Modul 1 PARAMASASTRA

No. Kode: DAR2/Profesional/746/001/2022

PENDALAMAN MATERI BAHASA JAWA

MODUL 1
PARAMASASTRA

Penulis:
Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd.
Kementerian Pendidikan, Kebudayaan,
Riset, dan Teknologi
2022

KATA PENGANTAR

Modul ini disusun sebagai salah sumber pembelajaran pada program Pendidikan
Profesi Guru (PPG), khususnya pada bidang bahasa Jawa. Pelestarian dan
pengembangan Bahasa sastra dan budaya Jawa merupakan hal yang penting sehingga
harus segera dilakukan. Salah satu upaya pelestarian dan pengembangan tersebut antara
lain dengan cara penyusunan modul ini. Dengan selesainya penyusunan modul ini,
sudah sepantasnya penyusun mengucapkan rasa syukur yang tiada terukur ke Hadirat
Allah Swt. atas segala kemudahan dan kelancaran penyusunan modul ini.

Secara keseluruhan, modul PPG bahasa Jawa ada enam. Dalam satu modul
terdiri atas empat kegiatan belajar. Modul 1 tentang Paramasastra yang terdiri atas (a)
Widya Swara, (b) Widya Tembung, (c) Widya Ukara, dan (d) Widya Makna. Modul 2
tentang Unggah-Ungguh Basa Jawa, terdiri atas (a) Basa Ngoko, (b) Basa Ngoko Alus,
(c) Basa Krama, dan (d) Basa Krama Alus. Modul 3 tentang Aksara Jawa berisi (a)
Aksara Jawa, (b) Aksara Murda, (c) Maca Teks Aksara Jawa Cithak, dan (d) Maca Teks
Aksara Jawa Tulisan Tangan. Modul 4 tentang Sastra Klasik dan Modern, terdiri (a)
Geguritan lan Tembang Macapat, (b) Tembang Dolanan, (c) Karya Sastra Gancaran,
dan (d) Sastra Klasik dan Modern. Modul 5 tentang Wirausaha Jawa, terdiri (a) Pranata
Cara lan Sesorah, (b) Upacara Adat Jawa lan Tradisi, (c) Busana Jawa, (d) Gendhing
Jawa lan Campursari. Modul 6 tentang Seni Pentas Jawa, berisi (a) Kesenian Rakyat
Jawa, (b) Wayang Ramayana, (c) Wayang Mahabarata, dan (d) Kethoprak dan
Sineprak.

Ucapan terima kasih disampaikan kepada Kementrian Pendidikan, Kebudayaan,
Riset, dan Teknologi rekan-rekan penyusun, dan semua pihak yang tidak dapat
disebutkan satu-persatu. Semoga Allah Swt. membalas segala kebaikan dengan
kebaikan yang lebih baik. Akhirnya, penyusun membuka diri untuk menerima kritik dan
saran yang membangun terhadap isi modul ini demi perbaikan pada masa yang akan
datang.

Surakarta, Juni 2022

Penyusun

ii

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ................................................................................................. i
KATA PENGANTAR............................................................................................... ii
DAFTAR ISI ............................................................................................................. iii
KEGIATAN BELAJAR 1 WIDYA SWARA........................................................... 1
1
PENDAHULUAN ................................................................................................ 1
A. Deskripsi Singkat.................................................................................... 1
B. Petunjuk Belajar...................................................................................... 3
3
INTI ................................................................................................................ 3
A. Capaian Pembelajaran ............................................................................ 3
B. Pokok-Pokok Materi............................................................................... 3
C. Uraian Materi.......................................................................................... 4
1. Widya Swara Basa Jawa..................................................................... 18
2. Fonetik Artikulatori ............................................................................ 19
D. Forum Diskusi ............................................................................................. 19
19
PENUTUP ............................................................................................................
A. Rangkuman .............................................................................................
B. Tes Formatif............................................................................................

KEGIATAN BELAJAR 2 WIDYA TEMBUNG ..................................................... 25
PENDAHULUAN ............................................................................................... 25
A. Deskripsi Singkat ................................................................................... 25
B. Petunjuk Belajar ..................................................................................... 25
INTI ................................................................................................................ 27
A. Capaian Pembelajaran ........................................................................... 27
B. Pokok-Pokok Materi .............................................................................. 27
C. Uraian Materi ......................................................................................... 27
1. Tegese Widya Tembung .................................................................... 27
2. Wujude Tembung Basa Jawa.............................................................. 28
3. Pandhapuking Tembung Basa Jawa ................................................... 30
4. Jinising Tembung Basa Jawa ............................................................. 43

iii

D. Forum Diskusi ....................................................................................... 46
PENUTUP ........................................................................................................... 48
48
A. Rangkuman ............................................................................................ 48
B. Tes Formatif ...........................................................................................

KEGIATAN BELAJAR 3 WIDYA UKARA ........................................................... 55
PENDAHULUAN……...…….................... ......................................................... . 55

A. Deskripsi Singkat.................................................................................... 55

B. Petunjuk Belajar..................................................................... ................ 55
INTI……………………………................................................. ......................... 56

A. Capaian Pembelajaran................................................. ........................... 56

B. Pokok-Pokok Materi............................................................................... 56
C. Uraian Materi……….............................................................................. 57

D. Forum Diskusi.................................................................................. ...... 76

PENUTUP ............................................................................................................ 77
A. Rangkuman………………………………………………….. ............... 77
B. Tes Formatif……………………………………………….................... 77

KEGIATAN BELAJAR 4 WIDYA MAKNA .......................................................... 81
81
PENDAHULUAN ................................................................................................ 81
A. Deskripsi Singkat ……………............................................................... 81
B. Petunjuk Belajar ……………................................................................. 83
83
INTI ................................................................................................................ 83
A. Capaian Pembelajaran …………… ....................................................... 83
B. Pokok-Pokok Materi …………….......................................................... 83
84
C. Uraian Materi ......................................................................................... 86
1. Tegese Widya Makna…… ................................................................. 89
2. Aspek-Aspek Makna… ...................................................................... 91
3. Jinis Makna ……………………………………………………........ 93

4. Owah-Owahan Makna .......................................................................
5. Gayute Makna………………………………………………….........
D. Forum Diskusi …………… ...................................................................

iv

PENUTUP ........................................................................................................... 99
A. Rangkuman ............................................................................................ 99
B. Tes Formatif ........................................................................................... 99
C. Tes Sumatif............................................................................................. 102
D. Tugas Terstruktur ................................................................................... 107

DAFTAR PUSTAKA................................................................................................ 108

v



KEGIATAN BELAJAR 1
WIDYA SWARA

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat

Fonologi minangka perangane ilmu basa kang wigati. Fonologi iku ilmu
basa kang paling dhasar. Pasinaon ana ing basa Jawa iku sejatine linambaran ilmu
fonologi. Ancase sinau fonologi yaiku mahasiswa kaajab bisa njlentrehake tegese
basa, proses anggone ngasilake swara, klasifikasi swara, lan mangerti titikane
basa Jawa. Ing fonologi ana kang sinebut fonetik, yaiku cabang fonologi kang
ngrembug babagan proses anggone ngasilake swara. Kanthi sinau fonetik
mahasiswa kaajab bisa mbedakake panganggone aksara Latin ing basa Jawa kang
sejatine diucapake kanthi swara sing sejen.

Materi kang kasusun ana ing modul iki duwe paedah kanggo mahasiswa
amarga pasinaon iki ngemot dhasaring ilmu basa. Buku iki digawe supaya praktis
lan gampang diwarahake. Kanthi sinau fonologi mahasiswa bisa nganalisis basa
Jawa kang diucapake utawa katulis kanthi trep lan titis. Sanajan mangkono, kanthi
sinau fonologi mahasiswa bisa milah basa miturut maneka warna kahanan.
Mahasiswa uga bisa ngucap fonem kanthi bener lan pener. Materi ana ing buku iki
kasusun kanthi ngetrepake karo bab kang pingin digayuh ana ing pasinaon PPG
basa Jawa.

B. Petunjuk Belajar
Modul kang digawe iki bisa digunakake minangka rujukan kanggo sinau

paramasatra Jawa ana ing PPG Basa Jawa. Buku iki karantam saka telung
pasinaon yaiku widya swara Jawa, fonetik artikulatori, lan titikane fonem basa
Jawa. Materi kang katulis ana ing modul iki saperangan ana kang diwenehi
gambar supaya anggone sinau luwih cetha.

Saben pasinaon uga dikompliti tugas lan soal ujian. Soal ujian saben
pasinaon bentuke pilihan. Sanajan saben pasinaon wus ana tugas lan soal ujian,
modul iki uga nyepakake tugas lan ujian kang ngemot kabeh materi ing modul.
Tugas lan soal ujian kasebut bentuke bisa digunakake kanggo ujian kang
nemtokake lulus orane mahasiswa. Cara pambiji soal kang wus disiapake yaiku:

1

Mahasiswa bisa lulus menawa biji ujiane luwih saka 80%. Menawa bijine kurang
saka iku, mahasiswa kasebut kudu mbaleni bab kang durung dikuwasani.

2

INTI

A. Capaian Pembelajaran

Capaian Sub-Capaian Pembelajaran

Pembelajaran 1. Para siswa kaajab bisa njentrehaken tegese fonologi
2. Para siswa kaajab bisa njlentrehake tegese fonetik.
Menganalisis 3. Para siswa kaajab bisa njlentrehake proses wawan

prinsip materi rembug.
4. Para siswa kaajab bisa nyebutake piranti nyuwara.
kebahasaan 5. Para siswa kaajab bisa njlentrehake cara ngasilake

Jawa dan swara.
6. Para siswa kaajab bisa ngandharake panemu nganggo
aplikasinya
basa Jawa kanthi swara vokal lan konsonan kang trep.
dalam

pembelajaran

bahasa Jawa

B. Pokok-Pokok Materi

Gambar 1: Pokok-pokok materi widya swara basa Jawa

C. Uraian Materi
1. Widya Swara Basa Jawa
a. Fonologi

Manungsa minangka mahluk sosial wis tamtu nglakoni sing jenenge
pasrawungan karo wong liya. Pasrawungan bisa kalaksanan kanthi lancar menawa
ana piranti sing nglantarake. Micara kalaksanan kanthi nggunakake piranti awujud

3

basa, yaiku sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo

ngandharake panemune marang wong liya. Lambang swara kang digunakake iku

bisa diwarahake kanthi ilmiah. Modul iki digawe kanthi ancas bisa nyinau kepiye

carane manungsa bisa ngasilake swara.

Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses aggone

ngasilake/produksi swara. Kanthi luwih cetha Nafisah (2017: 70) ngandharake
menawa “fonologi mencakup bunyi bahasa, baik yang bersangkutan pembentukan

bunyi, bunyi sebagai getaran udara, dan bunyi yang terdengar (ketiganya dikaji
oleh fonetik) maupun yang bersangkutan dengan fungsi bunyi dalam komunikasi.”

Saben manungsa anggone micara tamtu ngalami proses fonologis supaya bisa

ngasilake swara/fonem. Proses ngasilake swara, carane swara mrambat lumantar

hawa, lan nganti swara bisa dirungokake iku diwarahake ana ing kajian fonetik.

Tegese fonologi iku uga meh padha karo andharane Ningsih lan

Purwaningsih (2013: 75) menawa:
“Pengetahuan tentang fonologi berkaitan dengan bagaimana penutur
bahasa memproduksi bunyi yang mempunyai arti, mengenali aksen yang
asing, membentuk kata baru, menambah segmen fonetik yang cocok untuk
memproduksi bunyi yang beraspirasi dan yang tidak aspirasi dalam
konteks yang sesuai, mengenali apa yang berbunyi dan yang tidak
berbunyi dalam suatu bahasa itu.”

Saka andharan iku bisa dingerteni menawa ilmu fonologi iku ora mung sinau

babagan cara ngasilake swara, ananging uga ngrembug babagan karakteristik

swara saengga bisa dibedakake swara kang ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa

milah swara kang beda logate. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku

sinebut fonem. Coba gatekna tuladha ing ngisor iki.

titik >< tilik thuthuk >< tutuk

Tembung-tembung kang katulis iku diucapake kanthi teges kang ora padha

sanajan mung beda safonem. Tembung titik lan tilik duwe teges kang beda sanajan

sing owah mung fonem /t/diganti /l/. Tembung liyane uga padha, tembung thuthuk
‘barang atos kanggo dedeg’ owah tegese dadi tutuk ‘piranti kanggo ngomong’

amarga fonem /th/diganti /t/.

b. Fonetik
Kaya kang wus dirembug sadurunge. Kang diarani fonetik yaiku perangane

4

ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane swara bisa diasilake, piye carane
swara mrambat lumantar hawa, uga piye carane swara bisa dirungokake. Kanthi
luwih cetha Mulyani (2008: 5 – 6) ngandharake:

“… fonetik adalah ilmu yang mempelajari bagaimana cara kerja alat ucap
manusia dalam menghasilkan bunyi bahasa, bagaimana hakikat bunyi
bahasa itu (dalam hal ini frekuensi, intensitas, dan timbernya), serta
bagaimana getaran udara sebagai bunyi bahasa tersebut diterima oleh
indra pendengaran manusia”.

Saka andharan kang kaya mangkana fonetik bisa uga diarani bidang kajian
fonologi kang ngrembug babagan raganing swara. Jinising fonetik ana telu yaiku
fonetik artikulatoris/organik, akustik, lan auditoris. Jinis-jinis fonetik iku diperang
miturut papan panggonane swara nalika lagi pasrawungan, yaiku nalika nembe
micara, nalika swara mrambat lumantar hawa, lan nalika swara iku dirungokake
dening mitra wicara. Jinising fonetik iku bisa disawang saka gambar 2.

Gambar 2: Jinising fonetik
Fonetik artikulatoris iku nliti organ ana ing awake pamicara kang
digunakake supaya bisa ngasilake swara. Fonetik jinis iki ngrembug kepiye carane
hawa saka paru-paru manungsa nglewati organ-organ liyane bisa ngasilake swara
kang maneka warna. Swara-swara kang kaasilake nalika micara iku mau banjur
bisa dipilah-pilah miturut artikulator/ piranti kanggo ngucap.
Fonetik akustik iku nliti swara kang mrambat saka pamicara marang mitra
wicara kanthi lumantar hawa. Jinis fonetik iki ngrembug swara kang wus ora ana
hubungane nalika diasilake lan durung tekan ing mitra wicara. Swara kang
dirembug yaiku swara kang wus metu saka tutuk. Marsono (2013: 2) ngandharake
menawa “bunyi-bunyi diselidiki frekuensi getarannya, amplitude, intensitas, dan
timbernya”. Fonetik akustik nggabungake antarane ilmu basa lan fisika supaya
bisa mangerti karakteristik swara kang diucapake.
Fonetik auditoris nliti swara kang dirungokake dening mitra wicara. Jinis
fonetik iki nliti kepriye carane swara iku mau bisa ditampa lewat kuping banjur

5

mitra wicara bisa ngerti basa iku mau. Fonetik auditoris lan fonetik artikulatoris
iku nggabungake ilmu basa lan kedokteran amarga kang ditliti proses swara kang
diasilake lan ditampa kanthi piranti organ manungsa.

Jinis fonetik kang arep dirembug ana ing modul iki yaiku fonetik
artikulatoris. Fonetik iki penting disinau supaya panjenengan luwih ngerti
babagan proses produksi/ ngasilake swara. Sanajan mangkono, kanthi sinau
fonetik artikulatori panjenengan bisa milah-milah jinising swara miturut piranti
kang digunakake kanggo ngasilake swara.

2. Fonetik Artikulatoris

a. Piranti Wicara

Swara kang kerep dirungokake nalika rembugan karo wong liya iku ora

teka ngono wae, ana piranti-piranti awujud organ kang bisa ngasilake swara.

Supaya luwih cetha, modul iki uga diwenehi gambar piranti kanggo ngasilake

swara kaya kang ana ing gambar 3. Gambar piranti kasebut banjur dikompliti

kanthi katrangan jeneng-jenenge piranti kasebut ana ing tabel 2 manut urutan

nomer kang ana ing gambar 3.

Piranti kanggo ngucap ana ing gambar 3 duwe tugase dhewe-dhewe

kanggo ngasilake maneka swara. Ana organ kang duwe pengaruh langsung nalika

ngasilake swara, kang sinebut artikulator. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk

kang tugase ngalangi hawa supaya bisa ngasilake maneka warna swara.

Artikulator kang digunakake kanggo ngasilake swara iku bisa dijinggleng kanthi
premati ing gambar kang katulis no. 11 – 19 lan no. 21 – 22.

Tabel 2: Piranti kanggo ngasilake swara

Piranti Nyuwara Basa Latine
1) Paru-paru (lungs)
2) Gurung ngisor (batang tenggorokan/ trachea) dorsal
3) Gurung dhuwur (pangkal tenggorokan/ larynx) medial
4) Pita swara (vocal cord)
5) Krikoid (cricoid)
6) Trikoid (thyroid)
7) Aritenoid (arythenoid)
8) Telak (dinding rongga tenggorokan/ wall of pharynx)
9) Epiglotis (epiglotis)
10) Oyoting ilat (root of the tongue)
11) Ilat sisih jero (hump/back of thongue/ dorsum)
12) Ilat sisih tengah (middle of tongue/ medium)

6

Piranti Nyuwara Basa Latine
13) Ilat sisih dhuwur (blade of tongue/ lamina) laminal
14) Pucuk ilat (tip of tongue/ apec) apical
15) Anak tekak (uvula) uvular
16) Gorokan (langit-langit empuk/ soft palate/ velum) velar
17) Cethak (langit-langit atos/ hard palate/ palatum) palatal
18) Gusi (alveola/ alveolum) alveolar
19) Untu sisih ndhuwur (upper teeth/ denta) dental
20) Untu sisih ngisor (lower teeth/ denta) dental

21) Lambe sisih ndhuwur (upper lip/ labia) labial
22) Lambe sisih ngisor (lower lip/ labia) labial
23) Tutuk (mouth)
24) Ruangan njero tutuk (oral cavity/ mouth cavity)
25) Ruangan njero irung (nose cavity/ nasal cavity)

Artikulator iku bisa dipara dadi loro yaiku artikulator aktif karo artikulator
pasif. Artikulator aktif iku mapan ana ing tutuk sisih ngisor, menawa artikulator
pasif mapan ana ing tutuk sisih dhuwur.

Gambar 3: Piranti Kanggo Ngucap (sumber: http://slideplayer.info)

Artikulator iku mau diarani aktif amarga bisa diobahake manut kang
dibutuhake, ewadene artikulator pasif iku ora bisa obah. Kang kalebu artikulator
aktif yaiku 1) ilat sisih mburi, 2) ilat sisih tengah, 3) ilat sisih ndhuwur, 4) pucuk
ilat, lan 5) lambe ngisor. Artikulator pasif kang digunakake kanggo ngasilake
swara yaiku 1) anak tekak, 2) gorokan, 3) cethak, 4) gusi, 5) untu sisih ndhuwur,

7

lan 6) lambe sisih ndhuwur.
Tuladha panganggone artikulator aktif lan pasif bisa disawang nalika arep

ngucapake swara /d/ yaiku swara kang diasilake saka artikulator pucuk ilat karo
untu. Artikulator aktif yaiku pucuk ilat nyerak marang untu sisih dhuwur. Untu
sing ana ing sisih dhuwur ora bisa obah, sing aktif iku pucuk ilat minangka
artikulator aktif.

b. Cara ngasilake swara
Manungsa ngasilake swara kang duwe teges iku ana carane. Piranti kang

paling wigati supaya bisa ngasilake swara yaiku kudu ana hawa. Hawa kang
dibutuhake iku asale saka kagiyatan ambegan. Hawa kang mlebu ing awak banjur
diwetokake meneh sawise digunakake. Kanthi prentah saka otak, otot-otot kang
manggon ing paru-paru, weteng lan dada ngembang lan ngempis supaya hawa
kang ana ing paru-paru bisa mlaku munggah nglewati gurung-gurung.

Ing gurung-gurung iku mau ana sing jenenge krikoid, trikoid, aritenoid, lan
pita swara. Pita swara sisih ngarep kelet ana ing tiroid menawa sisih mburi
kelet karo arytenoid. Pita swara duwe tugas supaya bisa ngasilake swara yaiku
ngatur hawa kang mlebu lan metu ana saka paru-paru tumuju tutuk. Saka hawa
kang lewat iku mau pita swara bisa kabukak amba, kabukak, katutup, lan katutup
kenceng.

Glotis kabukak ombo iku nalika awake dhewe napas biasa. Nalika napas
pita suara ora duwe tugas ngasilake swara. Hawa ing paru-paru bisa metu kathi
bebas. Marsono (2013: 9) ngandharake “glottis dalam keadaan terbuka bila
dalam menghasilkan bunyi tak bersuara …”. Glotis katutup nalika hawa kang
nglewati pita swara bisa gawe pita swara iku geter saengga bisa ngasilake swara
tartamtu. Proses produksi swara nalika hawa nglewati pita swara iku diarani
proses fonasi. Glotis katutup rapet iku kadadeyan nalika ngucapake swara glottal
stop kayata ngomong bapak [bapa?]. Swara [k] ana ing mburi tembung bapak iku
bisa kalebu swara glottal stop. Supaya luwih cetha kang diarani glotis iku kaya
ngapa, coba panjenengan gatosaken gambar 4 ana ing modul iki. Gambar 4 iku
minangka gambaran bentuk pita swara. Bentuk pita swara kang nyata uga bisa
panjengan priksani ana ing situs https://www.youtube.com/watch?v=egT-OLS1-
UM.

8

Hawa kang lewat pita swara nerusake munggah banjur oleh alangan saka
artikulator ing njero tutuk. Alangan saka artikulator iku mengko kang nggawe
swara saka pita swara dadi maneka warna.

Glotis Terbuka Lebar Glotis Terbuka

Glotis Tertutup Glotis Tertutup Rapat

Gambar 4: Glotis (sumber: https://www.omicsonline.org)

Proses kang mangkono iku diarani proses artikulasi. Pungkase hawa mau digiring

metu, bisa lewat tutuk bisa uga lewat irung. Proses metune hawa iku mau diarani

proses oro-nasal.

c. Klasifikasi Swara
Swara kang diasilake organ swara manungsa bisa dipilah-pilah manut

kahanan tartamtu. Bab iki arep ngrembug klasifikasi swara kang kaya mangkene:
1) Klasifikasi Swara Miturut Dalan Metune Hawa

Klasifikasi swara miturut dalan metune hawa dipara dadi loro, yaiku hawa
kang metu saka tutuk lan hawa kang metu saka irung. Hawa kang metu saka tutuk
iku bisa ngasilake swara oral. Kang kalebu swara oral yaiku [a], [b], [c], [d], [ḑ],
[e], [f], [g], [h], [i], [j], [k], [l], [o], [p], [q], [r], [s], [t], [ț], [u], [v], [w], [y], lan
[?]. Banjur, hawa kang metu saka irung iku bisa ngasilake swara nasal. Hawa
kang mlaku saka paru-paru dialang-alangi supaya babar blas ora bisa metu saka
tutuk. Titikane swara nasal yaiku nalika pamicara ngucap tembung nasal sinambi
njithet irung swara iku ora bakal bisa kaasilake amarga hawa saka paru- paru ora
bisa metu. Kang klebu ana ing swara nasal yaiku [n], [m], [ñ], lan [ŋ].

9

2) Klasifikasi Swara Miturut Ana Orane Proses Artikulasi
Klasifikasi swara miturut ana lan orane proses artikulasi kaperang dadi

loro, yaiku vokal, lan konsonan. Kanthi luwih cetha klasifikasi swara kuwi mau
bisa dijlentrehake ana ing ngisor iki.
a) Swara Vokal

Swara vokal yaiku swara kang diasilake organ micara tanpa dialangi
artikulator. Hawa kang metu saka paru-paru mung dialangi nalika nglewati pita
swara. Andharan iki cocok karo kang dijlentrehake dening Verhaar (2012: 33)
menawa “vokal adalah bunyi bahasa yang dihasilkan dengan melibatkan pita-pita
suara–tanpa penyempitan atau penutupan apa pun pada tempat pengartikulasian
mana pun”. Swara vokal kang digawe sejatine amarga ana pita swara. Sanajan
mangkono, swara vokal bisa maneka warna amarga posisi ilat lan lambe sing
micara.

Swara vokal kang diasilake bisa disawang saka dhuwure ilat, perangane
ilat kang diunggahake, adoh cerake ilat karo langit-langit, lan wujud lambe nalika
ngetokake hawa. Ing fonologi ana sing diarani vokal kardinal yaiku diagram kang
ngemot posisi ilat saben vokal supaya luwih gampang anggone sinau. Diagram
kardinal swara vokal basa Jawa bisa disawang ana ing gambar 5 modul iki.

Gambar 5: Vokal kardinal basa Jawa
Vokal ana ing basa Jawa menawa disawang ana ing gambar 5 cacahe ana
sepuluh, yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], lan [ɔ]. Pamilahing swara
vokal miturut dhuwure ilat, ilat sing obah, lan adoh cerake ilat karo langit-langit
10

ditulis kanthi cetha ana ing gambar. Supaya luwih cetha pamilahing swara vokal
bisa dijlentrehake kaya mangkene:

(1) Pamilahing swara vokal miturut dhuwure ilat
Nalika ngucap swara vokal, ilat minangka organ kanggo ngucap bisa

mapan ana ing telung posisi yaiku posisi dhuwur, tengah, lan ngisor saengga bisa
ngasilake swara vokal, yaiku:
(a) Vokal dhuwur yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing dhuwur.

Kang kalebu ana ing vokal dhuwur yaiku swara [i], [I], [u], lan [U]. Jinis
vokal iki bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal dhuwur sing kenceng yaiku
[i] lan [u], saha vokal dhuwur sing kendho yaiku [I] lan [U].
(b) Vokal Madya yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing tengah-
tengah. Kang kalebu ana ing vokal madya yaiku swara [e], [Ɛ], [ә], [o], lan
[ɔ]. Jinis vokal iki isih bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal madya
kenceng yaiku [e] lan [o], saha vokal madya kendho yaiku [Ɛ] lan [ɔ].
(c) Vokal ngisor yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing ngisor. Ana
ing basa Jawa kang kalebu ana ing swara vokal iki mung swara [a]. Vokal
ngisor ana ing basa Jawa ora dipilah meneh dadi loro. Ananging, menawa
arep dipadhakake karo vokal sing liyane vokal iki kalebu ana ing vokal ngisor
kendho.

(2) Pamilahing swara vokal miturut ilat kang obah
Swara vokal uga bisa dipilah saka organ ilat kang obah. Pamilahing vokal

kang kaya mangkana ngasilake telung jinis vokal yaiku vokal ngarep, vokal
tengah, karo vokal buri. Kang kalebu ana ing vokal ngarep yaiku swara [i], [I], [e],
[Ɛ], lan [a]. Kang kalebu ana ing vokal tengah yaiku swara [ә]. Banjur, kang
kalebu ana ing vokal buri yaiku swara [u], [U], [o], lan [ɔ].

(3) Pamilahing swara vokal miturut cerak adohe ilat karo langit-langit
Swara vokal bisa kapara dadi papat menawa sinawang saka adoh cerake

ilat karo organ langit-langit, yaiku tinutup, rada rada tiutup, rada binuka, lan
binuka. Adoh cerake ilat karo langit-langit ana ing tutuk adate diarani striktur.
(a) Vokal tinutup (close vowels) yaiku swara vokal kang diasilake nalika ilat

11

diangkat dhuwur nganti cerak karo langit-langit. Ilat kang diangkat iku ora
nganti ndemok langit amarga menawa hawa kang metu oleh alangan swara
kang diasilake ora bisa dadi vokal. Menawa nyawang saka vokal kardinal
kang wus cumepak, kang kalebu ana ing vokal katutup yaiku swara [i] lan [u].
(b) Vokal rada tinutup (half-close) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat
ditarik munggah, ananging ora luwih dhuwur saka vokal katutup. Munggahe
ilat kira-kira loro per telu saka dhuwure ilat nalika ngasilake swara vokal
tinutup saengga bisa ngasilake swara [I] lan [U].
(c) Vokal rada binuka (half-open) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat
ditarik rada dhuwur, dhuwure wetara sepertelu saka dhuwure ilat nalika
ngasilake vokal tinutup. Kang kalebu ana ing vokal rada binuka yaiku swara
[Ɛ], [ә], lan [ɔ].
(d) Vokal binuka yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat mapan ana ing
posisi ngisor (ora ditarik munggah). Swara kang kalebu ana ing vokal binuka
yaiku mung swara [a].

(4) Pamilahing swara vokal miturut bentuk lambe
Swara vokal uga bisa diasilake saka bentuk lambe nalika ngucap. Bentuk

lambe nalika ngucap swara vokal kaperang dadi loro, yaiku bunder lan ora bunder.
Vokal bunder yaiku swara vokal kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru metu
nglewati lambe sing bentuke bunder. Swara vokal kang kalebu vokal bunder yaiku
[ɔ], [o], [U], lan [u]. Banjur, kang diarani vokal ora bunder yaiku nalika ngasilake
swara vokal, hawa saka paru-paru ditokake lewat lambe sing bentuke ora bunder.
Vokal ora bunder bisa diasilake nalika bentuk lambene netral utawa lonjong.
Swara vokal kang kalebu ana ing vokal ora bunder yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], lan
[ә].

Bentuk lambe nalika ngucap swara vokal dibedakake dadi telu, yaiku
bunder, lonjong lan netra. Sanajan bentuk lambe mung ana telu, lambe kasebut
bisa ngasilake sepuluh vokal ana ing basa Jawa. Bab iki bisa kadaden amarga ana
pengaruhe karo ilat lan amba orane lambe nalika ngucap vokal kasebut. Swara [u]
lan [o] minangka swara kang diasilake nalika bentuke lambe bunder. Ananging,
nalika ngucap swara [u] lambe kudu dibentuk bunder kang luwih cilik tinimbang
nalika ngucap swara [o].

12

(5) Klasifikasi swara vokal miturut cacahe swara
Swara vokal kang mapan ana ing tembung bisa dipilah manut cacahe vokal

saben wanda. Ing basa Jawa pamilahing tembung kanthi cara mangkono mung ana
loro yaiku monoftong lan diftong. Monoftong yaiku pangucape swara vokal ana
ing saben wanda ora ana sing rangkep. Tuladha monoftong yaiku sate. Tembung
sate kabentuk saka urutan konsonan vokal konsonan vokal (KVKV). Ora ana
vokal kang rangkep ana ing tembung iku. Banjur, diftong yaiku pangucape swara
vokal ana ing wanda kasusun rangkep. Diftong ana ing basa Jawa adate
digunakake nalika mbangetake prakara tartamtu. Tuladha diftong yaiku cuilik.
Susunan tembung cuilik yaiku KVVKVK. Ana ing tembung iku bisa ditemoni ana
vokal kang digunakake bebarengan ana ing wanda. Prakara kang kaya mangkono
kang diarani diftong.

(6) Klasifikasi swara vokal miturut mapane ilat

Swara vokal bisa diperang miturut dhuwure ilat, ilat sing obah, adoh

cerake ilat karo langit-langit, saha bentuk lambe bisa karingkes ana ing tabel 3.

Saka tabel kang wis cumepak, panjenengan bisa ngerti ana ngendi mapane ilat lan

kepiye bentuk lambe kang bisa ngasilake swara-swara vokal basa Jawa kang

bener.

Tabel 3: Tabel pamilahing swara basa Jawa

Swara Pamilahing swara vokal sinawang saka-

No. Vokal Dhuwure Ilat kang Striktur Bentuk Tuladha

Ilat Obah Lambe impi [impi]
ingsun [iŋsUn]
1. [i] Dhuwur Ngarep Tinutup Ora sambi [sambi]
iwak [iwa?]
Kenceng Bunder pitik [pitI?]
sithik [sițI?]
2. [I] Dhuwur Ngarep Rada Ora slenthik [slәnțI?]
apik [apI?]
Kendho Tinutup Bunder untu [untu]
saru [saru]
3. [u] Dhuwur Buri Tinutup Bunder sapu [sapu]
kuru [kuru]
Kenceng wangun [waŋUn]
karung [karUŋ]
4. [U] Dhuwur Buri Rada Bunder
Kendho Tinutup

13

Swara Pamilahing swara vokal sinawang saka-

No. Vokal Dhuwure Ilat kang Striktur Bentuk Tuladha

Ilat Obah Lambe sarung [sarUŋ]

5. [e] Madya Tengah Rada Ora entuk [entU?]
eling [elIŋ]
Kenceng Tinutup Bunder terong [terɔŋ]

6. [Ɛ] Madya Ngarep Rada Ora entuk [entU?]

Kendho Binuka Bunder sare [sare]
pelet [pƐl Ɛt]
7. [ә] Madya Ngarep Rada Ora ceret [cƐrƐt]
karet [karƐt]
Binuka Bunder suwek [suwƐ?]
pareng [parәŋ]
8. [o] Madya Buri Rada Bunder pakem [pakәm]
karep [karәp]
Kenceng Tinutup lenga [lәŋa]

9. [ɔ] Madya Buri Rada Bunder loro [loro]

Kendho Binuka coro [coro]

10. [a] Ngisor Ngarep Binuka Ora karo [karo]
Bunder
Kendho ora [ora]
sega [sәgɔ]
apa [ɔpɔ]
kanca [kɔncɔ]
tuwa [tuwɔ]

aran [aran]

sayah [sayah]

wayah [wayah]

kasar [kasar]

b) Swara Konsonan
Swara konsonan yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru

oleh alangan sadurunge metu. Swara konsonan bisa dipilah-pilah manut piranti
micara, jinis alangan, kahanan pita swara, lan cacahe swara.
(1) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Piranti Micara

Swara konsonan bisa dipilah manut piranti micara kang digunakake. Hawa
kang metu saka paru-paru ngalami proses artikulasi nalika ana ing tutuk.
Menawa dipilah-pilah manut piranti micara, swara konsonan bisa kaperang dadi
sepuluh yaiku bilabial, labio-dental, apiko-dental, apiko-alveolar, apiko-palatal,
lamino-alveolar, medio-palatal, dorso- velar, laringal, lan glotal stop. Jinising
sawara konsonan kang kasebutake iku dijupuk saka jeneng latin saben organ
artikulasi sing digunakake nalika ngasilake swara. Coba panjengan bikak meneh

14

katrangan piranti kanggo ngucap ana ing kaca 6-7.
Konsonan bilabial yaiku swara konsonan kang kaasilake nalika hawa saka

paru-paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan lambe
dhuwur minangka artikulator pasif. Tembung bilabial iku sejatine kajupuk saka
basa Latine lambe yaiku labial. Artikulator kang digunakake kanggo ngasilake
konsonan bilabial yaiku lambe kang cacahe loro (ngisor lan dhuwur) mula
jenenge dadi bilabial. Kang kalebu ana ing konsonan bilabial yaiku swara [b],
[p], lan [m].

Konsonan labio-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan untu dhuwur
minangka artikulator pasif. Kang kalebu ana ing koknsonan labio-dental yaiku
swara [f], [v] lan [w]. Ananging, swara [w] uga bisa dilebokake ana ing swara
semi-vokal amarga nalika diucapake durung mbentuk swara konsonan kanthi
wutuh.

Konsonan apiko-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa kang
metu saka paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif karo
untu dhuwur minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan apiko-dental
yaiku swara [t] lan [d]. Konsonan apiko-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika
hawa saka paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan
gusi minangka artikulator pasif. Kang kalebu ing konsonan apiko-alveolar
yaiku swara [n], [l], lan [r].

Konsonan apiko-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan cethak minangka
artikulator pasif. Kang kalebu ana ing konsonan apiko-palatal yaiku swara [ț] lan
[ḑ]. Konsonan lamino-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening ilat sisih dhuwur minangka artikulator aktif lan gusi
minangka artikulator pasif. Kang kalebu ana ing konsonan lamino-alveolar yaiku
[s] lan [z].

Konsonan medio-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening ilat sisih tengah minangka artikulator aktif lan cethak
minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan medio-palatal yaiku [c], [j],
[ñ], [y]. Ananging, swara [y] uga bisa dilebokake ana ing swara semi-vokal
amarga nalika diucapake durung mbentuk swara konsonan kanthi wutuh.

15

Konsonan dorso-velar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru kaalang dening ilat sisih jero minangka artikulator aktif lan gorokan
minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan dorso-velar yaiku [k], [g], [ŋ],
lan [x]. Konsonan laringal yaiku swara kang diasilake ana ing telak. Kang kalebu
konsonan faring yaiku swara [h]. Konsonan glottal stop yaiku swara kang
diasilake nalika hawa kang metu saka paru-paru nglewati ruangan antarane pita
swara. Basa Latin saka ruangan ana ing antarane pita swara yaiku glotis, mula
konsonan iku diarani glottal stop. Nalika hawa munggah saka paru-paru glotis
katutup rapet sedhela banjur ujug-ujug pita swara dibukak saengga hawa bisa
metu. Kang kalebu glottal stop yaiku swara [?].

(2) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Jinis Alangan
Swara konsonan uga bisa dipilah-pilah miturut alangan nalika hawa ing

paru-paru. Konsonan kangdisawang miturut jinis alangan iki diklasifikasi dadi
lima, yaiku konsonan letup, friksasi, lateral, lan geter. Konsonan letup yaiku
swara kang dumadi nalika hawa saka paru-paru ngerti-ngerti mandheg amarga
kaalang dening artikulator banjur hawa kang madheng iku ujug-ujug diuculake.
Konsonan letup uga kaarani konsonan alangan letup, stop, utawa polsif. Kang
kalebu ana ing konsonan letup yaiku [b], [c], [d], [ḑ], [g], [j], [k], [p], [t], [ț], lan
[?].

Konsonan frikatif yaiku konsonan kang dumadi nalika dalane hawa saka
paru-paru tumuju njaba owah dadi ciut saengga kudu geser dalane supaya bisa
metu. Konsonan iki uga bisa diarani konsonan geser utawa ngeses. Kang kalebu
konsonan frikatif yaiku swara [f], [v], [s], [z], [x], lan [h]. Konsonan lateral yaiku
swara konsonan kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo gusi banjur hawa
saka paru-paru metu lewat sisih-sisihe ilat iku mau. Tembung latera iku asale saka
basa Latin kang tegese ‘samping’ mula konsonan uga sinebut konsonan samping.
Titikane konsonan lateral yaiku hawa kanga rep metu saka tutuk dialang-alangi
ana ing tengah mula kudu lewat saka samping alangan iku mau. Kang kalebu
konsonan lateral yaiku swara [l].

Konsonan geter yaiku swara kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo
gusi. Ananging, nalika ngucap konsonan iki hawa saka paru-paru metu nglewati
antarane pucuk ilat karo gusi kuwi. Pucuk ilat kang kaalang nyeraki gusi iku

16

banjur geter kena hawa iku mau satemah ngasilake swara konsonan geter.

Konsonan geter uga bisa diarani konsonan vibrants utawa trills. Kang kalebu

konsonan geter yaiku swara [r].

(3) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Kahanan Pita Swara

Swara konsonan bisa kapilah-pilah miturut ana orane proses fonasi. Nalika

hawa saka paru-paru mlaku munggah nglewati pita swara, hawa kang munggah

iku ana sing bisa nggeterake lan ana sing ora bisa nggeterake pita swara.

Konsonan nyuwara yaiku swara kang dumadi nalika hawa kang munggah saka

paru-paru bisa nggeterake pita swara. Kang kalabu konsonan nyuwara yaiku [i],
[I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], [ɔ], [b], [d], [ḑ], [g], [j], [l], [m], [n], [r], [w], [y],
[ñ], [ŋ]. Banjur, kang diarani konsonan ora nyuwara yaiku swara sing dumadi

nalika hawa kang munggah saka paru-paru amung saithik dadi ora bisa nggeterake
pita swara. Kang kalebu konsonan ora nyuwara yaiku [c], [f], [k], [p], [s], [t], [ț],

lan [x].

Supaya luwih cetha, pamilahing swara konsonan bisa panjenengan tingali

ana ing tabel 4. Saka tabel kang wis dicepakake, panjenengan uga bakal luwih

gampang anggone ngerti ana ngendi mapane artikulator nalika arep ngasilake

saben swara konsonan.

Tabel 4: Klasifikasi konsonan (Mulyani, 2008: 40)

Carane ngalangi hawa Letup Nasal Lateral Friksasi Geter Semi-
N NO N vokal
Nyuwara/ Ora N O N
p m l f r N
nyuwara
t n zs w
Bilabial b ț h
ñ y
Labio-dental c ŋ
k
Apiko-dental d

Papan Apiko-alveolar ḑ
artikolasi Apiko-palatal

Lamino-alveolar

Medio-palatal j

Dorso-velar g

Laringal

Glottal stop ?

Katrangan: N = Nyuwara

O = Ora nyuwara

17

c) Swara Semi-vokal
Swara semi-vokal yaiku swara konsonan kang durung ndadi swara

konsonan kanthi wutuh. Swara semi konsonan ing basa Jawa mung ana loro, yaiku
[w] lan [y]. Swara [w] menawa digatekake anggone nggawe rada padha karo
swara vokal [u]. Menawa diucapake swara [w] karo [u] amung beda ana ing
bentuk lambe nalika diucapake. Banjur menawa swara [y] iku meh padha karo [i].
Posisi ilat nalika ngucapake swara [i] ana ing dhuwur, menawa ditambahi dhuwur
sithik meneh swara iku bisa dadi swara [y]. Nalika ngucapake vokal rangkep
swara [w] lan [y] asring manda-manda krungu. Ing basa Jawa swara kang manda-
manda iku diarani mandaswara. Bab iki bisa kedaden amarga swara [w] lan [y]
iku konsonan kang semi-vokal. Tuladhane yaiku ana ing tembung cuilik [cuwili?].
Antarane vokal [u] lan vokal [i] manda-manda keprungu ana swara [w].
D. Forum Diskusi
1. Coba para mahasiswa damel kelompok banjur ngrembag babagan tegese

fonologi!
2. Coba para mahasiswa damel kelompok banjur ngrembag babagan artikulator

apa wae kang digunakake nalika ngucap swara konsonan!
3. Tandhingna garapan mau karo garapan kelompok liya!

18

PENUTUP

A. Rangkuman
1. Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses anggone

ngasilake/produksi swara.
2. Fonologi iku ora mung sinau babagan cara ngasilake swara, ananging uga

ngrembug babagan karakteristik swara saengga bisa dibedakake swara kang
ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa milah swara kang beda logate.
3. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku sinebut fonem.
4. Fonetik yaiku perangane ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane
swara bisa diasilake, piye carane swara mrambat lumantar hawa, uga piye
carane swara bisa dirungokake.
5. Fonetik artikulatoris iku naliti organ ana ing awake pamicara kang
digunakake supaya bisa ngasilake swara.
6. Fonetik akustik iku naliti swara kang mrambat saka pamicara marang mitra
wicara kanthi lumantar hawa.
7. Fonetik auditoris naliti swara kang dirungokake dening mitra wicara.
8. Artikulator yaiku organ kang duwe pengaruh langsung nalika ngasilake
swara. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk kang tugase ngalangi hawa
supaya bisa ngasilake maneka warna swara.

B. Tes Formatif
1. Sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo ngandharake

panemune marang wong liya diarani. ...
A. fonologi
B. morfologi
C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
2. Salah sawijining kajian fonologi kang ngrembug babagan raganing swara
diarani. ...
A. fonologi
B. morfologi

19

C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
3. Kajian fonetik kang ngrembug babagan panampaning swara (krungu) dening
mitra wicara diarani. ...
A. fonetik organis
B. fonetik akustis
C. fonetik autogram
D. fonetik auditoris
E. fonetik artikulatoris
4. Kajian fonetik kang ilmune bisa dimafaatake kanggo gawe telepon, ngrekam
swara, dubbing yaiku. ...
A. fonetik organis
B. fonetik akustis
C. fonetik autogram
D. fonetik auditoris
E. fonetik artikulatoris
5. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung sinebut. ...
A. fonem
B. fona
C. alofon
D. alomorf
E. wanda
6. Ilmu kang ngandharake babagan proses aggone ngasilake/produksi swara
diarani. ...
A. fonologi
B. morfologi
C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
7. Fonologi ana ing basa Jawa sinebut. ...
A. widya basa
B. widya makna

20

C. widya ukara
D. widya tembung
E. widya swara
8. Tuladha ing ngisor iki kang bisa nuduhake fungsi fonem yaiku. ...
A. [bulan] >< [wulan]
B. [mɔwɔ] >< [mɔtɔ]
C. [ta?aja?] >< [da?aja?]
D. [kәblasU?] >< [gәblasU?]
E. [enjiŋ] >< [enjaŋ]
9. Kang kalebu artikulator aktif yaiku. ...
A. pucuk ilat
B. cethak
C. lambe bagian dhuwur
D. gusi
E. anak tekak
10. Proses produksi swara amarga nggeterake pita swara diarani. ...
A. fonetik
B. fonemik
C. fonasi
D. fibrasi
E. fona
11. Swara kang kaasilake nalika hawa metu lewat tutuk diarani. ...
A. swara oral
B. swara dhuwur
C. swara nasal
D. swara binuka
E. swara bunder
12. Swara kang kaasilake organ micara tanpa dialangi artikulator diarani. ...
A. swara nasal
B. swara oral
C. swara vokal
D. swara konsonan
E. swara uvular

21

13. swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru oleh alangan sadurunge
metu diarani. ...
A. swara nasal
B. swara oral
C. swara vokal
D. swara konsonan
E. swara uvular

14. Swara kang kaasilake dening pucuk ilat diarani. ...
A. laminal
B. apikal
C. medial
D. laringal
E. palata

15. Swara kang kalebu swara frikatif yaiku. ...
A. [b]
B. [l]
C. [a]
D. [?]
E. [s]

16. Swara kang kalebu swara geter yaiku. ...
A. [b]
B. [l]
C. [r]
D. [?]
E. [s]

17. Swara kang kalebu swara dorso-velar, nyuwara, nasal yaiku. ...
A. [b]
B. [ñ]
C. [f]
D. [t]
E. [ŋ]

18. Swara kang kalebu swara semi-vokal yaiku. ...
A. [b] lan [p]

22

B. [w] lan [y]
C. [f] lan [s]
D. [t] lan [d]
E. [ŋ] lan [ñ]
19. Transkripsi fonetis kang bener yaiku. ...
A. [turU]
B. [bakul]
C. [dɔlan]
D. [klapa]
E. [klurU?]
20. Transkripsi fonetis kang bener yaiku. ...
A. [kuțu?]
B. [ambane]
C. [kɔncɔne]
D. [pitI?e]
E. [clurut]

23

24

KEGIATAN BELAJAR 2
WIDYA TEMBUNG

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat

Widya tembung minangka salah sawijining perangan paramasastra kang
wajib disinau dening para mahasiswa Program Pendidikan Basa Jawa lan
calon dwija basa Jawa. Sapa wae kang kepingin sinau bab tata basa Jawa
prelu ngerti bab tata pangrakiting tembung luwih dhisik, wiwit saka
bentuk/wujud tembung, owah-owahaning tembung, pangrimbage tembung,
sarta owah-owahan jinis lan maknane tembung iku sawise dirimbag. Materi
paramasastra Jawa widya tembung iki kasusun kanggo njangkepi materi
pasinaon para mahasiswa, mligine ing Program Profesi Guru mata pelajaran
Basa Jawa. Materi kang ana ing modul iki ngrembug babagan: (1) wujuding
tembung, (2) proses morfologis (proses pandhapuking tembung), sarta (3)
jinising tembung. Sawise para mahasiswa sinau bab widya tembung, kaajab
bisa luwih wasis bab teori paramasastra sarta bisa nganalisis lan
ngembangake tuladha-tuladha liya, satemah bisa nyengkuyung kompetensi
keterampilan basa Jawane dalah ketrampilan anggone gawe materi pasinaon
basa Jawa.

B. Petunjuk Belajar

Modul iki ngrembug materi widya tembung kang kaperang dadi telu,
yaiku: wujud tembung, cara pandhapuking tembung sarta jinising tembung.
Saben sub materi kaandharake teori sarta tuladha kang bisa nggampilake
pamaos anggone sinau. Ana uga tuladha kang kacawisake awujud video,
kang bisa kaakses lumantar youtube. Kanggo perangan teori lan tuladha,
dakaturi maos lan maspadakake kanthi tliti. Sabanjure ana tugas sarta test
formatif. Dakaturi nggarap soal-soal kang sumadya kanthi tliti. Biji KKM
saora-orane 76. Menawa bijine kurang saka 76 ateges durung bisa lulus lan
durung bisa nerusake sinau kegiatan pasinaon 3. Menawa wis kasil, kaajab

25

bisa sinau maneh bab-bab sing bisa nambah kawruh babagan paramasastra,
kayata maca buku, artikel jurnal, artikel kang ana ing internet, kalawarti
utawa ariwarti. Kajaba iku mahasiswa uga bisa ndherek sarasehan/seminar-
seminar kang ana gegayutane karo pasinaon iki. Dene menawa durung kasil,
dakaturi sinau maneh materi iki kanthi tliti lan premati, diskusi, lan tumut
remidi.

26

INTI

A. Capaian Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran

Mahasiswa mampu 1.1. Mahasiswa bisa ngandharake tegese
1.2. widya tembung, sarta wujuding
menganalisis prinsip tembung basa Jawa.
Mahasiswa bisa ngandharake lan
materi kebahasaan Jawa nganalisis cara pandhapuking
tembung (proses morfologis) basa
dan aplikasinya dalam Jawa,
Mahasiswa bisa ngandharake jinising
pembelajaran bahasa tembung basa Jawa.

Jawa.

1.3.

B. Pokok-Pokok Materi

Widya
tembung

Tegese Widya Wujud Pandhapuking Jinis
tembung Tembung Tembung Tembung

Gambar. 1.1. Pokok-pokok materi widya tembung

C. Uraian Materi
1. Tegese Widya tembung
Widya tembung kadhapuk saka ‘widya’ lan ‘tembung’. Widya asale
saka basa Jawa Kuna kang ateges ‘ilmu’. ‘Tembung’ iku tegese
rerangkening swara kang kawedhar saka tutuk kang nduwe teges, lan bisa
dingerteni surasane. Dene widya tembung ngemu teges ‘ilmu bab
tembung’. Miturut Putrayasa (2010: 3) widya tembung yaiku perangan
saka ilmu basa kang mratelakake utawa nyinau bab tembung,
pandhapuking tembung, sarta owah-owahaning tembung kang bisa

27

ndayani owahing jinis lan tegese tembung mau. Sasangka (2011:38)
ngandharake panjlentrehan bab widya tembung yaiku:

“Sempalaning paramasastra ingkang nyinau lan ngrembug bab
tembung, dumadine tembung, sarta owahe sawijining tembung dadi
tembung liya karana kawuwuhan imbuhan (afiksasi), karangkep
(pengulangan), lan kagabung/kacambor (pemajemukan)”.

2. Wujuding Tembung Basa Jawa
a. Tembung Lingga
Tembung lingga (morfem bebas) uga lumrah kasebut kata asal/kata
dasar yaiku tembung kang durung owah saka asale (Subalidinata, 1994:
1). Tembung lingga ana kang dumadi saka sawanda, rong wanda, telung
wanda, lan patang wanda. Tuladha: duk, ta-li, sa-reh-ne, si-to-res-mi.
Wanda basa Jawa bisa kabedakake dadi loro, yaiku wanda menga lan
wanda sigeg. Tembung jampi dumadi saka rong wanda yaiku jam- lan pi-.
Wanda kapisan sinebut wanda sigeg, amarga pungkasaning fonem awujud
fonem konsonan /m/, lan wanda kapindho sinebut wanda menga amarga
fonem pungkasan awujud fonem vokal /i/.
Babagan tuladha tembung lingga kang ana ing sajroning konteks
wacana, dakaturi maspadakake tuladha cakepan saka langgam kang irah-
irahane “Ibu Pertiwi”, panembang Waljinah.
Ibu Pertiwi

https://www.youtube.com/watch?v=-ormiuihJWk

Saka cakepaning lagu Ibu Pertiwi, bisa dipirsani dene meh kabeh
tetembungane nggunakake tembung lingga, kajaba tembung ‘sesami’ ing
tembung ‘sih sulistya mring sesami’ lan ‘luhuring’ ing ukara ‘kang asih
luhuring budi’. Tembung iku kalebu tembung andhahan. Tembung sesami
dumadi saka tembung sami kang karangkep wanda wiwitane dadi sasami
utawa sesami (dwipurwa). Sarta tembung luhuring kang dumadi saka
tembung luhur lan ing.

28

Saliyane tembung lingga, ana uga tembung kang saemper wujude
kaya tembung lingga ananging luwih tuwa, yaiku tembung wod. Wod
tegese oyod, wujude mung sakecap. Saengga tembung wod (akar kata)
yaiku tembung kang mung sakecap ananging bisa digoleki tegese
(Sasangka, 2011: 40). Tuladha:
a. Lur  alur, ulur, mulur (tegese dawa)
b. Sup  susup, angslup, tlusup (tegese mlebu)
c. Sor  asor, ngisor, dlosor (ngemu teges endhek)

b. Tembung Andhahan
Tembung andhahan yaiku tembung kang wus owah saka asale.

Tembung andhahan kadadeyan saka tembung lingga oleh ater-ater,
seselan, panambang utawa dirangkep (Subalidinata, 1994: 2). Ana uga
kang ngandharake dene tembung andhahan iku tembung lingga kang wus
dirimbag. Dene pangrimbage tembung bisa kanthi muwuhake imbuhan
kang dumunung ana ing ngarep (ater-ater/prefiks), ing tengah
(seselan/infiks), ing buri (panambang/sufiks), lan imbuhan bebarengan
(Sasangka, 2011: 41). Tuladha: nulis, keli, kelingan, mbeta, lsp. Babagan
proses pandhapuking tembung andhahan, bakal karembag mirunggan ana
ing subbab sabanjure.

c. Tembung Rangkep

Tembung rangkep yaiku tembung kang dumadine srana dirangkep.

Rerangkeping tembung iki ana loro, yaiku ana kang dirangkep linggane lan

ana kang dirangkep wandane. Tuladha:

1) Tembung kang dirangkep linggane

(1) mlaku  mlaku-mlaku ‘tanpa owah-owahan swara’

(2) bali  bola-bali ‘srana owah-owahan swara’

2) Tembung kang dirangkep wandane

(1) tetenger  tenger ‘kang dirangkep wanda ngarep’

(2) ndhepipis  dhepis ‘kang dirangkep wanda mburine’

29

d. Tembung Camboran
Tembung camboran yaiku tembung loro utawa luwih kang

kagandheng/kagabung dadi siji lan tembung mau ana kang tegese dadi
anyar. Dene tuladha tembung camboran yaiku rondha royal tegese tape
goreng. Parembugan bab tembung rangkep lan tembung camboran bakal
kaandharake ing sub bab sabanjure.

3. Pandhapuking Tembung Basa Jawa (Proses morfologis)
Tembung kang wus owah saka linggane iku ngalami proses yaiku proses

morfologis. Proses morfologis bisa ndayani sawijining tembung dadi owah
wujud, jinis sarta makna/tegese. Ing ngisor bakal kaandharake bentuk-
bentuk kang njalari owah-owahaning tembung lingga dadi tembung liya, sarta
tuladha-tuladhane.
a. Rumaketing Wuwuhan (Afiksasi)

Tembung lingga kang malih dadi tembung andhahan, bisa karana
rumaketing wuwuhan. Rumaketing wuwuhan ing sajroning tembung lingga
uga kaaran proses afiksasi utawa proses pengimbuhan (Mulyana, 2007: 17).
Rumaketing wuwuhan bisa ana ngarep, tengah, lan buri.
1) Ater-ater (Prefiks)

Ater-ater utawa prefiks yaiku wuwuhan/imbuhan kang mapan ing
sangarepe tembung lingga. Kang kalebu ater-ater yaiku.
a) Ater-ater hanuswara {N-}

Ater-ater hanuswara duwe alomorf (maneka warna wujud morfem
adhedhasar tembung kang diraketi) kang cacahe papat, yaiku: {m-, n-, ny-,
ng}. Rimbage diarani rimbag tanduk, amarga bisa ndhapuk tembung
lingga dadi tembung kriya tanduk lan tembung kahanan.

Ater-ater hanuswara {N-} bakal malih dadi {nge-} menawa tumempel
ing tembung lingga kang wandane amung sakecap. Tuladha: {N- + cet} =
ngecet. Dene ater-ater hanuswara kang tumempel ing tembung lingga bisa
ngemu teges: (a) nindakake pakaryan kaya kang kasebut linggane, sarta (b)
ngandhakake kahanan/watak sawijining bab kaya kang kasebut linggane.

30

Tuladha:
(1) Simbok marut kambil{m + parut}tegese ’nindakake pakaryan’
(2) Es iku wus mbanyu{m- + banyu}tegese ‘ngandhakake kahanan dadi

banyu’.
Ing sajroning ragam kasusastran kang kerep nggunakake basa
rinengga (basa kang dipacak/dihias supaya endah), ater-ater iki
kalamangsa bisa dadi {am/ham-, an/han-, any/hany-, ang/hang-}.
Tuladhane: (3) Mangesti luhur hambangun nagari. Hambangun {N- +
bangun}.

b) Ater-ater {a- }
Ater-ater iki uga sinebut rimbag bawa ha-. Ing basa Indonesia ater-

ater iki padha karo awalan {ber-}. Ater-ater iki bisa ndhapuk tembung
lingga dadi tembung kriya, lan ngemu teges: (1) nganggo <lingga>, utawa
nduwe <lingga>. Tuladha: abasa{a+ basa}, ngemu teges ‘nganggo basa’.

c) Ater-ater {ma-} utawa {mer-}
Ater-ater {ma-} utawa {mer-} uga sinebut rimbag bawa ha. Ing basa

Indonesia ater-ater iki padha karo awalan ber-. Tuladha:
(1) maguru {ma- + guru}, ngemu teges nindakake pakaryan.
(2) mertamba {mer- + tamba}, ngemu teges nindakake pakaryan golek

tamba.

d) Ater-ater {maN-} utawa {ma- hanuswara}
Ater-ater {maN-} bisa malih dadi {man-, mam-, many-, mang-},

gumantung aksara wiwitaning tembung. Ater-ater iki bisa ndhapuk
tembung dadi tembung kriya, lan ngemu teges menyang <lingga>, sarta
nindakake pakaryan <lingga>. Tuladha: mangetan = {mang- + wetan},
ngemu teges menyang ngetan.

31

e) Ater-Ater {di-/ dipun-}
Tembung lingga kang kawuwuhan ater-ater {di-}bakal malih dadi

tembung kriya tanggap, ngemu teges ‘nindakake pakaryan karana
diniyati’. Tuladha: ditulis {di- + tulis}, ngemu teges nindakake pakaryan.
Ater-ater {di-} bakal malih dadi {dipun-} menawa didadekake bentuk
krama.

f) Ater-ater {ka-}
Ater-ater {ka-} uga sinebut bawa ka- utawa tanggap ka-, amarga bisa

ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya tanggap (kata kerja pasif).
Ana ing basa Indonesia ater-ater iki padha karo awalan {di-}, lan ngemu
teges ‘nindakake pakaryan kanthi disengaja’. Tuladha: kautus {ka-+utus}
ngemu teges nindakake pakaryan kanthi disengaja.

g) Ater-ater {ke-}
Ater-ater {ke-} ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung

kriya tanggap (kata kerja pasif) ananging sipate ora disengaja.
Tuladha: kepidak = {ke- + pidak}, ngemu teges ‘ora sengaja midak’.

h) Ater-ater {paN- } utawa {pa- hanuswara}
Ater-ater {paN-} rimbage diarani kriya wacaka (Antunsuhono, 1953:

69). Ater-ater iki bisa malih dadi {pany-, pang-, pam-, pan-} gumantung
wiwitaning tembung kang kagabung. Ater-ater iki bisa ndhapuk tembung
dadi tembung aran, lan ngemu teges (1) wong kang <lingga>, (2) piranti
<lingga>, (3) bab <lingga>. Tuladha: panabuh = {pa- + tabuh}, ngemu
teges wong kang ‘nabuh’.

i) Ater-ater {sa- } utawa {se-} utawa {sak-}
Ater-ater {sa-} bisa malih dadi {se-} utawa {sak-}. Ater-ater iki bisa

ndhapuk sawijining tembung dadi tembung wilangan (numeralia), lan

32

duwe teges: (1) siji <lingga>, (2) padha (karo) <lingga>, (3) kabeh sing
ana ing <lingga>. Tuladha: Aku nggawa kripik mlinjo, ananging mung
salodhong. Pandhapuking tembung salodhong yaiku {sa- + lodhong},
ngemu teges siji lodhong.

j) Ater-ater {pi- }
Ater-ater {pi-} bisa ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung

aran, lan duwe teges sing di- <lingga>-ake.
Tuladha: piwales {pi- + wales}ngemu teges ‘sing diwalesake’.

k) Ater-ater {tar-}
Ater-ater {tar-} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya lan

tembung katerangan. Ing basa Indonesia ater-ater iki kaya dene awalan
ter-. Ater-ater {tar-} uga bisa malih dadi {ter-}.
Tuladha: tarkadhang – terkadhang = {tar- + kadhang}

l) Ater-ater {pri- }
Ater-ater {pri-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.

Tembung lingga kang sumambung ater-ater {pri-} winates cacahe.
Tuladha: priangga {pri- + angga}, prikanca {pri- + kanca}, pribumi {pri- +
bumi}. Dene tetembungan kayadene priyayi, pribadhi, lan priksa iku dudu
tembung kang kawuwuhan ater-ater {pi-}ananging kalebu tembung lingga.

m)Ater-ater {pra- }
Ater-ater {pra-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.

Tuladha: pralambang = {pra- + lambang}.

n) Ater-ater {kuma-, kami-, kapi- }
Ater-ater {kuma-, kami-, kapi-} rimbage diarani rimbag bawa kuma-

. Ater-ater iki bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung
watak/kahanan, lan ngemu teges ‘duwe sifat banget kaya kang kasebut

33

<lingga>’.
(1) Tuladha tembung: {kami- + seseg(en) = kamiseseg(en)}; {kapi- +

dereng} = kapidereng, ngemu teges ‘dereng banget’.
(2) Tuladha ukara: Aja pijer kumawani melu investasi kang ora jelas.

Kumawani = {kuma- + wani}, ngemu teges ‘banget anggone wani’

2) Seselan (infiks)
a) Seselan {–um-}
Seselan {–um-} uga bisa sinebut rimbag bawa ma, amarga seselan
{–um-} menawa kaseselake ana ing tembung lingga kang apurwa vokal,
seselan iku malih dadi {m-} lan manggone ana ngarep. Tuladha:
(1) {esem + -um-} = mesem,
(2) {ambu + -um-} = mambu
Tembung lingga kang antuk seselan {–um-} bisa dadi tembung kriya
tanpa lisan, uga bisa dadi tembung kahanan (sifat). Tuladha:
(3) {singkir + -um-} = sumingkir, ngemu teges ‘nindakake pakaryan’
Seselan {–um-} bisa uga malih dadi {–em-}. Tuladha:
(4) {centhel + -um-} = cumenthel  cementhel, ngemu teges
‘ngandhakake kaanan’

b) Seselan {-in-}
Seselan {-in-} bisa ndhapuk tembung dadi tembung kriya tanggap

(kata kerja pasif) lan bisa uga kahanan. Seselan {-in-} menawa
kasisipake ing tembung lingga kang apurwa vokal, bakal malih dadi
{ing-} lan manggone ana ngarep tembung. Tuladha:{incim + -in-} =
ingincim. Ananging menawa seselan {-in-} sumambung ing tembung
lingga kang apurwa konsonan, bentuke tetep ora owah. Tuladha:
(1) {tulis + -in-} = tinulis ngemu teges nindakake pakaryan nulis.

c) Seselan {-er-} lan {-el-}
Seselan {-er-} lan {-el-} bisa ngemu teges mbangetake utawa pating

34

kaya kang kasebut ing linggane. Tuladha:
(1) {kelip + -er-} = kerelip, ngemu teges ‘pating kelip’.
(2) {titi + -el-} = teliti, ngemu teges banget anggone titi.

3) Panambang (sufiks)
a) Panambang {–i}
Fungsine bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya, lan
nduwe teges pakon. Tuladha: {pijet + -i} = pijeti, tegese akon supaya
di- <lingga> -i.

b) Panambang {–a}
Panambang {–a} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung

kriya, sarta ngemu teges pakon. Tuladha: balia {bali + -a}.
(1) Balia saiki wae! (akon supaya bali).

c) Panambang {-e/ -ipun}

Panambang{-e/-ipun}menawa ing basa Indonesia padha karo

akhiran {-nya}. Panambang iki bisa ndhapuk sawijining tembung

dadi tembung aran lan duwe teges nelakake pandarbe sarta nelakake
‘anggone <lingga>’. Menawa ing basa krama panambang iki malih

dadi {-ipun}. Tuladha:
(1) Darane kang Parno dituku Pak Teja. tegese ‘nelakake pandarbe’
(2) Mlampahipun mboten prelu kesesa. tegese ‘anggone mlaku’

Kang prelu antuk kawigaten mirunggan, babagan panambang {–e,
–en/-, nen} sarta {–ku lan –mu}, menawa sumambung ing tembung
lingga kang wanda pungkasane awujud swara [ͻ], swara iku bakal

malih dadi swara [a]. Tuladha tembung kang kawuwuhan

panambang {-e}

(1) {kanca [kͻncͻ] + -e}  kancane [kancane]

(2) {sega [sƏgͻ] + -e}  segane [sƏgane]

(3) {maca [mͻcͻ] + -e}  macane [macane]

35

(4) {lunga [luŋͻ] + -e}  lungane [luŋane]
Tuladha tembung rangkep kang mawa panambang {–e}

(1) {kanca-kanca [kͻncͻ - kͻncͻ] + -e}  kanca-kancane [kͻncͻ

kancane]

(2) {lara-lara [lͻrͻ-lͻrͻ] + -e} Lara-larane [lͻrͻ larane]
Tuladha tembung kang kawuwuhan panambang –en/-nen

(1) {priksa [priksͻ] + -en}  priksanen [priksanƏn]
(2) {waca {[wͻcͻ] + -en}  wacanen [wacanƏn]

(3) {gawa {[gͻwͻ] + -en}  gawanen [gawanƏn]

Tuladha tembung kang sumambung –ku/-mu

(1) {kanca [kͻncͻ] + -ku}  kancaku [kancaku]
(2) {sega [sƏgͻ] + -mu}  segamu [sƏgamu]

d) Panambang {-en/-nen}
Panambang {-en} ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya

utawa kahanan, lan ngemu teges pakon utawa lagi nandang kahanan.
Tuladha: sapunen = {sapu + -en} ngemu teges ‘akon supaya nyapu’.

e) Panambang {-an}

Panambang {-an} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung

aran, kriya, utawa kahanan, sarta ngemu teges kang maneka warna.

Tuladha:

(1) garisan = {garis + -an} ‘piranti kanggo nggaris’.

(2) tegalan = {tegal + -an} ‘papan/panggonan’

(3) kumbahan = {kumbah + -an} ‘sing di-kumbah’

(4) gambaran = {gambar + -an} ‘asil nggambar’

(5) klamben = {klambi + -an} ‘nganggo klambi’

(6) kancingan = {kancing + -an} ‘ngandhakake kahanan’

(7) lalen = {lali + -an}, ‘gampang lali’

36

f) Panambang {-na/-kna}
Panambang {-na/-kna} fungsine ndhapuk tembung lingga dadi

tembung kriya pasif, sarta nduwe teges pakon. Tuladha:
(1) jupukna = {jupuk + -na}, ngemu teges ‘akon supaya njupuk’.
(2) tukokna = {tuku + -kna}, ngemu teges ‘akon supaya tuku’

g) Panambang {–ana/-nana}
Panambang {–ana} fungsine ndhapuk tembung lingga dadi

tembung kriya tanggap lan ngemu teges: (a) pakon, (b) nadyan di-
<lingga>-i. Tuladha:
(1) {tali + -ana} = taliana  talenana, ‘akon supaya nali’.
(2) {tulung + -ana} = tulungana ‘akon supaya nulung’

h) Panambang {–ane}
Panambang {–ane} nduwe kabisan ndhapuk sawijining tembung

lingga dadi tembung aran lan ngemu teges ‘anggone hanuswara-
<lingga>’. Tuladha:
(1) Sariman kae gambarane apik. Gambarane {gambar + -ane},

ngemu teges ‘anggone nggambar’.

i) Panambang {–ke/-ake/ -aken}
Panambang {–ke/-ake/-aken} duwe fungsi ndhapuk tembung

kriya tanduk mawa lesan, lan ngemu teges: pakon utawa nindakake
pakaryan. Tuladha:{gawa + -ake} = gawakake  gawakke, ‘akon
supaya’. Menawa ing basa krama panambang iki malih dadi {-aken}.
Tuladha: (1) {atur + -aken} = aturaken, tegese ‘akon supaya
diaturke’

4) Imbuhan bebarengan
a) Imbuhan bebarengan rumaket (serentak/konfiks)
Imbuhan bebarengan utawa konfiks yaiku imbuhan kang awujud

37

ater-ater (prefiks) lan panambang (sufiks) kang kagabung kanthi cara

bebarengan utawa rumaket, tegese ora kena kapethil-pethil utawa

kapisah-pisah.

Tabel 2.1. Imbuhan bebarengan rumaket

Imbuhan Rimbag Fungsi Ngemu Teges Tuladha
bebarengan
rumaket rimbag ndhapuk (1) {ka-+becik+-an}
{ka- + -an} bawa tembung ‘bab becik’
wacaka lingga dadi {ka + bledhos+ -an}
tembung kena/kapatrapan = kabledhosan 
kriya lan aran kebledosan
pakaryan kang
ndhapuk {ke-+wani+-en} =
tembung ora disengaja kewanienkewanen
lingga dadi ‘banget anggone
tembung aran utawa di- wani’
ndhapuk {pa- + awu + -an} =
tembung <lingga>-i, pawon
lingga dadi {pam-+wulang+-an}
tembung aran (2) ngandhakake = pamulangan
‘papan panggonan
ndhapuk panggonan kanggo mulang’
tembung {pang- + urip + -an}
lingga dadi <lingga>, = panguripan
tembung aran
{keN-+-en} rimbag (3) bab <lingga> {pra- +tapa+ -an} =
adiguna pratapan
‘banget ‘papan kanggo tapa’
<lingga> -e’

{pa-+-an}/ daya (1) ngandhakake
{paN-+-an} wacaka papan
karana panggonan,
wacaka
(2) ngandhakake
{pra- + -an} piranti/alat
kanggo
<kaya kang
kasebut
linggane>

(1) papan
panggonan,

(2) bab <lingga>
(3) padha<lingga

>.

b) Imbuhan Bebarengan Renggang
Imbuhan bebarengan renggang yaiku imbuhan kang awujud ater-ater

lan panambang kang rumakete ing tembung lingga, kanthi cara ora
bebarengan, ananging kasambungake siji mbaka siji.

38

Tabel 2.2 Imbuhan bebarengan renggang.

Imbuhan Fungsi Ngemu Teges Tuladha
bebarengan
rumaket ndhapuk tembung nindakake pakaryan {n-+ thutuhul + -i}
{N- + -i} dadi tembung kriya utawa bisa uga = nuthuli
nindakake pakaryan Pitik iku nuthuli pari
{N-+ -ake/aken} ndhapuk tembung kanthi wola-wali
lingga dadi (repetitif) {m-+pethik+-ake} =
tembung kriya (1) kausatif methikake
tanduk
(nganggo/
ndadekake/
njalari
sawijining bab
kaya kang
kasebut ing
linggane.
(2) benefaktif
(nindakake
pakaryan kaya
kang kasebut
ing linggane
kanggo wong
liya)

{N- + -a} ndhapuk tembung (1) pakon utawa {m-+ wulang + -a} =
{N- + -ana} akon supaya mulanga
{N- + -e} lingga dadi A-<lingga> {ng- + alem + -a} =
(imperatif), ngalema
tembung kriya
(2) sanadyan {m- + buntel + -ana}
ndhapuk tembung (kontradiktif) = mbuntelana
{ny- + cuwil + -ana}
lingga dadi (1) akon supaya = nyuwilana
nindakake
tembung kriya pakaryan kaya
kang kasebut
linggane

(2) sanadyan di-
<lingga>

ndhapuk tembung anggone kaya kang {m- + pacak + -e} =

lingga dadi kasebut linggane macake
tembung aran ‘anggone macak’

39

{di- + (-i/-ni)} ndhapuk tembung nindakake pakaryan {di- + tali + -ni}
{di- + -a} = ditaleni
lingga dadi kaya kang kasebut
{di- + -ana} {di- + pethuk + -a} =
tembung kriya ing linggane nganti dipethuka
{di- + (-ke/-
ake)} tanggap makaping-kaping {di-+rembug+-ana}
{in- + -an} = dirembugana
{in- + -ake/ke} ndhapuk tembung (1) sanadyan
{in- + -ana}
{-um + -a } kriya tanggap (pertentangan)

{sa- + -e} (2) sanadyan

nindakake

pakaryan kaya

kang kasebut

linggane

ndhapuk tembung (1) sanadyan di-
kriya tanggap
<lingga> -i

(pertentangan)

(2) sanadyan

nindakake

pakaryan kaya

kang kasebut

linggane

kanthi wola-

wali

ndhapuk tembung wong liya {di-+ turu + -ake}=
kriya tanggap diturokake/
nindakake pakaryan diturokke
ndhapuk tembung
kriya tanggap kanggo awake {gambar+-in-+ –an}
= ginambaran
dhewe

nduwe teges kang

padha karo

paganggone ater-
ater {–di} lan
panambang {–an /-

ake/-ana}

ndhapuk tembung pakon (akan supaya {singkir +-um-+ -a}

lingga dadi nindakake pakaryan = sumingkira

tembung kriya kaya kang kasebut ‘akon supaya

tanduk (kata kerja ing linggane) nyingkir’

aktif)

ndhapuk tembung (1) ngati <lingga>, (1) {sa-+ rampung +
(2) karo/lan
katrangan <lingga> -e, -e} = sarampunge
(3) padha karo ‘nganti rampung’
(adverbial) <lingga> -e

(2) {sa+ isi + -e} =
saisine ‘karo isine’

(3) {sa+ pundhak +-

e} = sapundhake

‘padha karo

pundhake’

40

c) Rerangkeping Tembung (Reduplikasi)
Reduplikasi yaiku proses rerangkeping tembung lingga (Mulyana, 2007:

42). Tembung kang dirangkep iku bakal malih dadi tembung rangkep.
Tembung rangkep ing basa Jawa ana loro, yaiku tembung kang dumadine
srana dirangkep linggane, lan ana kang dirangkep wandane (Subalidinata,
1994: 88). Jinising tembung rangkep yaiku:
1) Dwilingga wantah (murni)

Dwilingga wantah (murni) yaiku tembung lingga kang dirangkep
linggane kanthi wutuh. Tembung lingga kang dirangkep iki, padatan
ngemu teges: (1) akeh (pluralitas), (2) mbangetake surasa, (3) sanadyan,
(4) tansah, (5) bola-bali. Tuladha: Klambi-klambi iku lempitana. Klambi-
klambi tegese akeh (pluralitas).

2) Dwilingga salin swara
Dwilingga salin swara yaiku tembung lingga kang karangkep mawa

owah-owahan swara. Tembung iki ngemu teges: (a) akeh (pluralitas), (b)
bola-bali <lingga>, (c) tansah <lingga> . Tuladha: Kowe aja mloka-
mlaku wae. Tembung mloka-mlaku tegese bola-bali.

3) Dwipurwa
Dwipurwa yaiku tembung lingga kang wanda wiwitane dirangkep.

Dwipurwa ndhapuk tembung aran utawa tembung kriya, sarta ngemu
teges (1) terus-terusan anggone <lingga>, (2) bab <lingga>. Tuladha: lara
 lelara. Tembung iku ngemu teges bab lara. takon  tetakon, ngemu
teges terus-terusan anggone takon.

4) Dwiwasana
Dwiwasana yaiku tembung lingga kang karangkep wanda wekasane.

Tembung iku bisa ngemu teges ambal-ambalan. Tuladha: cenges 
cengenges.

41

5) Tembung Rangkep Mawa Imbuhan
Tembung rangkep uga bisa diwenehi ater-ater, seselan, sarta

panambang. Tuladha: diremet-remet.
Ing ngisor iki dakaturi maspadakake tuladha panganggoning

tembung rangkep kang ana ing konteks wacana lagu langgam Jawa,
kaya kang kacetha ing ngisor iki.

Yen Ing Tawang Ana Lintang

https://www.youtube.com/watch?v=W1REZwCVqas

Tuladha tembung rangkep kang ana ing cakepan lagu kasebut.
(1) Lintang-lintang ngiwi-iwi Nimas,

Lintang  lintang-lintang (dwilingga wantah, jinis: tembung
aran, sawise dirangkep ngemu teges: akeh lintang/pluralitas).
(2) Janji-janji aku eling, Cah Ayu
Janji  janji-janji (dwilingga wantah, jinis: tembung aran,
sawise dirangkep ngemu teges: akeh janji/pluralitas).

b. Tembung Camboran (Komposisi/Kompositum)
Owah-owahaning tembung dadi tembung liya uga bisa karana kacambor,

yaiku tembung loro utawa luwih kang kagandheng/kagabung dadi siji lan
dadi tembung anyar. Saliyane iku tembung mau uga ana kang duwe teges
melu anyar.
1) Tembung Camboran Wutuh

a) Tembung Camboran kang Tegese Owah Kabeh
Gabungan saka rong tembung dadi tembung anyar lan tegese
tembung mau uga melu anyar.
Tuladha: randha royal (tape goreng)

b) Tembung Camboran kang Tegese Spesifik
Tuladha: wedhus kacang (wedhus kang ora bisa gedhe),

c) Tembung Camboran Tegese Mbangetake

42

Tuladha: ireng thuntheng (ireng banget)
d) Tembung Camboran Tegese Sanepan (Kiasan)

Tuladha: rai gedheg (ora duwe isin)
2) Tembung Camboran Tugel

Tembung camboran tugel yaiku gabungan rong tembung utawa luwih,
kang tembunge ana kang diwancah. Tuladha: panastis {panas + atis}.

4. Jinising Tembung
a. Tembung Aran (kata benda, nomina)
Tembung kang mratelakake jenenge barang kang bisa mandhiri ing
sajroning ukara lan ora gumantung marang jinise tembung liya
(Poedjosoedarmo, 1979:77). Tembung kang mratelakake jenenge barang
utawa apa wae kang kaanggep barang (Sasangka, 2011: 108).

Tabel 2.3 Tuladha tembung aran

Tembung Aran katon (konkret) Tembung Aran tan katon (abstrak)

Meja, song-song, gendhis, lisah, Ngelmu, kapinteran, swarga, neraka

b. Tembung kriya (kata kerja, verba)
Tembung kang mratelakake solah bawa utawa tandang gawe utawa

nelakake lumakuning kahanan (Sasangka, 2011: 110).
1) Tembung Kriya tanduk

a) Kriya tanduk mawa lisan (verba transitif)
Tembung kriya kang mbutuhake ananing lesan (objek)
(1) Ater-ater hanuswara + tembung lingga + -ake
({m- + pethik + -ake}  methikake)
(2) Ater-ater hanuswara + tembung lingga + -i
({n- + tunggu + -i}  nunggoni)

b) Kriya tanduk tanpa lisan (verba intransitif)
Tembung kriya kang ora mbutuhake ananing lesan (objek).
Tuladha: mbledhos, nangis, maujud, merdhayoh.

43

Tuladha panganggoning tembung kriya tanduk liyane, bisa
katemokake ana ing sawijining wacana lagu Jawa. Supaya langkung
jelas, dakaturi nyemak lagu kang bisa kabuka ing link punika.

Lumbung Desa

https://www.youtube.com/watch?v=bYMEQdktQVw

Cakepan tembangipun:
LUMBUNG DESA
Dening: Ki Nartosabdo
Lumbung desa pra tani padha makarya
Ayo Dhi, njupuk pari nata lesung nyandhak alu
Ayo Yu, padha maju yen wis rampung nuli adang
Ayo Kang, dha tumandang nosoh beras ana lumpang

Menawa dijinggleng kanthi premati, tembung–tembung kriya kang

ana ing cakepan tembang Lumbung Desa iku racake kabeh kalebu

tembung kriya tanduk, yaiku jejer (subyek) minangka paraga kang

nindakake pakaryan. Akeh-akehe nggunakake ater-ater hanuswara.

Coba waspadakna pangrimbage tembung kriya kang ana ing lagu

Lumbung Desa, ing ngisor iki.

- Tembung kang oleh ater-ater hanuswara:

(1) makarya = {m- + pakarya}

(2) njupuk = {n- + jupuk }

(3) nata = {n- + tata}

(4) nyandhak = {ny- + candhak}

(5) nuli = {n- + tuli}

(6) nosoh = {n- + sosoh}

- Tembung kang oleh seselan {-um-}

(1) Maju = {aju + -um-}  umaju  maju

(2) Tumandang = {tandang + -um-}

Saka udharan pangrimbage tembung, bisa dikandhakake dene

44