Gedé Wiramiwaha nu natakin jagut nlektekang buku gambar ané makebat duur mejanné. Limanné
ngamel potlot. Tekek. Nanging sing sida ngorékang.“Wiréh i déwék sing ngelah umah, kénkénang
abeté ngambar?” Uli mara lakar ngawitin ngambar ada pang duang dasa ia ngraos di keneh buka
kéto. Sing aséna paliatné nrawang sawang. Sing aséna masi marawat di kenehné unduk ané ngra-
naang ia kanti sing ngelah umah.Pecakné ia sugih. Umahné linggah tur melah gati. Mobil ané cel-
ap-celep sig umahné, tur ané tumpangina nyabran masekolah liunné tetelu. Mobilé ento makejang
gelah bapanné. Sakéwala lacur. Uli sekat ia ngenjek kelas dua SD bapanné mamotoh. Sakancan
plalian, sakancan togél ubera. Ané pinih nyakitin kenehné, bapanné bebotoh luh. Yén pang kuda
kadén suba bapanné ngantén-palas. Sagét ajak anak uli Badung. Sagét ajak anak uli Tabanan.
Sagét ajak anak uli Jember. Sagét ajak anak uli Sasak. Cutet, ajak anak uli ideh-ideh. Kondén buin
ngelah mitra dini-ditu.
Mirib sing sida naanang sakit ati, atiban ané liwat, méménné nuturin bapanné apang suud ja
ngantén-palas, mamitra miwah mamotoh. Dugasé ento Gedé Wiramiwaha sedek di pasaréanné.
UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 35
Gelem. Bapanné brangti tuturina baan méménné. Bapanné matbat méménné Suud matbat, me-
menné tundunga apang magedi jani ja. Méménné macelep ka kamar tongosné Gedé Wiramiwaha
masaré matamped-tamped.“Mémé lakar kija?” Gedé Wiramiwaha matakon.“Mémé lakar mage-
di,”.“Tiang milu Mé.”Méménné sing masaut.
Naanang gelem Gedé Wiramiwaha majalan nututin méménné. Gedé Wiramiwaha sing bani
matakon, ngudiang sing menék sig bisé ané luas ka Buléléng. Tongos palekadan méménné.Teked
di Batubulan, tuun uli bisé, ia nututin méménné majalan ngojog mobil angkot ané luas ka Kreneng.
Dugas mobil angkoté teked di Kesiman, méménné ngorahin supiré marérén. Gedé Wiramiwaha
tuun. Nututin méménné majalan ngajanang, Gedé Wiramiwaha matakon.“Lakar kija, Mé?”“Ka
Puri Kesiman dajané,” adeng méménné masaut.“Sig nyéné?”“Sig Sagung Dwipayaniné.”
Gedé Wiramiwaha sing matakon buin. Parab ané orahanga tekén méménné ento tawanga. Uli
kelas telu SD, nyabran satondén masaré, méménné nuturang Sagung Dwipayani. Timpal méménné
uli SD kanti SMA. Sakéwala disubanné tamat SMA Sagung Dwipayani mawali ka Puri Kesiman.
Déning ajin imiwahé ané dadi polisi suba pénsiun. Sagung Dwipayani kuliah ring Universitas
Udayana. Memenné kuliah di IKIP Singaraja, nanging sing lantur. Ané ngranaang, ngantén dugasé
mara ngenjek seméster telu.
Kapin makelo sing kacunduk, Sagung Dwipayani tetep ngirim séwala patra tekén mémén-
né. Méménné masi tetep ngirim surat. Di kapah-kapahé, Gedé Wiramiwaha orahina maca séwala
patrané Sagung Dwipayani.Biangné Sagung Dwipayani tengkejut nyingakin sapatekan mémén-
né. Ida raris nanmiwah méménné tur ngaukin déwékné ka purian. Sayan tengkejut biangné Sa-
gung Dwipayani mirengang unduk ané nepén méménné. Gerungan mobil di garasané megat atur
méménné.“To Sagung Dwipa rauh,” biangné Sagung Dwipayani ngandika.
Kangén kenehné Gedé Wiramiwaha nepukin méménné magelut ajak Sagung Dwipayani.
Sayan kangén kenehné nepukin Sagung Dwipayani nangis dugas méménné ngaturang unduké ané
nepén tur ngaturang sing lakar ma Balik buin ka Klungkung.
“Men, kénkén putusan Astutiné, jani?” Sagung Dwipayani matakén sambil ngusap toya
panon.“Wantah dados tunas, icénin titiang ngayah driki sareng pianak titiangé.”“Kanggo biang
tiangé,” Sagung Dwipayani masaur, “sapunapi biang, icén ipun ngayah driki?”“Antiang malu i
aji,” alon masaur biangné Sagung Dwipayani.Sanjané, kaputusang, kicén ngayah. Sakéwala, Gedé
Wiramiwaha kandikain nutugang sekolahan di SD ané nampek tekén Puri Kesimané.
Mara limané lakar ngorékang potlot sig buku gambaré, sagét Pak Guruné ngranjing ka ke-
lasé.“Alit-alité, sampun usan ngambar?” Guruné matakén di subané malinggih.“Ampun!” mu-
rid-muridé nyaurin, Gedé Wiramiwaha, sibarengan masaut.“Yén sampun bakta mriki!”Pagrudug
murid-muridé ané suba suud ngambar ngojog genahné Pak Guru malinggih. Gedé Wiramiwaha nu
negak di tongosné. Bengong. Sing aséna, potlot ané gisina uli tuni, ulung ka bataran kelasé.
olih: IDK Raka Kusuma
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh teges kruna sané magaris puniki !
1. Jani ia tangar déning suba pepes kebus .
2. Ia majanji bani nyerahang sarin pegaé
3. Jani anaké ngalih gaé cara nutul damuh tengaina
4. Uli cenik kanti tua tusing suud magaleng yéh mata
5. Tusing melah anaké ané lega seluk
36 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA
Pidabdab 4. Nyawis pitakén
1. Sira peséngan guruné sané nganikayang ngambar punika ?
2. Napi mawinan muridé kanikayang ngambar?
3. Napi mawinan I Gedé Wiramiwaha tan prasida ngambar ?
4. Napi mawinan ipun nénten maduwé umah?
5. Sira sané nuduk I Gedé Wiramiwaha sareng reramanipun ?
Pidabdab 5 Pangresep Indik Tata Cara nyurat Basa Bali Latin
Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan
mabasa lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali.
Kawikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sane patut
kawasayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa
santukan sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan.
Basa Bali ring sajeroning sasuratan ipun kacawisang nganggé kalih lambang inggih punika
basa Bali antuk aksara Bali miwah basa Bali sané ngangge huruf latin. Nyurat basa Bali antuk
aksara Bali patut nganutin pasang aksara Bali, nyurat basa Bali antuk Huruf Latin patut nganutin
Ejaan Bali Latin. Ring sor puniki jagi kaunggahang tata carané nyuratang basa Bali antuk Huruf
Latin :
5.1 Sasuratan Huruf Kapital
• Huruf kapital kanggén nyuratang pangawit kruna parab, Ida Sanghyang Widi, istilah ag-
ama, miwah pustaka suci sakadi :
1. Ida Hyang Parama Kawi.
2. Om Awignamastu.
3. Weda Sruti.
4. Alqur’an.
5. Injil.
6. Tri Pitaka
• Huruf kapital kaanggen nyurat ring suang-suang pangawit lengkara umpami :
1. Dija bulane sing ngenah uli ibi?
2. Ia luas kauh mejalan joh gati
3. Uli dija bulane mejalan kaki ?
4. Uli tanggu kangin teked kauh keto cening.
• Huruf kapital kaanggén nyuratang ring pangawit petikan langsung umpami:
1. Made Metri metaken, “Ring dija margine ke Tampaksiring”
2. Guru kaseniane maosang ,”Penari lan sekaa tabuh mangda gelis kumpul ring aula
“.
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit gelar umpami:
UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 37
1. Ida Pedanda Bajing.
2. I Made Putra Adiyaksa
3. I Gusti Ngurah Oka
4. Pan Angklung Gadang
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan jabatan umpami :
1. Gubernur Made Mangku Pastika mawit saking Singaraja.
2. Rektor Universitas Warmadewa sampun magentos.
3. I Nyoman Sujana loba pisan.
4. Made Sudibya tusing bisa ngajiang timpal.
• Huruf kapital kaangge ring pangawit wastan wangsa, suku wangsa miwah basa umpami:
1. Tiang puniki Wangsa India Belanda.
2. Ring Sulawesi wénten Suku Toraja.
3. I Madé malajah Basa Inggris
• Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan warsa, wulan, rerainan miwah peristiwa
sejarah umpami:
1. Rahajeng Warsa Isaka 1937
2. Sasih Kedasa piodalan ring Besakih.
5.2 Nyurat Kruna Lingga
• Kruna sané marupa Kruna Lingga kasurat masikian umpami:
1. Ida jagi rauh bénjang soré.
2. Dane numbas wastra kalih lembar.
• Kruna Lingga awanda sané kadwilinggayang kasurat masikian umpami: pakpak, congcong,
cahcah, kihkih , msl
• Suara pepet wandané kapertama ring Kruna Lingga kalih kecap utawi tigang kecap patut
kasurat nganggé huruf ‘ e ‘umpami : sema, meka, sekaa, melah, segara, semaya, selaka, msl.
• Suara pepet ring panguntat Kruna Lingga patut kasurat antuk ‘a’umpami: bapa, méja, setata,
suka, jaja, uga, msl.
• Suara ‘w’ ring pangawit kruna sané wantah awanda kasurat antuk ‘w’ umpami: wong, woh,
won, wel, was, msl.
• Suara ‘h’ ring arep lan tengah kruna sané nénten kaucapang nénten kasurat sakadi: itung,
ilang, urip, isep, luu, daa, baa, paa, msl
• Suara ‘h’sané kaucapang inggian ring pangawit , tengah, lan panguntat kruna patut kasurat
umpami: Himawan, Hindu, Hindia, Hyun, dahat, rahayu, saha, ngamah, umah, musuh, msl.
• Konsonan rangkep sané mawit saking basa Jawi Kuno miwah basa Sansekerta kasurat wan-
tah asiki sakadi: cita, yuda, utama, ica, utara, msl.
• Suara ‘ny’sané kasarengin antuk ‘c’miwah ‘j’ kasurat antuk ‘n’ sakadi: pancing, pancoran,
sanja, penjor, banjar, msl.
• Suara ‘j’ sané kasarengin antuk ‘ny’kasurat antuk ‘d’ umpami: adnyana, pradnyan, yadnya,
msl.
38 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA
balistarindo.com/images/balimap.jpg Pidabdab 6. Tugas ngraga
Indayang wawanin nyurat wacanané puniki anutang ring Ejaan Bali Latin!
Bali Dwipa
pulo Bali pulo alit yéning saihang sareng pu-
lo-pulo siosan ring Indonésia, sakadi pulo sumatra,
pulo jawa, pulo kalimantan, lan pulo sulawesi. pina-
ka silih tunggil pulo alit pantaraning siuan pulo ring
nusantara, pulo bali madué akéh sesambat, minakadi
nusa bali, nusa dewata, bali dwipa, miwah bali pu-
lina.
pulau basa indonésia, pulo basa bali, manut
kamus, maartos tanah (daratan) sané kaiter an-
tuk toya (ring segara, ring tukad/luah, utawi ring
danu). kapuloan—kruna turunan pulo—inggih puni-
ka dérétan makudang pulo; pupulan pulo: kapulaoan Nusantara, kapuloan riau,miwah makudang
kapuloan ring Indonésia siosan.
lianan ring pulo, wénten taler dwipa, pulina, nusa, lan gili sané madué artos pateh yadiastun
madué unteng matiosan akidik.
kruna dwipa wantah kruna sané mawit saking basa sanskerta, munggah taler ring basa jawa
kuna. dwipa maartos pulo. kruna sané taler maartos pateh mawit saking basa sanskerta inggih
punika pulina.
UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 39
Palajahan 2. WANGUN KRUNA balihellotravel.com/wp-content
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Ritatkala mababaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning
panggihin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-
sorohan basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna
alus miwah kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah
sané tiosan. Sadurung nglantur mlajin indik kruna-kruna punika, indayang mangkin cawis dumun
pitakén ring sor!
1. Sira uning napi sané kabaos kruna ?
2. Kruna napi manten sané sampun kauningin ?
3. Sira sané uning ring kruna dwi lingga?
4. Napi sané kawastanin kruna Satma ?
Pidabdab 2. Ngwacén Téks
Galang Kangin
Rikala langité masawang barak suryané
sampun nadarin, siapé makruyuk saling sautin, ke-
disé pada manguci nundunin timpalné, bajang-ba-
jangé matengkalung kancrik nyangkil jun ngungsi
pancoran ané pakecorcor disisin tukadé. Margané
nuju pancorané ento ngaliwatin pundukan carik ane
mapangkedpangkedan. Katake pakecogcog tangke-
jut baan keteban batis anake majalan. Ditengah and-
ungane ngenah biah-biah lan kapu-kapune kambang
kadi makenyir girang ngantosang sinar suryane. Ke-
dis kokokane tolah tolih ngalih amah ngintip sarwa pranine dicarik. Pici-picine, buit-buite, keto
masih I blauk lan I cuweng pada girang mukti kalegaan. Bene tolah tolih nyelametang dewek
apang de tepukina baan kedis kokokane. Diluwanan umane ada palinggih genah nyiwi Ida Bhatari
Sri. Makelap mbah Dudug ngaturang tipat blayag, canang wangi sesarine satak rupiah. Sedeng
iteha ngayabang banten mbah dugdug tangkejut nyerit sawireh ada lelipi ngamah bikul ulung duur
daksina sesantune. Lelasane makesyab leketik ulung dipancoran tongos bajang-bajange kayeh.
Beh makejang bajang-bajange nyerit tur makecog, ada ane ulung jungklang-jungkling, ada masih
ane sepanan nyemak penganggone. Diselagan gununge ica Ida Sanghyang Surya ngaksi separit-
ingkah daging jagate.
Olih: Tresna Asih
40 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA
Pidabdab 3. Kerta Basa =………………………………………………………
=………………………………………………………
Indayang surat tegesipun! =………………………………………………………
1. Nyangkil jun =………………………………………………………
2. Ngungsi =………………………………………………………
3. Pundukan
4. Mapangkedpangkedan
5. Sarwa praniné
Pidabdab 4. Nyawis pitakén
1. Napi sangkila olih bajang-bajangé tatkala ngungsi pancorané?
2. Indayang carca beburon sané prasida kapanggihin ring sawah?
3. Indayang surat kruna-kruna sané kakaping kalihang sané kasurat ring wacana Galang
Kangin!
4. Napi ngawinang bajang-bajangé nyerit tur makecog nyantos ulung jungklang-jungkling?
5. Sira sané ngaksi saking selagan gunungé indik sapratingkah daging jagaté?
Pidabdab 5 Pangresep Indik Wangun Kruna
5.1 Kruna Dwi Lingga
Kruna Dwi Lingga inggih punika Kruna Lingga sané kakapingkalihang. Wangun ipun
mawarna-warni, sakadi ring sor !
• Kruna Dwi Sama Lingga
• Kruna Lingga sané kakapingkalihang tur nyihnayang langkungan ring asiki.
• Upami : gedé-gedé, cenik-cenik, tua-tua.
• Kruna Dwi Samatra Lingga
• Kruna Lingga sané kakapingkalihang nanging silih sinunggil mauah ucapan tur nyihnyang
pakaryan mawanti-wanti (berulang ulang).
• Upami : kitak-kituk, dengak-dengok, kecas-kecos.
• Kruna Dwi Maya Lingga
• Kruna Lingga sané kaucapang apisan nénten madue arti nanging yéning sampun kakaping
kalihang wau madrebé arti.
• Upami : katang-katang, kupu-kupu, kapu-kapu.
• Kruna Dwi Purwa Lingga
• Kruna Lingga sané kecapné ring ajeng kakaping kalihang.
• Upami : sesaté, gegaén, tetajén, bebanten, bebaos.
• Kruna Dwi Wasana Lingga
• Kruna Lingga sané kecapé ring ungkur kakaping kalihang tur satata kadulurin antuk pan-
gater [paka- ]
Upami : pakacoscos, pakateltel, pakanyitnyit.
UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 41
5.2 Kruna Satma
Nyama Tugelan
Ngranjing ring sisi kelod bongkol bukit bu- www.industry-files.com
ung, pemarginé sada alon yéning nglinggihin sepeda
motor riantukan marginé kari aspal kelas tiga, sané
linggah marginé wantah ameter tengah ngamenékan
ring tepining réjéng sané dalem, kéwala katon asri
alas jati ring sornyané napi malih ri sedeng galang
kangin jagaté, makada alanglang kalanguan yening
ngatonang antuk tegeh édepnyan pucuk-pucuk teta-
ruan saking kadohan. Irika yan sampun tiba ring ten-
ganing bukit nglintangin punyan kepah sané tegeh
ngalik, yan inargamayang sakadi datuning sarwa tu-
muwuh ring bukité punika sané ring tepining réjéng taler tumbuh alingsehan tiing buluh sané
makada renteb taler genahé irika.
Ring sor réjéng sisi kangin wénten genah dangsah katambakin antuk batu gede di sisi balér
réjéngé, irika sampun padunungan ipun Mén Lampu sareng Pan Lampu, kasarengan antuk maka-
kilh pianakipuné Wayan Giri lan Kadek Ambara. Wiakti tiosan ring saderana kahuripannyané ring
bangkiang bukité, padununganipuné taler kaitehin antuk taru majegau sané miik ngalub, ngenter
kaasrian genah padununganipuné.
Wayan Giri lan Kadek Ambara mula jemet magaé , kéwala Kadek Ambara sangkaning
salah pergaulan satata ngusak-asik kahuripan Pan Lampuné, bikasné sané alep di kari trunané
mauwah dados bringas sangkaning pangaruh obat-obatan terlarang. Béh sawiakti sungsut pak-
urenané Pan Lampu sareng Mén Lampu. Sakéwala nyama tugelan Kadek Ambara, sané kelihan
Wayan Giri, nika banget sané tunasang sareng reramané mangda ngelidin cara bikas adiné.
Inget Wayang Giri satata ring pitutur mémé bapané ”patilesang déwéké lacur”, Ulian la-
curé lek ngaba padéwékané, ento makrana ia makisid uli désané, ngungsi di padunungané sané
sepi. Mangkin sampun madan menék truna, tuah sangkaning panugrahan Widhi, ipun saja gobanne
bagus genjing, alisné madon intaran, apa buin pangadegannnyané gedé ganggas, masaih ajak
kulitne ane kuning gading, kaadungang ajak bokné ané demdem samah, apa buin kenyunganné
nyunyur manis, sing tuara dadi ibuk anak luh di désané mangenehang napi malih ri kala mabe-
baosan , alus banban tuturané sané kasangga ringgitan lesung pipinyané.
Yadiapin ipun suud masekolah sangkaning tan wénten prabéa, kéwala Wayan Giri, akéh
madué timpal ring désa. Ulian bikasné ané olas asih, lan olas papa manyama braya, aget lacur
wénten sodagar kopra sané mawasta Gung Manik sané nudukipun anggéna pegawai , kasuén-suén
sakolahanga Wayan Giri punika nyantos dados pengusaha eksportir kayu Majegau didesané.
Karipta olih:
Aryya Paduhungan
42 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA
Sajeroning wecana ring ajeng, wénten kruna-kruna sané macetak séndeh. Kruna-kruna
punika sakadi : galang kangin , tegeh ngalik, tiing buluh, bagus genjing, madon intaran, gede
ganggas, kuning gading, demdem samah, nyunyur manis, olas asih, olas papa, mémé bapa,
kruna-krunané punika ngranjing sorohan Kruna Satma.
Tiosan ring kruna-krunané ring ajeng taler wénten sakadi :
1. Lemah peteng 6. Peteng dedet
2. Truna truni 7. Gedang rénténg
3. Biu Kayu 8. Jaja Uli.
4. Gemuh Landuh 9. Lateng Kidang
5. Damuh Lengis 10. Tuh Kial
Kruna Satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki.
Kruna Satma mawit saking kruna ([sa-] + Atma) sané madrué pangertian pinaka “kata senyawa
utawi kata majemuk”. Kruna Satma punika kapalih dados tigang soroh , inggih punika :
Kruna-kruna sane ngawangun Kruna Satma punika madrué kadudukan setara, nénten saling
nyinahang.
1. Kruna Satma Papadan
Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika:
* Kruna Satma Papadan Matungkalik
Conto :
• Mémé Bapa
• Peteng lemah
• Daa teruna
• Tua bajang
• Tegeh éndéP
* Kruna Satma Papadan Ngerasang Arti
Conto :
• Kuning-gading
• Barak biing
• Olas Asih
• Alus banban
• Mas manik
2. Kruna SatmaTan Papadan
Inggih punika Kruna Satmasané kawangun antuk kalih kruna, nanging salah sinunggil
kruna pinaka unteng, sané lianan pinaka katrangan.
* Kruna kapertama dados unteng, upami :
• Gedang rénténg
• Galang kangin
• Tiing buluh
• Biu Batu
UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 43