The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Buku digital Bahasa Bali Kelas XI SMA

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by bagusantara93, 2021-09-24 22:33:25

UDIANA SASTRA XI

Buku digital Bahasa Bali Kelas XI SMA

Keywords: Udiana Sastra

• Kacang Léntor

* Kruna kaping kalih dados unteng, upami :

• Kali yuga
• Dirgha yusa
• Kertha raharja

3. Kruna Satma sané nganggén kruna tawah
Inggih punika Kruna Satma sané kawangun antuk kalih kruna, nanging wan-
tah salah sinunggil krunannyané madué arti, yéning sampun kangkepang ring
unteng ipun.

• Selem ngotngot
• Badeng ngiet
• Tegeh ngalik
• Putih ngemplak
• Peluh pidit

Pidabdab 6. Tugas ngraga

1. Indayang makarya lengkara sané kawangun antuk Kruna Dwi Lingga soang-soang kalih len-
gkara!

2. Indayang nyurat lengkara antuk kruna satma puniki !

1. Bagus genjing 6. Peteng dedet

2. Matanai 7. Berag tigrig

3. Engsap mati 8. Kebus dingin

4. Benyah latig 9. Putih sentak

5. Panes ngentak 10. Pait makilit

44 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA

3. Dagingin cecek-cecek saking lengkara ring kiwa antuk silih tunggil Kruna Satma sané wénten
ring tengen!

Pitaken Pesaur
1.Kanti….....umahné sing runguanga a.tuduhan
2. …tusing inget tekén janjiné mamancing b.selem denges
3.Pangadeg Made Jayané…… c.gedé ganggas
d.pait makilit
bagus genjing e.cerik kelih
4.Ulian magaé di carik kulit Luh Nartiné…. f.engsap mati
g.manis malenyad
kebus dingin h.gula batu
5. …rasan madune i.benyah latig
j.puun sengeh
Prarain Gus Smarané…………………….. k.pakeh ngelek
l.tresna asih
6.Ulian pitutur memene …..ia manyama.
7.....anake luas mabalih wayang
8.Loloh don sembunge....
9.Jukute.....sawireh lebuhan uyah
10.Nasine terus pumpunina kanti...

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 45

i.huffpost.com/gen/2113234 Palajahan 3. LENGKARA

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Saking mlajahin kruna mangkin nglantur ring lengkara, pupulan kruna prasida ngawentuk
lengkara. Ritatkala mabasa Bali majanten mababaosan nganggé lengkara. Lengkara basa Bali taler
madrué uger-uger. Uger-uger rikala makarya lengkara basa Bali punika sané jagi katlatarang ring
sub téma puniki, sadurungnyané indayang cawis dumun pitaken ring sor!

1. Napi sané kauningin indik Lengkara?
2. Ring dija alit-alité prasida ngwacén lengkara?
3. Napi kémanten pah-pahan lengkara sané kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks (Téks wacana lengkara masusun + lengkara manut
tatuek)

Nyayangang Raga

Langité remrem, suryané kasaput gulem, ujané
tuara rérénan. Blabur gentuh ngiterin désa. Sarwa
paksi pacruwét matinggah di carang kayuné, ngesil
ngalih tongos masayuban. Kerug krébéké ngesiabang
bayu. Sagét makeblés Luh Sariadi masaput-saput uli
jumah metén, paninggalané kidem-kidem, pajalané
banban cara injun.

Kedis putehé mamunyi gerut-gerut. Mén Sariadi
itep ngulig boréh, matédoh di bataran jinengé. Ada
suba apakpakan basé Luh Sariadi bengong nyelélég
di samping Méméné. Paninggalané ngliyer cara nu
kiap.
Laut matakon banban, “Mé dadi selid sanja Mémé satata ngulig boréh? Kéto masi urati pesan
Mémé ngaénang tiang loloh, luiré loloh don kayu manis, loloh don bluntas, loloh kunyit. Yéning
cara tiang luungan suba Mémé meli, apang sing répot ngalih sarana kéné kéto”.
“Mémé tusing ja ngrambang meli ubad kéné kéto, Mémé tuara ja sakit, Mémé seger oger.
Apang cening nawang ngudiang Mémé ngwai maboréh, maloloh, mausug apa luiré, Mémé mak-
eneh nyayangang raga, miara déwék. Déwéké né perlu sayangang sawiréh ukudané né kasugihan
paling utama. Tegarang keneh-kenehang, yéning iraga tuara ngelah lima, batis, mata, kuping, bibih
miwah ané lénan apa ja dadiné iraga, sinah tusing ja manusa adanina”.
“Nah ento makrana iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké. Awak,
lima, batis, kuping, mata, cunguh, bibih kéto masi ané lénan perlu sayangang, apikin. Yéning
sinalih tunggil paican Widhiné ento cacad, elung, képék, buta, pérot, bega miwah ané lénan, sinah
idupé tusing paripurna. Ento pawakan anak lacur. Yéning suba cacad pasti tusing sida baan ngalih
pangupajiwa. Gegaéné sinah lakar ngrépotin anak lénan, dadi gegéndong”.
“Né jani sawiréh masan ujan, awak Méméné marasa nyem. Ento makrana Mémé ngulig boréh
anget-anget, apang awak Méméné nyak anget, uwaté lemes. Piang rasané yéning suba maboréh,
pulesé leplep. Mara bangun seger anggon nyemak gaé, idongan kliyad-kliyud, males tanpa awa-
nan”.
To I Dadong pepes mausug baan celengis, baas mimbuh kunyit apa ja gunané Mé?

46 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA

“Patuh to ning, Dadong ceningé masi makeneh nyayangang raga. Yén cara jani usug totonan
patuh tekén lulur, tetujoné mresihin kulit apang satata seger. Yéning kulité tuara taén bresihin
sinah lakar ucem, énggal bulénan, turmaning énggal keriput”.

“Nah yéning uli sisi ragané patut upapira baan sarana ané ngranaang déwéké seger, luiré
nganggon saban nuju manjus, lulur, boréh, lan usug. Cara jani ada “masauna”, manjus nganggo
susu, nganggo yéh bunga. Makejang ento jalaran nyayangang raga.

Sajabaning kéto, ané ka tengah dedaarané apang satata ngamertanin urip. Ané patut daar: nasi,
jukut-jukutan, bébéan, tau, témpé, kacang-kacangan, buah miwah ané lénan. Eda naar ané tuara
dadi daar. Inuman kerasé johin pesan. Mangaso apang cukup, pules masi acukupan”.

“Nah amonto malu ning, né gulemé nyasan nebelang, duduk malu pantingané”.

Kaketus saking Buku Tutur Bali

Karya I Wayan Westa

Kaca 74-75

Pidabdab 3 Kosa basa

Indayang rereh teges ipun!

1. Matinggah teges ipun …
2. Jumah metén teges ipun …
3. Boréh teges ipun …
4. Mausug teges ipun …
5. Képék teges ipun …
6. Pangupajiwa teges ipun …
7. Pulesé leplep teges ipun …
8. Gegéndong teges ipun …
9. Mangaso teges ipun …
10. Pantingané teges ipun …

Pidabdab 4 Nyawis pitakén

Indayang cawis pitaken ring sor!

1. Napi ngawinang kedisé ngesil ngalih tongos masayuban?
2. Ring dija Mén Sariadi ngulig boréh?
3. Napi mawinan Mén Sariadi satata maboreh, maloloh miwah mausug?
4. Napi mawinan iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké?
5. Punapi panadosné yan sering maboreh?
6. Sané prasida kabaos pérot inggih punika …
7. Sané prasida kabaos képék inggih punika …
8. Sané prasida kabaos bega inggih punika …
9. Sapatutnyané iraga naar dedaaran punapi sane prasida nyayangang raga sakadi tutur Mén

Sariadi?
10. Saking buku napi wacana ring ajeng kaketus?

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 47

Pidabdab 5 Pangresep Indik Lengkara

5.1 Lengkara Masusun
Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sane sampun maduwe

arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang
dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.

Lengkara Masusun inggih punika kalih lengkara tunggal utawi lintang sane sampun
kawrediang ngwangunnyane, kaangkep dados asiki utawi dados alengkara. Lengkara Masusun
kabinayang malih dados tetiga, inggih punika Lengkara Masusun Pepadan/ Sepadan, Lengkara
Masusun Pepetan, miwah Lengkara Masusun Matingkat.

* Lengkara Masusun Pepadan/Sepadan,
inggih punika Lengkara Masusun sane lengkaran ipun kantun sapadan utawi sederajat.
Lengkara puniki ketah kagabungan antuk kruna napi, nanging, sakewala, miwah sane lia-
nan. Indayang cingakin lengkara ring sor puniki :

- Bapa ngoyong ditu, tiang dini.
- Nyoman jemet, nanging I Ketutne kiul gati.

* Lengkara Masusun pepetan,
inggih punika Lengkara Masusun sane ngutamayang mepetang wangun lengkara sane
pateh, sakadi :

- Carike ento mara belina. Carike ento jani suba gadeanga
- Carike ento mara belina, jani suba gadeanga.

* Lengkara Masusun Matingkat,
inggih punika lengkara sane kawangun antuk lengkara sane paiketannyane nenten sumaih.
Silih sinunggil lengkarannyane kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sane lianan
kabaos pranakan lengkara (anak lengkara), sakadi :

- I Bapa teka dugase I Meme sedek nyakan di paon.
- I Bogol ngambul krana tusing banga pis teken bapanne.

Manut ring uger-uger ipun lengkara punika kapalih dados kalih inggih punika wénten sané
wangunipun sadarana miwah sampurna. Lengkara Sadarana kawangun antuk jejering lengkara
miwah linging lengkara. Lengkara Sampurna kawangun antuk Jejering lengkara, linging
lengkara, panandang lengkara miwah pamidartaning lengkara ( Keterangan )

Conto lengkara :

1. Mémé mabalih.
2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré.

Manut kawigunan ring sajeroning Mémé mabalih, Mémé kabaos jejering lengkara utawi
sang sané malaksana, mabalih kabaos linging lengkara utawi parilaksana sané kalaksanayang olih
jejering lengkara.

48 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA

Yéning lengkara ring ajeng kaparakang kapanggihin sakadi ring sor :

1. Mémé mabalih
Mémé = jejering lengkara

Mabalih = linging lengkara

2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré

Mémé = jejering lengkara

Mabalih = linging lengkara

Drama gong = panandanging lengkara

Di balé banjaré = pamidartaning lengkara

5.2 Lengkara Nganutin Tetuek

Nganutin tetuek lengkara punika kapalih dados tigang soroh inggih punika :

* Lengkara Pamidarta,
inggih punika nyaritayang punapa-punapi sané karasayang, kalaksanayang miwah
sané panggihin ring anak tiosan tur ring ungkur kadagingin tanda gecek (.)

Upami :

- Tiang mamula séla di carik.
- Makesieng bayuné mara liwat di semané ibi sanja.
- Ibi ada anak matabrakan di jalan Iman Bonjol.
* Lengkara Pitakén,
inggih punika nakénang indik punapa-punapi sané durung kauningin marep ring
anak tiosan, tur ring ungkur madaging cecirén tanda pitakén (?) Upami :

- Sira peséngan ragané?
- Ring dija ragané magenah?
- Sira sané ngaturang surat?
* Lengkara Panguduh (Pituduh),
inggih punika nunas pitulung utawi ngnikayang anak lian mangda nulungin utawi
nglaksanayang pituduh. Taler ring ungkurnyané kadagingin tanda pituduh (!).

Upami :

- Luh jemakin bapa kaca di duur mejané!
- Baang céléngé banyu!
- Eda macanda dogén gaené!

Pidabdab 6. Pituduh!

A. Saurin pitakéné ring sor!

1. Napi teges Lengkara Masusun?
2. Terangang papalihan Lengkara Masusun!
3. Tlatarang saha dagingin conto indik lengkara panguduh!
4. Indayang surat ciri-ciri lengkara pitaken miwah lengkara panguduh punika?
5. Indayang makarya contoh Lengkara Masusun miwah lengkara manut tetuwek pada asiki!

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 49

B. Sorohang lengkarane puniki manut ring tetueknyané!

1. Muride malajah nyurat aksara Bali ring lontar.
2. Nyen ane nyurat kakawin Dharma Suniane punika.
3. Padiné pondonga baan jarané .
4. Sampatang malu lulune apang kedas satondene mlajah.
5. Tulungin je, jemakang ting ubad .
6. Dija Ni Made martini meli sepeda jengki.
7. Tuguné plaspasina ibi sanja.
8. Tulungin méméne nunjel lulu di teba.
9. Engglang gedig kulkule apang tedun kramane ke banjar.
10. Guruné sinarengan budal saking sekolahan.

Pidabdab 7 Tugas KD 4.3

Indayang makarya conto wacana ringkes nganggén wangun kruna, wangun lengkara!

Pidabdab 8. Ringkesan

Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan mabasa
lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali. Kaw-
ikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sané patut kawas-
ayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa santukan
sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan.
Ritatkala mabebaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning panggi-
hin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-sorohan
basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna alus miwah
kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah sané tiosan.
Sasampuné uning kruna raris mlajah makarya lengkara.

Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sané sampun maduwe
arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang
dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.

Asih ring Sakancaning Urip, Cihna Siniwi ring Hyang Kawi

50 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA

BAB V

ARTIKEL

Kompeténsi Dasar

3.1 Memahami fungsi dan struktur
wacana informasi (proposal dan
artikel) beraksara Bali dan ber-
huruf Latin

4.1 Memproduksi satu proposal dan
artikel

Indikator

3.1.1 Ngrereh imba artikel mabasa
Bali saking media.

3.1.2 Ngepah artikel nganutin daging
ipun

3.1.3 Latian makarya artikel
4.1.1 Makarya artikel mabasa Bali

Palajahan 1. ARTIKEL

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Akéh wénten babaosan utawi sasuratan nganggén bahasa Bali. Wénten ngranjing sastra utawi
non sastra. Ring sor puniki jagi kabaosang sasuratan non sastra sané marupa artikel. Minab alit-alité
sampun sering ngwacén artikel sané wénten ring media. Napi malih kawéntenan media mangkin
nénten sawates média cétak kemanten, nanging sampun wénten media online sané ngawinang
alit-alité nénten méweh sawates ngarereh artikel mabasa bali. Sadurung nglantur maosang indik
artikel, indayang cawis dumun pitaken ring sor!

1. Naenin ké alit-alité ngwacén artikel mabasa Bali?
2. Ring dija naenin ngwacén artikel?
3. Artikel indik napi sané naenin kawacén?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Artikel

Nancebang Kayon Ngabut Kayu

Olih: Ni Madé Ari Dwijayanthi

Kayu mawit saking taru. Kayon mawit taler (wénten) saking kayu. Yén kénten napi suksman
kayu ring kauripané?

Kayu, taru, turus, napi ja wastané ten tios wantah pahan saking pailehan Sanghyang Wenang
ri kala ngripta sakancan tuwuh tumuwuh ring mercapada. Punyan kayu ngicénin rasa dayuh ring
sang sané ngrereh kadayuhan. Taru sakadi sampun sering kabaosang lan kasambatang, mapikenoh
pisan ring guminé. Sakancan sané idup merluang kadayuhan, nika awinan taru punyan kayu sam-
pun sapatutnyané kauratiang.

Ri kala nemonin galah Saniscara Kliwon Wariga, sameton Hindu Baliné ngrayaang rahina
Tumpek Pangatag. Makudang-kudang tradisi “Ngatagin”; “Mubuhin” kawéntenang anggén nyuks-
mayang rahinané puniki. Yukti sakadi ring silih tunggil wewengkon Bali ring Tabanan, Tumpek
Pangatag kalaksanayang antuk ngatagin sakancan sarwa tumuwuh ring pretiwiné mangdané sida
ngwetuang asil mageng ring rahinan Galunganné. Ngrastitiang karahayuan jagat malarapan antuk
ngupapira sarwa taru.

Nanging, mangkin manut gatra statistik kawéntenan alas genah taru magengé sayan nge-
dikang. Napi sané mawinan sakadi punika? Sangkaning sampun kirang manah manusané ngre-
reh genah dayuh, dayuhé mangkin sayan ngélahang ngrerehnyané. Yéning sampun madué jinah,
dayuhé wénten ring jrijin tangané, wantah celek on-off dayuhé medal saking AC-né.

Kayunné sané ngranayang kawéntenang taruné ngedikang, makejang saha kagentosin olih
sakancan sané praktis lan élah. Kautaman kayunné sakadi ten madué genah ring atiné. Manusané
yadiastun madué Tri Pramana sakadi ten maanggén, santukan pungkuran manusané ten ngawigu-
nayang wiwékané ri kala nepasin pikobet.

Yén sampun pikobeté ten katepasin antuk wiwéka pastika ten mabuat sakancan sané kakary-
anin. Kénten taler ri kala sampun ten wénten pakayunan pacang nabdabin indik kawéntenan ta-
ru-taru sané nayuhin punika. Wantah cabut kayuné tancebang kayonné, payu omongan manten.

52 Artikel UDIANA SASTRA

Pidabdab 3. Kosa basa

Indayang rereh teges kruna ring sor!

No. Kruna Arti Kruna
1. ngripta
2. tuwuh tumuwuh
3. mercapada
4. dayuh
5. ngatagin

6. ngupapira
7. ngélahang
8. pungkuran
9. wiwéka
10. nepasin
11. pikobet
12. mabuat
13. nabdabin
14. tancebang
15. kayon

Pidabdab 4. Nyawis pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Napi suksman kayu ring kahuripané?
2. Napi mahawinan punyan kayu patut polih uratian?
3. Ring rahina napi rarahinan Tumpek Pengatag punika kamargiang?
4. Napi mawinan kawéntenan taru magengé mangkin sampun ngancan ngamedikang?
5. Napi tatujon kalaksanayangnyané tumpek pangatag?

Pidabdab 5 Kerta Basa

5.1 Teges miwah cacirén artikel

Panglimbak Basa Bali rahinané mangkin sampun sayan-sayan becik. Basa Bali nént-
en ja wantah dados basa komunikasi verbal kémanten, nanging mangkin sampun dados
basa sasuratan ring sajroning wawidangan jurnalistik utawi karya tulis ilmiah. Silih tunggil
wentuk karya tulis ilmiah punika marupa artikel. Ring koran, sampun akéh mangkin ar-
tikel-artikel mabasa Bali sané kawedar nyabran minggu. Kahanané puniki sané ngawinang
kawéntenan Basa Bali sayan-sayan nglimbak. Nénten ja sakadi baos para janané sané du-
mun maosang Basa Bali pacang padem ring warsa 2020. Kawéntenan artikel mabasa Bali
puniki pinaka silih tungggil cecirén Basa Bali sampun prasIda ngiring ring panglimbak aab
jagat sané kabaos gloBalisasi.

Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat in-
dik pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon ny-
iarang, mligbagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1).
Artikel punika katahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan

UDIANA SASTRA Artikel 53

sang sané nyurat. Punika mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara uta-
wi pabligbagan sané kantun akeh kabligbagang (up to date).

Manut Mulyono (2012: 35) artikel punika wantah sasuratan sané manut kadi kahanan
miwah kawéntenan data ring masyarakat (factual). Sasuratan artikel puniki madaging tata
titi utawi pamargi sané prasIda muputang wicara utawi pikobet sané dados unteng baba-
sosan ring artikel punika. Nike mawinan, sang sané nyurat artikel sepatut nyané para jana
sané uning indik wicara utawi pikobet sané kasurat utawi katah kebaos ahli.

5.2 Artikel Manut Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi)

Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika
artikel redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor. Ring sor puniki pacang katlatarang
saka siki.

Artikel rédaksi punika artikel sané kasurat olih redaksi utawi pangremba rubrik,
koran, pangremba halaman blog, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto ar-
tikel sané kaambil saking halaman blog: https://imadesudiana.wordpress.com/category/
artikel-berbahasa-Bali/. Artikel puniki kasurat olih pangremba Blog punika, indik kawén-
tenan kruna Soma ring sajroning kalénder Bali.

Coma napi Soma?
In Artikel Berbahasa Bali on 17 Januari, 2011 at 3:27 pm
Warsa anyar, kalénder anyar. Wénten sesuratan “Coma”. Makumiwahg kalénder
sané uratiang titiang, nyurat sakadi punika. Meled titiang ngereh, nakénang, nunasang ring
buku-buku, internét, utawi genah siosan.
Puniki wantah paleluasan titiang ring jagat maya, internét. Yéning saihang titiang
maleluasan ring anaké sané uning (juru baos), titiang polih. Titiang polih ring situs Wikipe-
dia. Ring situs punika kaunggahang makumiwahg-kumiwahg klompok basa indik wastan
rahina.
Redité, Soma, Anggara, Buda, Wraspati, Sukra, lan Saniscara wantah rahina-rahina
sajeroning awuku. Punika taler kabaos Saptawara. Rahina kapertama wantah Redité. Sané
kaping untat, kaping pitu wantah Saniscara.
Wastan rahina ring basa Bali maiketan sareng astrologi (lelintangan) Hindu miwah
basa Sanskerta lan basa turunannyané. Sajeroning lelintangan Hindu wastan rahina punika
maiketan ring Surya (Rawi), Soma (Bulan), Manggala (Mars), Budha (Merkurius), Guru
(Jupiter), Shukra (Venus), Shani (Saturnus). Wastan rahina punika nganutin wastan planét.
Saking situs Wikipedia unggahang titiang wastan rahina sané maiketan sareng wastan
rahina ring basa Bali. Kawitin titiang saking basa Sanskerta sané pinaka witnyané.Pinaka
catetan mangda nénten wénten pikobet ri kala nyurat lan ngwacén, /a/ panjang kasurat
antuk /aa/ lan /v/ patut kawacén /w/.
Ring basa Sanskerta wastan rahina inggih punika Bhaanu Vaasaram, Indu Vaas-
aram,Bhauma Vaasaram, Saumya Vaasaram, Guru Vaasaram, Bhrgu Vaasaram, lanSthira
Vaasaram. Ring basa Hindi (basa sané kaanggé ring India wewimiwahgan kalér) wastanny-
ané: Ravivaar, Somavaar, Mangalavaar, Budhavaar, Guruvaar,Shukravaar,lan Shanivaar.
Ring basa Mon (basa sané kaanggé ring Burma lan Thailand) wastan rahinannyané: Aad-
itya, Candra, Anggaara, Budhavaara, Brhaspati,Shukra, lan Sani. Ring basa Divehi (basa
sané kaanggé ring Maladéwa): Aedheettha, Homa, Anggaara, Budha, Buraasfathi, Hukuru,
lan Honihiru. Ring basa Kannada (basa sané taler kaanggén ring India): Bhanu Vaara,
Soma Vaara, Mangala Vaara, Budha Vaara, Guru Vaara, Shukra Vaara, lan Shani Vaara.
Saking seseleh punika, lugrayang titiang matetegar nuréksa wastan rahina ring basa
Baliné. Sakadi unggahang titiang ring ajeng, titiang matetegar maluasan. Ring malelua-

54 Artikel UDIANA SASTRA

san titiang polih.
Kapertama, ngawit saking Redité. Rahina kakawitin antuk Surya. Surya taler kabaos

Rawi, Raditya (Reditya). Redité ring basa Hindi, Ravivaar (maartos rahina Surya); basa
Mon, Aaditya; lan basa Divehi, Aadheettha.Kaping kalih inggih punika Soma. Indik Soma
puniki sané dados unteng bebaosan. Akéh sané nyurat “Coma”. Sakéwanten arang pisan
sané ngucapang [coma]. Yéning rerehang ring lelintangan, Soma punika bulan. Soma
ring basa Hindi, Somavaar (maartos rahina Bulan); basa Kannada, Soma Vaara.Kaping
tiga inggih punika Anggara. Anggara basa Bali pateh pisan ring basa Mon lan basa Di-
vehi, Anggaara; basa Hindi, Mangalavaar; basa Kannada, Mangala Vaara.Kaping pat
inggih punika Buda. Basa Bali ring sesuratan Latin nénten madué /dh/. Ri kala nyurat
antuk aksara Latin, /dh/ kagentosin antuk /d/. Punika mawinan /Budha/ kasurat /Buda/.
Buda ring basa Bali sajajar sareng basa Divehi, Budha; basa Hindi,Budhavaar; basa
Mon, Budhavaara; basa Kannada, Budha Vaara.

Kaping lima inggih punika Wraspati. Wraspati puniki sering kasurat Wrespati,
Warespati, lan Respati. Wraspati ring basa Mon, Brhaspati; basa Divehi, Buraasfathi.
Manut para wikan ring indik basa, /b/ lan /w/ sering saling ngentosin, sakadi /batu/ dados
/watu/, /bulan/ dados /wulan/ miwah sané lianan.

Kaping nem inggih punika Sukra. Sukra sané sajajar wantah basa Mon, Shukra; basa
Hindi, Shukravaar; basa Kannada, Shukra Vaara. Sejaroning nyurat bahasa Bali nganggé
aksara Latin, /sh/ kagentosin antuk /s/. Dadosné, /Shukra/ kasurat /Sukra/.

Sané kaping untat, kaping pitu inggih punika Saniscara. Saniscara sering kasurat
utawi kaucapang antuk Caniscara. Saniscara mawit saking Shani (Saturnus). Ring basa
Mon,Shani; ring basa Hindi, Shanivaar; basa Kannada; Shani Vaara. Yéning uratiang,
wantah Saniscara puniki sané polih paweweh. Sani maweweh wara. Boya ja dadosSan-
iwara, sakéwanten Saniscara. Manut ilmu bunyi, kalih kruna utawi lintang yéning ka-
jangkepang, pantaraning kruna-kruna punika sering medal bunyi sané anyar nganutin
bunyi sané nampek. Sani kawewehin wara, medal /s/. Raris /w/ ring /wara/ magentos da-
dos /c/. Punika mawinan /Saniswara/ dados /Saniscara/.

Mawali ka Coma napi Soma?
Indayang uratiang Saniscara, Caniscara lan Soma, Coma. Saniscara dados Canis-
cara santukan /c/ ring /canis/ lan /c/ ring /cara/ sajajar. Punika mawinan miwahgan antuk
ngucapang lan punika sering kaanggé. Sakéwanten Soma lan Coma, manut titiang ma-
tiosan. Sampunang /s/ ring Soma kagentosin antuk /c/ dados Coma. Dadosne, sané anut
wantah Soma, boya ja Coma.
Artikel Umum inggih punika artikel sané kasurat olih para janané sané kasobiahang
ring rubrik, koran, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto artikel mabasa Bali
sané kaambil saking rubrik Bali Orti Koran Bali Post.

Tumpek wariga

Tumpek Wariga sané ketah kabaos tumpek bubuh, tumpek pangatag utawi tumpek
pangarah rauh ngenem bulan apisan inggih punika ring rahina Saniscara (Sabtu) Kliwon
Wuku Wariga. Ring rahina tumpek puniki kalaksanayang upakara majeng ring sakancan
taru utawi sarwa tumuwuh sané wenten ring tegal, sawah, jero, puri utawi gria soang-soang.
Makéh anaké maosang rahina tumpek wariga puniki wantah otonan sarwa tumuwuh utawi
taru. Upacara sané kalaksanayang majeng ring sakancan taru puniki suksmanyané wantah
ngaturang suksma majeng ring Dewa Sangkara sané sampun ngardi sarwa taru miwah tu-
muwuhé ring jagaté taler ngaturang sembah bhakti mapinunas mangda kawéntenan jagaté
ring Bali gemuh landuh.

UDIANA SASTRA Artikel 55

Para jana Baliné rikala tumpek wariga puniki pastika sampun mataki-taki jagi ma-
karya bebantenan ring genah soang-soang. Napi malih tumpek wariga puniki pinaka cihna
rerahinan Galungan miwah kuningan sampun jagi rauh. Nénten prasIda katepasin, samian
ajeng-ajengan sané kaajeng olih para jadmané wit saking taru miwah sarwa tumuwuhé.
Punika mawinan, ageng pisan kawéntenan sakancan taru miwah tumuwuhé ring jagaté.
Yéning para jadma Baliné sampun sayaga ngenem sasih ngaturang sembah bakti utawi
ngaturang suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widhi nénten kabaos paripurna yening
rasa suksma miwah bhakti punika kacihnayang antuk bebantenan kémanten. Sané pinih
utama sané patut laksanayang ring aab jagaté sakadi mangkin inggih punika sapunapi an-
tuk mangda kawéntenan sakancan taru sané mabuat puniki nénten rered utawi ical.

Ring panglimbak jagaté sakadi mangkin, rasa éling ring kawéntenan taru pinaka urip
jagat utawi ketah kabaos paru-paru dunia sampun sayan magingsir ring manah soang-
soang. Yéning cingakin mangkin, para jadma Baliné sampun lali ring swadharmanné da-
dos manusa. Napi mawinan kabaos lali ring Swadharma?, Ida Sang Hyang Widhi sané
ngardi jagat miwah napi sané wénten ring jagaté ngicén manusa idep mangda para jadmané
madrebé rasa éling ngemit miwah miara napi sané wénten ring jagaté, santukan yéning
nénten kapiara pastika pacang kalebur utawi kapralina malih makasami sané wénten ring
jagaté. Yening dumun kantun akéh alas madurgama genah sakancan sato minakadi macan,
lelipi, miwah sané lianan magenah, mangkin sampun karusak, mauwah dados umah, toko,
ruko miwah wawangunan sané lianan. kawéntenan alas utawi wana sampun kagentosin
antuk wawangunan. Luhu sané makacakan ring margi miwah ring tukad pinaka saksi aki-
dik pisan manah para janané jagi miara napi sané sampun kakaardi olih Ida Sang Hyang
Parama Kawi. Kawéntenan blabar ageng, tsunami, linuh ngejerang jagat punika cihna Ida
kroda antuk parilaksana kaon sané ketah kamargiang.

Punika mawinan ring galahé sané becik puniki. Rikala sakancan taru miwah sarwa
tumuwuhé kaotonin, tincapang malih rasa éling, antuk nandur malih sakancan taru sané
mawiguna, sakancan tumuwuh sané prasIda ngawinang jagaté landuh. Sampunang tum-
pek wariga punika wantah kaanggén galah ngotonin taru sané sampun wénten utawi mau-
rip kémanten sakéwanten sané pinih utama nandur sakancan taru miwah sarwa tumuwuh
mangda prasIda ngurip jagat.

Olih :Déwa Ayu Carma Citrawati

Artikel Sponsor inggih punika artikel sané kasurat pinaka jalaran nyobiahang napi
sané jagi kaadol utawi katah kabaos artikel promosi. Artikel puniki katahan nénten ja pan-
jang pisan, nanging napi sané jagi kawedar (promosiang) prasIda karesepang olih anak
sané jagi matumbasan.

Ring sajeroning makarya artikel patut pisan nguratiang tata basa sané jagi kaanggén.
Yening jagi makarya artikel sané dagingnyané indik penelitian sapatut nyané nganggén
basa ilmiah. yéning jagi nyurat artikel sané daging nyané nénten ilmiah, patut taler ngang-
gén basa sané katah kauningin para krama Baliné, utawi nénten nganggén basa-basa sané
ilmiah. Artikel ilmiah punika mapaiketan ring penelitian.

5.3 Tata cara makarya artikel

Ring sajroning nyurat artikel, patut nganutin uger-uger indik nyurat artikel.
Santukan artikel sané becik nénten medal saking pamargi sané miwahgan, patut katelebang
napi sané dados uger-uger ring nyurat artikel. Wénten makumiwahg-kumiwahg pamargi
sané patut titénin sadurungé nyurat artikel, inggih punika:

56 Artikel UDIANA SASTRA

1. Sané patut uratiang kapartama wantah ngrereh unteng babaosan (topik) sané jagi
kasurat. Inggian unteng babaosan punika sapatutné mangda nganutin aab jagat utawi
kahanan pabligbagan sané kantun akéh kabaos ring kramané.
2. Risampuné ngamolihang unteng babaosan (topik) madué jagi kasurat, rarisang
kaepah unteng babaosané punika dados pahan sané alitan (subtopik). Tatujoné mang-
gda prasida ngamolihang sasuratan sané jakti-jakti nincap ring sajroning unteng
babaosan.
3. Rikala makarya artikel patut nganggén basa sané sampun katah kauningin utawi
basa sané miwahgan antuk ngresepang (komunikatif).

Pidabdab 6 Pituduh !

Indayang cawis pitakén saha karyanin pituduh ring sor
1. Napi punika artikel?
2. Indayang surat cecirén artikel!
3. Indayang alit-alité ngarereh siki artikel mabasa Bali ring media, raris :
(a) Wacén dumun artikel punika
(b) Minayang artikel punika nganutin Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi)
(c) Indayang surat napi unteng babaosan ring artikel punika

Pidabdab 7. Tugas KD 4.5.1

Indayang makarya siki artikel mabasa Bali!

Pidabdab 8. Ringkesan

Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat indik
pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon nyiarang, mlig-
bagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1). Artikel punika ka-
tahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan sang sané nyurat. Punika
mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara utawi pabligbagan sané kantun akeh
kabligbagang (up to date).

Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika artikel
redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor.

Ngaé Baju Sikutang ka Raga

UDIANA SASTRA Artikel 57

BAB VI

KASUSASTRAAN

Kompeténsi Dasar

3.6 Memahami dan menganalisis
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis jenis karya
sastra beraksara Bali dan ber-
huruf Latin

4.6 Mengabstraksi atau meringkas
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis-jenis karya
sastra

Indikator

3.6.1 Nlatarang indik periodisasi
kasusastraan Bali

3.6.2 Nyarca wangun sastra Bali pur-
wa

3.6.3 Ngepah kasusastraan Bali
3.6.4 Ngrereh cecirén karya sastra
3.6.5 Ngrereh pabinan karya sastra

nganutin jenisnyané
3.6.6 Ngrereh conto utawi imba karya

sastra nganutin periodisasi
4.6.1 Ngringkes periodisasi karya

sastra

Palajahan 1. KASUSASTRAAN BALI

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Maosang indik basa Bali nénten prasida pasahang saking basa, aksara miwah sastra. Ring pan-
gawit alit-alité sampun malajahin indik basa miwah aksara Bali. Sané mangkin ngiring malajahin
indik sastra. Sastra Bali sayuakti makéh pisan kawéntenan ipun. Malarapan sastra punika prasida
biasa miwah aksara Baliné kalestariang. Ritatkala makarya sastra sinah bahasa sané kaanggé saha
kasurat antuk aksara. Kasusastraan Bali yéning selehin antuk kawéntenan ipun, yukti sampun
wénten saking nguni. Wénten sané sujati mabasa Bali, wénten naler sané nganggé basa tiosan sané
karanjingang ring sastra Bali saantukan pamuputnyané sastra miwah basa punika kalestariang ring
Bali. Sadurung nglantur maosang saindik-indik karya sastra Bali punika, indayang cawis pitakén
ring sor!

1. Napi sané kauningin indik kasusastraan Bali?
2. Napi conto kasusastraan Bali?
3. Ring dija prasida manggihin kasusastraan Bali?
4. Napi wigunan kasusastraan Bali?
5. Sira pangawi kasusastraan Bali sane kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Puisi /prosa )

PRABU RANCANG KENCANA

Kacritayang ring panegara Rancang Kencana
madeg Prabu mapasadnya Sri Mahardika Dandanbéla,
madué rabi kakalih, pepadané maparab Déwi
Ratnaning Rat, malih siki rabin Ida I Galuh Ajeng.
Kautus reké Ki Patih Adipati antuk Ida Sang Prabu
ngarereh ulam mas antuk pangerempinin Ida Parami
Swari: Dewi Ratnaning Rat. Sadurung dané Ki Patih
rauh ngaturang ulam mas, sagét semengan I Galuh
Liku nanginin Patih Warjawa praya ngéka naya
mangda Dewi Ratnaning Rat prasida kausir saking
Puri sapisanan Patih Warjawa prasida ngentosin Ki
Patih Adipati. Patih Warjawa tan lian tuah patih congkak sané siaga ngisinin daya corah I Galuh
Liku.

Gelisang carita, busanan Ki Patih Adipati saha keris dané kagenahang ring pamereman Ida
Dewi Ratnaning Rat rikanjekan Ida ngiring mabebaosan. Irika raris I Galuh Liku matur ring Ida
Hyang Prabu yéning Dewi Ratnaning Rat mamitra sareng Ki Patih Adipati. Irika Ida Sang Prabu
menggah tan sipi raris ngawéntenang pasamuan. Ki Patih Adipati sané miragi suaran kulkul puriné
ngebut raris gegéson budal saha makta ulam emas wantah kekalih. Wawu kabukak kamarnyané
busanan kaagungan dané ical, kandugi kuaca saking rauh mamancing kaanggén tangkil. Irika Sang
Prabu merang atanya lawan Ki Patih Adipati, saha nigtig mutput saha katuding-tuding. Ping kuda
ngaturang indik, taler Ida Sang Prabu merang raris penyingakan dané Ki Patih Adipati kaluntik
panadosné buta kalunta-lunta késah saking puri.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 59

I Galuh Liku naler durung puas kayun dané saantukan Dewi Ratnaning Rat durung kausir
saking puri. Antuk aturé manis raris Ida Sang Prabu nyiksa Dewi Ratnaning Rat sané jempiah-
jempiuh nénten uning ring unduk. Raris Dewi Ratnaning Rat sané kantun mobot 4 sasih jagi
kapademang ring alas Pandan Sekaré. Ritatkala dadan Ida kasuduk, raris medal anak alit wadon.
Irika raris Patih Bela Sungkawa rauh patih tiosan mawali saha matur ring Ida Sang Prabu yéning
Ida Prami sampun séda. Tan dugi liangné I Galuh Liku saantukan nénten wénten nyaihin okannyané
ngantinin Ajin Ida madeg Ratu ring puri.

Kacrita mangkin sampun duur okan Ida makakalih, sané ring alas maparab “Dewi Candrakirana”
ring puri mapeséngan “I Galuh Ajeng”. Baosang mangkin Ida Prabu ring Singosari madué putra
asiki maparab Panji Kertapati. Panji Kertapati kanikayang ngarereh rabi sadurung ngentosin Ajin
Ida nyegjegang kaagungan ring singosari. Pangandikan Ajin ida mangda mingsikiné kaamét rabi,
inggih punika putra papadan Ida “Dewi Ratnaning Rat”.

Sadurungé rauh ring purian, ring tengahin alas Radén Panji Kertapati kacunduk sareng I
Nyoman Sekar. Kajegégan Nyoman Sekar ngawinang Radén Panji Kertapati majanji ring kayun
jagi mamadik kaanggén rabi. Raris mamargi naler Panji Kertapati lunga ka puri tangkil ring paman
ida saha makta séwalapatra. Gelisang carita séwalapatra sampun katur, raris kawacén indik jaga
nemuang okan ida soang-soang. Nanging munggah ring surat mangda okan Ida Prami. Mangda
nénten panjang atur, raris okan I Galuh Liku katurang ring rakané saha kanikain medal matemu
sareng Raden Panji Kertapati. Kandugi ibuk pakayunan Ida Anak Agung Putra saantukan I Galuh
Ajeng kalintang bocok nénten masaih kasarengin kapradnyanan miwah kabagusan Ida.

Kacrita mangkin ring tengahin margi, makayun-kayun Ida nuju umah ipun I Nyoman Sari
praya nyihnayang kayun antuk seneng ring ipun tur kasanggupin dados rabi. Nanging Ajin Ida
Panji Kertapati nénten setuju apan nénten wenang dados rabi saantukan ipun wang jaba. Gelisin
carita I Galuh Ajeng sané nguningin indiké punika ngutus patih saha panadosné I Nyoman Sekar
kakurung ring puri. I Galuh Ajeng raris matur sareng Raden Kertapati yéning Nyoman Sekar
makrangkéng ring puri. Irika sedih Ida Raden Kertapati, nanging ajahan medal naya markup Ida
kayun ring I Galuh Ajeng, raris budal ka Puri Rancang Kencana. Antuk naya singid Ida Kertapati
ngutus patih lingsir mangda Nyoman Sekar prasida medal saking tutupan wenginé mangkin.

Gelisang carita Ni Nyoman Sekar medal saking puri luntang-lantung nénten uning margi sagét
wénten ring gumi Pancala. Irika wénten raksasa kakalih saha makeneh lakar nadah I Nyoman Sekar.
I Nyoman Sekar prasida ngasorang raksasa punika, raris ngawinang I Nyoman Sekar madeg bupati
saha busana laki maparab Sri Antariksa. Sasampun Nyoman Sekar madeg prabu ring panegara
Mentiwi, irika kerta raharja jagaté.

Kacrita mangkin Ida Raden Kertapati ngiring pangandikan Ajiné jagi ngiring marabi sareng
I Galuh Ajeng. Sané mangkin ngarauhang bupati sawewengkon wewidangan Ida, punika taler
wewidangan ring genah Prabu Antariksa. Raris kacrita Prabu Antariksa polih galah ngaturang
sasolahan, ring ajeng pengantén Ida nyabut destar nyantos rambutné mangrawé. Irika kauningin
raris kawiaktian ipun I Nyoman Sekar. Kasesed raris katakénin. Irika Nyoman Sekar ngturang
saindik-indik yéning ibun Ida maparab Diah Ratnaning Rat. Raris katunasin mangda ibun Ida
rauh saha matutang indiké punika. Gelisin carita lamakané durus Ida Panji Kertapati marabian
ring Nyoman Sekar sané sujatiné maparab I Diah Candra Kirana. I Galuh Ajeng raris nyuduk
raga, asapunika taler biangnyané I Galuh Liku kasuduk olih patih-patihé sami saantukan sampun
malaksana corah ring puri.

Saking

Kumpulan Drama Ketut Putru

60 Kasusastraan UDIANA SASTRA

Pidabdab 3 Kerta basa

Indayang rereh artin kruna ring sor!

No Kruna Arti
1. késah
2. mobot
3. ngéka naya
4. congkak
5. krangkéng

Pidabdab 4 Nyawis pitakén

Sasampuné ngwacén silih tunggil satua panji ring ajeng, mangkin indayang cawis pitaken ring sor
nganutin wacana!

1. Napi murdan satua panji ring ajeng?

2. Sira sané malaksana corah ring purian?

3. Napi mawinan Ida Panji Kertapati nénten kalugra ngambil rabi I Nyoman Sekar?

4. Ring panegara napi I Nyoman Sekar madeg ratu?

5. Punapi panadosné I Galuh Liku?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Kasusastraan

5.1 Teges kasusastraan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga

sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’, miwah
konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran mateges
kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning panglimbakanny-
ané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané nganggé basa : Jawa Kuna,
Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu miwah sasak.

5.2 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali purwa
Sastra Bali Purwa inggih ipun sastra sane sampun wenten duk ilu tur pidagingane ngun-

guhang pitutur sane luwih. Kasusastran Bali Purwa wenten sane mawangun gancaran wenten
sane mawangun puisi. Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bebas sane nenten
kaiket antuk uger-uger. Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi :

1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa, sakadi :

* Mahabharata olih Bhagawan Byasa.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 61

* Satua Ni Diah Tantri olih I Made Pasek.

* Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata.

Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa kabaos tembang. Papalihan tembang manut
papalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi :

1. Sekar Rare (Gegendingan)

Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, mi-
wah sane lianan.

Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lian-
an.

Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah
sane lianan.

2. Sekar Alit (Tembang Macapat, tembang alit, utawi tembang sinom pangkur). Sekar
Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika
kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik
sajeroning apada. Uger – uger punika minakadi:

• Guru Wilangan : Uger – uger wanda sajeroning acarik

• Guru Dingdong : Uger – uger wangun suara ring panguntat sajeroning acar-
ik

• Guru Gatra : Uger – uger katah carik sajeroning apada

3. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang Tengahan), punika taler marupa kakawian
utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri
Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa
:

• Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa tengah-
an sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :

Kidung Ranggalawe, Kidung Sri Tanjung, Kidung Pamancangah Dalem, Kidung
Amad Muhamad, Kidung Kaki Tua, msl.

• Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :

Malat, Wargasari, Alis-alis Ijo, Tantri, msl.

4. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama) inggih punika kakawian utawi
karangan sane kawangun antuk wirama makadi:

• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.

• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.

 Kekawin

wpø rtø pqêÿ :/- 0 - / - 0 - / 0 0 / ,8,

sumku ¦wtptê§ : /- - - / - 0 - / - 0 / ,8,

62 Kasusastraan UDIANA SASTRA

1, útuæohotlrpn, Artos
ko( yêosp& hpgh) )n/, Antengé anggon jalaran
smpy/tnwá yk)n, Asing pakaryan mangda pagehang
rs& tÙoamytwu >ø Paricédané sàmpunang kardin
Pitui ring buron nista punika

Kaketus saking buku Ràmàyaóa
Kakawin miwah tegesipun 1

Kaca 52.

5.3 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali anyar

Kasusatraan Bali Anyar nganutin pamargin panglimbakang kasusastraan Indonesia baru.
nanging kawentenan tan sawibuh kasusastraan Indonesia. Yadiastun asapunika, macihna
kasusastraan Baline kantun maurip, urip gridip –gridip, ngacan sue dumadak malih nglimbak,
ngansan seger.

Sakadi sampun kateralatarang ring ajeng Kasusastraan Bali Anyar kakawitin antuk tahun
1931 , maciri antuk novel “ Nemu Karma “ olih I Wayan Gobyah.

Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk :

1. Puisi Bali Anyar

2. Novel ( roman )

3. Cerpen Bali Anyar

4. Drama Bali Anyar

5.4 Imba Cerpen Bali Anyar

Kangen

Cahyan Purnama Kadasa ngalangin akasaning segara ring petengé punika. Jegég ayusakadi
paras Betari Ratih né turun ka mercapada makta bintang macanda ring gumuruh ombak pasisi
Meulaboh, Daérah Istiméwa Acéh.

“Adi, bli rindu pesan kapining Adi.”
Sandia punika, suaran kidung Bramara Ngisep Sari ngumbara saking pangeras suarané ring
pura. Miik dupa lan sekar ngulikubin buana, kija ja paliaté wantah anaké makamben maudeng né
kacingak, makta canang, banten, maciri sampun rahinan ring gumi padésaan.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 63

Gedé Landi tuun uli mobilné, laut gegéson menék undagan umahné.

“Pak Dé, ajak onyang mulih?”

“Yéh, Gedé…. Aa, Pak Dé malunan i tuni ngajak Mé Adéné, to adi-adiné durian, mara ja
neked. Gedé uli hotél né busan?”

“Aa né Pak Dé, aget masi maan permisi busan uli atasané.”

“Dé, mara teka? Antianga to ajak Ayu di mrajan.”

Kénten baos Mé Adéné, ngranayang ipun gegéson ka mrajan. Raris medal saking jeroan, anak
istri maparas ayu makenyem manis ring raganipun.

“Ayu….”

“Sayang, si kecil nakénin Bapak né uli tunian.”

Raos alus tis sané metu saking bibih tipis, makamiwah panyingakan sané ngucapang tresna
satia tan pawates punika ngawinang Gedé Landi kangen manahné laut ngusap, ngecup sirah kure-
nanipuné punika. Naler i pianak sané kantun wénten ring belingan né sampun matuuh kutus bulan.

“Bapak driki sayang….”

Ring beten galang sundar Purnama Kedasa peteng nika, Gedé Landi lan kulawarga ngaturang
sembah bakti.

Ujan krébék ring tengah lemengé punika sakadi nyiriang ibuk ati, sami pada tegang nyan-
tosang pesunné Bapak Dokter saking ruang operasi bersalin.

“Pak, sapunapi somah miwah pianak tiang, Pak?” Gegéson Gedé Landi nyagjagin laut mata-
kon indik kondisi kurenan miwah pianakné ring dokter sané wau san medal saking ruangan oper-
asi.

“Anak Bapak istri, lahir slamet, nanging nunas ampura, niki wantah perjuangan berat. Tim
dokter sampun ngutsaha maksimal, kémaon titiang nunas pangampura riantukan ibunné i anak
nénten sida kaslametang.”

“Ayu….”

“Dé…! Landi…!”

“Éh, Wayan…. Ah ada apa Yan…?” Suara punika ngentenang Gedé Landi saking lamunanné.

“Yéh, raga né benehné matakon, ada apa né jeg dini kadidian, paling takonanga ngajak jén-
dral manajeré busan. Kenapa Yan?”

“Icang inget ngajak Ayu.”

“Dé, icang ngerti cai sayang ajak Ayu, tapi Ayu pasti menyayangkan yén kanti nepuk kondisi
cai cara jani kakéné! Dé, inget perjuangan i raga kanti maan posisi melah buka jani kakéné. Inget
né jani cai né wantah calon pengganti manajeré dini, uli mani kanti buin aminggu dadi masa ujian
cainé, kaserahin tanggung jawab total ngoperasiang hotélé ené! Ditu lakar ngenah apaké cai mula
pantes lakar kaanggon manajer utama! Eda kanti perjuangan né uli beten-beten sesajan ento dadi
percuma.”

Gedé Landi wau ja neked di kos-kosanné sané tuah mapaekan sajan ngajak hotél tongosné
ngrereh pangupa jiwa duang tiban niki. Inget ipun dinané benjang wantah dina otonanné Gék Ayu,
pianak tunggalipun né kakalahin merantau ka Meulaboh saking duang tiban né pidan.

64 Kasusastraan UDIANA SASTRA

Kenyel, sepi lan rindu maadukan ring tangkahné, Gedé Landi nyadédéh di kursiné.

“Sayang, niki minum dumun toyané, wus nika wau masiram, laut sembahyang, hem….”

“Ayu….” Tan sida antuk nyambatang kangen, bagia pisan manahne nyingak paras nika, Ayu
kurenanipun, sané jegég, manis makenyem ring sampingné maktaang ipun agelas toya putih.

Seger lega karasa toya punika, nanging sagétan kurenanipun sampun nénten wénten ring
sampingné, Gedé Landi pesu uli kamarné, paling ngelunin, nanging tan ja wénten anak nyautin.
Suaran ombak gumuruh ring pantai selatan, Landi malaib mrika. I rika ipun nyingak, nénten ja Ayu
kurenanipun, kémaon anak alit, moglong pisan, parasné pateh pisan sakadi muanné Ayu kurenan-
né. Landi tangkejut.

“Gék… Ayu…?”

“Papah… pah….”

Gedé Landi enten uli ipianné, kari peteng, galahé ngenjek jam solas waktu Indonésia bagian
barat. Ipun uning galah jam roras wénten penerbangan terakhir ka Dénpasar sané transit dumun
ring Jakarta. Nanging neked ring bandara kabaosang tiket sami sampun telas maadol. Inget ipun
rahina mangkin tuah rahina Natal turin liburan akhir pekan, minab samian pada liburan ka luar
provinsi. Yéning enyak ngantosang, benjang ngedas lemahné wénten penerbangan ka Dénpasar.
Ipun mutusang nginep ring air port.

Penerbanganipun mamarga becik, sané kapertama saking duang tiban ipun malih ngenjek
natah Bali, ngirup hawa Bali. Galah nika jam dasa semeng ring Bali, wantah kirang langkung jam
solas ipun pacang neked ring Tabanan.

Ring marginé ipun nyingak akéh anak-anaké magrudugan, sakadi gresiuh turin samian wént-
en ring ajeng télevisiné, sakadi wénten kajadian penting, nanging ngekoh atiné nakonin sopir
taksiné sané siep cara bedogol uli tuni, buka liu ané kenehanga.

Neked I Gedé Landi di umah palekadanné, nénten ja bas liu melénan ngajak duang tiban i pi-
dan, sajabaning entik-entikané né ngancan ngabetang, turin nguda ja suung mangmung, dija pada
né lénan? Dingeh ipun ramé di mrajan, sakadi wénten anak ngamedalang upakara.

“Napi sampun kaotonin nika Gék Ayu…,” pinehné.

“Om Swastyastu…!” Gedé Landi macelep ka tengahing mrajan sané sampun kosek olih kul-
awarga lan para nyama. Né mangkin sami bengong, sami siep nyingak Gedé Landi.

“Bli Gdé…! Mé… Pa… Bli Gdé enu idup…!”

Cingakipun adinné I Ratih, laut I Mémé né nyagjagin, malekuk tur ngeling sigsigan. Sami
nyamané maekin Gedé Landi.

Semeng nika wangsa Indonésia berduka, sawetara jam kutus liwat limolas menit pasisi kelod
Acéh sami rata ngajak tanahé, grubug agung né kabaos Tsunami nika ngawinang akéh jatmané
padem, wénten satak tali liunné sawané kaanyudang olih toya ageng segarané maadukan sareng
benyah-benyahan wangunané. Hotél genahné Gedé Landi magaé tuah nyisaang tiang-tiangné
kémanten, napi malih kos-kosanné tuah telah tan masisa. Timpalné Landi, I Wayan Putra slamet,
diastun sami artanné ical, nanging samian para tamiu hotélné lan timpal-timpal kerjané padem
maurug i rika.

“Dé…! Bapa, Mémé, Pak Dé ajak makejang dini engsek mara ningeh beritané ento.”

“Pak Dé, tiang ongkona mulih ngajak Ayu lan Gék.”

UDIANA SASTRA Kasusastraan 65

Né mangkin pianakné sampun sirep di sangkolanné.
“Gék, Bapak kangen ngajak Gék!”
Tan pasangkan pianakné punika makenyem.

Olih: I Putu Agus Sutrarama

5.5 Imba Puisi Bali Anyar

Paid Tiang

Paid tiang tindakan batisé
Ngalahin ukudan sasihé

Ngipekin kalah
Sisan-sisan kenehé suba kacamputang

Pakpak katelahang
Apanga tusing taén buin
Ngurimik ipit ngumbar kita

Paid tiang makejang
Ngejohin sasih

Ané tusing taén bakatang
Paid tiang makejang
Nguberin sasih

Ané tusing taén gelahang
Camput mapaid

Telah-telahang kauluh.

olih : I Wayan Paing

Pidabdab 6 Pituduh !

Indayang selehin daging karya sastra sané kasurat ring kiwa, raris pasangang antuk wewidangan
ipun sané kasurat ring tengen!

Geguritan Sampik Ing Tay Puisi/ Tembang
Kidung Jerum Kundangdya Prosa/ Gancaran

Pupuh Semarandana

Satua Ketimun Mas
Ginada Basur

Cerpen Gedé Ombak Gedé Angin
Satua I Belog

Novel Malancaran ka Sasak
Kakawin Atma Prasangsa

Semut-semut Api

66 Kasusastraan UDIANA SASTRA

Pelajahan 2. CIRI MIWAH IMBA KARYA SASTRA hendradwikayana.files.wordpress.com

Pidabdab 1 Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Yéning ring ajeng wantah maosang indik teges miwah papalihan karya sastra Bali, sané
mangkin jagi kabaosang indik ciri utawi imba karya sastra Bali. Akéhnyané wénten jenis karya
sastra Bali, ngawinang wénten naler pabinanipun pinaka cecirén saking sastra punika. Mangda
sayan élah nguningin daging sastra, patut nguningin dumun wastan saking karya sastra punika
nyantos uning ring cecirén ipun. Sadurung nglantur, indayang cawis dumun pitakén ring sor!

1. Sira sané naenin ngwacén karya sastra?
2. Yening naenin, karya sastra napi sané kawacén?
3. Asapunapi wentuk karya sastra punika?
4. Napi kémanten daging karya sastra punika?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)

ULI SANUR KA PEKEN BADUNG

Tiang tusing lakar makelid
Krana dini mula tiang ngalih idup
Apaké anaké ngorahang
Entungin tiang aji kuping bongol

Idup tiangé ben ngindang
Ngindeng kema-mai ngalih ané belus
Tusingké nawang?
Apaké ané belus ento?
Cawis tiang padidi
Ané belus to, ané setata ngaé tiang maaduhan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang mataagan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang nigtig awak, nyambak sirah
Ané belus to, ané setata alih tiang ngindeng, ngindeng kema-mai
Uli bucu kanti ka bucu
Uli semengan nganteg semengan
Kanti sirah tiangé tusing marasa sirah
Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé, di bucun pekené.

Kakripta olih : Ni Made Ari Dwijayanthi
Kakutip saking Pupulan Puisi Bali Modern “Denpasar lan Don Pasar”

UDIANA SASTRA Kasusastraan 67

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor!

1. Tiang tusing lakar makelid
2. Idup tiangé ben ngindang
3. Cawis tiang padidi
4. Ané setata ngaé tiang mataagan
5. Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé

Pidabdab 4 Nyawis pitakén

Indayang wacén saha resepang daging puisi “Uli Sanur ka Peken Badung”, raris cawis pitakén
ring sor!

1. Napi sané kabaos belus olih pangawi?
2. Manut pikayunan alit-alite, sapasira tokoh tiang sané wénten ring puisi?
3. Sira pangripta puisi ring ajeng?
4. Saking buku napi puisi ring ajeng kakutip?
5. Indayang surat manut panampen alit-alité indik napi bantang babaosan sané wénten ring

puisi punika?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Ciri miwah Imba Karya Sastra

5.1 Imba miwah Ciri -cira karya sastra Bali Purwa
Kasusastran Bali Purwa wénten sane mawangun gancaran wénten sane mawangun puisi.

Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bébas sané nénten kaiket antuk uger-uger.
Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi :

1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

2. Mahabharata olih Bhagawan Byasa.
3. Satua Ni Diah Tantri Olih I Made Pasek.
4. Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata.
5. Miwah sane lianan.
Tiosan ring gancaran taler wénten puisi. Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa
kabaos Tembang. Pepalihan tembang manut pepalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi :

1. Gegendingan
• Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah

68 Kasusastraan UDIANA SASTRA

sane lianan.
• Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lianan.
• Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah

sane lianan.

2. Tembang Macapat, taler kawastanin sekar alit, tembang alit, utawi tembang sinom
pangkur. Tembang macapat akehnyane wenten dasa soroh makadi :
• Pupuh Dangdang Gula.
• Pupuh Sinom.
• Pupuh Durma.
• Pupuh Pangkur.
• Pupuh Mijil.
• Pupuh Semarandana.
• Pupuh Pucung.
• Pupuh Ginada.
• Pupuh Ginanti.
• Pupuh Maskumambang.
Tembang macapat punika sajeroning kasusastraan prasida kaanggén ngwangun geguritan.
Geguritan inggih punika kakawian utawi karangan sané kawangun antuk tembang maca-
pat. Upami :

• Geguritan Sampik Ingtai, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida Ketut Sari.
• Geguritan Jaya Prana, nganggén tembang macapat ginada kémanten, olih I Ketut

Putra.
• Geguritan Basur, nganggén tembang ginada kémanten, olih Ki Dalang Tangsub.
• Geguritan Sucita miwah Subudi, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida

Bagus Ketut Jelantik.
• Geguritan Tamtam, nganggén tembang macapat campuran, olih I Ketut Sangging.
• Miwah sane lianan.

3. Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa kakawian utawi
karangan sané kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung,
miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa:
• Kidung sane nganggén tembang macapat. Basa sane kaanggén marupa basa tengahan
sakéwanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.

2. Kidung Sri Tanjung.

3. Kidung Pamancangah Dalem.

4. Kidung Amad Muhamad.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 69

5. Kidung Kaki Tua, miwah sané lianan.
• Kidung sane nganggén kidung sujati makadi :

1. Kidung Malat.
2. Kidung Wargasari.
3. Kidung Alis-alis Ijo.
4. Kidung Tantri, miwah sané lianan.
4. Kekawin utawi Tembang Gedé utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika
kakawian utawi karangan sané kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
• Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
• Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
• Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
• Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
• Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
• Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
• Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
• Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Tiosan ring Kekawin wénten taler palawakya. Palawakya inggih punika karya sastra prosa
liris utawi gancaran namun kawacén antuk tembang sané maiketan ring tata titi ngwacén basa
Jawa Kuna minakadi épik Mahabrata miwah kanda sané mawit saking Ramayana.
Kasusastraan Bali Purwa yéning cutetang prasida manggihin imba/ cecirénnyané sakadi
puniki:

1. Arang madaging wastan pangawi

2. Akéhan nyritayang indik karma phala sané prasida anggén sasuluh idup

3. Ketahnyané kaiket antuk uger-uger

4. Sasuratan sané asli kantun makehan kasurat nganggén aksara Bali

5. Karya sastra nénten kaadol, saha tan prasida kaajinin antuk jinah. Makarya uta-
wi ngwacén karya sastra wantah kaanggén nglimurang manah saha maseneng-
seneng.

5.2 Imba miwah Ciri -ciri karya sastra Bali Anyar
Pateh sakadi karya sastra Bali Purwa, karya sastra Bali Anyar taler wénten marupa puisi miwah
prosa. Ring sor puniki pinaka imba karya sastra Bali Anyar inggih punika:

70 Kasusastraan UDIANA SASTRA

 Puisi Bali Anyar minakadi www.denpasarkota.go.id
• Sasih Karo Ring Bali olih I Made Taro.
• Galang Bulan olih K. Putra.
• Paid Tiang olih I Wayan Paing,msl.

 Novel Bali Anyar minakadi :
• Nemu Karma ( 1931 ) olih I Wayan Gobiah.
• Malancara Ka Sasak ( 1935 – 1939 ) olih I Gede Srawana ring majalah Djatajoe
• Katemu Ring Tampaksiring olih Made Sangra, msl.

 Cerpen Bali Anyar minakadi
• Ketemu Ring Tampak Siring olih I Made Sangra
• Leak Lemahan olih Djelantik Santa
• Majogjag olih Djelantik Santa, msl.

 Drama Bali Anyar minakadi
• Kirana ( Drama Anak – Anak Th. 2005 ) olih I Nyoman Wanda (Pondok Temu Wutu Br.

Treges Gianyar )
• Gusti Ayu Klantir (1999) olih A Wijat S. Ardi ring buku “Gending Girang Sisi Pakeri-

san”,msl.
Imba utawi cecirén kasusastraan Bali Anyar inggih punika :

1. Pastika madaging wastan Pangawi
2. Akéh nyritayang indik kawéntenan kahuripan para janané mangkin
3. Kabaos bebas, saantukan nénten kaiket antuk uger-uger
4. Samian kasurat nganggén tulisan latin
5. Karya Sastra Anyar sampun makéhan kaadol, punika mawinan karya sastra prasida kaaji-

nin antuk jinah.

Pidabdab 6 Pituduh !

Indayang pupulang judul karya ring sor:
1. 10 murdan Geguritan
2. 10 murdan Kidung
3. 10 murdan Kakawin
4. 10 murdan Novel kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit

UDIANA SASTRA Kasusastraan 71

5. 10 murdan Cerpén kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit
6. Indayang rereh murdan karya sastra ring ajeng tiosan ring sané sampun wénten ring con-

toh!

Pidabdab 7 Tugas KD 4.6.1

Indayang makarya skéma indik kasusastraan Bali!

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 8. Ringkesan

Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’,
miwah konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran
mateges kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning
panglimbakannyané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané
nganggé basa : Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa
Melayu miwah sasak.

Kasusastraan Bali Purwa sané marupa gancaran wénten satua, yéning sané marupa puisi
utawi tembang prasida kakepah malih dados sekar raré, sekar alit, sekar madya miwah sekar
agung. Yéning Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk Puisi Bali Anyar, Novel ( roman ),
Cerpen Bali Anyar miwah Drama Bali Anyar.

Plapanin Malaksana Song Bedudané Patut Titinin

72 Kasusastraan UDIANA SASTRA

BAB VII

ANALISIS SASTRA

Kompeténsi Dasar Indikator

3.7 Menganalisis dan mengap- 3.7.1 Ngwacén teks Puisi Bali Mod-
likasikan teks Puisi Bali Mod- ern
ern , Puisi Bali Tradisional atau
Sekar Alit (Pupuh Durma, Sinom, 3.7.2 Ngrereh amanat Puisi Bali
Semarandana), Sekar Madia dan Modern
geguritan yang beraksara Bali
dan berhuruf Latin 3.7.3 Makarya conto Puisi Bali Mod-
ern
4.7 Memproduksi satu bait pupuh
Durma dengan tema tertentu 3.7.4 Ngwacén teks naskah Sekar
Alit pupuh Durma ,Sinom
,Semarandana

3.7.5 Nlatarang padalingsa Sekar Alit
pupuh Durma ,Sinom ,Sema-
randana

3.7.6 Makarya teks Sekar Alit pupuh
Durma ,Sinom ,Semarandana

3.7.7 Ngwacén teks geguritan
3.7.8 Nerjemahang geguritan
3.7.9 Ngrereh daging pokok geguri-

tan
3.7.10 Nlatarang indik Sekar Madya
3.7.11 Nyarca jenis-jenis Sekar Madya
3.7.12 Ngidungang Sekar Madya
4.7.1 Makarya siki bait pupuh Durma

Palajahan 1. Analisis Puisi Bali Anyar

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Ritatkala malajahin sastra, akéh pisan sané mabuat prasida kapolihin irika. Punika ngawinang
akéh anak maosang sastra punika prasida dados panuntun sapisanan suluh idup. Sakadi sané
sampun katlatarang ring ajeng, karya sastra punika wénten sané markup gancaran wénten naler
sané marupa puisi. Yadiastun sané marupa puisi ketahnyané kasurat antuk kruna sané kidikan
saking gancaran, nanging makakalih punika pada nruénang daging utawi amanat. Daging utawi
amanat punika sané mabuat karereh olih pangwacén. Mangda sayan waged nguningin daging
karya sastra maka cutetnyané puisi Bali Anyar, tiosan wantah kawacén patut naler kaanalisis.
Sadurung nglantur nganalisis puisi Bali Anyar Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Uning ké alit-alité napi puisi punika?
2. Ring dija prasida manggihin puisi?
3. Naenin ké alit-alité ngwacén puisi?
4. Yéning naenin, napiké murdan puisi punika miwah sira sané ngripta?
5. Wusan ngwacén puisi, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)

Ida Bagus Surya Matra Atmaja

Puput Makaput

Sang prabu majoli kencana
I panjak negak mategtog
Sang prabu mabusana megah
I panjak makamben congkod

Sang prabu mapuri agung
I panjak maumah petung
Sang prabu mamunggah jaran
I panjak majalan banban

Punika kawentenan matiosan
Nanging wenten tan kabinayang

74 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Sang prabu seda marurub kasa
I panjak padem makaput kasa

Puputne
Puput makaput

Karangasem 22 juni 2006 Artinipun

Pidabdab 3. Kosa Basa

NO Kruna ring Lengkara
1 Sang prabu majoli kencana
2 I panjak negak mategtog
3 I panjak makamben congkod
4 I panjak maumah petung
5 I panjak majalan banban

Pidabdab 4. Nyawis pitakén

Cawis pitakén ring sor, nganutin daging puisi ring ajeng!
1. Sapa sira sané pinaka tokoh utawi sané kabaosang ring puisi “Puput Makaput”?
2. Napi kémanten sané minayang Sang Prabu sareng I Panjak?
3. Pangawi maosang wantah siki sané nénten minayang Sang Prabu sareng I Panjak, napiké
punika?
4. Indayang analisis daging puisi punika!
5. Rereh piteket pangawi sané wénten ring puisi punika!

Pidabdab 5 Pangresep indik Analisis Puisi Bali Anyar

5.1 Puisi Bali Anyar
Manut ring penelitian sané kalaksanayang olih Bapak I Nyoman Darmaputra duk warsa

1910-an sampun wénten medal Kasusastran BaliAnyar. Kasusastran BaliAnyar sané marupa satua-
satua ketusan. Duk warsa 1913, I Made Pasek ngamedalang buku mamurda “Tjatur Perenidana,
buku punika madaging 46 sasuratan marupa eksposisi, deskripsi, miwah narasi (cerita). Duk warsa
1916, malih ngamedalang buku mamurda “Anéka Roepa Kitab Batjaan, mamuat 33 sasuratan
marupa narasi/cerita pendek sané ngambil bantang crita marupa mamadat, mabuk-mabukan,
karmaphala, miwah sané lianan. Cerpén-cepén I Madé Pasek luiré : Ayam Mapalu, I Keliud teken

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 75

I Tragia”, “Pemadat”, Keneh Jujur Dadi Mujur“ miwah sané lianan. Salanturnyané, duk warsa
1925, Mas Nitisastro ngamedalang cerpén mamurda” Loba muah Anak Ririh” ring cerpén dané
sané mamurda Anak Ririh nyritayang parindikan Pan Karsa sané banyol, sané geginanipun sadina-
dina dados juru sémér. Kadasarin antuk pikolih-pikolih sané kapanggihin olih dané, sakadi ring
ajeng, raris I Nyoman Darmaputra (2000) maosang sastra Bali Anyar sampun embas duk warsa
1910-an sané marupa cerpen. Wangun kesusastraan Bali Anyar sakadi ring sor puniki luire: Puisi,
cerpén, Novél/Roman muah Drama.

Yéning rerehang puisi Bali ring sajeroning panglimbak kasusastran Bali, ngranjing ring
sajeroning kasusastran Bali Anyar, sané kawéntenannyané saking pengaruh kasusastran modern
sané embas ring kabudayan Barat (Eropa). Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin
miwah geguritan sané madrué uger-uger ngwacén tur ngripta manut pakemnyané, puisi modern
puniki wantah madrué uger-uger ngwacén kémanten, tur ring sajeroning ngripta dagingnyané
kapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sané ngripta manut wangun tema lan gaya
basannyané sané bebas. Puisi Bali anyar, kakawitin antuk kamedalang puisi sané mamurda “Basa
Bali” pakaryan Suntari Pr. Sané kaunggahang ring majalah Medan tahun 1959, sané kapikukuhang
pinaka puisi Bali Anyar kapertama. Ring sajeroning panglimbakanyané, unteng-unteng tetuek
puisi Bali anyar sayan-sayan maéndahan manut aab lan panglimbak- jagat Baliné, pamekasipun
pengaruh pariwisata ring Bali.

5.2 Tata cara Nganalisis Puisi

Ring buku Membaca dan Menilai Sastra (1983) olih A.Teeuw naenin maosang indik tata cara
ngwacén sapisanan ngaruruh unteng saking daging teks kria sastra. Sané kapertama pangwacén
patut uning ring kode bahasa sané kaanggén, raris sané kaping kaih indik kode budaya inggih
punika ngeninin budaya genah puisi punika embas, taler budaya saking pangawinyané miwah sané
kaping tiga indik kode sastra saantukan kria sastra marupa puisi ketah nganggé panglengut basa
marupa paribasa.

Yening pupulang indik runutan nganalisis kria sastra puisi, wénten runutan pamargi sané patut
kalaksanayang:

1. Melahang ngwacén puisi punika
2. Indayang uratiang murdan puisi punika
3. Uratiang basa sané ngranjing ring panglengut basa (paribasa)
4. Indayang uratiang taler kruna-kruna sané ngeninin indik budaya saha ruruh pikenoh saking

kawéntenan kruna-kruna punika
5. Ruruh saha uratiang yéning wénten kruna sané madué tatuwek nénten sujati
6. Indayang rereh napi piteket sané kadagingin pangawi ring puisiné punika
7. Raris selehin punapi tata cara pangawi nagingin piteket ring puisiné punika
8. Selehin naler punapi tata cara pangawi maosang piteketé punika

Sasampuné runutan punika kamargiang saha sampun molihang napi piteket pengarang sané
wénten ring puisi punika, sané kaping untat lanturang mangkin antuk nyurat babaosan miwah
piteket sané madaging ring puisi manut panampén I raga soang-soang saha anutang sakadi
kawéntenané ring kahuripan.

5.3 Nganalisis Daging Puisi

Sakadi sané sampun kabaosang ring kerta basa 5.2., sané mangkin ngiring lanturang antuk
imba nganalisis daging puisi.

76 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Ida Bagus Surya Matra Atmaja

Ngiring Pinehin

Ngiring je pinehin
Napi sane sampun kakaryanin

Sampunke solahe nganutin
Tata-titi sane nuntunin
Sampunang lali ring sang Pangardi
Mangda jagate stata rimrim
Ngring pinehin
Kawentenan jagate mangkin

Karangasem 22 juni 2006

Nganutin puisi ring ajeng prasida kaanalisis kadi puniki:
– Wacen saha resepang indik murdan miwah daging puisi “Ngiring Pinehin”
– Puisi “Ngiring Pinehin” nénten madaging panglengut basa sané ngranjing ring paribasa
– Ring Puisi puniki madaging pituduh mangda pangwacén mineh-minehin indik parisolah

miwah kawéntenan jagaté mangkin
– Sasampuné nyelehin punapi tata cara pangawi ngaturang indik piteket-piteket sané wénten

ring puisi puniki prasida babaosan punika kasurat kadi puniki:
Ring Puisi “Ngiring Pinehin” wénten pangaptin pangawi mangda pangwacén kayun
mapapineh indik solah I raga soang-soang. Sapisanan naler nuduhin mangda nénten
lali ring Ida sang pangardi inggih punika Ida Hyang Widi Wasa sapisanan mapinunas
mangda jagaté satata rahayu. Pangawi taler ngiringang mangda sareng-sareng mapa-
pineh indik kawéntenan jagaté mangkin sané sampun ngancan matiosan.

Pidabdab 6. Pituduh !

1. Indayang ngrereh 1 puisi Bali anyar raris analisis nyantos uning napi daging puisi punika
saha uning napi pikenohnyané ring kahuripan!

2. Indayang makarya siki puisi Bali Anyar, antuk tema indik “pendidikan”!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 77

Palajahan 2. Puisi Bali Purwa

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Sadurung wénten Kria Sastra sané mawangun Puisi Bali Modern, ring Bali sampun madrué
kria sastra mawangun puisi sané ketahan kabaos tembang. Uning ké alit-alit napi mawinan kabaos
tembang? Gih, saantukan puisi Bali Tradisonal ritatkala kawacén nganggén tembang. Minab
alit-alit naenin mirengin anak maktayang puisi Bali Modern sané pateh sakadi maktayang puisi ring
bahasa Indonesia. Banget mabinayan tatkala mirengang anak makta puisi Bali tradisional. Ring
puisi Bali Tradisional wénten makudang-kudang uger-uger sané patut kaanggén tatkala ngwacén
puisi punika. Mireng anak ngwacén puisi Bali Tradisional pateh sakadi mireng anak magending
utawi matembang. Puisi Bali Purwa ketah taler kabaos sekar. Manut tatueknyané sasengguhan
sekar punika sangkaning kria sastra marupa puisi Bali Purwa punika kainargamayang sakadi
kajegegan ye I Sekar sané prasida ngulangunin anak sané ngwacén utawi mirengang puisi punika
katembangang. Yéning rereh sorohnyané Sekar punika prasida kaepah malih dados papat inggih
punika Sekar Agung, Sekar Madya, Sekar Alit miwah Sekar Raré. Ring sor puniki alit-alité jagi
malajahin Sekar Alit.

Sadurung nglantur ring materi, indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi punika Puisi Bali Tradisional?
2. Uning ké alit-alité napi punika Sekar Alit?
3. Pupuh napi manten sané kauningin ngranjing ring Sekar Alit?
4. Ring dija alit-alité prasida mirengang anaké ngwacén Sekar Alit?
5. Napi kémanten sane kabaosang ring Sekar alit

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Durma, Sinom,
Semarandana)

SINOM

Sinom anggén jumun têmbang,
nêmbangang “pitêkêt” puniki,
kêtusan karyan sang wikan,
kahatur ring truna-truni,
miwah para alit-alit,
dumadak kayunnya cumpu,
nêlêbang nganggo pangancan,
nyujur hidup mahutami,
lampah anut,
ring kêcap sastra agama

78 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Patuté numadi jadma,
sanuné cênik gêlitik,
malajah mangulik sastra,
anaké lingsir tunasin,
sakandan tuturé lêwih,
kotamané jroning hidup
manusané kadi lalang,
tajêp sahênuné cênik,
dadi puntul,
tur bingung yan suba tuwa.

Dabdabang malu dabdabang,
mungpung ragané nu cêrik,
malajah ningkahang awak,
darma patuté gugonin,
êda pati iri hati,
dulêg têkén anak lacur,
êda bonggan têkén awak,
laguté kaucap ririh,
êda sumbung,
mangunggulang awak bisa.

Pidabdab 3 Kosa basa Arti Kruna Arti
puntul
Indayang arti kruna ring sor! Dabdabang
Kruna gugonin
dulêg
pitêkêt bonggan
wikan
cumpu
lalang
tajêp

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 79

Pidabdab 4 Nyawis pitakén

1. Kudang Pada akéh pupuh sinom ring ajeng?
2. Majeng sira ketusan karya sang wikan punika kaaturang?
3. Napi mahawinan manusané kabaos kadi lalang?
4. Indayang surat piteket napi kémanten sané wénten ring imba pupuh sinom ring ajeng?
5. Indayang ngrereh imba pupuh Durma sareng pupuh Semarandana pada kalih, tiosan sané

wénten ring buku!

Pidabdab 5. Pangresep indik Puisi Bali Purwa

5.1 Padalingsa Sekar Alit ( Durma, Sinom, Semarandana)

Sekar Alit sané sering taler kabaos tembang macepat utawi pupuh sané kaiket antuk uger-
uger. Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger–uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap
wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada.
Uger–uger punika minakadi.

• Guru Wilangan : Uger–uger wanda sajeroning acarik

• Guru Dingdong : Uger–uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik

• Guru Gatra : Uger–Uger katah carik sajeroning apada

Sekar Alit ketahnyané wénten 10 (adasa), nanging ring bab puniki kabaosang wantah tatiga

kémanten inggih punika Pupuh Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana. Tiga pupuh

puniki madué uger-uger pada matiosan. Mangda tatas uning indik uger-uger padalingsa Pupuh

Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana, indayang panggihin imba pupuh ring sor:

Durma Guru Dingdong : Uger–uger wan-
gun suara ring panguntat sajeron-
Cai Durma pianak bapa paling wayah, (12 a) ing acarik
Tumbuhe kasih asih, (8i)
Katinggalin biang, (6a) Guru Wilangan : Uger–uger wan-
Jumah cening apang melah, (8a) da sajeroning acarik
Bapa luas nangun kerti, (8i)
Kagunung alas, (5a)
Idepang bapa mati (7i)

Sinom

Iseng-isengan manyurat, (8a)
Nanging sekaré ka Widhi, (8i)
Mangapus Bharata Yudha, (8a)

80 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Indayang mamunyi Bali, (8i)
Sinampura Dewa Gusti, (8i)
Antuk Ida Dané Ipun, (8u)
Mamunggelang punang crita, (8a)
Duk Sang Salya Senapati, (8i)
Sampun puput, (8u)
Kabiséka jaya-jaya. (8a)

Semarandana

Mémé Bapa manuturin, (8i)
Uduh cening pianak Bapa, (8a)
Suba kelih cening katon, (8o)
Nyandang masuk masekolah, (8a)
Mayusa pitung tiban, (7a)
Di ksamané cening masuk, (8u)
Masekolah apang melah. (8a)

5.2 Malajah Nembangang sekar alit (pupuh Durma ,Sinom ,Semarandana)
DURMA

i o e u ô ô u u e e ôô i i * * ô ˆ

ca i dur ma pia nak ba pa pa ling wa yan

u e * u e ô ô i i o eo i ô ˆ

tum buh é ka sih a sih

i io* i oeo ô ˆ

ka ting gal an bi ang

i i i i ôô e o i i ôˆ

ju mah ce ning a pang me lah

o i * u ô ô * i i eoi ô ˆ

ba pa lu as ô ô na ngun kér ti

* i o i ô * *ô ˆ

ka gu nung a las

ue *u e ô ô i i o eo i ô ˆ

i dep an ba pa ma ti

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 81

oe u uô SINOM u * uô ˆ
ˆ
sa me to né ôu na mi an ˆ
ˆ
* u e eô si u u *ô ˆ

ngi ring mang kin ôe ka yu nin ˆ
ˆ
* * * uô Pi u u eô ˆ

mang da tan ke ôe u ba ya ˆ

e u u *ô ni e o oô

dhar ma pa tut ôu ku ku hin

* * * *ô é u u *ô

bak ti ring I ôu Hyang Wi dhi

da uô

uu e eô ôe u * ru

ping ka lih nya ring sang Gu eô

ee e uô ôe o o jah

te le bang pa cang ma la oô

eu u *ô ôu e o gih

ra ha yu sa né ka pang uô

oe u *ô ˆ na

ni ka tu hu ôe u *

uu e eô di na di

ka ru ruh sa

SEMARANDANA

u u u uô ô e * u eô ˆ
ˆ
mé mé ba pa ma nu tu rin
ˆ
e e e eô ô io e iô ˆ

u duh ce ning pia nak ba pa ˆ
eo ˆ
i o e uô ô i oô ˆ

su ba ke lih ce ning ka ton
ii
e o i *ô ô o iô

nyan dang ma suk ma se ko lah

i i i iô ô e o iô

ma yu sa pi tung ti ban

e o i *ô ô *o i oô

di ksa ma né ce ning ma suk

e e u eô ô ii o iô

ma se ko lah a pang me lah

82 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Pidabdab 6 Pituduh

Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi sané kabaos Guru Wilangan?
2. Napi sané kabaos Guru Gatra?
3. Indayang surat padalingsa pupuh Durma!
4. Indayang ngarereh siki pupuh Durma!
5. Padalingsa pupuh sinom ring baris kaping 4 inggih punika …
6. Pupuh taler prasida kasengguh … utawi …
7. Indayang rereh raris surat 2 pupuh semarandana!
8. Indayang selehin rasa utawi watak napi sané kapanggihin tatkala mirengin tembang pupuh
semarandana?
9. Tiosan ring pupuh durma, sinom miwah semarandana, kantun wénten pupuh-pupuh sané
tiosan, indayang surat 5 wastan pupuh tiosan ring durma, sinom, smarandana!
10. Indayang mupuh silih tunggil pupuh ring ajeng, raris rekam!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 83

Palajahan 3. Geguritan

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Maosang kruna tembang, pupuh, macepat, sekar alit, punika sami nénten prasida pasahang
sareng Geguritan. Mangkin kawéntenan sekaa-sekaa pasantian ngawinang Geguritan sampun
ngancan kasenengin. Geguritan punika wantah pupulan puisi Bali Purwa sané markup sekar
alit sané ritatkala ngendingang kawacen papat-papat nyantos sering kasambat macepat, sané
daging ipun ritatkala kagendingin nganggen pupuh. Tiosan prasida katembangin, Geguritan
talér madaging lambahan carita sané taler madaging amanat. Sadurung nglantur mlajahin indik
Geguritan, indayang cawis dumun pitakén ring sor!

1. Uning ké alit-alité napi punika Geguritan?
2. Ring dija prasida manggihin naskah Geguritan?
3. Napi sané kapolihin yéning ngwacén Geguritan?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks
Geguritan Pawiwahan

Pupuh Semarandana Pupuh Ginanti

Kadi dangan nanging sukil Yaning sampun sida tumus
Ngadungang istri lan lanang Sayangé ring sarwa prani
Saling mrihang dados élah Kawitin ring pawiwahan
Sukil riantuk mabinan Malajah saling tresnain
Patut wikan ngamargiang Nunggalang jiwa pramana
Apang sida nemu ayu Aget lacuré tatakin
Ngagem Grahasta asrama
Malajah nunggalang kayun
Ngajegang alaki rabi Matimbang rasa kawitin
Kadasarin sama suka Mangda ingkup masasahan
Boya wantah ring sarira Nyapa akuné kelidin
Muruk nunggal Rwa-Bhinéda Sama karyané raketang
Nincap ring jiwa pramana Nyejerang wargané santi
Mangda prasida ngelantur
Sekala nuju Niskala Pasomahang sampun adung
Ngawangiang maraga istri
Marawat hning ring semita
Para Dewa lédang ngaksi
Mawit suci upacara
Karemba saking niskala

84 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh teges kruna sané macetak séndéh
1. Kadi dangan nanging sukil
2. Saling mrihang dados élah
3. Patut wikan ngamargiang
4. Ngagem Grahasta asrama
5. Boya wantah ring sarira
6. Muruk nunggal Rwa-Bhinéda
7. Sekala nuju Niskala
8. Yaning sampun sida tumus
9. Nunggalang jiwa pramana
10. Mangda ingkup masasahan

Pidabdab 4. Nyawis pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi wastan Geguritan ring ajeng?
2. Panggihin saking murdané, napi daging geguritan punika?
3. Napiné kabaos dangan nangin sukil?
4. Napi mawinan marabian punika kabaos sukil?
5. Indayang rereh napi pesen utawi amanat saking limang pada pupuh saking geguritan
pawiwahan ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Geguritan

5.1 Napi punika Geguritan?
Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué

wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi
utawi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).

Geguritan wénten kakalih, inggih punika geguritan monométris miwah geguritan
polymétris. Geguritan monométris inggih punika geguritan sané nganggén pupuh wantah asiki,
sakadi geguritan Bungkling, geguritan Jayaprana, geguritan Basur. Geguritan polymétris inggih
punika geguritan sané nganggén makudang-kudang pupuh, sakadi geguritan Tamtam, geguritan
Pakang Raras, geguritan I Nengah Jimbaran, msl.

Ring sajeroning geguritan, pupuh-pupuh sané lumrah kaanggén wénten dasa (10) akéhnyané,

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 85

sakadi pupuh Sinom, Semarandana, Pucung, Pangkur, Durma, Dangdang Gula, Ginada, Ginanti,
Mijil, miwah Maskumambang. Basa sané kaanggén inggih punika basa Bali macampuh sareng
basa Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu, miwah basa Sasak.

Geguritan punika kawangun antuk pupuh. Pupuh punika kaiket antuk uger-uger sané
kawastanin pada lingsa. Pada inggih punika akéh wanda utawi kecap sajeroning abaris, lingsa
inggih punika labuh aksara suara sané pinih untat. Ring pada lingsa punika wénten sané kawastanin
guru wilangan, guru gatra, miwah guru dingdong. Guru wilangan inggih punika akeh kecap
(wanda) sajeroning acarik (abaris). Guru gatra inggih punika akéh carik sajeroning apada (abait).
Guru dingdong inggih punika suara panguntat sajeroning acarik.

Ring sor puniki kasurat wastan pupuh miwah uger-ugernyané :

Wastan Uger – uger sajeroning pada lingsa miwah akéh
Pupuh carik sajeroning apada

Sinom 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Semarandana 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i 4u 8a
Ginada 8i 8a 8o 8a 8a 8u 8a
Ginanti 8a 8i 8a 8u 8a 4i 8a
Durma 8u 8i 8a 8i 8a 8i
Dangdanggula 12a 8i 6a 8a 8i 5a 7i
Maskumambang 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a
Mijil 4a 8i 6a 8i 8a
Pangkur 10i 6o 10e 10i 6i 8u
Pucung 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
4u 8u 6a 8i 4u 8a

5.2 Mupuh miwah Ngartos Geguritan

Uning ké alit-alité sané ketah kabaos Sekaa Pesantian? Inggih punika sekaa anak sané seneng
magegitan utawi nembangang soroh Sekar alit, madya utawi agung. Geguritan sané madaging
pupuh ketah kabaktayang olih sekaa punika. Ritatkala katembangin, sasampuné matembang jagi
kalanturang antuk ngartos olih juru artos utawi juru teges. Juru teges puniki jagi negesin sabilang
baris daging pupuh sané katembangin.

Ring sor puniki jagi kaaturin imba pupuh sajeroning Geguritan saha madaging artosipun!

Geguritan Pawiwahan

(Pupuh Semarandana)

Kadi dangan nanging sukil Satmaka élah pisan nénten ja banget mautsa-
Ngadungang istri lan lanang ha sakéwala méweh pisan ngarereh degdeg tan
Saling mrihang dados élah mauyutan.

Indik nunggalang lan ngadungang apang prasi-
da trepti sang lanang kalawan istri sané ngam-
argiang grahasta asrama.

Riantukan angganyané pada mabinan janten
sampun saling perihang, saling kadaut matemu
mawinan manados dangan.

86 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Sukil riantuk mabinan Sané ngawinang méweh riantuk matiosan war-
Patut wikan ngamargiang ni/ jenis kidik iwang antuk nabdabang pacang
Apang sida nemu ayu dados uyut matungkas
Ngagem Grahasta asrama
Punika dwaning patut madué kawikanan, kes-
abaran, ketabahan, lan kateguhan jiwa ngadun-
gang Rwa Bhinedané

Mangda sida mawiguna ayu, tan bina kadi ka-
bel listriké lanang wadon sané ngawé sunar
galang sangkaning wikan ngadungang

Sapunika taler sajeroning ngagem patemon
masomah wikan ngadungang raga jaga pacang
nemu bagya lan santosa

Pidabdab 6 Pituduh !

Indayang ngarereh saha ngwacén siki Geguritan, raris karyanin pituduh ring sor:
1. Napi murdan Geguritan sané sampun kawacén?
2. Indayang selehin, Geguritan punika ngranjing ring geguritan monométris utawi geguritan
polymétris?
3. Indayang pupulang, pupuh napi kémanten sané kaanggén ring Geguritan punika?
4. Karyanin sinopsis indik daging Geguritan punika!
5. Indayang rereh amanat saking daging Geguritan punika!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 87

Pelajahan. 4. SEKAR MADYA

Menjelaskan pengertian Sekar Madya

3.7.11 Menyebutkan jenis-jenis Sekar Madya
3.7.12 Melantunkan Sekar Madya
4.7.1 Mengarang satu bait pupuh Durma

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)

Sasampuné maosang indik Sekar alit, mangkin nglantur ring Sekar Madya. Sekar Madya
makéhan nganggen basa kawi boya ja basa Bali lumrah. Kekidungan ngranjing ring soroh sekar
madya. Sekar Madya satata wénten pinaka pangiring upacara yadnya ring Bali. Yadiatu Sekar
Madya karanjingang ring tembang religi, kidung naler pateh kadi geguritan. Kidung madué crita
kénten taler uger-uger tatkala nembangang. Sadurung nglantur indayang cawis pitakén ring sor!

1. Uning ké alit-alité napi punika Sekar Madya (kidung)?
2. Ring dija prasida manggihin naskah Sekar Madya (kidung)?
3. Ring dija prasida Mirengin Sekar Madya (kidung) katembangin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

1. Ida Ratu saking luhur. Kawula nunas lugrane.
Mangda sampun titiang tanruh. Mangayat Bhatara mangkin.
Titiang ngaturang pejati. Canang suci lan daksina.
Sami sampun puput. Pratingkahing saji.

2. Asep menyan majagau. Cendana nuhur dewane,
Mangda Ida gelis rawuh. Mijil saking luhuring langit.
Sampun madabdaban sami. Maring giri meru reko.
Ancangan sadulur, sami pada ngiring.

3. Bhatarane saking luhur. Nganggana diambarane.
Panganggene abra murub. Parekan sami mangiring.
Widyadara-widyadari, pada madudon-dudonan,
Prabhawa kumetug. Angliwer ring langit.

Pidabdab 3. Kosa basa

Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh
1. Kawula nunas lugrane
2. Mangayat Bhatara mangkin
3. Pratingkahing saji
4. Panganggene abra murub
5. Prabhawa kumetug

88 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Pidabdab 4. Nyawis pitakén cdn-2.tstatic.net

Indayang cawis pitakén ring sor

1. Sira sané kaluhurang ring kidungé punika?

2. Napi sané kaanggén nuhur para Déwané?

3. Saking dija Déwané mijil?

4. Sira sané ngiringang para Dewané tatkala jagi medal?

5. Ring dija ketahnyané katembangang kekidungé ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Sekar Madia

5.1 Napi punika Sekar Madia?

Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung
kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah panawa.
Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring
Bali, tur kanggen basa Bali Tengahan/Jawa Tengahan
sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh
Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané
mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin
yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara
adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.

5.2 Jenis-jenis Sekar Madya/ Kidung

Jenis-jenis Kidung sané wénten ring Bali kabaos akéh pisan. Kawéntenan jenis kidung akehan
kakepah nganutin genah utawi galah upacara adat ritatkala kidung punika kaanggén. Ring sor
puniki katlatarang wantah jenis-jenis kidung sané ketah kaanggén nyantos mangkin ring Bali.
Ring Bali wénten jenis upacara sané kiringin antuk kekidungan sané kabaos panca yadnya utawi 5
(lima) macem upacara yadnya. Wénten jenis-jenis kidung sané sering katembangin sakadi Kidung
Wargasari, Kidung Tantri, Kidung Jerum msl.

Kidung sane ngangge tembang macepat, basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten
kawangun antuk tembang macapat makadi :

1. Kidung Ranggalawe.

2. Kidung Sri Tanjung.

3. Kidung Pamancangah Dalem.

4. Kidung Amad Muhamad.

5. Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.

Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :

1. Malat.

2. Wargasari.

3. Alis-alis Ijo.

4. Tantri, miwah sane lianan.

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 89

Pidabdab 6 Pituduh !

Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Basa sané kaanggen ring kidung inggih punika basa …
2. Kidung kawangun antuk kawitan, … miwah …
3. Indayang surat kidung sané sering pirengin alit-alit!
4. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara dewa yadnya?
5. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara manusa yadnya?

Pidabdab 7. Tugas KD 4.7.1
Indayang makarya pupuh Durma apada antuk tema bebas!

Pidabdab 8. Ringkesan

Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué
wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi ut-
awi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).

Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah
panawa. Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring Bali, tur kanggen basa Bali Tenga-
han/Jawa Tengahan sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh Wargasari, Puh Demung
Sawit, msl. Kawéntenané mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin yadnya antuk punika
ritatkala ngawéntenin upacara adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.

Kanin antuk Lémat Dangan Katambanin, Kanin Antuk Raos Selantang Yusa
Nemu Duhkita

90 Analisis Sastra UDIANA SASTRA

BAB VIII

GANCARAN

Kompeténsi Dasar Indikator

3.1 Menganalisis teks gancaran Bali 3.1.1 Ngwacén teks gancaran Bali
modern (novel) dan gancaran modern (novel)
Bali Tradisional (satua Tantri
dan Panji) beraksara Bali dan 3.1.2 Ngrereh artos kruna méweh
berhuruf Latin ring gancaran Bali modern

4.1 Menginterpretasikan atau menaf- 3.1.3 Nyurat sinopsis novel
sirkan pesan moral teks gancaran 3.1.4 Nlatarang indik Satua Tantri
Bali modern dan tradisional (sat- 3.1.5 Nyarca jenis-jenis Satua Tantri
ua Tantri dan Panji) secara lisan 3.1.6 Nlatarang kawigunan Satua
maupun tulis
Tantri ring kahuripan
3.1.7 Nlatarang indik Satua Panji
3.1.8 Ngwacén Satua Panji
3.1.9 Ngarereh amanat Satua Panji
4.1.1 Ngrereh nilai-nilai cerita Panji

sané prasida dadosan pratiwim-
ba ring kahuripan

Palajahan 1. Novel

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Ring sajeroning karya sastra Bali Modern, kawéntenan novel prasida kabaos arang pisan.
Kawentenan karya sastra novel kantun kidikan bandingang tekén cerpén. Yadiastu asapunika boya
ja nénten wénten. Sampun makéh pangawi-pangawi anyar sané makarya sastra bali Modern makadi
puisi, cerpén miwah novel. Sadurung nglantur maosang indik novel, indayang cawis pitakén ring
sor!

1. Naenin ké alit-alité ngwacén novel mabasa Bali?
2. Napi manten murdan novel mabasa Bali sané uningin alit-alit?
3. Napi sané kapolihin sawusan ngwacén novel?

Pidabdab 2. Wacén teks ( punggelan Téks novel )

SATYANING ATI

Suba biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih. Sam-
patang tiang kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja ada
ané sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan ngilangang
bon awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé di swasta
musti tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang brosur sepatu ka
toko-toko, kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada bos
ditu, awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh tanggal
tua, gajihné tondén tuun.

Kanggoang tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén,
uang bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus penjualan.
THR baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén mak-
eneh lakar ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis.

Inget tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan
jeg prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada pakewuh ané
liu lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh suba ngelah
tabungan.”

Tuturé ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja tiang
sing pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné kéto. Makejang
ané bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo. Ucukan tiang
anggon mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju mulih en-
juin tiang Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin liman
tiangé padidi. Sakewala, Mémé setata nulak.

“Aba ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.”
“Tusing Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang
ada beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi tondén
nyidang ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.”
Tolih tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu, pamu-
put payu ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto masi
nepukin pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang sahanan-
ing pamargi kauripan.
“Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé apang nyidang liunan maan

92 Gancaran UDIANA SASTRA

pipis. Yén suba liu ngelah pipis, sinah nyidang lakar menain umahé, nyidang masi ngaé Mémé
Bapa bagia.”

Usap tiang yéh paningalané Mémé, tusing baang tiang buin ngeling ané makada tiang milu
sebet.

“Wayan eda salah tampi, Mémé ngeling boya ja ulian sebet nepukin Wayan tondén nyidang
ngisinin pangidih Mémé muah Bapa. Mémé buka kéné ulian kaliwat bagia, nepukin Wayan suba
kelih. Boya awak Wayané gén gedé, kéwala papineh Wayané masi suba kelih. Wayan suba bisa
ngaba raga, ngenehang Mémé Bapa yapitui Wayan kapah di jumah. Mémé demen pesan tekén
parisolah lan pepineh Wayané. Dumadak sih Widhiné mapica karahayuan ring keluargan iragané
sami, pang makejang masi polih rejeki,” banban Mémé ngaraos sambilanga ngusudin sirah tiangé.
Tiang nguntul, kadirasa suba nagih ulung yéh paningalané, nanging nyidang baan tiang naenang.

“Unduk umahé ané suba réod ené, eda Wayan sanget ngenehang. Kangguang apang tusing
tuduhan dogénan. Lan jani munduhang pipis bareng-bareng. Mémé nu nyidang masi magaé ngaé
kuskusan. Kéto masi Bapa nu seger bantas nang nukangin lan ngarit di tegalé,” Mémé ngawewe-
hin.

Lega kenehé ningehang raosné Mémé buka kéto. Tiang meled pesan lakar menain umah.
Nanging tiang tondén ngelah pipis. Tiang suba malajah nambunang, kéwala mara abedik, tondén
neked anggon menain umah. Umahé ané jani sujatiné tuah gelah pekak tiangé. Sasukat pekak
tiangé ngalahin, kéto masi dadong ané suba malunan mawali ka gumi wayah, Bapan tiangé ané
nongosin umahé ené. Kabenengan Bapa manyama muani didiana. Ada adiné, luh, suba juanga
tekén anak muani uli di Tabanan. Pagaénné Bapa tuah dadi tukang bangunan, diapin maan pipis
tusing ja amongkén, tuah genep anggon serahina.

“Sampiné adep, Pa! Pipis pamelin sampiné anggon menain umah.”
“Tusing dadi! Sampiné ené mani puan lakar adep Bapa anggon cai bekel. Jani depang malu
buka kéné. Ajin sampiné masi mudah jani. Padalem adep.”
Kéto suba reraman tiangé, tusing naanin maksa pianak apang nyidang ngisinin kenehné.
Kéwala ada ané sanget kenehang tiang, pangidih rerama ané sesai dadi ingetang. Rumasa ngu-
ber-uber déwék tiangé tatkala majalan ngiterin kota Dénpasaré. Pangidih ané sabilang peteng teka
saha nguyak paukudan tiangé. Masarin tanah kenehé jani. Ibuk inget tekén pangidih i rerama.
“Alihang ja Mémé Bapa mantu, Yan!”. ………………………….

Kakripta olih : I Komang Alit Juliartha

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh teges kruna ring sor!

1. Pasaréan teges ipun …

2. Mabahan teges ipun …

3. Nglindeng teges ipun …

4. Kasépan teges ipun …

5. Papineh teges ipun …

6. Yapitui teges ipun …

7. Nambunang teges ipun …

8. Genep teges ipun …

9. Ibuk teges ipun …

10. Mantu teges ipun …

UDIANA SASTRA Gancaran 93


Click to View FlipBook Version