The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Buku digital Bahasa Bali Kelas XI SMA

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by bagusantara93, 2021-09-24 22:33:25

UDIANA SASTRA XI

Buku digital Bahasa Bali Kelas XI SMA

Keywords: Udiana Sastra

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Napi murdan novel ring ajeng?
2. Sira ngripta novel ring ajeng?
3. Napi pakaryan tokoh “tiang” ring punggelan novel punika?
4. Sira sujatiné madué umah sané mangkin katongosin mémén ipun?
5. Indayang pupulang piteket sané wénten ring punggelan novel punika!

Pidabdab 5. Pangresep Indik Novel

5.1 Teges Novel
Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik

kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.

5.2 Unsur Intrinsik miwah Ekstrinsik Novel
Unsur intrinsik novel inggih punika :

1. Tema
Unteng pikobet sané wénten ring sajeroning novel

2. Penokohan
Watak utawi karakter sané kabaktayang olih pelaku. Watak prasida kapanggihin saking
ciri fisik, tata cara matingkah laku, genah pelaku

3. Alur
Rangkaian kejadian sané ngawentuk crita novel

4. Gaya Bahasa
Pinaka sarana anggén makarya novel mangda panglengut basa

5. Latar/ setting
Genah wénten peristiwa utawi kejadian

6. Amanat
Pabesen pengawi majeng ring pangwacén

Tiosan ring unsur intrinsik, wénten naler unsur ekstrinsik, inggih punika unsur sané ngawentuk
karya sastra makadi pidan karya punika kakaryanin, napi mawinan karya punika kakaryanin,
punapi kahuripan I pangawi, genah meneng pangawi miwah antuk punapi kawéntenan sang
pangawi nyantos makarya novel punika.

94 Gancaran UDIANA SASTRA

Pidabdab 6. Tugas

Indayang alit-alité ngereh utawi makta siki novel mabasa Bali, raris karyanin pituduh ring sor!
1. Wacén novel punika nyantos puput
2. Makarya ringkesan daging novel punika
3. Indayang rereh unsur intrinsiknyané

UDIANA SASTRA Gancaran 95

Palajahan 2. Satua Tantri (maaksara Bali)

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Sakadi babaosan ring semester 1, karya sastra punika wénten sané nganggén huruf latin taler
kantun wénten sané maaksara Bali. Ketahnyané karya sastra Bali Purwa kantun kasurat nganggén
sasuratan aksara Bali, makadi satua Tantri. Dumun satua sané kadadosang lampahan igel-igelan
makéhan nganggé satua Tantri. Sadurung nglantur, indayang cawis pitakén ring sor.

1. Ring dija alit-alité naenin mirengin satua tantri?
2. Naenin ké ngwacén satua tantri?
3. Satua tantri ketah nyritayang indik napi?

Pidabdab 2. Wacén teks

<høpcu ¾,u*

kcitÉ hdeKÿentuturnо twu dibZ(ÿé ¾kwn¾w)Ù )e\oÐ enÐo¾ ripn¾Àdhnk¾æcul)l¾å ;¾piynkw¡¾à ni
hdirmi dnÀip¾ uc¾*u,høpcu ¾*eu Kÿeng)ghe) ntwu ;m¾ piktc¾Ñø rei kn\e¾& kZÿl;¾hnu ¡kÑ ¾æjlnmÂ) pi
kt¾ÐËnhøymiktøn)¾dÐ issß¾ n¾ædieTÿennÑ ¾Šr) b/,ddti su &¾ps) en¾oÐ enhøytehn¾ßhn)¾ÐdiseÙ¾i r;¾
tsu ¾&hdkd) isål¾ ;ø \¾ m;¾kÉnpdienmr\n)Ñg¾)ãl&¾eTÿn)nÑ æ¾ s) ubuw;,dn) e&¾ keTÿmd) )dß eno¾Ð enhø
ympki t/,wd;i ¾pki tl¾å ;ø ¾k)disné¾ ihpø cu ue¾* Kÿend)mn) )¾eÓ kn&¾kuluk×ekwlt\ø Ð

ehÂms;i e¾ Sÿel;¾mhødhi ødhi n¾ËÐ nsbøl*h¾ yø ngø;¾\di i;e¾ Kÿ

eZ*ÿo¾ski æ¾ øsgenbg) )ãg¾eÀ nhødhi eKÿeZÿ* o¾henmròk

deÙi r;¾eKÿeZ*ÿo¾henngø;¾hødhi hn) cu n) ki w¾¡® ineTÿennÑ Ð¾d) tо
edneKÿeZÿoe\hn) bu tu ddbi uwe¾*u Dÿegen¾Ðoenhøy\di i;¾

eKÿeZÿ* o¾mrekeTÿphnu k¡Ñ n¾eÀ ntp) uknø bhnÀ¾pi cu ¾*up)supd) i;¾

kn) e) he dn&m¾ k)jh*¾ enk)nh) \tsu t¾& ehns¾iß i.

ssuktÀe)¾ noÓ kcitÉ hpø ucu*¾tus&¾p)senÐo¾ enhøytehnоijkøjbu

wing)ã¾ )gã ñ¾ø\ÐË*±e¾ Dÿegné¾m¡ ehp k&¾ udkudkedn¾Šbu bpenÂe\eÞ m

knø pÀ¾ \hyø nul\u ni ¾Ðcrik\¾Â h¾& øyms;i ¾tus&¾Zÿk¾øÙer;e¾ keTÿ
eSÿl;p¾ yi nekÂbpenÂp)d;i e¾ Kÿenk)ne) ht e) knÀi¾pcu *¾un\&¾

høytsu &¾bnei \ÞemkøniyÙ¾ din¾gi gøÓ p¾øÀ uc*k¾u Énhyø subkl) ø;b¾

96 Gancaran UDIANA SASTRA

penm m) g) %¾creTÿeTÿeg¾ol;ø ¾hpø cu uZ¾* ÿ& kd*ɾ± ipÞ\Ðengr) is)á¾ri
sо iÏp¾Þ)pp)Þ /.
mk)eLÿke) Lÿddidm) )enoо enhpø cu *¾tu )ekn¾nÀ k¡¾¯;,¾ sekwl
dd) m) n) enl økd¾æ)sn/,g)edk)ne) hh øy,swei r;¾heneDÿ
t\s&¾jhdeln¾æutnÉø iÀ¾ds¾p* Éveu Kÿripn/,dti uekw;) h¾ øym
kn;) ¾\)nh) *h¾ øsni )Ñd¾ )mn) enb udieMÿrhn¾eÓ) knãp¾ enÂtsu e¾& Kÿ
enjuwrei dn&s¾ ub\esnоpni &¾edewk)¾dá g) \,\\Šnb¾åi uk*¾k)
n)ehÂhpø cu *u¾wier;¾eDÿet\¾À álk¾ß Ïu nnj¾å kdøÀ¾ redná¾lu;¾n\¾t& u
s&h¾ djln¾bß udi\l;ø ¾kpru ihøytusb¾& ni,jnei Kÿenhøyd
yhp\miski n) )ehZÂ øÿdy*¾mkt¾r* edn¾lá u;,¾
sd) )kønѾ hnuhpø uc¾k*u citÉ y*¾kpurti \liРɾ&hdø s*¾pvÉ u,
mrt)k)dѾibZÇøÿ\;t¾ )pukønhdeKÿenpÏkn/¾\Þhut¾yÀø mt
eKÿnÀ;i¾ j¾ e) RÿpÏkn¾Âw)g¾t* øtøy¾n* unsl¾Ó¡ ¾r*u j¾& )eRÿenw)ksj*¾ )
ebosti¾Ó yø ¾*kpuriynÀt¾ urt*¾ tø yø *j¾ gøt\lÐi ¾hÉ& øds¾p* vÉ .u

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh teges kruna ring sor!
1. eSÿl;¾,
2. t\liÐ /,
3. bZøÇÿ\;,¾
4. juwri,
5. e\Þemknø /,

UDIANA SASTRA Gancaran 97

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Ring dija kacritayang satua I Pucung punika?
2. Madué ké I Pucung nyama tugelan?
3. Napi dogén gagaéné I Pucung?
4. Ngudiang I Pucung satata lémékina tekén bapané?
5. Sareng sira I Pucung dot makurenan?

Pidabdab 5.Pangresep indik Satua Tantri

5.1 Teges Satua Tantri
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita

tantri puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh
ring Syria Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah
va Dimnah, ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat
nganggén basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan.
Ring Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar
tantri sané wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika:

1. Kidung Tantri Nandaka harana sané kawangun olih Ida Padanda Nyoman Pidada sareng Ida
Padanda Ketut Pidada, duk warsa ring asaka 1630 utawi 1728. Makakalih kawiiku punika
grianida ring Gria Punia, Sidemen Karangasem

2. Kidung Tantri Manduka Prakarana utawi Kidung Raga Winasa kawangun olih I Gusti Madé
Tangeb, taler saking Désa Sidemen Karangasem

3. Kidung Tantri Pisaca Harana, kawangun olih Ida Padanda Sidemen saking Gria Intaran
Sanur. Kidung punika kakawi sawatara warsa 1938-1944.

Ring sajeroning daging kidung tantri Nandaka Harana puniki wénten menggah silih tunggil
ajah-ajahan sané kawastanin pati brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatian
anaké istri nelebang sesananyané ngraksa raga dados angga pinaka anak luh luih, anak istri sané
mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh saking rerama.
5.2 Satua Tantri Manut Cecirén

Satua Tantri madué makudang-kudang cecirén sané minayang saking satua sané tiosan. Raris
mangda kauning cecirén Tantri luiré:

1. Nandaka Harana

Tantri sané akéhan sané kasarengin antuk beburon masuku pat sakadi macan, kambing,
cicing jaran, sampi miwah sané tiosan.

2. Manduka Prakarana

Tatri sané akéhan kasarengin antuk wangsa paksi utawi kedis sakadi titran, kukur, blatuk
miwah sané lianan.

98 Gancaran UDIANA SASTRA

3. Pisaca Harana
Tantri sané akéhan kasarengin antuk manusa utawi raksasa. Conto carita tantri Pisaca Ha-
rana sakadi Katuturan Sang Arya Dharma

Pidabdab 6. Tugas

Indayang ngerereh siki satua tantri, raris:
1. Wacén satua punika, saha resepang daging ipun
2. Ringkes daging satua punika
3. Indayang rereh napi pikenoh satua punika ring kahuripan

UDIANA SASTRA Gancaran 99

www.jokar.com.auPalajahan 3 Satua Panji

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Tiosan ring satua tantri wénten taler Satua Panji. Yéning satua tantri punika makéhan
nyitayang antuk baburon, yéning satua panji nyritayang indik kaprabon ring purian. Satua panji
akéh kadadosan lampahan ring drama gong utawi arja. Satua panji kocap mawit saking crita
nguni indik para ratu. Ring sor puniki jagi kacritayang sajangkep ipun indik satua panji, nanging
sadurungnyané cawis dumun pitakén ring sor.

1. Naenin ké alit-alité mirengin satua panji?
2. Napi imba murdan satua panji sané sampun naenin kapirengin?
3. Ring dija prasida manggihin satua panji?

Pidabdab 2. Wacén teks

Calonarang

Kacaritayang duk Prabhu Airlangga madeg nata ring Kadiri raja, wénten bencana gebug ger-
ing ring wewengkon idané. Panjak idané busan-busan gelem tur ngemasin padem. Semengan ge-
lem, tengai mati, sanja mataneman, kénten sarahina-rahina. Indiké puniki ngawinang Prabhu Air-
langga patitakén ring pangabih idané, napiké sané ngawinang kahanan puniki?

“Paman, Paman Patih Sudarsana, ngiring mrika ajebos cingakin ja panjak-panjaké napiké
ngawinang wénten gatra kaon puniki,” ucap Prabhu Airlangga.

Ki Patih Sudarsana sané taler jerih ring kahanan jagat Kadiri puniki, wantah prasida tinari-
ma préntah saking Ida Sang Prabhu, nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba. Pamargin
Ki Patih Sudarsana nglintangin désa-désa sawewengkon Kadiri. Wénten rasa jejeh, wénten rasa
tengkejut, wénten rasa sedih, nyingakin panjak-panjak Kadiri rajané pajelempang keni grubug lan
gering. Wau tatas uning, ri kala Ki Patih nglintangin désa sané mawasta Dirah.

Ring désa Dirah kacaritayang wénten anak istri mawasta Rangdéng Dirah, dané madué putri
asiki maparab Diah Ratna Manggali. Putrin danéné ayu pisan, sakéwanten ngantos Ratna Mang-
gali bajang mempeng, durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné. Santukan,
manut orti sané kawedar Rangdéng Dirah wantah ratu désti, amuja-muji Ida Bhatari Durggha, lan
madué sisya-sisya sané nyabran tengahing wengi lunga ka sétra. Ring sétrané Rangdéng Dirah
lan sisyan-sisyannyané mangigel, dangklang-déngkléng, makalung basang-basang, anelek baga,
lan kaik-kaik. Nadak sara kesyar-kesyer guminé, angin ngampehang sisan-sisan désti, nelusup ka
umah-umah krama, lan ngawinang pejah.

Kahanan puniki kanikayang ring Ida Sang Prabhu Airlangga. Bendu pisan pikayunan idané

100 Gancaran UDIANA SASTRA

ri kala mirengang gatra sané kabakta olih Ki Patih 3.bp.blogspot.com
Sudarsana. Makakalih makarya rarincikan mangda
sida ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat
Kadiriné landuh, trepti, rahayu.

“Paman Patih, gelah meled ngutus Mpu Bha-
radah mangda mrika maperang sareng Rangdéng
Dirah.”

“Uduh, Ida Sang Prabhu, yéning makayunan
ngasorang Rangdéng Dirah sampunang maperang,
sakéwanten anggén rarincikan sané sinahnyané be-
cik.”

“Napi nika Paman?”
“Nikain murid saking Mpu Bharadah sané mawasta Mpu Bahula mangda kayun dados suami
saking Ratna Manggali.”
“Men kudiang lantas Paman, tusingké nyanan Mpu Bahula matianga.”
“Pastika nénten, santukan Mpu Bahula pacang kabekelin rarincikan mangda Diah Ratna
Manggali tresna leket rumaket ring Mpu Bahula.”
Ring taman sané madaging telaga, bunga-bunga nénten kayun kepat nyaksinin sungsut manah
Diah Ratna Manggali. Ri kala don-donan layu ulung saking carangnyané. Sakéwanten di selag-se-
lagan padang ambenganné, Mpu Bahula ngrauhin Ratna Manggali. Makesiab Ratna Manggali,
nanging manahnyané sampun kadaut olih tutur manis Mpu Bahula. Gelisin carita, makakalih lan-
tas marabian. Mpu Bahula meneng ring Désa Dirah.
I rika wau tatas uning Mpu Bahula ring kawéntenan padéstian sané kaduénang olih Rangdéng
Dirah. Majalaran saking Ratna Manggali, lontar-lontar padéstian sané kaduénang Rangdéng Dirah
kaambil lan kapralina olih Mpu Bahula. Uning ring kahananné punika, lantas Rangdéng Dirah
kroda. Mpu Bharadah rauh ka padukuhan Dirah, mélanin Mpu Bahula. Mpu Bahula lan Ratna
Manggali matilar saking Dirah. I rika wantah Mpu Bharadah lan Rangdéng Dirah sané perang
tanding. Rangdéng Dirah lan Mpu Bharadah kabaosang rwa bhineda ring kauripan puniki. Anaké
embas sampun jangkep becik lan kaonnyané.

Kaketus Saking Katattwan Calonarang

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh ring sor!

1. Gebug gering ring wawengkon idané

2. Busan-busan gelem tur ngemasin padem

3. Prabhu Airlangga patitakén ring pangabih idané

4. Durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné.

5. Nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba

UDIANA SASTRA Gancaran 101

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Punapi panegara kadiriné ritatkala Prabhu Airlangga madeg nata?
2. Sira ké wastan patih sané kaprintahang nyingakin panjak-panjaké tatkala keni gering?
3. Sira parab okan Rangdéng Dirah?
4. Napi mahawinan nénten wénten anak lanang sané nglemesin Diah Ratna Mangali?
5. Punapi rarincikan mangda sida ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat Kadiriné

landuh, trepti, rahayu?

Pidabdab 5. Kerta Basa (materi)

5.1 Teges satua Panji
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun

dados kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma.
Satua Panji wénten makéh vérsi.

Pidabdab 6. Tugas

Indayang makta siki satua panji, raris:
1. Wacén satua punika
2. Wawanin nyritayang ringkes inggian daging satua punika
3. Rereh amanat saking satua punika

Pidabdab 7. Tugas KD 4 .8.1

Indayang ngrereh nilai-nilai cerita Panji sané prasida dadosan pratiwimba ring kahuripan!

102 Gancaran UDIANA SASTRA

Pidabdab 8. Ringkesan

Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik
kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita tantri
puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh ring Syr-
ia Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah va Dimnah,
ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat nganggén basa
Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan. Ring Melayu
carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar tantri sané
wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika Kidung Tantri Nandaka Harana, Ki-
dung Tantri Manduka Prakarana miwah Kidung Tantri Pisaca Harana.
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun dados
kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma. Satua
Panji wénten makéh vérsi.

Padi Puyung Pangadeg Sunggar Kajekjek Léngkong

UDIANA SASTRA Gancaran 103

BAB IX

DRAMA

Kompeténsi Dasar

3.9 Menganalisis teks drama Bali
modern, drama Bali Tradisional
dan bermain peran

4.9 Mendramatisasikan teks drama
Bali moderen atau tradisional

Indikator

3.9.1 Nlatarang indik cecirén drama
Bali modern

3.9.2 Maosang indik makarya drama
modern

3.9.3 Makarya conto dialog ringkes
nganggé tema

3.9.4 Ngwacén teks dialog drama
tradisional

3.9.5 Nganalisis anggah ungguhing
basa ring drama tradisional

3.9.6 Latian main drama
4.9.1 Makarya naskah drama tra-

disional

Palajahan. 1 Drama Bali Modern

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)

Maosang karya sastra Bali gumanti akéh pisan wentuk utawi jenis ipun. Wénten sané lisan
nyantos marupa sasuratan. Drama naler ngranjing ring silih tunggil karya sastra Bali. Drama wénten
sané mawit saking karya sasuratan, wénten naler sané langsung marupa lisan. Yadias marupa
sasuratan utawi lisan, pamuputné drama punika pastika kapéntasang antuk basa lisan. Anaké
nguni seneng pisan mabalih drama, riantukan dumun kacanggihan alat komunikasi, transportasi
miwah sarana hiburan durung maju sakadi mangkin. Drama ring Bali wénten sané kabaos drama
Bali Modérn wénten sané tradisional. Makakalih punika madué pabinanipun. Salanturnyané jagi
katlatarang sajangkep ipun, nanging mangkin indayang dumun cawis pitakén ring sor!

1. Naenin ké alit-alité mabalih Drama?
2. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Modérn?
3. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Modérn?
4. Punapi daging crita Drama Bali Modérn sané naenin panggih alit-alit?
5. Sasampuné nonton Drama Bali Modérn, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Wacén teks

Salah Tampi

Paseriok ramé pesan anaké ring alun-alun kota aquariuslearning.co.id
Dénpasaré, mawinan drika wénten Dénfes (Dénpas-
ar Féstival), Md. Charles, Tut Adi lan Yan Buda taler
malali ke Festifal punika, majalan dipinggir terotoaré
lakar nyingakin péntas seni sané pacang medal malih
jebos, laut matakén Yan Buda mapan ia tumbén milu
mabalih,

Yan Buda : Ape sané lakar pesu benjep simalu-
nan pentasé dé?

Md. Charles : Béh... sing be tawang aké yan, ma-
pan aké tusing dadi panitia dini.

Tut Adi : hhahaha... Céngblong nganggo bikini bénjep lakar pesu Yan.

Yan Buda : Béh banyol cai Tut. (jelék sebengné)

Md. Charles : To cingakin dajané ade drama Gong lan kemo mabalih...!

Tut Adi & Yan Buda : Lan... (sinarengan masaut) sanekedé di tongos Drama Gongé, Cingakina I
Petruk sedeng nyongkok duur panggungé, Mamunyi lantas ia Md.Charles.

Md. Charles : Tut.. tut...to tolih ja gobané I Petruk nyongkok jag percis care Yan Buda sedeng
mapangenan kalahin tunangané.

Tut Adi : hhahaha.... (bungker) aje puk !, kéto suba gobané Yan Buda dugas kalahin tekén
Luh Sunari.

UDIANA SASTRA Drama 105

Md. Charles : Hhahaha... kuang isin tulisan dogén di durin bajuné maaf saya lagi galau... sing
kéto tut?

Tut Adi : Jeg pass suba to dé....

Yan Buda : Béh jag kemo dadi satuané di?, nah cang suba jelék. (sambilanga nyebeng)

Md. Charles : Hhahaha... tusing ja kéto Yan aké macande adané....

Lantas pesu ia I Dolar sambilanga ngigel, igelané sing karuan baet ngaba basang.... buin masaut
ia Tut Adi,

Tut Adi : Dé yén Tuni orahang cai pétruk care Yan Buda, né Jani Bapané Yan Buda pesu
bani cai tekén bapane...?,

Md. Charles : hhahahaha... Duuuhhh... gedé sajan nok Tut !

Tut Adi : Apané Gedé dé ?,

Md. Charles : To not basangné ngeléndong bungutné tebel jag percis care bapané Yan Buda.

Tut Adi : Hahahaha..... kuang ngaba paet dogén pang patuh care bapané Buda dueg ngukir.

Yan Buda : Nah... uling tuni Icang dogén olah cai ajak dadua, nu cang terima. Jani Bapan
Cang sambat-sambat cai... jelé cai adané metimpal.

Tut Adi : Béh... ngambul ia Yan Buda...

Tusing suwud ndén drama gongé laut majalan nyrucut ia Yan Buda sambilanga ngerimik
pajalané mulih......

Olih : AA.Redi

Pidabdab 3. Kerta Basa

1. Renga teges ipun ...
2. Kalambuk teges ipun …
3. Gegésonan teges ipun …
4. Kasép teges ipun …
5. Ngwalék teges ipun …

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

1. Sira ring drama ring ajeng sané kacritayang malali ring Denpasar Festifal?
2. Sira sané ngajakin mabalih drama gong?
3. Sapa sira Luh Sunari punika?
4. Nyén sané kaorahang bapané Yan Buda?
5. Sira pangawi drama ring ajeng?

106 Drama UDIANA SASTRA

Pidabdab 5. Kerta basa (materi)

5.1 Teges Drama Bali modérn
Lelampahan utawi drama pinaka sastra gancaran (prosa) saking kasusastraan Bali Anyar.

Lelampahan inggih punika sinalih tunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan (dialog),
sané saranannyané marupa papintonan. Lelampahan mnut unteng ceritannyané kakepah dados
kakalih inggih punika : (1) lelampahan sané madaging cerita indik folklor, sané ceritannyané
sampun ketah ring kramané pinaka satua tetamian, miwah (2) lelampahan sané madaging indik
satua-satua anyar sasuratan para kawi. Lelampahan ring sajeroning wataknyané wénten marupa :
wangun tragedi (sané nyritayang indik sosial), miwah komedi (sané nyritayang indik bebanyolan).
Ring sajeroning papintonannyané wénten sané kawastanin pantomim inggih punika lelampahan
sané wantah marupa semita utawi mimik miwah solah utawi gerak kémanten. Unteng karya sastra
lelampahan puniki wantah madrué wangun sané kabaos dialog utawi mareraosan sadu arep ring
para tokoh ceritannyané.

Ring sor puniki wénten karya sastra lelampahan Bali Anyar miwah para pangawinyané,
sakadi :

1. Aduh Déwa Ratu, Olih Gedé Dharna
2. Kirana, Olih Inyoman Manda
3. Gusti Ayu Klantir, Olih A. Wiyat S. Ardi
4. Srombotan Sambel Kacicang, Olih A. Wiyat. S. Ardi

5.2 Ciri-ciri Drama Bali modérn
Ciri-ciri Drama Bali modérn :

1. Nganggé naskah jangkep
2. Nganggén sutradara
3. Busana campuran( adat Bali lan modern)
4. Tabuh campuran tradisional Bali lan musik modern
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan jagate mangkin
6. Basa sané kaanggén basa campuran
7. Genah masolah( setting pamentasan): bebas nganutin daging cerita

Pidabdab 6. Tugas

Indayang ngarereh kelompok 5 utawi 6 diri, raris sareng-sareng makarya naskah Drama Bali Mod-
ern antuk tema bébas!

UDIANA SASTRA Drama 107

Palajahan 2. Drama Bali Tradisional

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Tiosan ring drama Bali Modern, sujatiné saking nguni sampun dumunan wénten Drama Bali
tradisional. Drama Bali Tradisional sayuakti madué cecirén sané banget kapanggih mabinayan
ring Drama Bali Modern. Sadurung nglantur mlajah indik Drama Bali Tradisional, indayang cawis
pitakén ring sor!

1. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Tradisional?
2. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Tradisional?
3. Punapi daging crita Drama Bali Tradisional sané naenin panggih alit-alit?
4. Sasampuné nonton Drama Bali Tradisional, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Wacén teks

Prabu Rancang Kencana

......................................

Prabu Déwangga mangkin caritayang sané mapasadnya Angga Dharma Déwa mingsikin Ida
Mahardika Dandanbela, ngeséngin putran Ida: Radén Kertapati mangda ngentosin kaagungan Ida
saantukan sampun lingsir tur mangda ngarereh rabi gelis-gelis sadurung Ida kajumenengang nata.

Dharma Déwa : Adi Prami! Medal adi, bli ada raos perlu. I Cening dija? Tunden Ida medal
Perami
Dharma Dewa : napi wenten beli agung!
Kertapati
Dharma Dewa : kene adi ...!!!

Perami : nunas lugra titiang aji ...!!!
Dharma Dewa
: kene...sawireh aji suba tua, patut suba aji mereren ngemong jagat de-
Kertapati wanggané ené ané pinih patut cening kertapati, apan cening putra pepadan,
sakéwala kené : sakondené cening ngentosin aji, mustiné cening marabi
Perami malu

Dharma Dewa : sire pacang tetagon ida ianak ..???

: nyen buin...dingeh beli i adi dandanbela ngelah pianak bajang, né surat
ajiné aba kemu aturin ajin i dewané, musti ida tuara bani nolak

: nunas lugra titiang aji dharmaning ipianak, makadi titiang putran aji ndi
kapan purun nolak cutet titiang wantah ngiring aji

: sandang pesan to cening, bakti ngiring sapengandikan ajin cening, mule
ento darma anaké ané kabaos putra sasana

: né abe surat ajiné, aturang teken ajung i dewané ( adi, jani ngisi pabesené
ratnaning rat, ipah adiné : manipuan yen suba pada pait getihné metu pada
bajang apang nyidayang ugi nemuang pada-pada pianaké ) nah, majalan
cening ! paman prateka, dadi ngoyong, jemak jarané putih iringang pianak

108 Drama UDIANA SASTRA

gelah

Preteka : titiang wantah sairingan ! ( kaambil kengin kudané petak sané ngertos
pisan ring pangandika )...em..em...em...iiiiihhhhh...iihhhh

Kertapati : jalan paman !!! jarané selem paman negakin

Preteka : boya tolak titiang, titiang ngetut saking pungkur.

Ring tengahin alas, kertapati matemu ring ni nyoman sekar sedek ipun ngalap sekar

Nyoman Sekar : mémé ... ( ature nyamar ), titiang makinkin ngalap bunga mémé dija pe-
naraké mémé ???

Men Sekar : né ape nyoman, ingetang de pati ledap, buka tutur mémé né pang sai, la-
curé gisi, da duleg teken anak. Anak mule keweh negepang dadi luh. Beneh
baan matingkah, luh luih adanina. Yen ledap pelih baan matingkah luh luu
kaojar.

Nyoman Sekar : patinget méméné dumadak tiang sida manegepang, tur apang terus tiang
tau teken padewekan ubuh tur lacur

Men Sekar : keto ya !!! anak mula nyoman patut nuturin anggon nyomané, nyen buin.
Gemetang nyoman !!! nah, kemu suba majalan

Nyoman Sekar : pamit tiang mémé !!!

(sambilang magending i nyoman sekar ngalap bunga, suara né sakadi sundari katempuh angin
riris, jantos ida raden kertapati kanggek mirangan) maskumambang “sekar
sandat, anggrek gadung lan gumitir, tan sah pada kembang, sadpada nger-
auhin, ngisep sarining sang kembang”

Kertapati : paman, dingeh paman ? dije anaké magending. Beh, luung pesan suarané...
dingeh paman !!!

Preteka : napi...!!! menawi nampek jatmané punika. Angob titiang miragiang su-
arané riris maris

Kertapati : yen amonto luung suarané, pedas jegeg anakné.

Preteka : sawiakti pisan Ratu Anak Agung Putra

Kertapati : jalan tuunin, sambil mareren ngentegang keneh paman

Preteka : durusan Ratu Anak Agung Putra

Kertapati : adéng-adéng majalan, apang da katanggehang, adéng-adéng !!! tooo....
buiin magending

Nyoman Sekar :”tankocapang, i sekar raris nundunin, nunas kaledangan, dasarin ambu
sumirip, nistan i kembang aturan”

Kertapati : paman...!! buka panteg rasan atin tiangé paman, aliang tiang anaké ma-
gending ento paman

Preteka : Ratu Anak Agung Putra, kengin iwang punika Ratu Anak Agung Putra.
Nenten ké ida kapangandikayang ring ajung Cokor I Dewa rauh tangkil ring
ajiné jagi ngelamar ming sikiné

UDIANA SASTRA Drama 109

Kertapati : ento sube keto paman, sakewale...??!!! dadi nyedihin munyin anaké eluh
Preteka ento, paman !!! jalan malu tatasin ento, dijaya anaké magending, kenken
gobané uli dija

: ngiring !!! titiang wantah mangiringang..!

Kaketus saking pupulan naskah Drama
Karya : Ketut Putru

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang surat teges kruna sané macétak séndéh ring sor!
1. Ida saantukan sampun lingsir
2. cening marabi malu
3. titiang makinkin ngalap bunga
4. mémé dija penaraké mémé ?
5. dasarin ambu sumirip

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang saurin pitakén ring sor!

1. Napi murdan drama ring ajeng?
2. Sadurung madeg ratu, Radén Kertapati kandikain napi?
3. Kija palungan Radén Kertapati makta surat?
4. Punapi daging pabesen Ratnaning Rat ring suraté punika?
5. Sira sané pirengina matembang olih Raden Kertapati?

Pidabdab 5. Pangresep indik Drama Bali Tradisional yayasankesenianbali.files.wordpress.com

5.1 Teges Drama Tradisional

Kasusastraan Bali Anyar sané marupa
lelampahan, yéning selehan, makasujatinnyané
kahuripan unén-unén lelampahannyané sampun
becik pisan. Sakéwanten drama sané ketah ring
Bali wantah drama tradisional upaminipun drama
gong miwah drama klasik, tur sané nganggén basa
Bali wantah drama gong, sané ceritannyané ketah
nganggén cerita Panji utawi wénten taler sané
nénten nganggén naskah drama sané jangkep, tur
praginannyané ketah nganggén ringkesan cerita
utawi sinopsis kémanten, raris kalimbakang ngraga –
ngraga antuk praginannyané soang-soang antuk improvisasi.

110 Drama UDIANA SASTRA

Indik artosnyane, Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa 4.bp.blogspot.com
wangun reraosan (dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah
dados kakalih inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané
sampun lumrah mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik
satua-satua anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten
sané marupa wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua
bebanyolan), tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa
solah (gerak), semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin. Dadosnyané, unteng karya
sastra lelampahan puniki wantah madrué wangun sané kabaos dialog utawi mareraosan sadu arep
ring para tokoh ceritannyané.

Drama Bali Purwa prasida kasorohang sakadi : Drama Gong, Prembon, Arja, Gambuh,
Sendratari, Wayang, msl.

5.2 Ciri-ciri Drama Tradisional

Ciri-ciri Drama Tradisional :

1. Naskah merupa ringkesan ring asapunapine
nénten nganggén naskah
2. Nénten nganggé sutradara
3. Busana adat Bali
4. Tabuh Bali tradisional
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan puri
utawi aab jagate nguni
6. Basa sané kaanggén Basa Bali lan Kawi
7. Genah masolah( setting pamentasan): pang-
gung tradisional

5.3 Anggah ungguhing basa nyolahang Drama Tradisional

Tata Kramaning Basa Nyolahang Drama

1. Parekan lan parekan miwah panroan lan panyroan nganggé basa andap miwah basa kasar
2. Parekan / panyroan matur ring pepatih nganggén basa alus lan madya
3. Parekan/ panyroan matur ring sang prabu nganggén basa alus
4. Pepatih ring sang prabu nganggé basa alus
5. Pepatih ring parekan nganggé basa andap
6. Prabu ring parekan nganggé basa kapara lan kasar
7. Prabu ring para sametone nganggé basa alus lan andap
8. rikalaning kroda sami sering nganggé basa kasar.

Pidabdab 6. Tugas

Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Indayang tlatarang teges Lelampahan!

2. Indayang surat murdan drama tradisional sané uningin alit-alit, raris silih tunggilnyané
surat akidik satuané!

3. Indayang surat cecirén Drama Bali tradisional!

UDIANA SASTRA Drama 111

4. Punapi tata kramaning mabasa Bali ritatakala nyolahang drama?
5. Indayang rereh siki video Drama Tradisional Bali!

Pidabdab 7.Tugas KD 4

Indayang makarya naskah drama Bali Tradisional!

Pidabdab 8. Ringkesan

Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan
(dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah dados kakalih
inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané sampun lumrah
mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik satua-satua
anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten sané marupa
wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua bebanyolan),
tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa solah (gerak),
semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin.

Don Sénté Don Plindo, Ada Kéné Ada Kéto

112 Drama UDIANA SASTRA

BAB X

PARIBASA

Kompeténsi Dasar Indikator

3.10 Memahami dan mengimple- 3.10.1 Nlatarang indik Sesonggan, Seseng-
mentasikan penggunaan parib- gakan
asa Bali (Sesonggan , Seseng-
gakan, Sesawangan , Pepindan, 3.10.2 Makarya contoh Sesonggan,
Sesimbing dan Cecangkitan) Sesenggakan
dalam berkomunikasi dengan
bahasa Bali secara lisan dan 3.10.3 Nganggén Sesonggan, Sesenggakan
tulis ring wacana

4.10 Mengabstraksi materi peng- 3.10.4 Nlatarang indik Sesawangan,
gunaan paribasa Bali dalam Pepindan
suatu wacana dan berkomuni-
kasi secara lisan maupun tulis 3.10.5 Nlatarang tata cara nagingin
Sesawangan, Pepindan ring wacana

3.10.6 Makarya wacana madaging
Sesawangan, Pepindan

3.10.7 Nlatarang indik Sesimbing,
Cecangkitan

3.10.8 Ngarereh imba Sesimbing,
Cecangkitan sané ketah kaanggén
ring kahuripan

3.10.9 Ngarereh imba satua sané nganggén
Sesimbing, Cecangkitan

4.10.1 Ngringkes materi indik Sesonggan,
Sesenggakan, Sesawangan, Pepindan,
Sesimbing, Cecangkitan

Palajahan 1. Sesonggan miwah Sesenggakan 2.bp.blogspot.com

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Ritatkala mabasa Bali tiosan ring tata Basa sané becik naler wénten sané ngawewehin mangda
basa Bali punika prasida kapirengin lengut. Rerasmén basa utawi panglengut basa punika kabaos
basita Paribasa. Basita Paribasa puniki sakadi piranti tatkala sang mabaosan pacang ngamedalang
daging pikayunan kalih pangarsa. Basita Paribasa puniki wénten kaitan ipun ring kasusastraan.
Sang Kawi sané sampun wibuhing basa Basita tan mari ngunggahang basita paribasa puniki
sakadi uparengga ring pralambang sané ngawinang lengut kakawian punika. Ring aab jagaté
kadi mangkin, sampun akéh para janané sampun kirang midep nganggé basita Paribasa. Nanging
yéning seneng ngwacén kria sastra Bali, sinah alit-alité akéh manggihin para pangawi sané
nganggén basita Paribasa ring awi-awian ipun. Yéning selehin antuk soroh basita paribasa punika
yukti akéh pisan, antuk punika mangda alit-alité tatas uning, malihjebos jagi kaplajahin saka siki
mawit saking mlajahin Sesonggan miwah Sasenggakan. Sesonggan kasarengin Sasenggakan
yéning panggihin katon pateh nanging madué pabinan ipun akidik. Yéning ring pelajahan bahasa
Indonesia, Sesonggan miwah Sasenggakan punika pateh kabaos Pepatah. Sadurung nglantur
indayang cawis dumun pitakén ring sor!

1. Naenin ké alit-alité mirengin Sesonggan miwah Sasenggakan?
2. Uning ké alit-alite sané encén imba Sesonggan miwah Sasenggakan?
3. Yéning maosang “angkabin barong somi, aduk sera aji kéténg, ada andus ada apiné” punika

ngranjing ring soroh Sesonggan utawi Sasenggakan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )

Tresnan Mémé Tekén Pianak

Luh Sariadi ngubuh pangina duang ukud. Ané brontok
manakan roras, ané putih nu makeem. Luh Sariadi rajin maang
siapé ngamah. Satunggil sanja makejang siapé sambehina jag-
ung. Liang kenehé nepukin siapé pakriak marebut tatedaan. I
Brontok utun pesan ngalihang panakné amah, sesai ngesik ka
tegal-tegalé, muponin bungan padang apa luiré.

“Biiih, rajin pesan panginané ngesik, kija-kija tusing eng-
sap tekén panak, katuju ada tatedahan i brontok satata ngékéh,
krekat-kreket, ngaukin panakné makejang”, Luh Sariadi
ngrengkeng.

“ To suba nyandang tulad, ning. Apang tusing i raga kala-
hang siap, satata enten malunan. Ento artinné ia ngelah tanggung jawab, cihna sayang tur tresna
tekén pianak. Yéning siapé bangun semengan sinah muponin tetedaan seger. Kéto patuté i raga
dadi manusa, sida nulad patapan siap, rajin tur unuh ngalih pangupajiwa”, Pan Sariadi mapitutur
tekén pianakné.

“Jani mara tiang inget, Bapa. Siapé ento maang sipta melah marep ukudan tiangé. Ia tusing
taén minaang panak. Ané sangkur, jamprah, miwah doglagan makejang kasayangang. Buina san-
dang anggon tiang tatuladan, pitiké ané mara lekad ento tusing sida kapegatan ina. Yéning kapega-
tan sinah ia lakar mati”.

114 Paribasa UDIANA SASTRA

“Nah, jani Bapa mapitutur! Cening anggon bapa pianak tusing dadi wangla tekén rerama,
apabuin ngajak i mémé. Tegarang inget-ingetang tresnan i mémé marepé tekén pianak. Uling nu
kakadut di belingan, kanti lekad anaké buka cening, tan bina magantung bok akatih baana nyaki-
tang, mati kalawan idup asah karasang-kantos cening kelih buka jani.

Kaketus saking “Tutur Bali”
Hal.4-5

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!
1. ané putih nu makeem
2. I Brontok utun pesan
3. katuju ada tatedahan i brontok satata ngékéh
4. To suba nyandang tulad
5. Siapé ento maang sipta melah marep ukudan tiangé

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

1. Kuda mamanakan panginané Luh Sariadi?

2. Kénkén bikasné brontok yan nepukin tatedan?

3. Napi awinan i raga patut nulad ya i siap?

4. Sipta melah apa ané prasidayang ambil saking ya i siap?

5. “nu kakadut di belingan, kanti lekad anaké buka cening, tan bina magantung bok akatih
baana nyakitang”. Anaké ané asapunapi kabaos magantung bok akatih? Napi mawinan
kabaos magantung bok akatih?

Pidabdab 5. Kerta basa (materi)

5.1 Teges Sesonggan miwah Sesenggakan

Sesonggan wit krunanipun saking kruna Sangga sane mateges Tatakin. Sane polih pangiring
-an dados sanggan. Kruna sanggan kadwipurwayang dados sesanggan. Ring sajeroning suaran
ipun sering magentos nanging tan ngobah arti, dados Sesonggan . Sesonggan artinipun tatakan
sane dados panglengut basa. Sesonggan puniki sakadi pralambang kahanan kalih polah jadma,
sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Sesonggan madue arti sujati
lan arti tan sujati.

Upami : Ngajahin bebek ngelangi.

Arti sujati : Ngajahin utawi ngurukang bebek ngelangi sakadi ring tukade.

Arti paribasa : Ngajahin anak sane sampun duegan.

UDIANA SASTRA Paribasa 115

1. Gede kayune gede papanne, suksmanipun : Ageng pakaryan wiadin pangkat anake, jant-
en ageng taler pikolihipin.

2. Gede-gede bantang gedang, ditengahne muh, suksmanipun : Pakantenan anake gede
ganggas, kewanten sajatin ipun gemba (lumah) nenten mampuh makarya.

3. Girang gejorang, suksmanipun : Yening wenten anak adiri sane makarya lelayangan,
raris pramangkin katah timpalipune nuutang makarya lelayangan (milu-milu tuung).

4. Goak kingsanin talu, suksmanipun : Sakadi anake makingsan jinah ring bebotoh, yening
wenten kaklecan janten jinah punika adokangipun makaklecan.

5. Goloh di tendas kelet di ikut, suksmanipun : Sakadi anake pangucap ipun lega pacang
ngwehin ayam, sakewanten ayam ipune sampun riinan ulaha mangda rengas.

5.2 Imba Sesonggan miwah Sesenggakan
Sesenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sesenggakan, linggaipun

“Senggak”, artinipun “Singguk” utawi “Sentil” antuk raos. Senggak polih pangiring “an” dados
senggakan, kadwipurwayang dados “Sesenggakan “ ngintar basa (kata ungkapan), tegesipun
“Babinjulan” makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur sebet sang kaanggen
Sesenggakan,antukkenikasentilmanahipun.Sesenggakan punikisakadipalambangutawiSesimbing
indikkahanankalihpolahjanmasanekaimbanganringkahanankalihpolahburonutawibarang,upami:

Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk ngengkis
raris pules. Indik I Balag puniki raris anggena Sesenggakan ring banjaripune. Yen wenten murid
kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I Balag. Yening murid punika
kalih I Balag miragi dewekipune kaanggen Sesenggakan , janten ipun jengah wiadin sebet kabinjulin.

Sesenggakan puniki taler sakadi Sesonggan , kewanten binanipun Sesenggakan puniki satata
kariinin antuk kruna “Buka”, tur wenten sane sakadi sampiran ipun. Lengkarane sane riinan dados
giing (sampiran), sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris kalanturang
antuk suksmanipun. Ring asapunapine nenten malih dagingin suksmanipun, antuk sampun terang
artinipun. Puniki wenten makudang-kudang imba utawi conto Sesenggakan luiripun :

1. Buka bantene, masorohan; suksmanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah
ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.

2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng
utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka
jaba kuta.

3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksmanipun : kaucapang ring anake sane nent-
en madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.

4. Buka be banone, dawanan bungut; suksmanipun : sakadi anake sane demen nuturang wia-
din ngraosang omong timpal ring anak lian.

5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksmanipun : sakadi anake sane kadung ngam-
bil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.

116 Paribasa UDIANA SASTRA

Pidabdab 6. Tugas

Indayang rereh suksman Sesonggan ring sor!

1. Greteh Gong, suksmanipun :
2. Joh pejalane liu tepukin, suksmanipun :
3. Joh apine teken gulinge, suksmanipun :
4. Kabelet di galange, suksmanipun :
5. Kladi onye bangkung bangka, suksmanipun :
6. Kutang sayang gamel madui, suksmanipun :
7. Kropak majalan, suksmanipun :
8. Ngebug yéh di panéné, suksmanipun :
9. Sri Gunung, suksmanipun :
10. Gelem kacang nagih tungguhan, suksmanipun :

Indayang rereh suksman Sesenggakan ring sor!

1. Buka katake matindik, salah genah, suksmaipun :
2. Buka kasumba Jawane, ngamahin, suksmanipun :
3. Buka lindunge uyahin, blangsah, suksmanipun :
4. Buka macane (mionge), ngengkebang kuku, suksmanipun :
5. Buka macane, nakutin lawat, suksmanipun :
6. Buka mapak tebuné, ampasné kutang, suksmanipun :
7. Buka ngalih bé di tlagane, bé bakat tunjung tieh, suksmanipun :
8. Buka paeté nagih getok, suksmanipun :
9. Buka cicing medemin jalikan, kudu anget buluné régrég, suksmanipun :
10. Buka ulungan duréné nyaputin iba, suksmanipun :

UDIANA SASTRA Paribasa 117

Palajahan 2. Sesawangan miwah Pepindan

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)

Tiosan ring sesonggan miwah sasenggakan, wénten naler sané kabaos sesawangan miwah
pepindan. Sesawangan sakadi krunané mawit skaing kruna sawang, masawangan utawi sané
panggihin, malawat utawi samar-samar. Sesawangan pateh kadi artos krunané nénten je doh
saking ngindayang utawi nginargamayang. Kénten naler pepindan. Pepindan wit saking pinda
utawi indayang, conto miwah imba. Yéning sampun asapunika sinah sesawangan sareng pepindan
nénten doh matiosan, punapi antuk cara minayang? Inggih, mangda alit-alité tatas uning malihjebos
jagi katlatarang sajangkep ipun, sadurungné indayang cawis dumun pitakén ring sor!

1. Naenin ké alit-alit manggihin anak masesawagan utawi mapepindan?
2. Ring dija naenin mirengin sesawangan utawi pepindan?
3. Napi sané ketah kasawangin utawi kakaryanin pepindan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )

Pupuh pangkur:

Pamarginé malonlonan,
Nolih kori rakané jua kaésti,
Rasanya teka manutug,
Nyaup nyangkol ngarasaras,
Angin alon mamuat bon bungané arum,
Njungé nyukur katinggalan,
Masawang balé kaaksi.

Maabah-abah sarwa endah,
Malalangsé ombaké nene titir,
Lumuté kasampeh liu,
Masawang tikeh makebat,
Tur makasur bulung-bulungé né anyud,
Kaangé né pacurénggah,
Masawang togog di samping.

Kaketus saking Geguritan Megantaka

118 Paribasa UDIANA SASTRA

Pidabdab 3. Kosa Basa

Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!
1. Rasanya teka manutug
2. Nyaup nyangkol ngarasaras
3. Masawang balé kaaksi
4. Masawang tikeh makebat
5. Kaangé né pacurénggah

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Sira sané mamuat bon bungané arum?
2. Nyritayang indik napi punggelan daging geguritan ring ajeng?
3. Indayang wacén saha resepang, wénten ké sané ngranjing ring sesawangan utawi pepin-
dan ring pupuh punika? Yening wénten indayang surat encén kruna utawi lengkarané
punika!
4. Indayang makarya siki imba sesawangan!
5. Indayang makarya siki imba pepindan!

Pidabdab 5. Pangresep indik Sesawangan miwah Pepindan

5.1 Teges Sesawangan miwah Pepindan

Sesawangan linggan ipun ”sawang”, artinipun: mirib, polih pangiring ”an” dados: sawangan,
raris kaduipurwayang dados ”sesawangan”, tegesipun: punapi-punapi ugi sané katon (kacingak),
raris kalawatang (karasayang) ring kayun, mirib sakadi solah kalih janma (mapawongan), upami:
Kedapan bunga nagasariné maélogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu
ngulapin.

Sawangang pateh sakadi iribang buka ...., sesawangan puniki katah ipun nganggé kruna :
buka, kadi, tan pendah, waluya kadi, luir, alah, amunan. Sesawangan puniki ring bahasa Indonesia
Perumpamaan.

Tiosan ring sesawangan wénten Pepindan, pepindan punika pateh sakadi sesawangan,
kéwanten binanipun papindan kruna punika polih ”anusuara” yéning sesawangan karihinin antuk
kruna buka, kadi, luir, waluya, msl. Upami:

Pepindan : Alisé madon intaran.

Sesawangan : Alisé buka don intaran.

Pepindan tegesipun gegambaran buka, wiadin yan badingang pateh mirib tekén ..., upami:
pepindan kedis, tegesipun: wangun gambaré mirib kedis. Sané dados pepindan punika kruna haran
sané polih anusuara.

UDIANA SASTRA Paribasa 119

5.2 Imba Sesawangan miwah Pepindan
Imba Sesawangan
1. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun: layu dudus.
2. Kemikané luir madu juruh, suksmanipun: kemikan ipun manis nyunyur.
3. Pamuluné kadi langsat, sasawangan kulit sané putih gading.
4. Lamisné buka céngceng kebés.
5. Galakné alah cicing borosan.

Imba Pepindan
1. Panyingakané nunjung biru, tegesipun: panyingakané mirib tunjung biru, nganggé
cilak.
2. Boké malayah alu, tegesipun: boké mirib layah alu masepak muncukipun.
3. Prarainé mulan purnama, tegesipun: bunter miwah sakadi bulan purnama.
4. Pusungé nunggah suah, tegesipun: pusung jegjeg.
5. Pamuluné nyandat gading, tegesipun: kulitné kadi bungan sandat gading.

Pidabdab 6. Tugas

Indayang rereh suksman ipun

1. Ngasih-asih kadi paksi tadah asih ...
2. Pipiné waluya kadi durén ajuring ...
3. Ragané luir minangsi ...
4. Nengkik buka ...
5. Paling buka ...
6. Cunguhné manyambu rakta ...
7. Pupuné nyujén ...
8. Palané jegjeg nraju ...
9. Pusungé nunggah suah ...
10. Siratmaya ngampid triti ...

120 Paribasa UDIANA SASTRA

Palajahan 3. Sesimbing miwah Cecangkitan

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)

Maosang panglengut basa ritatakala mababaosan sayuakti makéh pisan. Rerehang ring paribasa
wénten akéh soroh ipun, silih tunggilnyané sesimbing miwah cacangkitan. Sesimbing kaanggén
nyimbingang utawi ring basa Indonésia kabaos menyindir. Mangda anak sané kasimbingang
nénten tatas uning antuk daging basa sané katuturin patut kakaput antung sesimbingan. Tiosan
punika wenten naler cecangkitan sané kaanggén nguluk-nguluk utawi melog-melog anak tatkala
magonjakan. Mangda uning minayang sesenggakan miwah cacangkitan, indayang cawis pitakén
ring sor!

1. Sadurung niki, naenin ké alit-alit mireng kruna Sesimbing miwah Cecangkitan?
2. Yéning naenin, ring dija?
3. Napi sané kauningin indik Sesimbing miwah Cecangkitan?
4. Napi kémanten daging Sesimbing miwah Cecangkitan punika?
5. Ring dija prasida manggihin anaké nganggén Sesimbing miwah Cecangkitan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )

punggelan pupuh ring Geguritan Sampik, sakadi ring sor:

Pupuh Pangkur:

Aduh beli to kénkénang,
Uh ban ento ené danda juang beli,
Sing ja nganggeh nyang adauh,
Ya I Babah nampi danda,
Ya Ni Nyonyah masasimbing saking saru,
“Cangkemé tempuh timbungan,
Sikep galak desek pitik.

Dadi beler tong nyak ngamah,
Jeneng jlema betek malu layah duri,
Amunto ca raris pesu,
Ka kantor padidian,
Bané kéweh makita pacang mabanyu,
yan majujuk meh katara,
yan nyongkok awaké pelih

UDIANA SASTRA Paribasa 121

***********************

Né dewasané jalanin beli luas,
Ingetang da ngengsapin,
Telu pitu nemnem patpat,
Dadua kutus dina melah,
Yaning kasép beli nampi,
Janten anak lian,
Elingang sampunang lali.

Pidabdab 3. Kosa Basa

Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!

1. Sing ja nganggeh nyang adauh
2. Cangkemé tempuh timbungan
3. Dadi beler tong nyak ngamah
4. Bané kéweh makita pacang mabanyu
5. Yaning kasép beli nampi

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Sakadi daging pupuh ring ajeng sira sané keni danda?
2. Indayang rereh napi teges ipun betek malu layah duri?
3. Napi ngawinang kéweh mabanyu?
4. Napi pituduh sané nénten dados kalaliang olih i babah?
5. Indayang rereh lengkara sané ngranjing ring sesimbing utawi cecangkitan!

Pidabdab 5. Pangresep indik Sesimbing miwah Cecangkitan

5.1 Teges Sesimbing miwah Cecangkitan
− Sesimbing
Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang
kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing puni-

122 Paribasa UDIANA SASTRA

ka. Sesimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna
paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalih polah janma, barang kalih buron. Ri
asapunapine Sesimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami: belog kaucapang
ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang Sesimbing sane
mawangun gancaran miwah tembang upami : “Kadang tan tinolihin”, tegesipun :
Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya.

− Cecangkitan

Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki,
kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog
timpal.

5.2 Imba Sesimbing miwah Cecangkitan
− Sesimbing

Ring sor puniki wantah conto-conto Sesimbing :

1. Be di pongerangan baang ngeleb

Tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala
ipun lenge, anak istri punika malaib.

2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung

Tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi,
ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum.

3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine Tegesipun :
Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasa-
dianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna.

4. Semunne nyukcuk langit

Tegesipun : Kaucapang ring anake sane sombong.

5. Sadueg-dueg semale makecos, pasti taen ulung

Tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah.

Conto Sesimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtai):

1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh
nyang adauh, ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah maSesimbing saking
saru, “Cangkeme tempuh timbungan, sikep galak desek pitik”.

2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya
raris pesu, ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan maju-
juk meh katara, yan nyongkok awake pelih.

3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute
regreg carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pi-
laran.

UDIANA SASTRA Paribasa 123

− Cecangkitan
Puniki Cecangkitan luiripun:
1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge goreng
sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2.
Yening padange abas antuk arit janten dados.
3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen na-
pi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta
tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesi-
pun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne
(rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin
kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.

Pidabdab 6. Tugas

Indayang rereh suksman ipun!

1. Béh kolongané tusing dadi gelekang
2. Ia gelem, entudné tusing dadi jalananga
3. Kompek matali Gandék
4. Tiang suba lepas uli sekolah
5. Awak suba bajang enu masi manyonyo

Pidabdab 7 Tugas KD 4.10.1

Indayang nyurat wacana ngangge paribasa ring ajeng!

Pidabdab 8. Ringkesan

Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sané pedes suksmanipun, makardi sang ka-
simbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing punika.

Cecangkitan puniki lengkara sané nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki, kauca-
pang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal.

Meli Pales Aji Selikur, Meli Tepi Aji Satak, Petilesang Awak Lacur, Dini Ngempi
di Désan Anak

124 Paribasa UDIANA SASTRA

PAMUPUT

Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané
katamiang olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda
nglestariang, ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut
polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah
saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para
sisya ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan
mangda prasida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yoana utawi para sisia
oneng mlajahin basa, aksara lan sastra Baliné.

Buku puniki nartayang kapertama indik sembrama wacana. Kaping
kalih aksara Bali. Kaping tata basa. Kaping pat indik wacana. Kaping lima indik
artikel. Kaping nemnem kasusastraan. Kaping pitu nartayang analisis sastra.
Kaping kutus nartayang indik gancaran. kaping sia indik drama, lan penguntat
indik paribasa.

Malarapan Bukul Basa Bali Puniki kaptiang prasida mapakeling ring para
sisia mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné
setata nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan
sastra Bali setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata
ajeg..

125

DAFTAR PUSTAKA

Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.

Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.
Astra, I G. (1981). Sekilas tentang Perkembangan Aksara Bali dalam Prasasti.

Fakultas Sastra Iniversitas Udayana Denpasar (in press).
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropo-

logi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penu-

lisan Aksara Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana.
Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Di-

nas Kebudayaan Provinsi Bali.
2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar :

Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.
Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan

Bali. Surabaya: Paramita.
2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.
2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang

aksara Bali basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Bühler, G. (1962). Indian paleography. -. [Calcutta]: Indian Studies, Past & Pre-

126

sent; distributors: Firma K. L. Mukhopadhyaya.
Casparis, J. G. (1975). Indonesian palaeography: A history of writing in Indone-

sia from the beginnings to c. A.D. 1500. Leiden: Brill.
Damais, L. (1995). Tulisan-Tulisan Asal India di Indonesia dan Asia Tenggara

Daratan. In L. Damais, Epigrafi dan Sejarah Indonesia: pilihan ka-
rangan Louis-Charles Damais (pp. 3-22). Jakarta: EFEO.
Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid
I & II. Denpasar: Cempaka.
Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang
dalam media rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”.
Denpasar: Fak. Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan
Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai
Penélitian Bahasa Cabang I.
.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Griffiths, A. (2014). Written traces of the Buddhist past: Mantras and Dhāraṇīs
in Indonesian inscriptions . Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, 77, pp 137-194.
J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.
Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpa-
sar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

127

. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi
Bali

Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebua-

dayaan Provinsi Bali.
Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.
Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2
Putra, I Nyoman Darma, I.Gd. Gita Purnama & A.A. Ngr. Oka Wiranata. 2013.

Dénpasar lan Don Pasar). Denpasar: Dinas Kebudayaan Kota Den-
pasar.
Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.
Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.
Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.
Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.
Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh
I Wayan Karji. Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.
Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Da-
erah Tingkat 1 Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar:
Fak. Sastra.
2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara
Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ Udayana.

128

Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wa-
cana University Préss.

Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin
Denpasar: Balai Bahasa.

Sudarma, I.B. Komang. 2016. “Perkembangan Aksara Bali: dari zaman Bali
Kuna hingga Era Digital”. Makalah dalam Seminar Parum Param
Tarka Tarpaning Saji, ISI Denpasar.

Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Seko-
lah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti.

Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA
Hindu Négeri Denpasar.

Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar :
Sanggar Ayu Suara.

______________. 2014. Tata Titi Mabaos Bali. Denpasar: Pelawa Sari.
Tarigan, H.G. 1984. Prinsip-prinsip Dasar Sastra. Bandung: Angkasa..
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebu-

dayaan Propinsi Bali.
Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan

(Huruf Latin). Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin

dan Huruf Bali. Singaraja: Rhika Déwata.
1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.
1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.

129

1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko
Buku Indra Jaya.

1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.
2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali.

Bubunan: Indra Jaya.
2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.
2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.
Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan

Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas
Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan
Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur
Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Magister Lingui-
stik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.

130

Agem – ageman GLOSARIUM
Aksara
Aksara modré : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplaja-
Alur carita/ plot han, sakadi: puisi, pidarta, lelampahan, miwah sané
Cerpén siosan.

Folkloré : pralambang suara.
Geguritan
Insiden : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa,
Kolofon mantra, prélambang (simbol) ring sajeroning upaka-
ra keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.

: pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.

: karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa),
sané pamargin caritannyané cutet sané nyaritayang
indik kawéntënan kahuripan i manusa ring jagaté
puniki antuk pamargin carita sané madaging wica-
ra-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajang-
kepin ring sajeroning pangawit carita nyantos ring
kapanguntat carita.

: istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.

: karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket
olih pada lingsa.

: wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik),
ring pamargin karya sastra sané kacaritayang olih
sang kawi ring jeroning karya sastrannyané.

: catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring
pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesura-

131

Kropak tan ental.
Kruna tiron
: genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental
Latar utawi setting sané sampun puput.
Lengkara
: inggih punika kruna sané sampun polih wewehan
Lontar (afiksasi). Kruna tiron yéning selehin mawit saking
kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna
Murda tiron punika tiruan saking kruna lingga.
Ngatumbah.
Nyastra : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
Panganggé aksara ritayang ring sajeroning karya sastra.
Pangrupak
: inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lin-
Pasang aksara tangan sané madué ririgan sané pasti tur madué
Pasang pageh arti.

: daun saking punyan ental / rontal sané sampun ka-
proses antuk reramon , sané dados anggén nyurat
aksara bali.

: judul.
: wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk

wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.

: tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajero-
ning genah pasantian, mabebasan, miwah lomba.

: busananing aksara, kaanggé négepang aksara lege-
na mangda prasida kawacén sajangkepnyané.

: piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangu-
tik sané landep, tur kaanggé mabading ri kala nyurat-
nyané

: uger-uger nyurat aksara bali.
: sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nén-

132

Pelik ten dados kaobah.
Pidarta
Satua : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm,
Sor singgih basa sané kabolongin, tur kanggén nyaketin lontar mang-
Takepan da nénten goyah ri kala nyurat.
Tebek nguda
Tebek wayah : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang
Tokoh carita kawedar tur katlatarang mantuka ring ajeng anak ti-
Usada osan.
Wariga
: carita sané nglimbak ring pakraman, sané
kasatuayang antuk tradisi oral utawi tradisi nyatua.

: anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berba-
hasa bali, nganutin genah lan sapa sira sané pacang
nyarengin mabebaosan.

: bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané
kanggén nyangkepin ental sané sampun puput
mangda becik macakep.

: sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.

: aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.

: manusa utawi i beburon sané pinaka pragina (tokoh)
sané kacaritayang ring sajeroning karya sastra olih
sang kawi

: daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu
kedokteran tradisional).

: waging lontar indik pangaweruhan palelintangan
(astronomi) pinaka dasar nguruh déwasa hayu.

133


Click to View FlipBook Version