O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA`LIM
VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON DAVLAT SAN’AT VA MADANIYAT INSTITUTI
“O`ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI
“TASDIQLAYMAN”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
_________________ R.Ismoilov
2020-yil “___” ____________
“O‘ZBEK TILI”
fanidan o‘quv-uslubiy majmua
Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar soha
Ta’lim sohasi: 600000 – Xizmatlar sohasi
110000 – Pedagogika
Ta’lim yо`nalishi: 150000 – San’at
610000 – Xizmat ko`rsatish sohasi
5350600 – Kutubxona-axborot faoliyati
5150300 – Aktyorlik san’ati (qо`g`irchoq teatri aktyorligi
san’ati)
TOSHKENT – 2020
О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirining 2020-yil
_________ avgustdagi ________ -sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan о‘quv reja va dastur
asosida tayyorlandi.
Tuzuvchilar: M.M.Yuldashev, O‘zDSMI, “O`zbek tili va adabiyot” kafedrasi professori,
f.f.d.
Z.M. Narkuziyeva, O‘zDSMI, “O`zbek tili va adabiyoti” kafedrasi o`qituvchisi
Taqrizchi: H.Ismoilov, O‘zDSMI, “Jahon tilllari va adabiyoti” kafedrasi dotsenti, f.f.n.
О‘quv uslubiy majmua “О‘zbek tili va adabiyoti” kafedrasining 20 yil 20__yil “__”
____________ dagi ____ -sonli yig‘ilishida muhokamadan о‘tgan va fakultet kengashida
muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri v.b. _____________ О‘.Islamov
Fanning о‘quv uslubiy majmuasi “Kutubxona-axborot faoliyati” fakulteti kengashida
muhokama qilingan va amaliyotga tavsiya qilingan 2020__yil “__” ____________ “__”
sonli bayonnoma
Fakultet kengashi raisi:_____________ S.Davlatov
“O`zbek tili” fanining 2020/2021 o’quv yili uchun mo’ljallangan sillabusi
“O`ZBEK TILI” fanining
2020/2021 o’quv yili uchun
SILLABUSI
(1 kurs kesimida)
FANNING QISQACHA TAVSIFI
OTMning nomi va О‘zbekiston M.Ulug`bek tumani, Yalong‘och mavzeysi, 127
joylashgan davlat san’at
manzili:
va madaniyat
Kafedra:
instituti
Ta’lim sohasi va
yo’nalishi: O`zbek tili va Kutubxona-axborot faoliyati fakulteti tarkibida
Fanni (kursni) olib adabiyoti
boradigan
o’qituvchi 110 000 - Pedagogika; 5150300 - Aktyorlik san’ati (turlari
to’g’risida 150 000 - San’at; bo‘yicha);
ma’lumot: 610 000 - Xizmat ko‘rsatish 5350600 – Kutubxona-axborot
Dars vaqti va joyi: sohasi. faoliyati
Individual jadval Narkuziyeva e-mail: [email protected]
asosida ishlash Zulxumor +998998000811
vaqti: __-bino ___ Kursning 04.09.2020-26.06.2021
Fanga ajratilgan auditoriya davomiyligi:
soatlar Jadval asosida 9.00 dan 17.00 gacha
Fanning boshqa Auditoriya soatlari Mustaqil ta’lim: 60
fanlar bilan
bog’liqligi Ma’ruza: - Amaliyot: 90
(prerekvizitlari):
Ijtimoiy-gumanitar fanlar blokiga kirgan barcha fanlar, xususan, falsafa,
Fanning dolzarbligi siyosatshunoslik, ma’naviyat asoslari, rus tili, ingliz tili, o`zbek tilining
va qisqacha amaliy grammatikasi kabi fanlar bilan o‘zaro bog‘liqdir.
mazmuni:
FANNING MAZMUNI
“O`zbek tili” fanini O`zbekistonda istiqomat qiladigan boshqa millat
vakillarining davlat tilini puxta egallashiga, milliy, madaniy qadriyatlarni
o`rganishiga va ularga hurmat bilan munosabatda bo`lishiga, barcha
sohalarda erkin fikr almashishiga hamda mutaxassislik doirasida
muloqat yuritishiga zamin yaratadi.
“O`zbek tili” fani davlat tilida og`zaki va yozma muloqat yuritish, tilning
orfoepik va imlo qoidalari, sohaviy terminologiya, mutaxassislik tili,
monologik va dialogik matn tuzish, nutq uslublari, sohaviy hujjatlarni
tayyorlash va rasmiylashtirish masalalarini qamrab oladi.
Ushbu dastur ta’lim o`zga tillarda olib boriladigan oliy ta’lim
muassasalarida davlat tilini o`rganish uchun me’yoriy hujjat sanaladi
hamda talabalar o`zbek tilidan egallashlari shart bo`lgan bilim,
ko`nikma, malakalarning zaruriy me’yorini asoslab beradi.
“O`zbek tili” fani gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar blokiga kiritilgan
kurs hisoblanib, birinchi kursda o`qitilishi maqsadga muvofiq.
“O`zbek tili” fanining asosiy maqsadi talabalarning kundalik, ilmiy va
kasbiy sohalarda faoliyat olib borishi uchun o`qitishning kommunikativ-
nutqiy tamoyili asosida ularda fan bo`yicha egallagan bilim,
ko`nikmalarni muloqot va ish faoliyati jarayonida qo`llash malakasini
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
shakllantirishga qaratiladi.
Fanning vazifalari:
• Nutqiy kompetensiyani rivojlantirish;
• Og`zaki va yozma nutqda sohaviy terminlarni samarali qo`llash
ko`nikmalarini shakllantirish;
• Ixtisoslikka oid matn tuzish, uni tahrir qilish va tahlil qilish
malakalarini hosil qilish;
• Sohaviy hujjatlarni tuzish, shu jumladan elektron hujjatlarni
to`ldirish va rasmiylashtirish ko`nikmalarini shakllantirish.
Fan bo‘yicha Talabalarning bilim, ko`nikma va malakalariga qo`yiladigan talablar:
talabalarning • O`zbek tili me’yorlari, nutq uslublari to`g`risida tasavvurga ega
bilimiga, ko‘nikma
va malakasiga bo`lishi;
qo‘yiladigan
talablar • Kasbiy terminologiyani, og`zaki va yozma nutq xususiyatlarini
Kompetensiyalar bilishi va ulardan foydalana olishi;
• Matn tuzish, uni tahlil qilish va tahrir qilish, sohaviy hujjatlarni
tayyorlash va rasmiylashtirish, kasbiy muloqat yuritish ko`nikmalariga
ega bo`lishi kerak.
Fanning “Ta’lim-fan-ishlab chiqarish” integratsiyasi va innovatsiyon
rivojlanishdagi o`rni Mustaqil davlatimizda o`zbek tilining ijtimoiy
mavqeyi tobora ortib borayotganligi, lotin yozuviga asoslanganyangi
o`zbek alifbosi va imlo qoidalarining joriy etilganligi, ish yuritishda to`liq
davlat tiliga o`tilayotganligi barcha mutaxassislarning millatidan qat’iy
nazar, o`zbek tilini puxta egallashlarini taqazo etmoqda. Shuningdek,
uzluksiz ta’limning barcha bosqichlarida, jumladan, oliy o`quv
yurtlarining o`qish boshqa tilda olib boriladigan guruhlarida ham o`zbek
tilini o`rganish muhim rol o`ynaydi.
Fanni o`qitishda qo`llanilishi tavsiya etilayotgan pedagogik, axborot va
internet texnologiyalari.
Talaba O`zbek tili fanini o`zlashtirishda ta’limning innovatsion
usullaridan foydalanishi, yangi pedagogik, axborot va internet
texnologiyalarini tadbiq qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Fanni
o`zlashtirishda o`quv-uslubiy ta’minotdan foydalanilish tavsiya etiladi.
Amaliy mashg`ulotlarda turli metod va vositalardan, xususan, aqliy
hujum, klaster, amaliy ish va didaktik oyinlar, portfolio, keys-stadi,
shuningdek, kompyuter dasturlaridan internet tizimlaridan foydalanish
mumkin.
Rus guruhi talabalari uchun mo‘ljallangan mazkur sillabus O‘zbek tili
fanidan berilgan namunaviy dastur asosida tayyorlangan bo‘lib, o‘quv
rejasida belgilangan 90 soat amaliy mashg‘ulotlar asosida yozildi.
Kompetensiyalar – bu o‘qish jarayonida talabalar tomonidan egallagan
bilim, ko‘nikma va malakalarning amalda qo‘llanilishi.
Huquqiy kompetensiyalar:
• O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va
“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”.
• axborotlashtirishga bevosita taalluqli asosiy maqolalar.
• elektron axborot resurslarining turlari.
• davlat axborot tizimlarida elektron axborot resurslarini qayta
ishlash, saqlash va zahiralik nusxa ko‘chirish vositalariga bo‘lgan
majburiy talablar.
• axborot resurslari va axborot tizimlari davlat elektron registrida
elektron axborot resurslari va axborot tizimlari ro‘yxatidan o‘tkazish.
• davlat axborot tizimlarida “Elektron hukumat” doirasida aloqa
qilish tartibi.
“O`zbek tili” fanining 2020/2021 o’quv yili uchun mo’ljallangan sillabusi
• jismoniy va yuridik shaxslarning elektron axborot resurslari va
ularni taqdim etish tartibiga kirish huquqlari.
Uzluksiz o‘qish va mustaqil ta’lim kompetensiyalari:
• adabiyotlar bilan ishlash;
• internet resurslar bilan ishlash;
• elektron tashuvchilarda o‘quv va ilmiy materiallar bilan ishlash;
• taqdimotlar va mavzuli referatlar tayyorlash;
ma’ruza va namoyish materiallarini tayyorlash.
Talabalar uchun • o’qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan
talablar munosabatda bo’lish;
• institut ichki tartib-intizom qoidalariga rioya qilish;
• uyali telefonni dars davomida o’chirish;
• berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o’z vaqtida va
sifatli bajarish;
• ko’chirmachilik (plagiat) qat’iyan ma`n etiladi;
• darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan
holatda qoldirilgan darslar qayta o’zlashtirilishi shart;
• darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish;
• talaba o’qituvchidan so’ng, dars xonasiga - mashg’ulotga
kiritilmaydi;
- talaba reyting ballidan norozi bo’lsa e’lon qilingan vaqtdan boshlab 1
kun mobaynida apelyatsiya komissiyasiga murojaat qilishi mumkin.
Elektron pochta Professor-o’qituvchi va talaba o’rtasidagi aloqa elektron pochta orqali
orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama
munosabatlar qilinmaydi, baholash faqatgina institut hududida, ajratilgan xonalarda va
tartibi dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat
16.00 dan 20.00 gacha
Fan mavzulari va unga ajratilgan saotlar taqsimoti:
Barcha yо‘nalishlar uchun o‘zbek tili fani о‘quv reja asosida kiritilgan bо‘lib, 1-bosqich
1-semestr uchun 36 soat, 1-bosqich 2-semestr uchun 54 soat, umumiy – 90 soat ajratilgan.
(2020-2021 о‘quv reja asosida)
“O`ZBEK TILI” FANIDAN ТАQVIM МАVZUIY REJASI
№ Amaliy mashg`ulot mavzulari va mazmuni Amaliy
mashg`ulot
1-semestr
1-mavzu O‘ZBEKISTON – YAGONA VATAN. 2
2-mavzu O`ZBEK TILI – DAVLAT TILI 2
3-mavzu MILLIY QADRIYATLAR – MILLAT IFTIXORI 2
4-mavzu VATAN VA VATANPARVARLIK. 2
5-mavzu Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar 2
o`tkazish, test ustida ishlash
6-mavzu TARIX VA ZAMONAMIZ 2
7-mavzu ULUG` AJDODLARIMIZ 2
8-mavzu ADABIYOT – MA’NAVIYATNI YUKSALTIRUVCHI MANBA 2
9-mavzu KITOB MUTOLAASI 2
10-mavzu Takrorlash. Oraliq nazorat. 2
11-mavzu ALISHER NAVOIY NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY 2
KUTUBXONASI
12-mavzu SAN’AT VA MA’NAVIYAT 2
13-mavzu 2
MUZEYLAR – O`TMISH VA KELAJAK ORASIDAGI KO`PRIK
14-mavzu OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI 2
15-mavzu INTERNET HAYOTIMIZDA 2
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
16-mavzu KELAJAK BILIMLI YOSHLAR QO`LIDA 2
17-mavzu ZAMONAVIY DUNYODA TA’LIM 2
18-mavzu Yakuniy nazorat ishi (1-semestr). Yakuniy nazorat ishi 2
yozma shaklda bajariladi.
19-mavzu 1-semestr bo`yicha jami: 36
20-mavzu
21-mavzu 2-semestr 2
22-mavzu O`ZBEKISTONDA OLIY TA’LIM. 2
23-mavzu ILM SARI YO`L. 2
XXI ASRDA INNOVATSIYALAR 2
24-mavzu HUQUQIY MADANIYAT. 2
25-mavzu Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar
26-mavzu o`tkazish, test ustida ishlash 2
27-mavzu IQTISOD VA HAYOT 2
28-mavzu O`ZBEKISTON VA JAHON. 2
DAVRIMIZNING GLOBAL MUAMMOLARI 2
29-mavzu TABIAT VA INSON 2
30-mavzu Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar
31-mavzu o`tkazish, test ustida ishlash 2
32-mavzu INSON VA SALOMATLIK 2
33-mavzu IQTIDOR VA MEHNAT 2
YETUK MUTAXASSIS 2
34-mavzu ISH YURITISH TILI VA USLUBI 2
35-mavzu Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar
36-mavzu o`tkazish, test ustida ishlash 2
37-mavzu HUJJAT TURLARI VA XUSUSIYATLARI 2
38-mavzu TASHKILIY HUJJATLAR VA ULARNING TURLARI 2
36-mavzu. FARMOYISH HUJJATLARI 2
39-mavzu МА’LUMOT-АХBOROT HUJJATLARI 2
40-mavzu Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar
41-mavzu o`tkazish, test ustida ishlash 2
42-mavzu BILDIRGI. TAVSIFNOMA. 2
43-mavzu ISHONCHNOMA. TILXAT. 2
44-mavzu 2
45-mavzu TUSHUNTIRISH XATI. DALOLATNOMA. 2
MA’LUMOTNOMA. HISOBOT. 2
№ Majlis bayoni. 2
XIZMAT YOZISHMALARI. XATLAR.
Yakuniy nazorat ishi (2-semestr). Yakuniy nazorat ishi 54
yozma shaklda bajariladi. 90
2-semestr bo`yicha jami: Soat
Jami: 2
Mustaqil ta’lim mavzulari
1-semestr
1 Buyuk Ipak yo`li va uning insoniyat tarixidagi o`rni.
“O`zbek tili” fanining 2020/2021 o’quv yili uchun mo’ljallangan sillabusi
2 To`marish va Shiroq hagidagi afsonalar 2
3 Qomusiy olim Al Xorazmiy 4
4 Ahmad al Farg`oniy va uning merosi 4
4
5 Abu Nasr Farobiy va uning asarlari 4
6 Ibn Sinoning “Tib qonunlari” 2
7 “Temur tuzuklari”
8 Mirzo Ulug`bek olim va davlat arbobi 2
9 Abu Rayhon Beruniy asarlari 2
10 Terrorizm va uning insoniyatga tahdidi 2
11 O`zbekiston Respublikasining hukumat potali 2
1-semestr bo`yicha jami: 30 soat
2-semestr
4
1 Alisher Navoiy – o`zbek adabiy tilining asoschisi 4
2 Jadidchilik harakati namoyandalari. 2
3 Bobur – sarkarda va shoir 2
4 Birlashgan Millatlar tashkiloti
5 Milliy madaniy markazlar 4
6 O`zbekiston muzeylari 4
7 Dunyoning mashhur universitetlari 2
8 Mutaxassisning nutq madaniyati 2
9 Men sevgan asar. 2
10 Dunyodagi global muammolar 2
11 Shanhay hamkorlik tashkilotining faoliyati 2
2-semestr bo`yicha jami: 30 soat
1-2-semestrlar bo`yicha jami: 60
Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish mezonlari
Baholash “5” bаho
mezonlari Tаlаbа mustаqil xulosа vа qаror qаbul qilаdi, ijodiy fikrlаsh olаdi, mustаqil
mushohаdа yuritаdi, olgаn bilimini аmаldа qо‘llаy olаdi, fаnning (mаvzuning)
mohiyatini tushunаdi, bilаdi, ifodаlаy olаdi, аytib berаdi hаmdа fаn (mаvzu)
bо‘yichа tаssаvurgа egа deb topilgаndа- 5 (а’lo) bаho;
“4” bаho
Tаlаbа mustаqil mushohаdа yuritаdi, olgаn bilimini аmаldа qо‘llаy olаdi, fаnning
(mаvzuning) mohiyatini tushunаdi, bilаdi, ifodаlаy olаdi, аytib berаdi hаmdа fаn
(mаvzu) buyichа tаsаvvurgа egа deb topilgаndа – 4 (yaxshi) bаho;
3 bаho
Tаlаbа olgаn bilimini аmаldа qо‘llаy olаdi, fаnning (mаvzuning) mohiyatini
tushunаdi, bilаdi, ifodаlаy olаdi, аytib berаdi hаmdа fаn (mаvzu) bо‘yichа
tаsаvvurgа egа deb topilgаndа – 3 (qoniqаrli) bаho;
2 bаho
Tаlаbа fаn dаsturini о‘zlаshtirmаgаn, fаn (mаvzuning) mohiyatini tushunmаydi
hаmdа fаn (mаvzu) bо‘yichа tаsаvvurgа egа emаs deb topilgаndа – 2 (qoniqаrsiz)
bаho bilаn bаholаnаdi.
Reyting baholash turlari Maks.ball O‘tkazish vaqti
Joriy nazorat: 5
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Amaliy mashg‘ulotlarda faolligi, muntazam ravishda 5
konspekt yuritishi hamda mustaqil ta’lim Semestr davomida
topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi 5
Amaliy mashg‘ulotlarda faolligi, savollarga to‘g‘ri
javob berganligi, amaliy topshiriqlarni bajarganligi
uchun
Oraliq nazorat 5
Oraliq nazorat test shaklida o‘tkaziladi 5 Semestr davomida
Yakuniy nazorat 5
Yozma ish 5 Semestr yakunida
JAMI 5
Asosiy ADABIYOTLAR
adabiyotlar:
1. “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha harakatlar
strategiyasi to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
3. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi
kerak. – Toshkent: “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 56
b.
5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent:
“O`zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
6. О‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni.
7. О‘zbekistonning yangi qonunlari.
8. Abdurahmonov X. va boshqalar. О‘zbek tili. –T.: О‘qituvchi, 1995.
9. Ahmedova G. va boshqalar. О‘zbek tili. –T., 2001.
10. Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish
(amaliy qo‘llanma). – T.:O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2014.- 456
b.
11. Asilova G.A. O‘zbek tili. Darslik. – T.: “Yosh kuch”, 2018. – 436 b.
12. Azizov O. О‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi.-T., 2007.
13. Husanov N., Xo‘jaqulova R., Dilmurodova N. O‘zbek tili (o‘quv
qo‘llanma). – T.: TMI, 2017. - 336 b.
14. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.T.,1996.
15. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T., 2008.
16. Karimov I.A. Yuksak salohiyatli avlodni tarbiyalash eng muqaddas
maqsad. Xalq sо‘zi. 2012 yil 18 fevral.
17. Mirzayev I. О‘zbek tili. Oliy о‘quv yurtlari uchun darslik. –T., 2004.
18. Muhitdinova X. va b. Hozirgi о‘zbek adabiy tili.T.,2004.
19. Normatova Sh., Abdurahmonova M. O`zbek tili (darslik). – T.: JIDU,
2014. - 192 b.
20. Rafiyev A., Qurbonova G. О‘zbek tili.О‘quv qо‘llanma.T.,2008.
21. Rasulmuhammedova D.,О‘zbek tili.T.,2004.
22. Rasulov R. va boshqalar. О‘zbek tili. Darslik. -T.: Aloqachi, 2005.
23. Sodiqova S. О‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. -T.: О‘qituvchi,
1995.
24. Usmanova S., Yusupova I., Davlat tilida ish yuritish.T.,2011.
25. Uzaqov H. va b.О‘zbek tili amaliyoti.T.,1993.
“O`zbek tili” fanining 2020/2021 o’quv yili uchun mo’ljallangan sillabusi
Qo’shimcha 26. Yuldasheva Sh., Kabulova D., Sobirova M. O`zbek tili (o`quv
adabiyotlar: qo`llanma). – N.: Bilim, 2013. - 156 b.
Internet 1. Abadiyat farzandlari. –T., 1995.
saytlari:
2. Gazeta va jurnallar. 2013,2014 yil.
3. I.A.Kissen., SH.U.Rahmatullayev. – T.: O‘qituvchi,1990.
4. Istiqlol fidoyilari. –T., 1997.
5. K.Turdiyeva., D. Axmedova. О‘zbek tili. - T.:“Musiqa”,2007.
6. M.Usmanova., E.Azlarov., О‘zbek tili -T., 1991.
7. Muhitdinova X., Salimova Z., Pо‘latova X., О‘zbek tili.T.,2006.
8. N.Maxmudov., B.Tо‘xliyev.О‘zbek tilini о‘rganamiz. –T., 1995.
9. Qahharova N., Muhammedova S.,О‘zbek tili.T.,
10. Qо‘chqortoyev I., Rafiyev A., Kundalik muloqot sо‘zlashgichi.T.,1995.
11. Ruscha о‘zbekcha lug‘at.1,2 jild.T.,О‘zbek milliy ensiklopediyasi.1988.
12. Sodiqova S. О‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘ati. –T.: О‘qituvchi,
1995.
13. T.Alikulov. Ruscha-о‘zbekcha lug‘at. -T., 2011.
14. Usmanov S.,О‘zbek tili.,T.,Rus guruhlari uchun darslik.,2012.
15. О‘zbek tilining izohli lug‘ati.T.,2005 2008.
1. www.thinsan.com
2. www.dersimiz.com
3. www.ziyonet.uz
4. www.dsmi.uz
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
“O`ZBEK TILI” FAN DASTURI
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`zbek tili” fan dasturi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
“O`ZBEK TILI”
FANINING ISHCHI O`QUV DASTURI
I.1. О`quv fani о`qitilishi bо`yicha uslubiy kо`rsatmalar.
“O`zbek tili” fanini O`zbekistonda istiqomat qiladigan boshqa millat vakillarining davlat tilini
puxta egallashiga, milliy, madaniy qadriyatlarni o`rganishiga va ularga hurmat bilan munosabatda
bo`lishiga, barcha sohalarda erkin fikr almashishiga hamda mutaxassislik doirasida muloqat
yuritishiga zamin yaratadi.
“O`zbek tili” fani davlat tilida og`zaki va yozma muloqat yuritish, tilning orfoepik va imlo
qoidalari, sohaviy terminologiya, mutaxassislik tili, monologik va dialogik matn tuzish, nutq
uslublari, sohaviy hujjatlarni tayyorlash va rasmiylashtirish masalalarini qamrab oladi.
Ushbu dastur ta’lim o`zga tillarda olib boriladigan oliy ta’lim muassasalarida davlat tilini
o`rganish uchun me’yoriy hujjat sanaladi hamda talabalar o`zbek tilidan egallashlari shart bo`lgan
bilim, ko`nikma, malakalarning zaruriy me’yorini asoslab beradi.
“O`zbek tili” fani gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar blokiga kiritilgan kurs hisoblanib,
birinchi kursda o`qitilishi maqsadga muvofiq.
“O`zbek tili” fanining asosiy maqsadi talabalarning kundalik, ilmiy va kasbiy sohalarda
faoliyat olib borishi uchun o`qitishning kommunikativ-nutqiy tamoyili asosida ularda fan bo`yicha
egallagan bilim, ko`nikmalarni muloqot va ish faoliyati jarayonida qo`llash malakasini
shakllantirishga qaratiladi.
Fanning vazifalari:
• Nutqiy kompetensiyani rivojlantirish;
• Og`zaki va yozma nutqda sohaviy terminlarni samarali qo`llash ko`nikmalarini shakllantirish;
• Ixtisoslikka oid matn tuzish, uni tahrir qilish va tahlil qilish malakalarini hosil qilish;
• Sohaviy hujjatlarni tuzish, shu jumladan elektron hujjatlarni to`ldirish va rasmiylashtirish
ko`nikmalarini shakllantirish.
Talabalarning bilim, ko`nikma va malakalariga qo`yiladigan talablar:
• O`zbek tili me’yorlari, nutq uslublari to`g`risida tasavvurga ega bo`lish;
• Kasbiy terminologiyani, og`zaki va yozma nutq xususiyatlarini bilish va ulardan foydalana
olish;
• Matn tuzish, uni tahlil qilish va tahrir qilish, sohaviy hujjatlarni tayyorlash va rasmiylashtirish,
kasbiy muloqat yuritish ko`nikmalariga ega bo`lishi kerak.
2. Amaliy mashg`ulotlar
t/r Amali mashg`ulot mavzulari va mazmuni Ajratilgan
soat
I semestr 2
1 O`ZBEKISTON – YAGONA VATAN
2
Og`zaki nutq:
“O`zbekiston – yagona Vatan” mavzusidagi matnni o`qish, mazmunini
to`liq tinglab tushunish. Matndagi atama va iboralarni ma’nosini
izohlash. Vatan haqidagi she’rlardan namunalar yod olish.
Yozma nutq:
Matndagi tayanch so`z va iboralarni ajratib yozish. Asosiy fikrni yozma
ravishda ifodalash. O`zbekiston Respublikasidagi milliy madaniy
markazlar haqida qisqacha ma’lumot tayyorlash.
Grammatiaka:
Orfoepiya qoidalari. O`zbek tilida tovushlar talaffuzi.
2 O`ZBEK TILI – DAVLAT TILI
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish. Asosiy
fikrni ajratib so`zlab berish.
Yozma nutq:
Berilgan jumlalarga tayanib, kichik dialoglar tuzish va insenirovka qilish.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M. 2
2
Alisher Navoiy bilan bog`liq nomlarga tayanib, shoir hayoti haqida matn 2
tuzish. Til haqidagi maqollarni to`ldirib yozish. 2
Grammatiaka: 2
O`zbek tilining imlo qoidalari. Kirill va lotin yozuvlariga asoslangan
o`zbek alifbolarining farqlarini jadval ko`rinishida ifodalash. я, ю, ё, е
harflarining imloda berilishi.
3 MILLIY QADRIYATLAR – MILLAT IFTIXORI
Og`zaki nutq:
Matnni o`qish. Uni qismlarga ajratish va har bir qismga nom berish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Taniqli o`zbek
rassomi Ortiqali Qozoqovning asarida nima tasvirlanganini so`zlab
berish.
Yozma nutq:
O`zbek xalqining oilaviy marosimlari haqida kichik matnlar tuzish.
O`zbekistonning milliy bayramlari haqida tadimot tayyorlash.
Grammatiaka:
Ц harfining imloda berilishi. Tutuq belgisining imlosi.
4 VATAN VA VATANPARVARLIK
Og`zaki nutq:
Matnlarni o`qish. Vatanparvarlik tushunchasini berilgan afsonalar
qahramonlari timsolida ifodalash.
Mirkarim Osimning”To`maris” qissasini o`qib, undan olgan
taassurotlaringizni so`zlab berish.
Yozma nutq:
Berilgan so`zlardan juft otlar hosil qilib, ularni lotin alifbosida yozish.
Ular ishtirokida gaplar tuzish. Matnni o`qib, mazmunini o`zbek tilida
yozish. “Vatanparvarlik” mavzusida esse yozish.
Grammatika:
O`zbek tilida so`z yasalishi. Qo`shma va juft so`zlar imlosi.
5 Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish,
test ustida ishlash
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish.
6 TARIX VA ZAMONAMIZ
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnni qisqartirib
so`zlab berish.
Yozma nutq:
Buyuk Ipak yo`lining yo`nalish (marshrut)lari, ushbu yo`lda joylashgan
qadimiy shaharlar haqida gaplar tuzing. Tushirib qoldirilgan so`z va so`z
birikmalarini qo`yib, gaplarni to`ldirish.
Grammatiaka:
O`zbek tilining leksik qatlamlari.
7 ULUG` AJDODLARIMIZ
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qib tushunish. Matndagi atama va iboralarni
ma’nosini izohlash. Matnni kengaytirib so`zlab berish. Matnni o`qib,
unga sarlavha topish. Uni o`zbek tilida gapirib berish.
Yozma nutq:
Mashhur olimlarning qaysi sohalarga asos solganligi haqidagi
“O`zbek tili” fanining ishchi o`quv dasturi
ma’lumotlarni topish. Ularni jadval shaklida ifodalash. Olimning asarlari 2
ro`yxatini tuzish. “Sharqning buyuk mutafakkirlari” mavzusida taqdimot
tayyorlash. 2
Grammatiaka: 2
O`zbek tilida sinonimlar. 2
2
8 ADABIYOT – MA’NAVIYATNI YUKSALTIRUVCHI MANBA
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish.
Yozma nutq:
Keltirilgan janrlarni tegishli guruhlarga ajratib yozish. Ularning ma’nosini
tushuntirish.
Darslikning “Mutolaa” bo`limidan Abdulhamid Cho`lponning “Adabiyot
nadir?” asarini o`qing. Muallifning fikrini qisqacha ifodalab bering. Badiiy
adabiyot haqidagi fikrlarga asoslanib, sevimli badiiy qahramoni obrazini
tasvirlash. Berilgan iboralarning ma’nosini ifodalovchi so`zlar yozish.
Grammatika:
Frazeologik birliklar. Frazeologik sinonimlar.
9 KITOB MUTOLAASI
Og`zaki nutq:
Matnni o`qib, fikr yuritish va xulosalaringiz bilan o`rtoqlashish. Ilm
hamda kitob haqidagi maqollarni to`ldirish. Kitob mutolaasi haqidagi 10
ta fakt bilan tanishish.
Yozma nutq:
Mashhur insonlarning fikrlarini o`zbek tilida ifodalash. Ularning
mualliflari haqida ma’lumotlar topish. O`qigan kitoblari ro`yxatini tuzish
va qisqacha tavsif berish. “Men sevgan asar” mavzusida insho yozish.
Grammatika:
Uslubiy betaraf va uslubiy xoslangan so`zlar
10 Takrorlash. Oraliq nazorat.
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish.
11 ALISHER NAVOIY NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY
KUTUBXONASI
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish.
Yozma nutq:
Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston Milliy kutubxonasida faoliyat
ko`rsatayotgan zallardan biri haqida ma’lumot tayyorlash. Matnni o`zbek
tiliga tarjima qilish. “Jahonning mashhur kutubxonalari” rukni ostida
taqdimot tayyorlash.
Grammatika:
Nutq uslublari. Badiiy uslub.
12 SAN’AT VA MA’NAVIYAT
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini tushunish. Matndagi terminlarni
ma’nosini izohlash. Matnni ijodiy so`zlab berish.
Yozma nutq:
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M. 2
2
Berilgan baynalmilal terminlar san’atning qaysi turlariga tegishli 2
ekanligini aniqlash. Ularning ma’nosini izohlash. San’at haqida mashhur 2
insonlarning fikrlarini o`zbek tilida ifodalash. “San’at va ma’naviyat” 2
mavzusida esse yozish.
Grammatika:
Esse va uning turlari.
13 MUZEYLAR – O`TMISH VA KELAJAK ORASIDAGI KO`PRIK
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish.
Yozma nutq:
Muzeylar haqidagi qiziqarli faktlarni o`zbek tiliga tarjima qilish.
O`zbekiston muzeylaridan biri haqida taqdimot tayyorlash. O`zingiz
tashrif buyurgan muzeylardan olgan taassurotlaringiz haqida matn
tuzing.
Grammatika:
So`zlashuv uslubi.
14 OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish. Mavzu bo`yicha bahs-munozarada ishtirok etish.
Yozma nutq:
“Axborotning bugungi qiyofasi” mavzusida matn tuzish. “O`zbekiston
24” telekanali muxbirining talaba bilan ixtiyoriy mavzudagi suhbati
matnini tuzish. O`zbekistonda yoki xorijda chop etiladigan ko`p tirajli
gazetalardan birining obzorini tayyorlash.
Grammatika:
Publitsistik uslub.
15 INTERNET HAYOTIMIZDA
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Mavzu bo`yicha bahs-
munozarada ishtirok etish.
Yozma nutq:
Internet haqida matn tuzish. “Internet mening hayotimda” mavzusida
insho yozish. www.my.gov.uz Yagona interaktiv xizmat davlat
portalidagi barcha sohalar ro`yxatini yozib chiqish. Ulardan bo`lajak
kasbingizga tegishlisini topib, xizmat turlarini yozib olish.
Grammatika:
Onlayn muloqot xususiyatlari.
16 KELAJAK BILIMLI YOSHLAR QO`LIDA
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini tushunish. Matndagi terminlarni
ma’nosini izohlash. Matnni ijodiy so`zlab berish. Buyuklarning ta’lim
haqidagi fikrlarini sharhlash.
Yozma nutq:
Ta’lim to`g`risida siz qanday hikmatli so`zlarni yozish. “Hayot mening
tasavvurimda” mavzusida esse yozish. Berilgan so`zlarning o`zbek tiliga
tarjimasini lug`at yordamida yozish.
Grammatika:
Ilmiy uslub.
17 ZAMONAVIY DUNYODA TA’LIM
Og`zaki nutq:
“O`zbek tili” fanining ishchi o`quv dasturi
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish. 2
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Oliy ta’lim 30
muassasalarining farqlarini tushuntirib berish va misollar keltirish. 2
Yozma nutq:
Qaysi xislatlar keltirigan kasb egalariga zarur, qaysilari esa ular uchun 2
yot bo`lishi kerakligini jadvalga yozib chiqish. Garvard universitetining
o`z talabalarini ruhlantiradigan tavsiyalarini konspekt shaklida yozib 2
olish.
Grammatika:
Konspekt yozish bo`yicha tavsiyalar.
18 Yakuniy nazorat ishi (1-semestr). Yakuniy nazorat ishi yozma
shaklda bajariladi.
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha matn ustida ishlash.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni topshiriqlarni bajarish.
I semestr bo`yicha jami:
II semestr
19 O`ZBEKISTONDA OLIY TA’LIM
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish.
Yozma nutq:
“Ilm maskanimiz hayotidan” mavzusida matn tuzish. “Bo`lajak kasbim”
navzusida insho yozish. Matnni o`zbek tiliga tarjima qilish.
O`zbekistonda ta’lim sohasini isloh qilishga va rivojlantirishga xizmat
qilgan qonun hujjatlari asosida berilgan klasterni to`ldirish.
Grammatika:
Referat bilan konspekning umumiy jihatlari va farqlari.
20 ILM SARI YO`L
Og`zaki nutq:
Matnni o`qib, ajratib ko`rsatilgan so`zlarning ma’nosini tushuntirish.
Fanning rivojlanish bosqichlarini gapirib berish. Berilgan terminlarni fan
sohalari bo`yicha guruhlarga ajratib chiqish.
Yozma nutq:
“Soha rivojida fanning o`rni” mavzusida matn tuzish. Berilgam ta`riflarni
o`zbek tiliga o`girish va davom ettirish.
Grammatika:
Sohaviy terminlar va ularning qo`llanishi. Soha lug`atlari.
21 XXI ASRDA INNOVATSIYALAR
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish.
Yozma nutq:
So`zlarni o`zbek tiliga o`girib, ta`riflarni to`ldirish. Dunyoda yaratigan
so`nggi innovatsiyalar haqida taqdimot tayyorlash. So`zlardan so`z
birikmalari yasash. Hosil bo`lgan birikmalar ishtirokida gaplar tuzisg.
Berilgan so`z birikmalarini o`zbek tiliga tarjima qiling. Ularning
mazmunini tushuntiring.
Grammatika:
Ilmiy-texnikaviy leksika.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M. 2
2
22 HUQUQIY MADANIYAT 2
Og`zaki nutq: 2
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish. 2
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish.
Yozma nutq:
“Temur tuzuklari”ni o`qib, undagi adolat tamoyillari haqida matn tuzish.
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi haqida suhbat matnini
tuzish. Unda huquqiy terminlardan foydalanish. “Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi” haqida taqdimot tayyorlash.
Grammatika:
Huquqiy terminologiya.
23 Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish,
test ustida ishlash
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish.
24 IQTISOD VA HAYOT
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Berilgan so`z
birikmalarini o`zbek tiliga tarjima qilish.
Yozma nutq:
Berilgan tahliliy ma’lumotni o`qib, ular asosida matn tuzish. Rus tilidagi
qisqartmalar bilan ifodalangan tushunchalarni o`zbek tilida yozish.
Ularni guruhlarga ajratish. Mamlakatimiz iqtisodiyotida yuz bergan eng
so`nggi yangiliklardan ma’lumot tayyorlash.
Grammatika:
Iqtisodiy terminologiya.
25 O`ZBEKISTON VA JAHON
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Matnga munosabat
bildirib so`zlab berish.
Yozma nutq:
Rus tilida berilgan tashkilot hamda uyushmalarning o`zbek tilidagi
nomlarini qisqartma ko`rinishida va to`liq yozish. Xalqaro tashkilotlardan
birining faoliyati haqida elektron taqdimot tayyorlash. Matndan ijtimoiy-
siyosiy leksikaga oid so`zlarni ajratib yozish.
Grammatika:
Ijtimoiy-siyosiy leksika. Rasmiy-diplomatik nutq.
26 DAVRIMIZNING GLOBAL MUAMMOLARI
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Mavzu bo`yicha bahs-
munozarada ishtirok etish.
Yozma nutq:
“Suv – hayot manbayi” mavzusida esse yozish. Shanxay hamkorlik
tashkilotining Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi faoliyati haqida matn
tuzish.
Berilgan so`zlardan so`z birikmalari hosil qilish va ular ishtirokida gaplar
tuzish.
Grammatika:
“O`zbek tili” fanining ishchi o`quv dasturi
Taqriz qanday yoziladi? 2
2
27 TABIAT VA INSON 2
Og`zaki nutq: 2
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish. 2
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Buyuklarning tabiat
haqidagi fikrlarini o`qish va ularga bugungi kun nuqtayi nazaridan izoh
berish.
Yozma nutq:
Berilgan terminlarning ma’nosini o`zbek tilida yozish. Rasmlarga qarab
Orol fojiasi haqida matn tuzish. Ommaviy axborot vositalaridan Orol
dengizini qutqarish bo`yicha qanday ishlar amalga oshirilayotgani
to`g`risida ma’lumot tayyorlash.
28 Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish,
test ustida ishlash
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish.
29 INSON VA SALOMATLIK
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Mavzu bo`yicha bahs-
munozarada ishtirok etish.
Yozma nutq:
So`z va iboralarni o`zbek tiliga tarjima qilish. Ular ishtirokida gaplar
tuzish. Matndan tibbiyot sohasida qo`llanadigan terminlarni ajratib
yozish va ma’nosini izohlash. “O`zbekistonda sog`liqni saqlash tizimi”
mavzusida maqola yozish.
Grammatika:
Ilmiy maqola qanday yoziladi?
30 IQTIDOR VA MEHNAT
Og`zaki nutq:
Mavzuga oid matnni o`qish, mazmunini to`liq tinglab tushunish.
Matndagi atama va iboralarni ma’nosini izohlash. Mashhur insonlarga
oid ma’lumotlarni jadvalga kiritish. Ular haqida gapirib berish.
Yozma nutq:
Matnda ajratib ko`rsatillgan so`z va iboralarning ma’nosini izohlash.
Nuqtalar o`rniga fikrga munosabat bildiruvchi so`zlarni qo`yib, gaplarni
to`ldirsh. Bo`lajak kasbingiz sohasida yuksak mahorat va
muvaffaqiyatga erishgan inson bilan suhbat matnini intervyu
ko`rinishida tuzish.
Grammatika:
Intervyu.
31 YETUK MUTAXASSIS
Og`zaki nutq:
Matnni o`qib, unga munosabat bildirgan holda so`zlash. Hikmatli
so`zlarni o`qib, ularni izohlash. Ularning mualliflari muvaffaqiyatga
qanday erishganligi haqida so`zlab berish.Matnni o`zbek tiliga tarjima
qilish. Kompetentlik turlarini lug`at yordamida izohlash.
Yozma nutq:
O`zingiz tanlagan kasb bo`yicha mutaxassis ega bo`lishi kerak bo`lgan
kompetensiyalar ro`yxatini tuzing. Inson uchun eng kerakli fazilatlarni
yozish va unga munosabat bildirish. “Qanday qilib muvaffaqiyatga
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M. 2
erishish mumkin?” mavzusida esse yozish. 2
Grammatika: 2
Reportaj tayyorlash
2
32 ISH YURITISH TILI VA USLUBI 2
Og`zaki nutq: 2
Hujjat – ish yuritishning asosi. Hujjatchilik tarixi. Maqollarning
mazmunini sharhlab berish. Ularning bo`lajak kasbingizga qanday
aloqadorligini ayting. Matnni o`zbek tiliga tarjima qilish.
Yozma nutq:
Hujjatshunoslik tarixiga oid ma’lumotlarni topib, “Dastlabki hujjatlar”
mavzusida matn tuzish. Matndan rasmiy uslubga xos xususiyatlarni
topish. Uning mazmunini qisqacha ifodalab berish. So`zlarni zarur
shakllarga qo`yib, rasmiy uslubga xos gaplar tuzish.
Grammatika:
Rasmiy-idoraviy uslub
33 Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish,
test ustida ishlash
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish.
34 HUJJAT TURLARI VA XUSUSIYATLARI
Og`zaki nutq:
Hujjatlarning tacniflanishi. Hujjat rekvizitlari. Hujjat tayyorlashning
asosiu qoidalari. Gaplarni so`z birikmalariga hamda jumlalarga ajratib,
o`zbek tiliga tarjima qilish. Matnni o`qish va undagi tavsiyalarni gapirib
berish
Yozma nutq:
Birinchi va uchinchi shaxs nomidan yozilgan rasmiy uslubga xos
gaplarni ikki ustunga ajratib yozish. Hujjatlarning mavjud turlarini klaster
shaklida ifodalash. Ish yuritish terminlarining izohlarini yozib olish va
ular ishtirokida gaplar tuzish.
Grammatika:
Rasmiy-idoraviy uslub va unda tinish belgilarining ishlatilishi
35 TASHKILIY HUJJATLAR VA ULARNING TURLARI
Tashkiliy hujjatlarning vazifasi. Tashkiliy hujjatlarning turlari. Tashkiliy
hujjatlarning leksik va stilistik xususiyatlari. Shartnoma. Mehnat
shartnomasi. Guvohnoma. Nizom. Yo`riqnoma.
Grammatika:
Mehnat shartnomasi matnini tuzish. Oliy ta’lim muassasasining
nizomining tuzilishini yozish. Kutubxona o`quv zalidan foydalanish
haqida yo`riqnoma yozish.
36 FARMOYISH HUJJATLARI
Farmoyish hujjatlarning vazifasi. Farmoyish hujjatlarning turlari.
Farmoyish hujjatlarning leksik va stilistik xususiyatlari. Buyruq.
Farmoyish. Ko`rsatma.
Grammatika:
Oliy ta’lim muassasasi buyrug`ining matnini tayyorlash. Berilgan nutq
qoliplaridan foydalanib, buyruq matniga oid gaplar tuzish. Farmoyish
hujjatlarida qo`llaniladigan tayanch so`zlarni yozish
37 МА’LUMOT-АХBOROT HUJJATLARI
Ma’lumot-axborot hujjatlarning vazifasi. Ma’lumot-axborot hujjatlarning
turlari. Ma’lumot-axborot hujjatlarning leksik va stilistik xususiyatlari.
“O`zbek tili” fanining ishchi o`quv dasturi
Tarjimayi hol. 2
Grammatika: 2
Tarjimayi hol yozish. Hujjatda berilgan ma’lumotlarni shartli ravishda
qismlarga ajratish. 2
2
38 Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish, 2
test ustida ishlash 2
Og`zaki nutq: 2
O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish.
39 BILDIRGI. TAVSIFNOMA.
Bildirgi va uning vazifasi, leksik va stilistik xususiyatlari. Bildirgi turlari.
Тavsifnoma va uning vazifasi, leksik va stilistik xususiyatlari.
Tavsifnoma turlari.
Grammatika:
Nuqtalar o`rniga ilovadagi so`zlardan mosini qo`yib, iltimos yoki
taklifingizni bildirgi shaklida ifodalang. Berilgan vaziyatlar yuzasidan
bildirgining bir nechta turini yozish. Shaxsni tavsiflash vositalari
yordamida do`stingizning faoliyatiga tavsif bering.
40 ISHONCHNOMA. TILXAT.
Ishonchnoma va uning turlari. Tilxat va uning zaruriy qismlari. Tilxat
tuzuvchi shaxslar. Hujjat matnini o`zbek tiliga tarjima qilish. Uni tuzishda
qanday xatolarga yo`l qo`yilganini tushuntirish.
Grammatika:
Tilxat matnini o`zbek tiliga tarjima qilish. Unda qaysi rekvizitlar
yetmasligini aniqlash. Ishonchnoma yozish.
41 TUSHUNTIRISH XATI. DALOLATNOMA.
Tushuntirish xati. Tushuntirish xati turlari. Dalolatnomava uning turlari.
Dalolatnoma va uning zaruriy qismlari. Dalolatnoma tuzuvchi shaxslar.
Grammatika:
Talabalar yotoqxonasi yoki o`quv auditoriyasidagi tovar-moddiy
boyliklarni inventarizatsiya qilish natijalari bo`yicha dalolatnoma tuzish.
42 MA’LUMOTNOMA. HISOBOT.
Ma’lumotnoma. Ma’lumotnoma turlari. Ma’lumotnomani rasmiylashtirish.
Hisobot va uning turlari. Davriy hisobotlar. O`quv amaliyoti hisoboti.
Hisobotning zaruriy qismlari.
Grammatika:
Talabalar guruhining o`zlashtirish ko`rsatkichlari bo`yicha
ma’lumotnoma yozish. O`tkazilgan tadbir to`g`risida hisobot yozish
43 Majlis bayoni.
Bayonnoma. Bayonnomalarning turlari. Majlis bayoni. Majlis bayonidan
ko`chirma.
Yozma nutq:
Nuqtalar o`rniga ilovadan mos so`z va so`z birikmalarini qo`yib,
ko`chirish. Siz ta’lim olayotgan o`quv guruhida o`tkazilgan majlis
bayonini tuzish. Berilgan so`z va birikmalar yordamida majlis bayonining
qaror qismini tayyorlash.
44 XIZMAT YOZISHMALARI. XATLAR.
Xizmat yozishmalarining vazifasi. Xizmat xatlarining turlari. So`rov xati.
Iltimos xati. Javob xati. Ilova xat. Tasdiq xati. Eslatma xati.
Yozma nutq:
Xizmat xatlarining matnlarini tuzish. Xizmat xatini shartli ravishda
qismlarga bo`lish. Undagi xizmat xatlariga xos xususiyatlarni ko`rsatish.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Xizmat xatlarining rekvizitlari. 2
45 Yakuniy nazorat ishi (2-semestr). Yakuniy nazorat ishi yozma 54
shaklda bajariladi. 90
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha matn ustida ishlash.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni topshiriqlarni bajarish.
II semestr bo`yicha jami:
Jami:
3. Mustaqil ta’lim
Mustaqil ta’lim tashkil etishning shakli va mazmuni
“O`zbek tili” fani bo`yicha talabalarning mustaqil ta’limini tashkil etish, nazorat qilish va
baholash tartibi O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi, “Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi to`g`risida”gi Qonunlari, DTS talablari va O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus
ta’lim vazirligining 2018 yil 9 avgustdagi 19-2018-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim
muassasalarida talabalar bilimini baholashning reyting tizimi to`g`risida muvaffaq Nizom”hamda
Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligining 21.02.2005-yildagi №34-sonli “Talabalar mustaqil ishlarini
tashkil qilish to`g`risida”gi buyrug`i asosida ishlab chiqildi. Talabaning mustaqil ishi o`quv rejadagi
“O`zbek tili” fanini o`zlashtirish uchun belgilangan o`quv soatining ajralmas qismi bo`lib, u uslubiy
axborot resurslari bilan ta`minlanadi. Talabaning mustaqil ishi reyting tizimi talablari asosida
nazorat qilinadi.
Talabalarning o`z ixtisosliklarini inobatga olgan holda mustaqil ishi uchun o`quv rejada
ajratilgan vaqtga mos ravishda fan bo`yicha kafedrada mustaqil ishning tashkiliy shakllari,
topshiriq variantlari ishlab chiqilib, fakultet o`quv-uslubiy kengashida kelishilgan holda tasdiq
uchun institut ilmiy kengashiga tavsiya etildi.
№ Mustaqil ta’lim mavzulari Soat
1-semestr 2
2
1 Buyuk Ipak yo`li va uning insoniyat tarixidagi o`rni. 4
2 To`marish va Shiroq hagidagi afsonalar 4
3 Qomusiy olim Al Xorazmiy 4
4 Ahmad al Farg`oniy va uning merosi 4
5 Abu Nasr Farobiy va uning asarlari 2
6 Ibn Sinoning “Tib qonunlari” 2
7 “Temur tuzuklari” 2
8 Mirzo Ulug`bek olim va davlat arbobi 2
9 Abu Rayhon Beruniy asarlari 2
10 Terrorizm va uning insoniyatga tahdidi 30 soat
11 O`zbekiston Respublikasining hukumat potali
4
1-semestr bo`yicha jami: 4
2-semestr 2
2
1 Alisher Navoiy – o`zbek adabiy tilining asoschisi
2 Jadidchilik harakati namoyandalari.
3 Bobur – sarkarda va shoir
4 Birlashgan Millatlar tashkiloti
“O`zbek tili” fanining ishchi o`quv dasturi
5 Milliy madaniy markazlar 4
6 O`zbekiston muzeylari 4
7 Dunyoning mashhur universitetlari 2
8 Mutaxassisning nutq madaniyati 2
9 Men sevgan asar. 2
10 Dunyodagi global muammolar 2
11 Shanhay hamkorlik tashkilotining faoliyati 2
30 soat
2-semestr bo`yicha jami: 60
1-2-semestrlar bo`yicha jami:
Mustaqil о`zlashtiriladigan mavzular bо`yicha talabalar tomonidan referatlar tayyorlanadi
va uni taqdimoti tashkil qilinadi.
4. “O`zbek tili” fanidan talabalar reyting tizimi asosida baholash mezoni
Fanlar bо`yicha talabalar bilimini baholab borish reyting nazorati jadvallari va baholash
mezonlari asosida amalga oshiriladi.
“O`zbek tili” fani bо`yicha reyting nazoratlari jadvali kafedra tomonidan fan dasturi va
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda nazorat turi, soni va ularni tashkil etish muddatlari, baholash
mezonlarini о`z ichiga olgan holda ishlab chiqilgan.
Talabalarning bilim saviyasi va о`zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlari
talablariga muvofiqligini ta`minlash uchun joriy va yakuniy nazorat turlari о`tkazib turiladi.
Talabalarning fan mavzulari bо`yicha bilim va amaliy kо`nikma darajasini aniqlash va
baholash maqsadida – joriy nazorat baholash usuli bilan baholanadilar.
Joriy nazorat “O`zbek tili” fanining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda:
• amaliy mashg`ulot;
• test о`tkazish;
• suhbat qurish;
• nazorat ishi;
• uy vazifalarini tekshirish ;
JNlar soni amaliy mashg`ulotlari uchun ajratilgan soatlar hajmidan kelib chiqqan holda
belgilangan.
Joriy nazorat – semestr davomida о`quv dasturining “O`zbek tili” fanining bir necha
mavzularini о`z ichiga olgan bо`limi tugallangandan keyin talabaning bilim va amaliy kо`nikma
darajasini aniqlash va baholash hisoblanadi.
Yakuniy nazorat – semestr yakunida “O`zbek tili” bо`yicha nazariy bilim va amaliy
kо`nikmalarni talabalar tomonidan о`zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat
“Yozma ish” shaklida о`tkaziladi. Shuningdek, san`at yо`nalishida ta’lim olayotgan bakalavr
tizimidagi talabalrga о`z ixtisosliklarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda boshqa shakllarni
qо`llagan holda yakuniy nazorat о`tkaziladi.
Baholash tartibi vositalari va mezonlari
Talabalarning bilim saviyasi, kо`nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi
asosida talabaning ingliz tili bо`yicha о`zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi “O`zbek tili”
fani bо`yicha talabaning semestr davomidagi о`zlashtirish kо`rsatkichi 5 baho tizimda baholanadi.
Ushbu 5 baho nazorat turlari bо`yicha fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda joriy, oraliq va
yakuniy nazoratlarga taqsimlanadi:
Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish mezonlari
Baholash 5 bаholik shkаlа
mezonlari Tаlаbа mustаqil xulosа vа qаror qаbul qilаdi, ijodiy fikrlаsh olаdi, mustаqil
mushohаdа yuritаdi, olgаn bilimini аmаldа qо‘llаy olаdi, fаnning (mаvzuning)
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
mohiyatini tushunаdi, bilаdi, ifodаlаy olаdi, аytib berаdi hаmdа fаn (mаvzu)
bо‘yichа tаssаvurgа egа deb topilgаndа- 5 (а’lo) bаho;
4 bаholik shkаlа
Tаlаbа mustаqil mushohаdа yuritаdi, olgаn bilimini аmаldа qо‘llаy olаdi,
fаnning (mаvzuning) mohiyatini tushunаdi, bilаdi, ifodаlаy olаdi, аytib berаdi
hаmdа fаn (mаvzu) buyichа tаsаvvurgа egа deb topilgаndа – 4 (yaxshi) bаho;
3 bаholik shkаlа
Tаlаbа olgаn bilimini аmаldа qо‘llаy olаdi, fаnning (mаvzuning) mohiyatini
tushunаdi, bilаdi, ifodаlаy olаdi, аytib berаdi hаmdа fаn (mаvzu) bо‘yichа
tаsаvvurgа egа deb topilgаndа – 3 (qoniqаrli) bаho;
2 bаholik shkаlа
Tаlаbа fаn dаsturini о‘zlаshtirmаgаn, fаn (mаvzuning) mohiyatini tushunmаydi
hаmdа fаn (mаvzu) bо‘yichа tаsаvvurgа egа emаs deb topilgаndа – 2
(qoniqаrsiz) bаho bilаn bаholаnаdi.
Reyting baholash turlari Maks.ball O‘tkazish vaqti
5
Joriy nazorat: Semestr davomida
Amaliy mashg‘ulotlarda faolligi, muntazam ravishda 5
konspekt yuritishi hamda mustaqil ta’lim Semestr davomida
topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi 5 Semestr yakunida
Amaliy mashg‘ulotlarda faolligi, savollarga to‘g‘ri
javob berganligi, amaliy topshiriqlarni bajarganligi 5
uchun 5
5
Oraliq nazorat 5
Oraliq nazorat test shaklida o‘tkaziladi 5
Yakuniy nazorat
Yozma ish
JAMI
TAVSIYA ETILGAN ADABIYOTLAR RО`YXATI
Asosiy adabiyotlar
1. “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha harakatlar strategiyasi
to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –
Toshkent: “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
3. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. – Toshkent: “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 104
b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz. – Toshkent: “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti va
xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
6. О`zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni.
7. О`zbekistonning yangi qonunlari.
8. Abdurahmonov X. va boshqalar. О`zbek tili. –T.: О`qituvchi, 1995.
9. Ahmedova G. va boshqalar. О`zbek tili. –T., 2001.
10. Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish (amaliy qo`llanma).
– T.:O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2014.- 456 b.
“O`zbek tili” fanining ishchi o`quv dasturi
11. Asilova G.A. O‘zbek tili. Darslik. – T.: “Yosh kuch”, 2018. – 436 b.
12. Azizov O. О`zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi.-T., 2007.
13. Husanov N., Xo`jaqulova R., Dilmurodova N. O`zbek tili (o`quv qo`llanma). – T.: TMI,
2017. - 336 b.
14. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.T.,1996.
15. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T., 2008.
16. Karimov I.A. Yuksak salohiyatli avlodni tarbiyalash eng muqaddas maqsad. Xalq sо`zi.
2012 yil 18 fevral.
17. Mirzayev I. О`zbek tili. Oliy о`quv yurtlari uchun darslik. –T., 2004.
18. Muhitdinova X. va b. Hozirgi о`zbek adabiy tili.T.,2004.
19. Normatova Sh., Abdurahmonova M. O`zbek tili (darslik). – T.: JIDU, 2014. - 192 b.
20. Rafiyev A., Qurbonova G. О`zbek tili.О`quv qо`llanma.T.,2008.
21. Rasulmuhammedova D.,О`zbek tili.T.,2004.
22. Rasulov R. va boshqalar. О`zbek tili. Darslik. -T.: Aloqachi, 2005.
23. Sodiqova S. О`zbekcha-ruscha frazeologik lug`at. -T.: О`qituvchi, 1995.
24. Usmanova S., Yusupova I., Davlat tilida ish yuritish.T.,2011.
25. Uzaqov H. va b.О`zbek tili amaliyoti.T.,1993.
26. Yuldasheva Sh., Kabulova D., Sobirova M. O`zbek tili (o`quv qo`llanma). – N.: Bilim, 2013.
- 156 b.
Qо`shimcha adabiyotlar
1. Abadiyat farzandlari. –T., 1995.
2. Gazeta va jurnallar. 2013,2014 yil.
3. I.A.Kissen., Sh.U.Rahmatullayev. – T.: O`qituvchi,1990.
4. Istiqlol fidoyilari. –T., 1997.
5. K.Turdiyeva., D. Axmedova. О`zbek tili. - T.:“Musiqa”,2007.
6. M.Usmanova., E.Azlarov., О`zbek tili -T., 1991.
7. Muhitdinova X., Salimova Z., Pо`latova X., О`zbek tili.T.,2006.
8. N.Maxmudov., B.Tо`xliyev.О`zbek tilini о`rganamiz. –T., 1995.
9. Qahharova N., Muhammedova S.,О`zbek tili.T.,
10. Qо`chqortoyev I., Rafiyev A., Kundalik muloqot sо`zlashgichi.T.,1995.
11. Ruscha о`zbekcha lug`at.1,2 jild.T.,О`zbek milliy ensiklopediyasi.1988.
12. Sodiqova S. О`zbekcha-ruscha frazeologik lug`ati. –T.: О`qituvchi, 1995.
13. T.Alikulov. Ruscha-о`zbekcha lug`at. -T., 2011.
14. Usmanov S.,О`zbek tili.,T., Rus guruhlari uchun darslik.,2012.
15. О`zbek tilining izohli lug`ati.T.,2005 2008.
Internet saytlari
1. www.thinsan.com
2. www.dersimiz.com
3. www.ziyonet.uz
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
AMALIY MASHG`ULOT UCHUN ISHLANMALAR
1-mavzu. O‘ZBEKISTON – YAGONA VATAN
Vatan haqidagi ta’riflarni o‘qing. Ularning ________ (janubi-sharqda), ________
mazmunini o‘z so‘zingiz bilan ifodalab (janubda), ________ (g‘arbda).
bering. 5. O‘zbekiston Respublikasining Davlat
“Vatan tarkini bir nafas aylama, bayrog‘i ________da qabul qilingan va undagi
Yana ranji g‘urbat havas aylama”.
timsollar ________________ni ifodalaydi.
(Alisher Navoiy.) 6. O‘zbekiston Respublikasining Davlat
“Cho‘lda o‘rmalab yurgan jonivorlar ham
tug‘ilishdanoq o‘z makonlarini biladilar, gerbi ________da qabul qilingan va undagi
havoda uchuvchi qushlar ham, dengiz va timsollar ________________ni anglatadi.
daryolardagi baliqlar ham o‘z oshyonlarini his
qiladilar, hatto bolari va shunga o‘xshashlar Matnni o‘qing. Undagi asosiy fikrni bir
ham o‘z uyalarini muhofaza qiladilar, – shuning
kabi odamlar ham qayerda tug‘ilib parvarish necha gap bilan ifodalang.
topsalar, – o‘sha joyga cheksiz mehr qo‘ygan Biz yashayotgan go‘zal yurt O‘zbekiston
bo‘ladilar”. (Fransisk Skorina, belorus
Respublikasi deb ataladi. Bu yurtni qadimda
faylasufi.)
“Vatandan tashqarida baxt yo‘q, har kim Movarounnahr, keyinroq Turkiston va
jonajon yerida ildiz otsin”. (Ivan Turgenev, rus Markaziy Osiyo deb kelishgan. U Osiyo
qit’asining markaziy va shimoliy qismida,
yozuvchisi.) Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘ida joylashgan.
“Kim o‘z yurtini sevmasa, u hech nimani
O‘zbekiston – serquyosh o‘lka. Uning
seva olmaydi”. (Jorj Bayron, ingliz shoiri.)
maydoni 447,4 ming kvadrat kilometrni
Maqollarni mos so‘zlar bilan to‘ldiring. egallagan. Davlat tarkibiga Qoraqalpog‘iston
Baliq suv bilan tirik, Respublikasi va 12 ta viloyat kiradi. Mamlakat
Odam – … bilan. aholisining tarkibini o‘zbeklar, ruslar, tojiklar,
Begona tuproq – … tuproq. qozoqlar, qoraqalpoqlar, tatarlar – jami
Bulbul chamanni … ,
Odam – Vatanni. 130dan ortiq millat vakillari tashkil qiladi.
Vatani borning … bor, O‘zbekistonning YUNESKO e’tirof1 etgan
Mehnati borning … .
Vataning … – sen …. va Buyuk Ipak yo‘li ustida joylashgan
O‘z … qadri shaharlari: Buxoro, Samarqand, Тermiz,
… yurtda bilinar. Farg‘ona, Хiva, Shahrisabz. Mamlakatimiz 5
ta davlat – shimolda Qozog‘iston, sharqda
Gaplarni to‘ldiring. Qirg‘iziston, janubi-sharqda Тojikiston,
1. O‘zbekiston Respublikasi _________va janubda Afgoniston va g‘arbda Тurkmaniston
_________oralig‘ida joylashgan. bilan chegaradosh.
2. ________da Respublikamiz mustaqil deb Asrlar davomida xalqimiz Vatanimizning
e’lon qilindi. chinakam ozod va mustaqil bo‘lishini orzu
qilib keldi. Bu yo‘lda shiddatli kurash2lar ham
3. O‘zbekistonning _________ . shaharlari bo‘lib o‘tdi.
xalqaro turizm markazlaridir. 1991-yil 31-avgustda Vatanimiz tarixida
4. O‘zbekistonning Markaziy Osiyodagi yangi davr boshlandi – mustaqil O‘zbekiston
Respublikasi tashkil etilganligi e’lon qilindi.
chegaradosh davlatlari: Istiqlol sharofati bilan O‘zbekiston suveren
________ (shimolda), ________ (sharqda), davlat sifatida dunyo xaritasidan joy oldi.
Vatanimiz mustaqil bo‘lgan davr ichida
barcha sohalarda katta ishlar amalga
oshirildi. O‘zbekistonning xalqaro
1 e’tirof – признание 2 shiddatli kurash – тяжёлая борьба
1-mavzu. O`zbekiston – yagona Vatan
maydondagi nufuzi3 kun sayin oshib kamsitishlarga borib taqaladi. Garchi
bormoqda. O‘zbekiston xalqi tinch va
osuda4 hayot kechirmoqda. Buni kimdir Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan
Vatan chegaralarining daxlsizligi5dan deb
bilsa, kimdir uning mustahkam ma’naviy bunday holatlarning oldini olishga qaratilgan
qo‘rg‘oni6 bilan izohlaydi. Bu ikki omil xalqaro Konvensiya qabul qilingan bo‘lsa-da,
uyg‘unligi tufayli jannatmakon yurtimizda
unga rioya qilayotgan davlatlar sanoqli.
totuvlik, osoyishtalik hukm surmoqda. Bunday davlatlar sirasiga O‘zbekiston ham
kirishi bizga g‘urur baxsh etadi. Zero, 130dan
Hozirgi kunda yurtimiz Markaziy Osiyoning
ortiq millat va elat vakillari ahil va inoq
eng katta sanoat, yirik ilm-fan va yuksak
madaniyat markazidir. Biz o‘z vatanimizni yashayotgan yurtimiz jahon ahlining tahsiniga
sazovor bo‘lmoqda.
sevamiz va u bilan faxrlanamiz. Ammo
Vatanni sevish tilda emas, dilda, so‘zda 1992-yil 13-yanvarda Toshkentda
emas, amalda bo‘lishini isbotlash va
Respublika baynalmilal madaniyat markazi
namoyon qilish har birimizning muqaddas
burchimizga aylanmog‘i lozim. tashkil qilindi. Ushbu markaz millatlararo
munosabatlar, O‘zbekiston Respublikasida
Berilgan so‘z va iboralarga matndan
yashovchi turli millatlar va elatlar
sinonimlar toping.
Mamlakat, tan olmoq, obro‘-e’tibor, vakillarining totuvligi va hamkorligini
ta’minlash, ularning o‘ziga xos madaniyatlari
hamma, sarhad, istiqlol, yetuklik, Osiyoning va ma’naviy qadriyatlarini rivojlantirishni har
yuragi, haqiqatan, g‘ururlanmoq, ko‘rsatmoq. tomonlama qo‘llab-quvvatlash sohasidagi
Quyidagi so‘zlarning ma’nosini tushuntirib siyosatni amalga oshirishda davlat
bering. Ular ishtirokida gaplar tuzing. organlariga va jamoat tashkilotlariga
ko‘maklashuvchi mustaqil muassasa
Millat, elat, kamsitmaslik, irq, din, inoq,
g‘urur, totuvlik, hamkorlik, tahsin, muassasa, hisoblanadi.
tamoyil, tashabbus, an’ana, rasm-rusum,
Respublika baynalmilal madaniyat
qadriyat, ehtiyoj, manfaat.
markazining asosiy vazifalari quyidagilardan
Berilgan so‘z va iboralar ishtirokida
bog‘lanishli matn hosil qiling. iborat:
• millatlararo totuvlik tamoyillari qaror
Barpo etilmoqda, tilaydilar, hilpiraydi,
quvonchli, qadrlaydi, dovrug‘i oshdi, havas topishiga yo‘naltirilgan ijtimoiy
tashabbuslarni rag‘batlantirish,
qiladi, munosabatlar, iqtisodiyot.
muvofiqlashtirish va taqdirlash,
Matnni o‘qing, unga sarlavha qo‘ying.
millatlararo munosabatlar madaniyatini
Matnning mazmunini qisqacha gapirib
rivojlantirish;
bering. • O‘zbekiston Respublikasida yashovchi
Bugun jahon xaritasiga nazar tashlasak, har xil millat va elatlar vakillarining
o‘ziga xos milliy an’analari, urf-odatlari va
aksariyat mintaqalarda milliy-etnik
rasm-rusumlarini tiklash va rivojlantirish;
munosabatlar murakkablashib, eng ilg‘or • madaniyat markazlariga amaliy va metodik
davlatlarda ham oz sonli millat vakillarini yordam ko‘rsatish;
• jamoat tashkilotlariga millatlararo
kamsitish, huquqlarini cheklash holatlari
totuvlikni qo‘llab-quvvatlash masalalari
kuzatilayotganiga guvoh bo‘lamiz. bo‘yicha maslahatlar berish, O‘zbekiston
Dunyodagi ko‘pgina o‘zaro nizolar va Respublikasida yashovchi turli millat va
urushlarning sababi ham irqiy, milliy va diniy elatlar vakillarining madaniyati va
ma’naviy qadriyatlarini rivojlantirish;
• millatlararo munosabatlar sohasida ilmiy-
tadqiqot ishlarini amalga oshirishda
tashkiliy, huquqiy, metodik yordam
3 nufuz – престиж 5 daxlsizlik – нерушимость
4 osuda – безмятежный 6 ma’naviy qo‘rg‘on – духовная крепость
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
ko‘rsatish, konferensiyalar, seminarlar va Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun?
davra suhbatlari tashkil etish; Ko‘zi qora, yuragi oq shu el uchun,
• har xil millat va elatlar vakillarining
madaniy ehtiyojlarini qondirishga, Tuproq uchun, shu yurt uchun, chaman
millatlararo munosabatlarni
uyg‘unlashtirishga qaratilgan uchun,
teleradioko‘rsatuvlar va eshittirishlar
tayyorlashda, kitoblar, risolalar, Ulug‘ inson boshlab bergan shu yo‘l uchun,
ma’lumotnomalar, prospektlar, bukletlar va Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun?
bosma mahsulotlarning boshqa turlarini
tayyorlashda qatnashish. Qachongacha qorning o‘ylab o‘tadirsan?
Mamlakatimizda istiqomat qilayotgan har
bir millat, elat e’tibor va hurmatga munosib. Qachongacha ko‘kdan chalpak
Shu o‘rinda mamlakatimizning birinchi
Prezidenti Islom Karimovning quyidagi fikri kutadirsan10?
yodga tushadi: “Har qanday millat, u naqadar
kichik bo‘lmasin – insoniyatning boyligidir va Axir Vatan bitta, sen ham bittadirsan,
har qanday milliy birlikning, uning til,
madaniy va boshqa xususiyatlarining yo‘q Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun?
bo‘lib ketishi yer yuzidagi madaniy va
genetik fondning, shaxs imkoniyatlarining Buncha bino qo‘yma11 zarrin choponlarga12,
qashshoqlashuviga olib keladi.” Bu so‘zlar Saratonda yaproq bo‘lgin13 dehqonlarga,
mohiyatini teran anglagan O‘zbekiston
baynalmilal madaniyat markazi ko‘pmillatli Suyangani tayoq bo‘lgin14 cho‘ponlarga,
xalqimiz manfaatlari, uning urf-odat, qadriyat Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun?
va an’analari saqlanishi, tili va
madaniyatining kelajak avlodlarga to‘la-to‘kis Hech kimdan kam emassan, kam
yetkazilishi yo‘lida o‘zining ezgu sa’y- bo‘lmagaysan,
harakatlarini davom ettirmoqda.
Yerda qolsang, oftob bo‘lib kulmagaysan.
O‘zbekiston Respublikasidagi milliy
madaniy markazlar haqida ma’lumot Qachon belni mahkam tortib
tayyorlang.
bog‘lagaysan15?
She’rni ifodali o‘qing. Uning mazmunini
qisqacha ifodalab bering. Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun?
Aytgil, do‘stim Shu soylardan suvlar urgin yuzingga sen,
Iqbol Mirzo
Bir bor nazar solgin bosgan izingga sen,
Boshing egib, ta’zim ayla, shukrona ayt7, Shu savolni berib ko‘rgin o‘zingga sen,
Seni guldek erkalagan chaman8 uchun.
Osmonlarda yurgan bo‘lsang, tuproqqa Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun?
qayt9,
Matnni o‘qing. Unga nom bering.
Buyuk sarkarda, shoir va olim Zahiriddin
Muhammad Bobur otasining bevaqt o‘limi
tufayli 12 yoshda taxtga o‘tirdi. Shu
davrdan boshlab uning hayoti taxt16 uchun
tinimsiz kurashishdan iborat bo‘lib qoldi.
Boburning dilida saltanat ishqi,
temuriylarning yagona qudratli davlatini
tiklash havasi jo‘shib, tug‘yon qilardi. U bu
harakati bilan o‘zaro qirg‘in- qabohatlarga
barham bermoqchi bo‘ldi, lekin tarixning
shafqatsiz to‘lqini uni Vatanidan badarg‘a etdi.
Mana, shoirning o‘zi hasrat, afsus va
nadomatlar bilan bu haqda nima degan edi:
Tole’ yo‘qi jonimg‘a balolig‘ bo‘ldi,
Har ishniki, ayladim – xatolig‘ bo‘ldi.
O‘z yerni qo‘yib, Hind sori yuzlandim,
7 shukrona ayt – будь благодарен 12 zarrin chopon – златотканный чапан
8 guldek erkalagan chaman – перен. заботливый 13 saratonda yaproq bo‘lmoq – стать кроной в
край жаркую пору
9 tuproqqa qayt – вернись на землю 14 suyangani tayoq bo‘lmoq – обр. быть опорой
10 ko‘kdan chalpak kutmoq – фраз. ждать у моря 15 belni mahkam tortib bog‘lamoq – решительно
погоды взяться за дело
11 bino qo‘ymoq – фраз. быть высокомерным 16 taxt – трон, власть
1-mavzu. O`zbekiston – yagona Vatan
Yorab, netayin, ne yuz qarolig‘ bo‘ldi?! Bobur umr bo‘yi Vatanni eslab, hijron
o‘tlarida yonib, g‘ussaga ko‘milib, so‘nggi
31 yoshida vatanini tark etishga majbur
bo‘lgan Bobur dastlab Afg‘onistonga nafasigacha ona-yurt xayoli bilan yashadi.
jo‘naydi, u yerda o‘z hukmronligini o‘rnatadi. Shoir olis yurtlarda Vatanini qo‘msab, ko‘plab
Musofirlikning 12-yilida Shimoliy Hindistonda
Boburiylar sulola17sining hukmronligi18ga ruboiylar yozdi.
asos soladi. Yod etmas emish kishini g‘urbatta kishi,
Shod etmas emish ko‘ngulni mehnatta kishi.
Ko‘nglum bu g‘aribliqda shod o‘lmadi, oh,
G‘urbatta sevunmas emish, albatta, kishi.
Ko‘pdin berikim, yor-u diyorim yo‘qtur,
Bir lahza-yu bir nafas qarorim yo‘qtur.
Keldim bu sori o‘z ixtiyorim birla,
Lekin borurimda ixtiyorim yo‘qtur.
Boburning eng mashhur asari memuar
asar – “Boburnoma”ning Andijonga
bag‘ishlangan qismida Vatan manzaralari
ham shoirning buyuk sog‘inchini aks ettiradi.
Asardagi ko‘plab qaydlarda Vatan timsoli
gavdalanadi:
Bormoqqa ne maskan muyassar,
Turmoqqa ne davlat muqarrar.
Hindistonda qudratli saltanat o‘rnatgan,
davlatning gullab- yashnashida katta hissa
qo‘shgan shoir 1530-yil Agra shahrida
olamdan o‘tdi.
ORFOEPIYA QOIDALARI
To‘g‘ri talaffuz qoidalarining yig‘indisi orfoepiya deb yuritiladi. To‘g‘ri so‘zlash, avvalo,
shaxsning madaniy yetukligidan dalolat beradi. Talaffuz me’yorlari deganda ma’lum bir qonun-
qoidalarga amal qilib so‘zlash va yozish tushuniladi:
• muhim, munis, muhit, mumkin so‘zlarining ikkinchi bo‘g‘ini urg‘u oladi va juda aniq talaffuz
qilinadi.
• bahor, nahor, savol, shamol kabi so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi a tovushi o tovushiga yaqin
talaffuz qilinsa ham, a yoziladi.
• traktor, direktor kabi so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inidagi unli deyarli talaffuz qilinmaydi, lekin
yozuvda saqlanadi.
Urg‘u ma’no talabi bilan qo‘yilib, uning yordamida so‘z ma’nolari farqlanadi: bog‘lár (ko‘p
bog‘) – bog‘lár (harakat), surmá (ot) – súrma (harakat), atlás (shoyi) – átlas (xarita) va b.
Gapda, odatda, urg‘u olgan so‘z kesim oldida keladi. Bu mantiqiy urg‘u deyiladi. Bitta gapda
nechta so‘z bo‘lsa, hammasi mantiqiy urg‘u olishi mumkin: Men maktabga bordim. Maktabga
mén bordim.
So‘zlarni to‘g‘ri o‘qing. Ularning yozilishi ko‘rk – qo‘rq; nasha – nash’a; ong – o‘ng.
va talaffuziga e’tibor bering. Har bir sanat – san’at; sava – sa’va; surat – sur’at.
so‘zning ma’nosini tushuntiring. tana – ta’na; tarif – ta’rif; to‘rt – turt.
sher – she’r; shox – shoh; zar – zor, zo‘r.
ayon – a’yon; alam – a’lam; asl – asil.
davo – da’vo; qala – qal’a; yetib bor –
e’tibor.
17 sulola – династия 18 hukmronlik – господство
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
TALAFFUZ VA OHANG
Talaffuzda ohang muhim o‘rin tutadi. Ohang vositasida so‘z birikmalari va gap, uning
bo‘laklari farq qilinadi: Tozagul (ot, atoqli ot) – toza gul (so‘z birikmasi).
• Mashinadan / ikki bolali ayol tushdi.
• Mashinadan ikki / bolali ayol tushdi.
1-gapda ayol bitta, bola ikkita, 2-gapda esa ayol ikkita. Gap bo‘laklari talaffuz qilinganda,
ular orasida to‘xtam qilinadi. Shu to‘xtam orasidagi bo‘lak sintagma deb yuritiladi. Gul janubning
oydin kechasi / Asta keldi dengiz yoniga. Bu gapda ikkita sintagma mavjud. Sintagmalar orasiga
yozuvda ba’zan vergul qo‘yiladi, ba’zan qo‘yilmasligi ham mumkin.
O‘qing, аyrim so‘zlarda yo‘l qo‘yilgan o‘tayotganda, Saidiyning ko‘zi charchab,
turtuna boshladi. (Аbdulla Qahhor.)
xatolarni toping.
• Chol salomimga alik olish o‘rniga, boshi Maqollarni ohang bilan o‘qing. Tinish
belgilarini to‘g‘ri qo‘ying. Maqollarning
aylangandek ko‘zlarini yumub, ingradi-dа, ma’nosini tushuntirib bering.
gandiraklab ketdi. (S. Nazar.) Yer xazina suv oltin. Gap ko‘p umr oz. Til
• Ruxsat bergin mushkil damda olib ketay tesha dil andisha. Ko‘z qo‘rqoq qo‘l botir.
Rejasiz ish qolipsiz g‘isht. Teng tengi bilan
boshimni. (Shota Rustaveli.) tezak qopi bilan. Bir ko‘rgan tanish ikki
• Тo‘lun оyday yorug‘ sochar, shu payt ko‘rgan bilish. Daraxt ildizi bilan odam
do‘stlari bilan. Ayron achchiq sut chuchuk.
uning jamoli. (Shota Rustaveli.) Loyqa boshdan og‘riq oshdan.
• Тutqin qizning qayg‘usini chekar faqat
bu Аsmat. (Shota Rustaveli.)
• Каmarbasta xizmatkorlar g‘oyat
xushmuomila. (Shota Rustaveli.)
• Ikkinchi soatning so‘nggi minutlari
2-mavzu. O`zbek tili – Davlat tili
2-mavzu. O‘ZBEK TILI – DAVLAT TILI
Savollarga javob bering: qоnun-qоidаlаrga аsоslangan. 1989-yil 21-
1. Insonlarning muloqot vositasi nima? оktabrdа O‘zbеkistоn Respublikasining
“Dаvlаt tili hаqidа”gi Qоnuni qаbul qilindi.
2. Til qanday hodisa?
3. O‘zbek tili qaysi tillar guruhiga kiradi? Qоnun o‘zbеk tiligа dаvlаt tili mаqоmini
4. O‘zbek adabiy tilining asoschisi kim?
5. O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi qachon bеrdi. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi
berildi? Kоnstitutsiyasining 1-bоb 4-mоddаsidа
6. “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning
“O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа Dаvlаt tili
mazmuni nimadan iborat?
o‘zbеk tilidir” dеyilgаn. 1991-yil 31-avgustda
Berilgan jumlalarga tayanib, kichik
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach,
dialoglar tuzing.
• Ha, men bir necha tilda so‘zlashaman. O‘zbekiston hududida hamma millat, xalqlar
• Eng murakkab tillar – arab, grek va hind
o‘rtasida yaqinlik, hamjihatlikni o‘rnatish
tillari. Yevropa tillarini o‘rganish osonroq. niyatida O‘zbekiston Oliy Kengashi 1995-yil
• Eng muhimi – kuchli xotira va xohish.
• Tarjimonlik qilish uchun tilda erkin 21-dekabrda “Davlat tili haqida”gi Qonunning
so‘zlashish kerak. yangi tahririni qabul qildi. Yangi tahrirdagi
Matnni abzatslarga bo‘lib o‘qing. Undagi qonunda O‘zbekiston Respublikasining
asosiy fikrni yozma ravishda ifodalang. demokratik, tinchliksevar siyosati aniq o‘z
Til insоngа, jаmiyatgа xоs bo‘lgаn
ifodasini topgan. “Davlat tili haqida”gi Qonun
hоdisаdir. Til insоnlаr оrаsidа аlоqа vоsitаsi
bo‘lib, mа’lum bir fikrni ifоdаlаydi, shuning 24 moddadan iborat. Unda O‘zbekistonda
uchun insоnlаr gаplаshgаndа o‘z fikrlаrini yashovchi barcha millatlar o‘z ona tillarida
bildirаdilаr, fikr аlmаshаdilаr. Til tufаyli bilim
аvlоddаn-аvlоdgа оg‘zаki vа yozmа tаrzdа aloqa qilishlariga monelik21 qilinmasligi (2-
qоldirilаdi, nаtijаdа yangi аvlоd o‘tgаn
аvlоdning ishini yangidаn bоshlаmаsdаn, modda), ularning tillarida maktab- maorif va
uni dаvоm ettirаdi. Ya’ni til o‘tgаn аvlоdlаr
tаjribаsi, bilimlаri nаtijаlаrini kеlgusi аvlоdgа madaniy muassasalar (5-modda), pochta-
yеtkаzuvchi ko‘prik hаmdir. Kishilаr hаyot
tаjribаlаri, ilmiy yutuqlаrini so‘zlаrdа, gаplаrdа, telegraf, notarial idoralar, televideniye va radio
kitоblаrdа yig‘аdilаr vа ulаr аvlоddаn-аvlоdgа
o‘tib, bоyib, rivоjlаnib bоrаdi. Bu bilаn yanа bemalol faoliyat ko‘rsatishi kafolatlangan.
tаrаqqiyot tа’minlаnаdi. Bulаr esа tilning
ulkаn mа’rifiy19 аhаmiyatidir. Til kishilik Shuningdek, boshqa millatlarning tillariga
jаmiyati tоmоnidаn yarаtilgаn, ungа xizmаt
qilаdigаn vа hаr dоim rivоjlаnib turаdigаn hurmat bilan munosabatda bo‘lish, bu tillarni
o‘zigа xоs ijtimоiy hоdisа20dir. Til jаmiyat
fаоliyatining bаrchа sоhаlаrigа xizmаt qilаdi. rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish
O‘zbеk аdаbiy tili Oltoy tillari oilasining turkiy (4- modda) ta’kidlanadi. Bu qonun
tillar turkumiga kiruvchi tildir. Bu til mа’lum
O‘zbekistonda yashayotgan, shu yurtning
rivoji, istiqboli uchun jon kuydirayotgan
barchaniki.
Quyidagi so‘z va iboralar ishtirokida kichik
matn tuzing.
Xorijiy tillarni o‘rganish, muloqot vositasi,
fikrlash, tasavvur qilish, ma’lumotga ega
bo‘lish, keng imkoniyatlar, dunyoqarash.
Matnni o‘qing, unga sarlavha qo‘ying.
Аdаbiy til – umumxаlq tilining qаytа
ishlаngаn, mа’lum bir mе’yorgа sоlingаn
shаklidir. Аdаbiy til dаrsliklаrdа, tilgа оid
qo‘llаnmаlаrdа, shuningdеk, turli lug‘аtlаrdа
19 ma’rifiy – просветительский 21 monelik qilmaslik – не препятствовать
20 ijtimоiy hоdisа – социальное явление
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
ko‘rsаtilаdi. va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sabba’i
O‘zbek adabiy tili quyidagi taraqqiyot sayyor”25, “Saddi Iskandariy”26 dostonlari
kiradi. Hazrat Navoiy asarlari dohiy ijodkor,
bosqichlarini bosib o‘tgan. buyuk qalb egasining ko‘ngil mulki va xalqimiz
Qadimgi turkiy adabiy til VI–X asrlar ma’naviyatining buyuk ustunlari sifatida asrlar
osha avlodlarga xizmat qiladi.
mobaynida amalda bo‘lgan til bo‘lib, bu tilda
qаdimgi turkiy yozmа yodgоrliklаri yarаtilgаn. Alisher Navoiy bilan bog‘liq nomlarga
tayanib, shoir hayoti haqida matn tuzing.
Eski turkiy аdаbiy til XI–XIII аsrlаr dаvоmidа
yarаtilgаn. Hirot – Alisher Navoiy tug‘ilgan shahar,
Xuroson davlatining poytaxti.
Eski o‘zbеk аdаbiy tili XIV–XVIII аsrlаrdа
shаkllаnib, tаkоmillаshib bоrgаn tildir. Bu tildа, G‘iyosiddin Muhammad – Alisher
Nаvоiy, Bоbur kаbi buyuk shоir vа yozuvchilаr Navoiyning otasi, Temuriylar xonadoniga
qаlаm tеbrаtgan. yaqin amaldorlardan.
Yangi o‘zbеk аdаbiy tili XIX аsrning Mirsaid Qobuliy (Abu Said) – Alisher
ikkinchi yarmidа shаkllаngan. Bu tildа Navoiyning tog‘asi, o‘z davrining ma’rifatli
Nоdirа, Muqimiy, Zаvqiy kаbi shоirlаr ijоd kishisi, shoir.
qilganlar. Bu dаvrdаn bоshlаb mаtbuоt tili kеlib
Muhammad Ali G‘aribiy – Alisher Navoiyning
chiqdi. tog‘asi, musiqashunos va xattot27.
Hоzirgi zаmоn o‘zbеk аdаbiy tili XX аsrning
Husayn Boyqaro – Alisher Navoiyning
20-yillаridа shаkllаndi. maktabdosh do‘sti, keyinchalik (1469–1506)
Xuroson davlati hukmdori.
Quyidagi so‘z va iboralarning ma’nosini
izohli lug‘at yordamida tushuntirib bering. Abdurahmon Jomiy – buyuk shoir,
Navoiyning do‘sti va ustozi.
Adabiy til, taraqqiyot, yozma yodgorliklar,
Xoja Yusuf Burhon – o‘z zamonasining
takomillashmoq, matbuot, qalam tebratmoq, mashhur musiqashunosi.
ijtimoiy faoliyat, matbuot tili. Alisher Navoiyga musiqa sirlarini o‘rgatgan
ilk ustozlardan.
Matnni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘z va
iboralarning ma’nosini tushuntiring. Mirshohiy – Alisher Navoiy 10–12
yoshlarida bu keksa shoir bilan she’riy
Alisher Navoiy (1441–1501) – yozishmalar qilib turgan.
mutafakkir22, davlat arbobi, o‘zbek mumtoz
adabiyoti va o‘zbek adabiy tilining Lutfiy – Alisher Navoiyning ustozi.
“Navoiy” – o‘zbek tilidagi she’rlari taxallusi.
asoschisi, olim, rassom, musiqachi, ulkan “Foniy” – Alisher Navoiyning fors-tojik
tilidagi she’rlari va “Lison ut-tayr” dostonida
adabiy meros sohibi. Bu nom butun dunyo qo‘llagan taxallusi.
xalqlari tarixida ma’naviy rivojlanishning
Til haqidagi maqollarni to‘ldiring. Ularni
ulkan bosqichi ramzi hisoblandi. Navoiy XV yod oling va mazmunini aytib bering.
asr O‘rta Osiyo ma’naviy hayotiga jon
bag‘ishlagan nazmiy va nasriy asarlar, ilmiy Tiling birla … .
Zahar til … … .
mushohadalar muallifidir. U turkiy va forsiy
tillarda ijod qilgan. Navoiyning “Xazoyin-ul- Til bor, ……,
maoniy” devonidan 2500dan ortiq g‘azal Til bor, …… .
jamlangan 4ta – “G‘aroyib us-sig‘ar”, Til yaxshisi……,
“Navodir ush-shabob”, “Badoye’ ul-vasat”, Til yomoni… ….
“Favoyid ul-kibar” devonlari o‘rin olgan.
Navoyining yana bir buyuk asari “Xamsa”23
hisoblanib, unga “Hayrat ul-abror”24, “Farhod
22 mutafakkir – мыслитель 25 “Sab’ai sayyor” – «Семь планет»
23 хamsa – пятерица (пять поэм, 26 “Saddi Iskandariy” – «Стена Александра»
объединнённых в одно целое) 27 xattot – каллиграф
24 “Hayrat ul-abror” – «Смятение праведных»
2-mavzu. O`zbek tili – Davlat tili
……bitar, Matnni o‘qib, undagi ma’lumotlarga doir
……bitmas.
…… — boshga to‘qmoq, savollar tuzing.
Bo‘yinga — sirtmoq.
… …— umr zavoli. Mutaxassislarning fikricha, dunyoda qariyb
Matnning mazmunini o‘zbek tilida ifodalab 6000ga yaqin tillar mavjud. Ulardan
500tasigina o‘rganilgan xolos. 2000ga yaqin
bering. tilning yozuvi bo‘lmay, faqat og‘zaki nutqda
qo‘llanadi.
Притча о языке
Tillar ijtimoiy mavqeyiga ko‘ra rasmiy til
Знаменитый баснописец древней
Греции Эзоп был рабом философа va davlat tillariga ajratiladi. Davlat tili maqomi
Ксанфа, жившего в Древней Греции в III
веке до нашей эры. Однажды Ксанф rasmiy tildan yuqoriroq mavqega ega.
пригласил гостей и приказал Эзопу
приготовить самое лучшее угощение. Tilning yashashi uchun unda kamida 100000
Эзоп купил языки и приготовил из них три kishi so‘zlashishi kerak. YUNESKO
блюда. Ксанф спросил, почему Эзоп ma’lumotlariga ko‘ra, hozirgi kunda
подаёт только языки. Эзоп ответил: «Ты dunyodagi tillarning deyarli yarmi yo‘q bo‘lib
велел купить самое лучшее. А что может
быть на свете лучше языка? При помощи ketish xavfi ostida. Bu tillarni saqlab qolish
языка строят города, развивается
культура народов. При помощи языка maqsadida 1999-yilda Xalqaro ona tili kuni
люди могут объясняться друг с другом ta’sis etildi. U dunyo bo‘yicha har yili 21-
и решать различные вопросы, просить и
приветствовать, мириться и давать, fevralda nishonlanadi. Germaniya,
получать и выполнять просьбы, O‘zbek tili Amerika,
вдохновлять на подвиги и выражать
ласку, радость, объясняться в любви. Shveysariya, Xitoy, Yaponiya, Koreya,
Поэтому нужно думать, что нет ничего
лучше языка». Ukraina va Rossiyadagi universitetlarda,
Turkiya, Hindiston hamda Afg‘onistonda
Такое рассуждение пришлось по сердцу o‘rganiladi.
Ксанфу и его гостям.
Gaplarni o‘qing. Ularni til va yozuv
В другой раз Ксанф распорядился,
чтобы Эзоп приобрёл к обеду худшее. taraqqiyoti nuqtayi nazaridan tartib bilan
Эзоп опять пошёл покупать языки. Все ko‘chiring.
удивились этому. Тогда Эзоп начал
объяснять Ксанфу: «Ты велел мне сыскать VIII asrda O‘rta Osiyoda islom dini bilan
самое худшее. А что на свете хуже языка?
Посредством языка люди огорчают и birga arab yozuvi ham tarqaldi. Bu yozuvdagi
разочаровывают друг друга, посредством 28 harfga yana qo‘shimcha 4ta harf kiritilgan.
языка можно лицемерить, лгать,
обманывать, хитрить, ссориться. Язык 1940-yil 8-mayda O‘zbekiston Respublikasi
может сделать людей врагами, он может
вызвать войну, он приказывает разрушать hukumatining qarori bilan kirill yozuviga
города и даже целые государства, он asoslangan yangi o‘zbek alifbosi qabul
может в нашу жизнь принести горе и зло, qilindi. Ushbu alifbo asosida “O‘zbek tilining
предавать, оскорблять. Может ли быть asosiy imlo qoidalari” 1956-yil 4-aprelda
что-нибудь хуже языка?»
tasdiqlangan edi.
1993-yil 2-sentabrda “Lotin yozuviga
asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish
to‘g‘risida” Qonun qabul qilinishi mustaqil
Vatanimizning ma’naviy-madaniy hayotida
jahonshumul ahamiyat kasb etdi. Yangi
alifboga kiritilgan o‘zgarishlar asosida
“O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” ishlab
chiqildi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan 1995-yil 24-avgustda
tasdiqlandi.
O‘zbek yozuvi, dastlab, 1929-yilda lotin
yozuviga asoslangan alifboga ko‘chirildi.
Turkiy xalqlarning ko‘plab qiymatli
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
yodgorliklari qadimgi turk va uyg‘ur hisoblangan so‘g‘d va xorazmiy yozuvlaridan
yozuvlarida bitilgan. O‘rxun-Enasoy yozuvi foydalanganlar. Bu yozuvlar oromiy alifbosi
asosida yuzaga kelgan.
harf (tovush) yozuvining ancha mukammal
shakli bo‘lib, har bir tovush uchun maxsus Mashhur poliglotlar haqida ma’lumotlar
shakl qo‘llangan. topib, gapirib bering.
O‘rta Osiyo xalqlari qadimdan o‘z yozuv
madaniyatlariga ega bo‘lgan, harf (tovush)
yozuvining eng qadimgi shakllari
O‘ZBEK TILINING IMLO QOIDALARI
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi asosidagi yozuv me’yorlari 1995-yil 24-avgustda
tasdiqlangan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ga tayanadi. Unda “Unlilar imlosi”, “Undoshlar
imlosi”, “Asos va qo‘shimchalar imlosi”, “Qo‘shib yozish”, “Ajratib yozish”, “Chiziqcha bilan yozish”,
“Bosh harflar imlosi” va “Ko‘chirish qoidalari” berilgan. Rasmiy yozishmalarda, ish yuritishda, ta’lim
jarayonida, madaniy-ma’rifiy faoliyatda tilning imlo qoidalariga amal qilish majburiydir.
O‘zbek alifbosida 29 harf bor. Ulardan 6tasi unli tovushlarni, 23tasi esa undosh tovushlarni
ifodalaydi. 3tasi harflar birikmasidir.
Unli nutq tovushlarining 5tasi 5 xil harf bilan ifodalanadi: i, e, a, o, u. Bittasi esa, ya’ni
ўзбек, ўртоқ kabi so‘zlardagi ў tovushi maxsus belgi bilan emas, oлмоқ so‘zidagi o harfiga
“ko‘chish belgisi” (‘) ni qo‘shish bilan ko‘rsatiladi.
Alifboda 3 ta harf birikmasi mavjud: sh, ch, ng.
Kirill va lotin yozuvlariga asoslangan metal, gramatika, komisiya, gram, aparat,
o‘zbek alifbolarining farqlarini jadval elik, to‘qiz, sakiz, profesor, chaqon, fikir,
ko‘rinishida ifodalang.
ilim, jahil, sabir, bodiring, lazat.
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek Quyidagi so‘zlarni o‘zbek tiliga tarjima
alifbosiga tilning milliy xususiyatlarini qiling. Zarur hollarda lug‘atdan
hisobga olgan holda kiritilgan qo‘shimcha
harflarni tavsiflang. foydalaning. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
Kengash, tanga, gung, yog‘ingarchilik,
So‘zlarni imlo qoidalariga muvofiq yozing.
Aval, isiq, aqil, zulum, fasil, tashabus, jaji, jang, zarang, ingichka, keng, nahang,
tanafus, milion, minatdor, talafuz, muqadas, posangi, singil, tengdosh, tenglama.
Я, Ю, Ё, Е HARFLARINING IMLODA BERILISHI
O‘zbekcha so‘zlarda я, ю, ё, е harflari so‘zning boshida hamda unli tovushdan keyin kelgan
hollarda ikki harf bilan ko‘rsatiladi: яна – yana, уят – uyat, юр – yur, буюм – buyum, ётма – yotma,
қуён – quyon, ем – yem, қаер– qayer, Алиев – Aliyev.
O‘zbek tilidagi boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlarda ham я, ю, ё, е ikki harf bilan beriladi:
январь – yanvar, акция – aksiya, юбка – yubka, июнь – iyun, приёмник – priyomnik, реестр
– reyestr.
Kirill yozuvida я, ю, ё, е harflari ayirish belgisidan yoki yumshatish belgisidan keyin kelganida
ikki nutq tovushini bildiradi. Bunday so‘zlardan o‘zbek tilida ham qo‘llanadiganlarida mazkur
tovushlar ikki harf bilan ifodalanadi: адъютант – adyutant, объект – obyekt, пьеса – pyesa,
премьера – premyera, ателье – atelye, компьютер – kompyuter.
Kirill yozuvida я, ю, ё, е harflari undosh tovushlardan keyin kelganda bir unli tovushdek aytiladi
va o‘zidan oldingi undosh tovushning yumshoq talaffuz qilinishiga ishora qiladi. Bunday
so‘zlardan o‘zbek tilida ham qo‘llanadiganlarida я, ю, ё, е harflari a, u, o, e harflari bilan beriladi:
2-mavzu. O`zbek tili – Davlat tili
сентябрь – sentabr, рюкзак – rukzak.
Ushbu qoida doirasiga kirmaydigan so‘zlar ham bor. Masalan, quyidagi so‘zlarda ё harfi
undosh tovushlardan keyin kеlganda bir harf о bilan emas, balki ikki harf yo bilan beriladi:
aktyor, dublyor, transportyor, montyor, reportyor, sapyor, suflyor, vaxtyor, minomyot, pulemyot,
samolyot, vertolyot, plyonka, shpaklyovka.
Ayrim so‘zlarda ю harfi undosh tovushlardan keyin kеlganda bir harf u bilan emas, balki ikki
harf yu bilan beriladi: byuro, byust, menyu.
Ba’zi so‘zlarda esa я harfi undosh tovushlardan keyin kеlganda bir harf a bilan emas, balki ikki
harf ya bilan beriladi: slavyan, buryat, naryad, snaryad, zaryad, plyaj.
Quyidagi so‘zlarni lotin alifbosi imlosiga qadrlidir.
muvofiq yozing. Ular ishtirokida gaplar • Kimning …ragida o‘t-olov bo‘lsa, o‘sha
tuzing.
odamlarning ishlarida tashabbus bo‘ladi.
Жалюзи, жюри, шина, парашют, шуруп, • Qa…rda ahillik bo‘lsa, o‘sha …rda …tuq
бюджет, октябрь, январь, журнал, валюта,
резолюция, алюминий, елкан, экспедиция, bor.
юмшоқ, респондент, қия, конституция, • Kimning aqli ko‘p bo‘lsa, a…blari …shirin
милиция, бордюр, велюр, туяқуш.
va do‘stlari ko‘p bo‘ladi.
Nuqtalar o‘rniga mos harflarni qo‘ying. • Kimki shoshilmay, aql-u tadbir bilan ish
Hikmatlarga hayotdan misollar keltiring.
• Kimki samimi... va pokdil bo‘lsa, uning tutsa, u o‘z maqsadlariga oson …rishadi.
• Nima…ki senga zarar keltirsa, o‘sha
ishlari o‘ngidan kelav...radi.
• Odamlarga qanchalik ...xshilik qilsang, ...l narsani boshqalarga ham ravo ko‘rma.
• Наг kim o‘z og‘zining qorovuli bo‘lsa, uning
seni shunchalik ...zozlaydi.
• Qa...siki narsaga o‘z mehnating bilan nafasi h…ch qachon bo‘g‘ilma…di.
• Kimning ichi nog‘ora singari bo‘sh bo‘lsa,
...rishsang, o‘sha narsa sen uchun
uning b…huda so‘zlari atrofdagilarning
mi…sini …govlaydi.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
3-mavzu. MILLIY QADRIYATLAR – MILLAT IFTIXORI
Savollarga javob bering. Matnni o‘qing. Uni qismlarga ajrating va
1. Milliy qadriyatlar deb nimaga aytiladi?
2. O‘zbek xalqining qanday milliy har bir qismga nom bering.
qadriyatlarini bilasiz? Har bir xalqning o‘ziga yarasha milliy
3. Hashar deganda nimani tushunasiz?
4. Milliy g‘urur tushunchasi nimani qadriyatlari, an’analari, urf-odatlari va
anglatadi? marosimlari bo‘ladi. Tabiiyki, har qaysi
xalqning bebaho boyligi bo‘lgan bunday
Quyidagi tushunchalarning ma’nosini bilib qadriyat va an’analar bir-ikki kunda paydo
oling. bo‘lib qolmagan. Insoniyatning necha ming
yillik tarixiy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, biror-
Qadriyat – “tarix sinovlaridan o‘tgan, milliy bir narsaning an’anaga, ayniqsa, qadriyatga
manfaatlarimiz, bugungi va ertangi orzu-
intilishlarimizga, taraqqiyot talablariga to‘la aylanishi uzoq davrni talab qiladi.
javob bеradigan, yillar o‘tgani sari qadri ortib O‘zbek xalqi azaldan milliy an’ana va
boradigan g‘oya va tushunchalardir”28.
qadriyatlarga, urf-odatlarga boy bo‘lgan
An’ana – kishilar ongida, hayotida o‘z qadimiy xalq. O‘zbek xalqining asrlardan
o‘rnini topgan ijtimoiy hodisa bo‘lib, avloddan asrlarga o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlari
avlodga o‘tadigan, takrorlanadigan tartib va
qoidalardir. ham uzoq tarixiy jarayonda shakllangan.
Milliy o‘zbеk an’analaridan biri insonlarning
Urf-odat – kishilarning kundalikdagi holati, unvoni, mansabidan qat’iy nazar, yoshi
turmushiga singib kеtgan, ma’lum muddatda jihatidan katta bo‘lgan kishini har doim hurmat
takrorlanib turuvchi xatti-harakat, ko‘pchilik qilish, ya’ni kattalarga salom bеrish,
tomonidan qabul qilingan ko‘nikma va xulq-
atvor qoidalaridir. Masalan, kichiklarning transportda yoki boshqa jamoat joylarida
kattalarga salom bеrishi, mеhmonlarni alohida kattalarga joy bеrish, kattalar suhbatini
hurmat bilan izzatlash va h.k. An’analardan farqli bo‘lmaslik, ularga yo‘l berishdir. “Odobingni
o‘laroq urf-odatlar kishilarning ishlab salomingdan bilurlar” maqolida salom
chiqarishdan tashqari faoliyatlarini o‘z ichiga insonning fе’l-atvori, odobining ko‘zgusi
oladi. ekanligi ta’kidlangan. Bittagina salomlashish
va hol-ahvol so‘rashish odobi va odati orqali
Marosim – an’ana va urf-odatning xalqimizga xos bo‘lgan insonni sеvish va
tarkibiy qismi bo‘lib, inson hayotidagi muhim ardoqlash hissining ustunligini ko‘rishimiz
voqеalarni nishonlashga qaratilgan hayotiy
tadbirlardir. mumkin.
Shuningdek, o‘zi tug‘ilib o‘sgan ona yurtiga
An’ananing tarkibiy bo‘lagi odat, odatning
muhim bir qismi marosim bo‘lib, odat ehtirom, o‘z taqdirini mana shu yurtsiz
kundalik hayotda uchrashi mumkin bo‘lsa, tasavvur qila olmaslik, o‘tgan ajdodlar
marosim inson hayotidagi muhim hodisalar
sodir bo‘lganda vujudga kеladi. Yosh xotirasiga sadoqat, kichiklarga izzat
mutaxassislarning o‘qishni bitirib, ishga ko‘rsatish, mehmondo‘stlik, yordamga
joylashishi odat bo‘lsa, bunga bag‘ishlab muhtojlarga shafqatli bo‘lish, oilasini asrash,
tashkil qilingan an’anaviy tadbirlar marosimga
aylanadi. har qanday sharoitda ham hayo va andishani
saqlash, turmushda poklikka alohida e’tibor
28 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yеngilmas berish singari ko‘plab fazilatlar bizning milliy
qadriyatlarimiz asosini tashkil etadi.
O‘zbek xalqi to‘y-tomoshaga boy xalq
hisoblanadi. O‘zbek to‘y marosimlarining bir
necha turi mavjudki, ularning har biri alohida
bir kitob bo‘lishga arzigulik. Oilada farzand
tug‘ilishi bilan to‘y marosimlari boshlanib
kuch. – Toshkеnt: Ma’naviyat, 2008. – 82-bеt.
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
yangi ozbek_tili umk 19.03 1 qism 2
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search