yangi ozbek_tili umk 19.03 1 qism 2

14-mavzu. Ommaviy axborot vositalari

14-mavzu. OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI

Savollarga javob bering. Ishbilarmonlar Ota-onalar zamondan
Lev Tolstoy, orqada qolib ketishgan.
1. Ommaviy axborot deganda nimani rus yozuvchisi Yerga engashganning
qomati oliftaning bo‘yidan
tushunasiz? Olimlar
2. Qaysi gazeta yoki jurnallarni o‘qiysiz? balandroq.
3. Qaysi teleko‘rsatuvlarni tomosha qilishni O‘smirlar Palag‘da tuxumga murch

yoqtirasiz? Nima uchun? sepib bergan bilan uni
4. Reklama kishining ongiga qanday ta’sir yeb bo‘lmaydi.

o‘tkazadi deb o‘ylaysiz? Mening oltita sadoqatli
xizmatkorim bor. Hamma
Quyidagi so‘zlar ishtirokida so‘z
birikmalarini tuzing. Ular yordamida narsani ulardan
“Axborotning bugungi qiyofasi” o‘rganaman. Ismlari:
mavzusida matn tuzing. nima? qachon? qanday?
qayerda? kim? nimaga?
to`liq
Berilgan ta’riflarni o‘qing. Ularning
aniq
orasidagi farq haqida fikr bildiring.
Axborot kerakli Gazeta (ital. gazzeta – “chaqa pul”) –
(ma’lumot)
yolg‘on/ kundalik voqealar to‘g‘risida materiallar e’lon
to‘g‘ri
tekshirilgan/ qilinadigan davriy bosma nashr. Uning
tekshirilmagan vazifasi jamiyatning axborotga bo‘lgan
ehtiyojini, ma’naviy intellektual talablarini
batafsil
qondirishdan iborat.
shubhali Jurnal (fran. journal – “kundalik daftar”) –

Jadvalning chap ustunidan o‘ng ustundagi bosma davriy nashr, axborotni tanlash, tahlil
fikrlarning mualliflarini toping.
etish va baholashning asosiy vositalaridan

biri.

Jurnal gazeta kabi jamoatchilik fikriga
ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan uni shakllantirishga

xizmat qiladi; omma ijtimoiy ongiga muayyan
g‘oya va qadriyatlarni singdiradi.

Benjamin Har qanday chuqurlikdan Quyidagi tushunchalarning mazmunini
Franklin, ham osmonga ko‘tarilish lug‘at yordamida sharhlang.
AQSH prezidenti
Deyl Karnegi, mumkin. “To‘rtinchi hokimiyat”, ma’rifat, ta’sis
amerikalik Vaqt – pul demakdir. etmoq, ko‘ngilochar, rubrika, tezkor axborot,
psixolog
Seneka, Agar sening o‘ng yuzingga mediamaydon, tiraj.
Rim faylasufi ursalar, chap yuzingni
ham tutgin. Matnni o‘qing. Unga qo‘shimcha
Abdulla Qahhor, Go‘zallik dunyoni ma’lumorlar kiriting. Matnga sarlavha
o‘zbek yozuvchisi qutqaradi. qo‘ying.

Margaret Tetcher, Ekologik halokat yuz Ommaviy axborot vositalarining insonlar
britaniyalik berishi muqarrar. ongiga ta’siri qay darajada kuchli ekanligini
inkor etib bo‘lmaydi. Biz ulardan dunyoda
siyosatshunos Siyosatda do‘stlar
Fyodor bo‘lmaydi, faqat yuz berayotgan hodisalar, siyosat, taniqli
manfaatlar bo‘ladi. kishilar haqidagi ma’lumotlar, sport, ob-havo,
Dostoyevskiy, moda va boshqalar haqida ma’lumotlar
rus yozuvchisi
olamiz. Shu bois XXI asrda insonlarning

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

hayotida matbuotning roli juda katta. “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar
“Matbuot” so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, bosma to‘g‘risida”gi, “Axborot olish kafolatlari va
erkinligi to‘g‘risida”gi, “Jurnalistlik faoliyatini
asarlar, nashrlar degan ma’noni bildiradi. himoya qilish to‘g‘risida”gi va boshqa qator
O‘zbek matbuotini shakllantirishda va qonunlarda axborot va so‘z erkinligini
ta’minlash hamda himoya qilish belgilab
davriy nashrlar faoliyatini tashkil etish hamda qo‘yildi.
yo‘lga qo‘yishda jadidchilardan Mahmudxo‘ja
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bosma
Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidov, ommaviy axborot vositalari jadal sur’atlar
bilan rivojlandi. O‘zbekiston davriy nashrlari
Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat va
quyidagi segmentlardan iborat:
Abdulhamid Cho‘lponlar bosh-qosh • ijtimoiy-siyosiy nashrlar;
• iqtisodiyot, moliya va biznes sohasidagi
bo‘lganlar. Ular ma’rifatchi Ismoil Gaspirali
nashrlar;
muharrirligi ostida chiqqan “Tarjimon” • qishloq xo‘jaligi va fermerlik masalalari

gazetasining ish tajribasiga tayanib, bo‘yicha nashrlar;
“Taraqqiy”, “Xurshid”, “Shuhrat”, “Osiyo”, • ta’lim va fan masalalari bo‘yicha nashrlar;
• tibbiyot va salomatlik bo‘yicha nashrlar;
“Sadoyi Turkiston”, “Samarqand”, “Sadoyi • ko‘ngilochar nashrlar va dayjestlar;
• xotin-qizlar uchun nashrlar;
Farg‘ona” gazetalarini va “Oyna” jurnalini • sport matbuoti;
• satirik nashrlar;
chiqarganlar. • kechki gazetalar;
XX asr boshida o‘lkamizda “Nasha • siyosiy partiyalar va harakatlarning

gazeta”, “Izvestiya”, “Turkestanskaya pravda” nashrlari;
• milliy tillardagi gazeta va jurnallar
va “Pravda Vostoka” gazetalari chop etila
(qoraqalpoq, qozoq, tojik, koreys va
boshlagan.
boshqa tillarda).
Mustaqilligimiz tufayli o‘zbek matbuoti yangi Hozirgi kunda mamlakatimizda “Xalq
rivojlanish bosqichiga ko‘tarildi. Davriy so‘zi”, “Fidokor”, “Milliy tiklanish”, “Adolat”,
“Huquq”, “Hurriyat” kabi siyosiy partiyalar va
matbuotning ahamiyati va mavqe113yi har vazirliklar tomonidan ta’sis etilgan gazetalar
bilan bir qatorda ko‘ngilochar nashrlar:
jihatdan yuksaldi va keng taraqqiy etib, “Darakchi”, “Hordiq”, “Bekajon”, “Charxpalak”
kabi gazetalar, “Yoshlik”, “Sharq yulduzi”,
gullab-yashnadi. Unga barcha jabha114lardagi “Guliston”, “Fan va turmush”, “Saodat”,
“Jahon adabiyoti”, “Gulxan” kabi yuzlab
islohotlarni yoritish, aholini xolis axborot bilan
jurnallar chop etilmoqda.
ta’minlash, kishilar ongini shakllantirishda
Berilgan so‘zlarning ma’nosini lug‘at
hukumat va xalq o‘rtasida o‘ziga xos ko‘prik
yordamida izohlang.
sifatida qarala boshlandi va jamiyatimizdagi
Notiqlik, sharh, sharhlovchi, hozirjavoblik,
uch hokimiyat – qonun chiqaruvchi, ijro va ta’sirchan, tashviqot, targ‘ibot, bo‘yoqdorlik,
sud tizimi bilan bir qatorda to‘rtinchi
talqin, tavsif, taassurot, mulohaza, nasriy.
hokimiyat maqomi berildi. Quyidagi so‘z va so‘z birikmalarini nutq
uslublarining turlariga ko‘ra ajratib yozing.
Ommaviy axborot vositalari deb doimiy
Morfologiya, fuqarolik burchi, ichki tartib-
nomga ega bo‘lgan, ommaviy axborotni intizom, aft, to‘nini teskari kiymoq, energiya

davriy tarqatishning bosma (gazetalar, 114 jabha – сфера

jurnallar, axborotnomalar, bulletenlar va

boshqalar) yoki elektron (tele-, radio-, video,

kinoxronikal dasturlar, veb-saytlar) tarzda

nashr etiladigan, efirga beriladigan shakllariga

aytiladi.

O‘zbekistonda ommaviy axborot

vositalarini rivojlantirishga oid bir qator

qonunlar qabul qilinib, jurnalistlarning

professional faoliyati uchun zarur qulayliklar

yaratildi. Xususan, “Axborotlashtirish

to‘g‘risida”gi, “Ommaviy axborot vositalari

to‘g‘risida”gi, “Telekommunikatsiyalar

to‘g‘risida”gi, “Reklama to‘g‘risida”gi,

113 mavqe – положение, роль

14-mavzu. Ommaviy axborot vositalari

manbayi, xushbichim, man qilinadi, aziz которое описывает содержание другого
hamyurtlar, hormang, rioya qilish, aksioma, слова или сочетания слов. Перифраз
burchga sadoqat, bo‘tam, tok o‘tkazgich, ish называет понятие или явление другими
ishtaha ochar, iltimos, bashara, uchburchak, словами, сохраняя при этом его смысл,
katta-yu kichik, tenglama, tong nashidasi, например:
oltin qo‘llar, yurtim shamoli, ofarin,
tushuntirish xati, nahotki, tuyaning dumi yerga голубая планета (Земля); черное
tekkanda. золото (нефть); корабль пустыни
(верблюд); вечный город (Рим); стальное
Quyidagi ma’lumotlarni o‘zbek tilida полотно (железная дорога).
so‘zlab bering va misollar keltiring.
В публицистике перифраз используется
Перифраз – это семантически с целью усиления выразительности
неделимое, иносказательное выражение, высказывания, более интенсивного
воздействия на читателя или слушателя.

PUBLITSISTIK USLUB

Tashviqot-targ‘ibot ishlarini olib borishda qo‘llanadigan uslub, ya’ni matbuot uslubi ommabop
uslub hisoblanadi. Soddalik, tushunarli bo‘lish, ta’sirchanlik, adabiy til me’yorlariga rioya qilish

bu uslubning asosiy belgilaridan hisoblanadi. Ommabop uslubning radio, televideniyeda
ishlatiladigan ko‘rinishi og‘zaki ommabop uslub deyilsa, gazeta-jurnallarda ishlatiladigan
ko‘rinishi yozma ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so‘zlar ko‘p qo‘llanadi.
Nutq ta’sirchan bo‘lishi uchun iboralar, maqol va hikmatli so‘zlardan ham foydalaniladi. Bunday
uslubda gap bo‘laklari odatdagi tartibda bo‘ladi, kesimlar buyruq va xabar maylidagi fe’llar bilan
ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so‘roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so‘z va
birikmalardan unumli foydalaniladi: Azamat paxtakorlarimiz mo‘l hosil yetishtirish uchun fidokorona

mehnat qilishyapti.
Publitsistik uslub yozma hamda og‘zaki ko‘rinishlarga ega. Hayotning muhim ijtimoiy-siyosiy

masalalariga bag‘ishlangan maqolalar, ocherk, reportajlar publitsistik uslubning yozma turdagi
janrlaridir. Publitsistik uslubning og‘zaki turiga esa notiqlik kiradi. Shuningdek, publitsistik
uslubning og‘zaki turiga kundalik voqealarga doir maqolalar yoki xalqaro obzor bilan radio

va televideniyeda chiqayotgan sharhlovchilarning nutqlari kiradi.
Publitsistik uslubning yozma va og‘zaki ko‘rinishlari o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lsa-da,

ikkala turida ham publitsistikaga xos siyosiy faollik, hozirjavoblik, o‘tkir va ta’sirchan notiqlik,
tashviqot va targ‘ibot kabi xususiyatlar mavjud bo‘ladi.

Publitsistikaga xos umumiy belgilarga mualliuf munosabatining oshkora va aniq ifodalanish
xususiyati ham kiradi. Shuning uchun publitsistik uslub o‘zida yozma nutq uslublariga xos

xususiyatlarni ham (ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalarga oid terminlarning ishlatilishi),
badiiy uslubga xos xususiyatlarni ham (obrazli ifodalarni ishlatish, emotsional bo‘yoqdorlik)

birlashtiradi.

Publitsistik uslubning vazifalari:
• qisqa muddatda yangiliklardan xabardor qilish;
• ta’sir o‘tkazish, muammoga e’tiborni qaratish.

Publitsistika keng ma’noda ijtimoiy-siyosiy hayot masalalarini yoritadigan barcha turdagi
asarlarni o‘z ichiga oladi. Publitsistik uslub o‘zbek adabiy tilining nutq uslublari tizimida asosan
XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan. Bu davrga kelib, ya’ni 1883-yildan
boshlab o‘zbek tilida ilk gazeta – “Turkiston viloyatining gazeti” chiqa boshlagan. XX asr boshida
esa nashriyot va vaqtli matbuot ishlari doirasining yanada kengayishi o‘zbek adabiy tilida
publitsistik uslubning paydo bo‘lishi va shakllanishida katta rol o‘ynagan.

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

Asosan publitsistik uslubda qo‘llanadigan Esse Biror hodisa, fakt haqida
so‘z va so‘z birikmalarini ajratib yozing. Reportaj xabar va uning muallif
talqinidagi tahlili.
Muxbir, korrupsiya, terrorizm, byurokrat,
Biror shaxs bilan suhbat.
xrestomatiya, demokratiya, gomeopatiya,
jamg‘arma, tushuncha, sanoat, partiya, Intervyu Ijtimoiy ahamiyatga ega
Maqola hayotiy hodisaning qisqacha
jinoyatchilik, qarz, faollik, separatizm, Ocherk tavsifi.

mudofaa, layoqat, geosiyosat, amaliyot, Biror qiziq voqea
taktika, globallashuv, san’at. guvohining jonli hikoyasi.

Partiya a’zolari, sud majlisi, da’vo arizasi, Muayyan masala bo‘yicha
ilg‘or qarashlar, davlar muassasasi, yer shaxsiy taassurotlar va
solig‘i, favqulodda holat, uyushmagan mulohazalarni aks ettiruvchi
uncha katta bo‘lmagan
yoshlar, ish rejasi, kasallik varaqasi, iqtisodiy hajmdagi erkin tuzilgan
o‘sish, konservativ partiya, yirik inshoot, suv nasriy matn.

ombori, badiiy obraz.

Matnni o‘qing. Uni o‘zbek tilining

taraqqiyoti haqida bilganlaringiz bilan
to‘ldirib sharhlang.

O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili Quyidagilardan birining reklamasini
haqida”gi Qonuni 1989-yil 21-oktabrda qabul yarating:
• sevimli teleko‘rsatuvingiz
qilindi. Mustaqillik sharofati bilan Davlat • yaqinda ko‘rgan filmingiz
tiliga e’tibor kuchaydi, ona tilimizning ijtiimoiy • o‘qigan kitobingiz
mavqeyi kengaydi. O‘zbek tilining taraqqiyoti • o‘zingiz ta’lim oladigan o‘quv yurti
va istiqboli to‘grisida g‘amxo‘rlik qilinib, bir • O‘zbekistonda ishlab chiqariladigan

qancha qarorlar qabul qilindi. 1995-yilning 21- avtomobil
• bolalar uchun buyum
dekabrida O‘zbekiston Respublikasining yangi • oziq-ovqat mahsuloti
• kiyim-kechak mahsuloti
tahrirdagi “Davlat tili haqida”gi Qonuni e’lon
“O‘zbekiston 24” telekanali muxbirining
qilindi. Bu qonun 24 moddadan iborat bo‘lib, talaba bilan ixtiyoriy mavzudagi suhbati
matnini tuzing.
uning 1-moddasida asosiy qomusimiz –
Matnni o‘qib, mazmunini o‘zbek tilida
O‘zbekiston Konstitutsiyasining 4-moddasida so‘zlab bering. Matnga sarlavha qo‘ying.

qayd etilganidek, “O‘zbekiston Первые газеты как носители
информации появились еще в Древнем
Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir”, Риме. Это были деревянные дощечки,
которые вывешивали в людных местах и
deb yozib qo‘yilgan. доставлялись домой знатным горожанам.
Первая печатная газета вышла в Китае в
O‘zbek tilida to‘g‘ri, ifodali so‘zlash va VIII веке нашей эры.

yozish, ona tilimizning sofligi va boyligi Называлась первая печатная газета
to‘g‘risida tinmay g‘amxo‘rlik qilish, uning «Столичный вестник», в ней были только
iste’mol doirasini kengaytirib berish самые важные указы императора и обзор
значимых событий. Производство газеты
davlatimiz fuqarolarining burchi sanaladi. было очень хлопотным делом – на
Xususan, har birimiz o‘zbek tilidagi so‘z специальной доске резчики вырезали

boyligimizni oshirishimiz hamda til
imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanishga doimo
harakat qilishimiz foydalidir. So‘z fikrning
qurolidir, kishi qanchalik ko‘p so‘z bilsa, uning

fikrlash doirasi, dunyoqarashi ham
shunchalik keng bo‘ladi.

Berilgan ta’riflarni o‘z o‘rniga qo‘ying.

14-mavzu. Ommaviy axborot vositalari

иероглифы, которые покрывались тушью и Muammoli topshiriq.
затем на бумаге делали отпечаток.
Ommaviy axborot vositalaridagi
В Европе первая газета появилась в
1605 году в Страсбурге, но, к с о ж а л е н и ю , ma’lumotlar yordamida quyidagi savollarga
она не сохранилась и до наших дней
дошло более позднее издание, газета, javob topishga harakat qiling.
которая была напечатана в 1609 году. • Dunyoda yarmarkalar juda ko‘p. Masalan,

В том виде, в котором мы привыкли kitoblar yarmarkasi, sanoat yarmarkasi,
видеть газету сейчас, она вышла во
Франции 30 мая 1631 года. Теофраст samolyotlar, traktorlar yarmarkalari
Рендо выпустил первый номер издания
«La Gazette» тиражом 1200 экземпляров. mavjud. Ammo Marokashning Atlas
Газета сразу стала политически значимым tog‘lari etagida har yili kech kuzda uch
изданием, в ней писал даже сам король kungina bo‘lib o‘tadigan yarmarkada
Франции Людовик XIII. antiqa savdo bo‘lib o‘tadi. Antiqa yarmarka
qay ko‘rinishda va nima bilan savdo qiladi?
В России первая печатная газета • “Bank” so‘zi italyanchada kursi degan
вышла при самом главном реформаторе ma’noni bildiradi. O‘sha kursida o‘tirgan
– при Петре Первом. В 1702 году был
выпущен первый номер «Ведомостей», но bankir, deylik, bir savdogardan olgan
еще задолго до этого события в России qarzini vaqtida qaytara olmasa, o‘sha
ходили рукописные листки под названием savdogar tomonidan u bankrot deb e’lon
«Куранты». qilinadi. O‘rta asrlarda bankrotlik e’lon
qilgan savdogarlar kursida o‘tirgan
Кстати, название «газета» появилось bankirga uni bankrot bo‘lganligini qanday
благодаря венецианцам. В XVI веке в
Венеции были в ходу рукописные листки с ifoda etishgan?
новостями и стоили они одну монету. • Yapon aviakompaniyalari surunkali bir
Монета называлась gazetta – газета.
halokat sabab samolyotlar uchiga
O‘zbekistonda yoki xorijda chop etiladigan kattakon, odamning ko‘zini chizib qo‘ya
ko‘p tirajli gazetalardan birining obzorini
tayyorlang. boshlashdi. Nima sababdan ular bu usulni
qo‘llashga majbur bo‘lishdi?
• Reklama biznesni harakatlantiruvchi eng
katta kuchdir. O‘z molini hamma xohlagan
yo‘l bilan reklama qiladi. Yevropalik Este

Lauder degan parfumeriya ishlab
chiqarish bilan shug‘ullanuvchi bir

tadbirkor ayol yangi ishlab chiqargan

atirining taqdimot marosimida
mahsulotini antiqa, kutilmagan yo‘l bilan

reklama qiladi va hammaga mahsuloti
manzur bo‘ladi. Este Lauder qanday

usulda reklama qilgan?
• Uni 1930-yilda ommaviy ravishda

Germaniyada ishlab chiqara boshlashdi.

Dastavval unga atirgul hidi va qizil lavlagi
zarur bo‘lgan. U nima edi?
• “REEBOK” krossovkalari dunyoga

mashhur. Ular antiqa usulda ishlab
chiqarilgan. O‘ng tarafi – Tayvanda,
chapdagisi – Tailandda. Natijada firma

zararlarini qisqartirishga erishgan. Bu

qanday zarar?

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

15-mavzu. INTERNET HAYOTIMIZDA

Quyidagi so‘z birikmalarining mazmunini eslasam, quvonib ketaman.
“TPS” internet provayderi mas’ul xodimi J.
tushuntirib bering.
Axborot resurslari, ta’lim saytlari, samarali Zohidov:

foydalanish, Internet foydalanuvchilari, kuchli Bugungi globallashuv davrida nafaqat
ehtiyoj, onlayn ta’lim, elektron kutubxona,
mustaqil izlanish, masofaviy ta’lim, spam yirik ommaviy axborot vositalari, balki turli
buzg‘unchi g‘oyalarni, vahshiyligu behayolikni
axborot. targ‘ib qiluvchi saytlar mashhur ijtimoiy
tarmoqlarda o‘z sahifalarini yuritmoqda.
Savollarga javob bering. Marketologlar ham o‘zlarining targ‘ibot va

1. Siz qaysi elektron kutubxonalardan reklama roliklarini joylashtirish uchun shu
yo‘ldan samarali foydalanayotir. Internet
foydalanasiz?

2. Qaysi ta’lim saytlari ma’lumotlarga boy? ommalashgandan keyin ota-onalar
3. Ularning mustaqil ta’lim olishdagi o‘rni
farzandiga “yomon bolalar bilan o‘ynama”,

qanday? “yolg‘on gapirma”, “o‘zingdan kattani hurmat
4. Siz o‘qiydigan oily ta’lim
qil”, deb uqtirishi qatoriga “internetga kamroq

muassasasining rasmiy saytida yana kir”, “falon saytga kirma” degan so‘zlarni ham

qanday ma’lumotlar bo‘lishini qo‘shishga majbur bo‘lmoqda. Yaxshi

istardingiz? tarbiya ko‘rgan, kitobga qiziqishi bor bola bu
5. Internet orqali ta’lim olishning qanday
gaplarga amal qiladi. Lekin internet borasida
ijobiy va salbiy jihatlari bor? Misollar ota-onaning og‘zaki chekloviga hamma bola

keltiring. ham birdek quloq solmasligi mumkin.
ZiyoNET bo‘limi yetakchi mutaxassisi F.

Quyidagi tushunchalarning mazmunini Shomurzayev:
o‘zbek tilida izohlab bering.
Bugun ijtimoiy tarmoqlar hayotimizning
Виртуальная реальность, социальная
сеть, Интернет-магазин, троллинг, ajralmas qismiga aylanib ulgurdi, bu
быстрый интернет, открытый профиль,
блог, интернет провайдер, национальный makonga axborot olish, fikrlarini boshqalar
домен, информационная безопасность. bilan bo‘lishish ehtiyoji sabab kiriladi.
ZiyoNET ta’lim portalida yoshlarning axborot
olishga bo‘lgan ana shunday talabi
o‘rganilgan holda elektron va audio kitoblar
soni muntazam yangilab, ko‘paytirib

Internet haqidagi fikrlar bilan tanishing. borilmoqda. Mamlakatimizda Internet tizimi
Ularning har biriga munosabat bildiring. orqali ma’naviy targ‘ibot ishlari, jumladan,

SH. Ahmedova, maktab o‘quvchisi: elektron kitobxonlikni kuchaytirishga ham
Internet men uchun boshqa bir olam, alohida e’tibor qaratilmoqda.
boshqa bir sayyoraga o‘xshaydi. Bu
M. Mahmudova, bolalar shifokori:
sayyorada faqat kompyuterni tushunadigan, u Ijtimoiy tarmoqda uzoq vaqt o‘tirish inson
bilan ishlay oladigan va sayyoraning barcha immun tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, o‘sish
gormonining rivojlanishini cheklaydi. Ko‘rish
burchaklariga bir zumda yetib borishni
biladigan kishilargina yashaydi. Bu menga qobiliyatini pasaytiradi. Ijtimoiy tarmoqlarga

ertaklar olamini eslatadi. Chunki mukkasidan ketish insonning ijtimoiy
kompyuterdagi tugmachalarni bosib, ma’lum ko‘nikmalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
soniyalar ichida boshqa mamlakatlarga borib Onlayn- servislar hatto insonning tug‘ma
qolganimni, yoki darslarni yaxshi o‘zlashtirish qobiliyatlari pasayishiga ham sabab bo‘ladi.
uchun kerakli bo‘lgan ma’lumotlarni kattalar
SH. Qudratxo‘jayev, jurnalist:
va ustozlar yordamida tezda topib olganimni Ba’zilar Internetning zarari haqida

15-mavzu. Internet hayotimizda

gapirganda uni atom quroliga qiyoslaydi. 2. Yaxshi o‘qish uchun kunu tun dars
Atom quroli qo‘llansa, tuzatib bo‘lmaydigan tayyorlash kerak.
oqibatlar ro‘y berishi muqarrar. Ayni paytda
u atom elektrostansiyalari ko‘rinishida ulkan 3. Axborot qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha
yaxshi.
naf keltirishi, mamlakatlar iqtisodiyoti va
4. Qiyinchiliklar insonni chiniqtiradi.
kishilar hayoti uchun zarur ehtiyojlardan
Matnni o‘qib, mazmunini kengaytirgan
biriga aylangan arzon elektr energiyasining holda gapirib bering.

manbayi sifatida xizmat qilishi mumkin. Internet tarixini sobiq sho‘rolar ittifoqi115da
Internetning ham bundan farqli jihati yo‘q kosmosga ilk bor insonning parvoz qilgani
aslida. Faqat insoniyat undan to‘g‘ri bilan bog‘lashadi. Bu parvoz amerikaliklarni
foydalanishni o‘rganishi kerak. Internetning sarosimaga solgan116, atom bombasi hujumi
to‘g‘ri maqsadlarda ishlatilishi uning salbiy ehtimolini nazarda tutib, yangi himoya
ta’sirlaridan himoyalanishni ta’minlaydi. vositalarini ixtiro qilishni kuchaytirish haqida
bosh qotirishga majbur etgan.
Internet dunyoning eng mashhur
AQSHning ilg‘or mudofaa tadqiqot
kutubxonalariga, yetakchi universitetlar va loyihalari agentligi buning uchun
kompyuterlararo tarmoq yaratishni taklif
tadqiqot markazlarining ilmiy etadi. Ushbu tarmoq ustida ishlash
mamlakatdagi to‘rtta eng yirik universiteti:
laboratoriyalariga olib kirishini, masofaviy Los- Anjelesdagi Kaliforniya universiteti,
ta’lim, elektron tijorat va boshqa qimmatli Stendford tadqiqot markazi, Yuta shtati
universiteti va Kaliforniya shtatining Santa-
vositalar eshigini ochib berishini inobatga Barbara shahridagi universitetiga topshiriladi.
Yangi kompyuter tarmog‘i ARPANET deb
olsak, izlanuvchan inson uchun uning bebaho nomlangan bo‘lib, 1969-yilda yuqorida sanab
imkoniyatlar manbayi ekani ayon bo‘ladi. o‘tilgan to‘rtta ilmiy muassasani bog‘laydi.

S. Rustamov, bloger: Internet tarmog‘ini yaratish ehtiyoji turli
So‘nggi yillarda Internet siyosiy kurashlar tadqiqot markazlari ishini muvofiqlashtirish,
axborot almashish, o‘zaro aloqaga ega
maydoni, turli xil manfaatlarning kuchli bo‘lish uchun ishonchli va mukammal
ishlaydigan bir tizim kerakligi bilan bog‘liq edi.
quroliga ham aylanib bormoqda. Har qanday Bu tizimda tarmoqning bir “bo‘g‘ini” ishdan
to‘siq, cheklov va ta’qiqlarni aylanib o‘tishga chiqsa, boshqa qismlar zarar ko‘rmasligi,
ishini davom ettiraverishi kerak edi.
moslashtirilgan Internet bugungi kunda
chinakamiga jilovlab bo‘lmas kuchga aylandi. Shu tariqa, axborotni saqlash va aloqada
bo‘lishning harbiy vositasi sifatida yuzaga
Hatto Internetni yaratib, unga inson kelgan Internet, 1972-yilga kelib oliy ta’lim
zakosining eng so‘nggi kashfiyotlarini jo tizimida ham keng qo‘llana boshladi.
AQSHning 50ta universiteti va tadqiqot
aylagan olim-u mutaxassislar ham uni markazlari yangi tarmoqqa ulanib, ilmiy
axborot almashinuvida undan unumli
cheklovchi muayyan mukammal mexanizmni foydalanadigan bo‘ldi. 1983-yilga kelib,
ishlab chiqa olganlari yo‘q. Shu bois Internet, Internet ijtimoiy muloqot vositasiga aylanib,
uning vorislari bo‘lmish ijtimoiy tarmoqlar, ko‘lam117i kengayib bordi.

qidiruv tizimlari va turli-tuman saytlar Ikki yirik davlat o‘rtasidagi “qurollanish
masalasi bugun sog‘lom fikrli har qanday

kishini jiddiy mushohada yuritishga chorlaydi.

Yuqorida keltirilgan fikrlarni sharhlang.

Ularning nima uchun xilma-xil ekanligini
izohlab bering. “Internet mening
hayotimda” mavzusida insho yozing.

Quyidagi fikrlarga e’tiroz bildiring yoki
ma’qullang. Fikringizni asoslab bеring.

1. Oliy ma’lumot olish qiyin.

115 sobiq sho‘rolar ittifoqi – бывшее советское замешательство, напугать
государство 117 ko‘lam – масштаб, объем
116 sarosimaga solmoq – привести в

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

poygasi”118 natijasida yuzaga kelgan Internet больше времени, к примеру, радио

XXI asrga kelib, atom bombasidan ham потребовалось 38–40 лет, телевидению –
xatarli va boshqarish qiyin bo‘lgan bir
13 лет, а Интернет достиг аудитории

kuchga aylandi. Bugungi kunda Internetdan свыше 50 миллионов пользователей всего
vaqtichog‘lik119 omili yoki pochta xizmatidan
лишь за 5 лет. С возрастанием

tashqari, turli kuch va manfaatlar kurashida популярности Интернета проявились и

axborot quroli sifatida foydalanilmoqda. негативные аспекты его применения. В
Internet orqali har qanday ma’lumot sanoqli
частности, некоторые люди настолько

daqiqalarda butun insoniyatga oshkor увлекаются виртуальным пространством,
bo‘lmoqda.
что начинают предпочитать Интернет

Shu bilan birga, Internet dunyoning eng реальности, проводя за компьютером до

mashhur kutubxonalariga, yetakchi 18 часов в день. На самом деле, таких

universitetlar va tadqiqot markazlarining ilmiy людей очень много. Интернет-

laboratoriyalariga olib kirishini, masofaviy зависимость сравнивают с наркоманией,
ta’lim, elektron tijorat va boshqa qimmatli
где также присутствует психический

vositalar eshigini ochib berishini inobatga компонент. Интернет-зависимость

olsak, izlanuvchan inson uchun uning bebaho определяется, как навязчивое желание
imkoniyatlar manbayi ekani ayon bo‘ladi.
подключиться к Интернету, и болезненная

неспособность вовремя отключиться от

Matnni o‘qib, unga sarlavha qo‘ying. Интернета.
Matnnning mazmunini o‘zbek tilida gapirib
Современный Интернет имеет очень

bering. много социальных и культурных граней.

Интернет все больше и больше Интернет предоставляет широчайшие

внедряется в нашу жизнь. На данный технические возможности для общения.

момент число пользователей, регулярно Он является универсальной глобальной

использующих Интернет, составляет информационной средой, так как в

около 1,5 млрд человек, это четверть Интернете сравнительно легко найти

населения Земли. И с каждым днем людей со схожими интересами и

количество пользователей «всемирной взглядами на мир, да и общение в сети

паутины» увеличивается. Вся наша начать психологически намного проще,

культура становится более зависимой от чем при личной встрече с человеком,

этой технологии, и неудивительно, что у поэтому создаются и активно

некоторых людей возникают проблемы в развиваются веб- сообщества – группы

связи с тем, что они слишком много людей, имеющих общие интересы и

времени проводят в Интернете. Так как в общающихся преимущественно через

настоящее время технологии Интернет. K примеру, футбольные фанаты

развиваются очень быстрыми темпами, создают сайты, фан-клубы, посвященные

то и подключиться к Интернету можно своей любимой команде, где люди могут

через радиоканалы, спутники связи, знакомиться, общаться, обсуждать игры и

кабельное телевидение, телефон, т.д. И таких сообществ огромное

сотовую связь, специальные оптико- множество, поэтому подобные интернет-

волоконные линии или электропровода. сообщества постепенно начинают играть

Всемирная сеть стала неотъемлемой важную, ощутимую роль в жизни всего

частью жизни людей по всему миру. общества.

Для достижения такой популярности, как (А.Красницкая.)

у Интернета, раньше средствам массовой

информации требовалось гораздо

118 “qurollanish poygasi” – «гонка вооружений» 119 vaqtichog‘lik – развлечения

15-mavzu. Internet hayotimizda

ONLAYN MULOQOT XUSUSIYATLARI

Internet – muloqotning alohida muhiti bo‘lib, unda zamonaviy muloqot vositalarining ko‘plab
turlari: elektron pochta, forumlar, chatlar, bloglar, qisqa xabarlar dasturlari qo‘llanadi. Tezkor,
lo‘nda, so‘zlashuv uslubiga yaqin tildan foydalaniladi. Shu bois so‘zlashuv uslubi faqat og‘zaki
nutqda qo‘llanadi, degan fikr endilikda haqiqatga uncha to‘g‘ri kelmaydi. Internet orqali muloqot
tili yozma adabiy va og‘zaki so‘zlashuv uslubining o‘ziga xos qorishmasidan iborat.

Onlayn muloqotda xabarning adresatga bir onda yetib borishi nazarda tutiladi. Uning quyidagi
xususiyatlari mavjud:
• xabarlarda muloqot ishtirokchilariga tushunarli bo‘lgan qisqartmalar va belgilar qo‘llanadi;
• imlo qoidalariga deyarli rioya etilmaydi;
• xabar yozuvchining emotsional holati nutqning oldindan tayyorlanmaganligida, ayrim leksik

birliklarning yetishmasligi yoki ortiqcha ekanligida, nutqning shoshilinch tuzilishida aks etadi.
• Onlayn muloqot ishtirokchilarining his-tuyg‘ulari asosan quyidagi vositalar orqali ifodalanadi:
• emotikonlar (“smayl”lar) mimika va ohangni aks ettiradi;
• matnning ustiga chizish “ichki” fikrlarni, chizilmagan matn “tashqi” fikrlarni bildiradi;
• matnni faqat bosh harflar bilan yozish unga e’tiborni kuchaytiradi yoki muallifning

baqirayotganini bildiradi;
• qisqartma nomlar va belgilar matnning shoshilinchligini anglatadi;
• ataydan imlo qoidalarini buzish muallifning istehzo qilayotganidan dalolat beradi.

Quyidagi onlayn muloqot dasturlari va menga yana bir oz pul yuborishini ……..,
ijtimoiy tarmoqlarning o‘ziga xos jihatlari faqat bu haqda otamga aytmasligimni
hamda farqlari haqida gapirib bering: so‘radi. Shunday qilib, men shaxsiy
kompyuterga ……… .
IMO, Telegram, Instagram, Twitter,
Facebook, Vkontakte, Linkedin. Quyidagi holatlardan birida yuz berishi
mumkin bo‘lgan suhbat matnini tuzing:
Matnga kerakli so‘zlarni qo‘yib yozing.
Men institutda o‘qishni boshlaganimdan Siz – talabasiz. Ota-onangizdan uzoqda
yashaysiz. Sizga zudlik bilan pul kerak bo‘lib
keyin o‘zimga kompyuter olishim kerakligini qoldi. Vaziyatdan qanday chiqasiz?
……… . Lekin bunga pulim yetmasdi, shuning
uchun men uyga qo‘ng‘iroq qilib, buni ota- Siz yangi noutbuk sotib olmoqchisiz, lekin
onamga …. . Bizning suhbatimiz silliq kompyuter texnikasini yaxshi tushunmaysiz.
kechmadi, chunki otam meni juda ko‘p sarf- Sizning harakatlaringiz.
xarajat qiladi, deb …….. . Men uzoq vaqt
ularga kompyuterning nima uchun zarurligini www.my.gov.uz Yagona interaktiv xizmat
………….. davlat portalidagi barcha sohalar ro‘yxatini
yozib chiqing. Ulardan bo‘lajak
Ertasi kuni otam menga qo‘ng‘iroq qildi va kasbingizga tegishlisini topib, xizmat
biz bir yechimga ……. Otam o‘zining turlarini yozib oling. Ushbu
Toshkentda yashaydigan do‘stidan menga ma’lumotlardan kichik matn tuzing.
arzonroq kompyuter ……… yordam berishni
iltimos qildi. Keyin onam qo‘ng‘iroq qilib,

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

16-mavzu KELAJAK BILIMLI YOSHLAR QO‘LIDA

Quyidagi iboralarni eslab qoling. Ular kerak bo‘lib qolganda uni ikkinchi marta
ishtirokida gaplar tuzing.
qidirib yurmagin. Shunisi yomonki,
1. Bilmoq (qayerdan? kimdan? numa
haqda?) kompyuter istalgan paytda sening
savolingga javob berishiga bo‘lgan ishonch
2. Axborot, ma’lumot izlamoq/topmoq axborotni eslab qolish istagini yo‘qotadi. Buni
(qayerda? nima haqda?)
hayotdan olingan quyidagi misolga qiyoslash
3. Axborot, ma’lumot olish uchun mumkin: bir ko‘chadan boshqa ko‘chaga
murojaat qilmoq (qayerga? kimga?
nima haqda?) shoshilinch damda avtobus yoki metroda yetib

4. Axborot, ma’lumot/ni olmoq/ga ega borish mumkinligini bilgach, odam piyoda
bo‘lmoq (qayerdan, kimdan, nima yurishga boshqa ehtiyoj yo‘q degan xulosaga
haqda?) keladi. Biroq sen yurmay qo‘ysang, nogironlar

5. Ma’lumotni taqdim etmoq (kimga? nima aravachasida harakatlanishga majbur
haqda?) Aniqlamoq (qayerdan?
kimdan? nimani?) Ma’lumot yig‘moq odamga aylanib qolasan.
(nima haqda?) Albatta, men sport bilan shug‘ullanishingni

Berilgan tushunchalarning ma’nosini va tanangni boshqara olishingni bilaman.
izohlang. Ular ishtirokida mamlakatimizda
olib borilayotgan yoshlarga oid davlat Biroq gap miya haqida ketmoqda.
siyosati haqida matn tuzing.
Xotira oyoq mushaklari kabidir. Agarda uni
O‘zbekiston yoshlar ittifoqi, uyushmagan
yoshlar, tadbirkorlik faoliyati, shijoatli yoshlar, mash qildirmasang, u shalvirab qoladi va sen
huquqiy poydevor, Yoshlar kuni, mafkuraviy ovsar bo‘lib qolasan. Undan tashqari, biz
tahdidlar, ijodiy salohiyat, ijtimoiy-maishiy
sharoitlar, nodavlat notijorat tashkilotlari, hammamiz qariganda Alsgeymer kasalligiga
yoshlar markazlari.
duchor bo‘lishimiz mumkin, bu
Matnni o‘qing. Unga o‘z munosabatingizni
bildirib so‘zlang. ko‘ngilsizlikdan qutulish yo‘llaridan biri esa

Taniqli italyan adibi Umberto Ekoning xotiramizni mudom mashq qildirishdir.
nabirasiga yo‘llagan maktubi bugungi kunda
barcha o‘quvchi-talabalarga qaratilgan deyish Mening maslahatim bunday: har tong
mumkin. Quyida ushbu maktubdan parcha biror qisqa she’rni yodla, xuddi bolalikda
keltiramiz. bizga o‘rgatganlaridek. Do‘stlaring bilan eng

“Men sen bilan universitetlarda ta’lim yaxshi xotira borasida musobaqa uyushtir.
olayotgan tengdoshlaring va sizlardan oldingi Agar senga she’riyat yoqmasa, futbol
avlod duchor bo‘lgan xastalik haqida
gaplashmoqchiman. Men xotirani yo‘qotish jamoalarining tarkibini eslab qolishing
kasalligini nazarda tutyapman.
mumkin. Biroq sen nainki Rim klubi
Agar sen Buyuk Karl kimligi yoki Kuala-
Lumpur qayerdaligini bilmoqchi bo‘lsang, bir komandalarini, balki boshqa komandalar
zumda hammasini Internetdan topishing o‘yinchilarini, shuningdek ularning avvalgi
mumkin. Buni faqat zarur bo‘lganda qilgin,
lekin ma’lumotni olgach, uning mazmunini tarkibini ham bilishing kerak.
eslab qolishga harakat qilginki, toki yana Bu o‘yinga o‘xshaydi, ha, bu o‘yinning

o‘zi, lekin sen miyang personajlar, voqealar
va turli xotiralar bilan to‘lishini sezasan. Miya –

bu sen bilan birga yuradigan kompyuter,

uning imkoniyatlari mashqlar natijasida

kengayib boradi. Stolingdagi kompyuter uzoq
foydalanish oqibatida tezligini yo‘qotadi va

tezda almashtirishni talab qiladi. Miyang esa

senga 90 yoshgacha xizmat qilishi mumkin.

Agarda sen miyangni mashq qildirib tursang,
90 yoshingda sen hozirgidan ko‘ra ko‘proq
narsani eslaydigan bo‘lasan.

Bir kun kelib, qariysan, biroq o‘zingni

16-mavzu. Kelajak bilimli yoshlar qo`lida

minglab hayotlarni kechirgan kabi his qilasan, Mavzuga oid o‘zbek maqol va matallarini
go‘yo sen Vaterloo jangida ishtirok etgansan, qanday tushunishingizni aytib bering.
Yuliy Sezarning qatliga guvoh bo‘lgansan,
tasodifan poroxni kashf qilib, havoga Olim bo‘lsang, olam seniki.
uchgansan. Xotirasini boyitishga intilmaydigan Oltin o‘tda bilinar, odam mehnatda.
boshqa do‘stlaring esa faqatgina bitta, Yoshlikda bilgani – toshga yozgani,
zerikarli va yorqin hislarsiz umrni qarilikda bilgani – muzga yozgani.
kechiradilar.
Yigit kishiga yetmish hunar oz.
Xulosa shuki, xotirangni boyit va ertagayoq Qunt bilan ilm o‘rganish – igna bilan quduq
she’r yodla!” qazish. Qadam qo‘y asta-asta, qadam
yetguncha ilm ista.
Buyuklarning ta’lim haqidagi fikrlarini Arzon beillat bo‘lmas, qimmat – behikmat.
sharhlang. Ta’lim to‘g‘risida siz qanday Bola zamonasiga o‘xshar.
hikmatli so‘zlarni bilasiz? Misollar
keltiring. Matnning mazmunini o‘zbek tilida ifodalab
bering.
Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on,
Shunda bilursankim, ilm bepoyon. Зачем всю жизнь учиться?
(Abulqosim Firdavsiy.) Непрерывная учеба – минимальное
Baxt belgisi ilm va aqldir. (Mahmud требование для достижения успеха в
Koshg‘ariy.) любой области.
Ilmdan yaxshiroq xazina bo‘lmas,
Qo‘lingdan kelgancha tera olsang, bas. Деннис Уэйтли
(Abu Abdullo Rudakiy.)
Bilimga eltuvchi yagona yo‘l bu – faoliyatdir. Один хороший человек как-то задал
(Bernard Shou.) риторический вопрос — ну зачем учиться
Oz bo‘lsa ham bilmoq uchun ko‘p o‘qimoq всю жизнь?? Чему можно учиться всю
zarur. (Sharl Monteskye.) жизнь? Мне кажется очевидным, что
Kimki hech narsani qiziqib so‘ramasa, hech учиться всю жизнь необходимо, и
narsani o‘rganmaydi ham. (Tomas Fuller.) учиться всему, что тебе нужно в каждый
Bilganlarimizning cheki bor, bilmagan конкретный момент времени.
narsalarimizning esa had-chegarasi yo‘q.
(Pyer Laplas.) Что значит учиться? Что за глупый
вопрос, скажете вы. Вопрос
Matnni o‘qing. Muallifning fikrini qisqacha действительно странный, однако давайте
ifodalab bering. все же попробуем на него ответить.
Учиться — значит приобретать новые
Har kimning zari bo‘lmasa-da, ammo знания, развивать новые навыки. Зачем
hunari bo‘lsa, dunyoda hech bir xavf-u xatar нужно приобретать новые знания и новые
bo‘lmaydi, shuning uchun kishi hunar навыки?
ziynati bilan bezanmog‘i lozim. Bilginki,
hunarsiz kishi quruq savlatdir, quruq savlat Ну, прежде всего, если вы хотите как-то
esa qotib turgan suratga o‘xshaydi. Sen изменить свою жизнь, то вполне логично,
suratga boq, u odamga o‘xshasa- da, joni что должны узнать что-то новое или
bo‘lmaydi. Daraxt shoxi mevasiz bo‘lsa, научиться чему-то. Если в данный
uning o‘tindan nima farqi bor. Sen abujahl конкретный момент своей жизни ты
(yovvoyi) tarvuzini ko‘r, shirin tarvuzlar kabi имеешь то, что имеешь, то получил ты это
chiroylidir, ammo achchiq bo‘lgani uchun благодаря тем знаниям и навыкам,
zarracha qiymati yo‘q. которые у тебя есть. Если ты хочешь
достичь чего-то другого, большего, то
(Muhammad Javhar Zamindor.) тебе определенно необходимо чему-то
новому научиться. Если ты хочешь стать
поваром, то тебе нужно научиться

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

готовить, а если ты хочешь стать секретов, которые он открывает, как раз и
лидером, то необходимо приобрести является обучение. «Непрерывное
новые навыки, присущие лидеру, которых обучение — ключ к успеху в XXI
еще нет. Если ты хочешь просто столетии», — пишет Брайан Трейси.
двигаться дальше и выше в той сфере,
которой занимаешься, то необходимо Конечно, приобретенные знания и
постоянно узнавать что-то новое в данной навыки необходимо применять на
сфере. Только так можно добиться успеха. практике. Без практики они остаются
лежать мертвым грузом. Если не
Есть еще один момент. Наш мозг применять знания и навыки, то и
подобен нашим мышцам — его, как и изменений в жизни добиться будет трудно.
мышцы, можно укрепить постоянной
тренировкой. Если не заниматься (Александра Мощенских.)
физическими упражнениями, то мышцы
становятся слабыми и вялыми. Если не “Hayot mening tasavvurimda” mavzusida
заниматься умственными упражнениями, esse yozing.
то вялым и слабым становится наш ум.
Представляете себе дряблый ум?? Зато Berilgan so‘zlarning o‘zbek tiliga
чем больше вы упражняете ваш ум, чем
больше учитесь и узнаете новое, тем tarjimasini lug‘at yordamida yozing.
острее он становится, и тем больше в
состоянии познать. Очень хорошо об этом Ularning ma’nosini izohlang.
пишет Брайан Трейси в своей книге «21
секрет успеха миллионеров». Одним из Ясность, точность, лаконичность,

недвусмысленность, первоисточник,

изложение, мыслить, первичный,

вторичный.

ILMIY USLUB

Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Mantiqlilik,
aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir. Ilmiy uslub aniq ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy
xulosalar (qoidalar, ta’riflar)ga boy bo‘lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi:

Yomg‘ir – suyuq tomchi holidagi atmosfera yog‘ini. Tomchining diametri 0,5-0,6 mm bo‘ladi.
Ilmiy uslubda har bir fanning o‘ziga xos terminlaridan foydalaniladi, bu uslubda so‘zlar o‘z
ma’nosida qo‘llanadi, qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan
bo‘laklar, kirish so‘zlar, kirish birikmalar, shuningdek qo‘shma gaplardan ko‘proq foydalaniladi.
Ilmiy uslub adabiy tining funksional uslubi bo‘lib, uning vazifasi mantiqiy axborotni yetkazish

va uning haqiqiyligini hissiyotlarsiz dalillab berishdan iborat. Usbu uslubda nutq grammatik
shakllangan, adabiy me’yor asosida tuzilgan, asosan monologik xususiyatga ega bo‘ladi.

Ilmiy uslub doirasi anchagina keng va xilma-xildir. Chunonchi, bir qator ijtimoiy fanlarga
oid tadqiqotlar ko‘proq ommaviyligi bilan tavsiflansa, aniq fanlarga oid tadqiqotlar mutaxassislar
doirasida ko‘proq tushuniladi. Shunga ko‘ra ilmiy uslub 3 yo‘nalishga bo‘linadi:
• sof ilmiy yo‘nalish (ilmiy maqola, referat, monografiya);
• oquv-ilmiy yo‘nalish (metodik tavsiyalar, darsliklar, lug‘atlar);
• ilmiy-ommabop yo‘nalish (ocherk, maqola).
• Ilmiy uslubning quyidagi asosiy belgilari bor:
• mantiqiylik – matn qismlarining mazmunan o‘zaro bog‘liqligi;
• izchillik – xulosalar matn mazmunidan kelib chiqadi, matn mazmuniga ko‘ra alohida

bo‘laklarga ajraladi, ular fikrning xususiydan umumiyga va umumiydan xususiyga qarab

harakatlanishini aks ettiradi;
• aniqlik – bayonning tushunarliligi.

Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi. U asosan fan tilidir.
Ilmiy uslub ilmiy terminologiya bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy uslubning leksikasini

16-mavzu. Kelajak bilimli yoshlar qo`lida

tashkil qiladi. Lekin ilmiy asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay, unda abstrakt leksika
va ko‘p ma’nolilik xususiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari ham keng qo‘llanadi.

Ilmiy uslubda yana fanning turli sohalariga oid simvol va belgilar, raqamlar ham ishlatiladi. Ilmiy
uslubda shevachilikka yo‘l qo‘yilmaydi.

So‘zlarni ko‘rsatilgan guruhlarga ajratib yozing. Har bir qatorni o‘z misollaringiz bilan
to‘ldiring.

Guruhlar So‘zlar

Axloq-odob Iqtisodiyot minnatdorchilik, devalvatsiya, olijanoblik, destruktiv, hayajon,
bag‘rikenglik, qarz, g‘urur, kutubxona, xotira, bezovtalik, adolat,
Madaniyat Psixologiya
ishonch, moda, intiluvchanlik, hissiyotlar, hushyor, film,
Insonning ichki ekstremizm, xususiy, sivilizatsiya, ko‘rgazma, islohot, kompaniya,

kechinmalari transmilliy, rahm-shafqat, shartnoma.

Quyidagi janrlar qaysi matnlarda qo‘llanishini aniqlang va jadvalga kiriting:
dissertatsiya, reja, tezis, referat, ilmiy maqola, ma’ruza, annotatsiya, monografiya, konspekt,

taqriz.

Birlamchi matn Original asar, ilmiy yangiligi bilan ajralib
Ikkilamchi matn
turadi.
Birlamchi ilmiy matnni qayta ishlash

natijasida yuzaga keladi, ilmiy yangiligi yo‘q.

Jadvalning chap va o‘ng ustunlaridagi so‘zlardan mosini topib, qo‘shma fe’llar hosil
qiling. Ular ishtirokida gaplar tuzing.

Fikr, xulosa, xato, tasavvur, tadqiq, bildirmoq
o‘zgarish, e’tiroz, harakat, ta’sir, axborot, ko‘rsatmoq

yordam, qarshilik, taxmin, tadqiqot, qilmoq
tekshirish, tavsiya, ko‘mak, tahlil, qaror,
sinov, qabul, bosim, xabar, e’tibor, xato bermoq
o‘tkazmoq

Ilmiy uslubga xos nutq qoliplarini eslab Berilgan ta’riflar qaysi sohalarga tegishli
qoling. Ularga tayangan holda gaplar
ekanligini ayting. Ushbu tushunchalar
tuzing. bilan bog‘liq terminlarga misollar keltiring.
Nima nimani anglatadi Nima nimadan
Momoqaldiroq – chaqmoq chaqib, elektr
iborat razryadi – yashin bilan kuzatiladigan, qisqa
Nima nimaga (nima bo‘lib) xizmat qiladi
vaqt davom etadigan atmosfera hodisasi;
Nima nimani belgilaydi portlash to‘lqini.
Nima o‘zida nimani mujassam qiladi Nima
Sakura – Uzoq Sharqda, asosan
(nima uchun) nima bo‘ladi Nima (nima orqali) Yaponiyada o‘sadigan, gullari seryaproq
amalga oshiriladi Nima nimaning tarkibiga qizg‘ish-pushti, mevasi yeyilmaydigan
kiradi Nima qanchani tashkil qiladi
manzarali daraxt.
Nima nimaga bo‘linadi Damba – daryo, soy, suv havzasi

yoqalariga tuproq, tosh, shag‘al,
beton va shu kabilardan ko‘tarilgan to‘siq,

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

ko‘tarma. характеризовать, предположить,
Inflatsiya – muomaladagi qog‘oz pullar
исходить, обосновать, утверждать,
massasining taklif qilinayotgan real tovarlar
hajmiga nisbatan haddan tashqari ortib ketishi считать, резюмировать.

va pulning qadrsizlanishi, buning natijasida Подобный, сходный, аналогичный,
tovar va xizmatlar bahosining ko‘tarilishi,
pulning xarid qilish quvvati pasayishi. противоположный, следующий,

вышеуказанный.

Напротив, обыкновенно,

преимущественно, всегда, иногда, редко,

So‘zlarning tarjimasini lug‘at yordamida относительно, исключительно, возможно,

yozib chiqing. необходимо, вероятно, очевидно.

Условие, причина, следствие,

результат, отношение, соотношение, Quyidagi hikmatli so‘zlarning ma’nosini

связь, анализ, сравнение, изучение, tushuntiring.
“Ilmiy tilning asosiy fazilati – uning aniqligidir”.
определение, признак, качество, сторона,
(Dmitriy Lixachev, rus akademigi.)
название, знак, рисунок, схема, график, “Kim aniq fikrlasa, u aniq bayon qiladi”.

символ, задача, проблема, вопрос. (Protagor, qadimgi grek faylasufi.)
“Nutq mantiq qonunlariga bo‘ysunishi
Сравнить, сопоставить, зависеть,
kerak”. (Aristotel, qadimgi grek faylasufi.)
соответствовать, рассматривать,

исследовать, доказать, отметить,

Jadvalni grek va lotin tilidan olingan quyidagi so‘z yasovchi elementlari bor misollar bilan
to‘ldiring.

Grek tilidan Misollar Lotin tilidan Misollar
avtomobil …
avto – o‘zi avi (а) – qush
gidr (о) – suv inter – aro
giper – o‘ta intra – ichkari
sotsi (о) – jamiyat
kilo – ming bitta, tra(ns) – ortida
san’at,
mono – ekstra – tashqari
yagona

texn(о) –
mahorat

17-mavzu. Zamonaviy dunyoda ta’lim

17-mavzu. ZAMONAVIY DUNYODA TA’LIM

Berilgan so‘z birikmalarini lug‘at emasligini anglash, energetik tanglik121,

yordamida tarjima qiling. Ular ishtirokida ekologik muammolar, insoniyatni zarur

kichik matn tuzing. resurslar (oziq-ovqat, sanoat xom ashyosi,

Прикладные науки, высшее energiya manbalari va boshqalar) bilan

образовательное учреждение, научно- ta’minlash, inson salomatligi muammolari,
исследовательская деятельность, основы
qashshoqlik muammosi, sanoat rivojlanishi

научных знаний, область науки, yo‘nalishlarining o‘zgarishi, inson hayotining
ijtimoiy sharoitini tubdan o‘zgartirish,
профессиональное образование,

послевузовское образование, подготовка odamlarning yashash muhitini kengaytirish,
barcha xalqlar uchun tinchlikni ta’minlash,
и переподготовка специалистов,

повышение квалификации. rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining

keskin o‘sishini tartibga solish va

Savollarga javob bering. boshqalardir. XXI asrda ta’lim dunyodagi
1. Ta’lim jarayoni deganda nimani
ushbu global muammolarni hal qilishga
tushunasiz?
2. Ta’limning qanday turlari mavjud? xizmat qilishi kerak. Demak, zamonaviy
3. Ta’limga xos terminlarni ayting.
4. Siz nima uchun aynan shu oily ta’lim ta’lim shaxsni jamiyat a’zosi sifatida mehnat

muassasasini tanladingiz? faoliyatiga tayyorlaydi.
5. Siz ta’lim jarayoniga qanday yangiliklar
Bugun ta’limning muqobil122 usullari
kiritilishini xohlaysiz? kundan-kunga ko‘payib bormoqda. Bu

dunyoning istagan burchagidan turib onlayn

tarzda ma’lumot olish imkonini beradi. Biroq

oliy ma’lumotli bo‘lishning o‘zi yetarli emas –

Matnni o‘qib, undagi asosiy fikrni ifodalab o‘quv yurtini ham, mutaxassislikni ham to‘g‘ri
bering.
tanlay bilish kerak. Oliy ma’lumot to‘g‘risidagi

diplom avvalgidek yuqori daromad va

Ta’lim va taraqqiyot maqomni ta’minlab bera olmayapti. Hayot

“Faqat o‘zi yaxshi ko‘radigan narsanigina shuni ko‘rsatmoqdaki, ta’lim davomida kasbiy
chinakamiga o‘rganish mumkin” layoqat123ga ega bo‘lgan shaxslar tezroq

I. Hyote muvaffaqiyatga erishadilar. Kasbiy layoqat esa

egallangan bilim, ko‘nikmalarni malakaga

aylantirish va asta-sekin malakadan tajribaga,

XXI asrni “tezlik asri”, “integratsiya asri”, tajribadan mahoratga etishishdir.

“axborot asri” deb atashadi. Shu bilan birga Ma’lumki, oliy ta’lim muassasasida

uni “ta’lim asri” deyish ham mumkin. Ta’lim talabaning zarur bilimlarni egallashi uchun

har qanday davlatning eng muhim va imkoniyat va vaqt real hayotdagidan ko‘ra

ustuvor120 sohasidir. Shu tufayli ko‘plab ko‘proq bo‘ladi. Agarda o‘qish davrida bilim
olish sizning juda ko‘p kuch- g‘ayratingizni
rivojlangan va tez taraqqiy qilayotgan

mamlakatlar milliy ta’lim tizimini olayotgan bo‘lsa, siz shu jarayonda o‘z

rivojlantirishni eng muhim strategik yo‘nalish ustingizda ishlash hamda mustaqil ta’lim

sifatida belgilaydilar. olishga vaqtingiz yetmasa, ish faoliyatini

XXI asrda insoniyatning oldida yangi boshlaganingizdan keyin bularning

global muammolarni hal qilish vazifasi turibdi. hammasiga qayerdan vaqt topasiz?

Bu dunyo tabiiy resurslarining cheksiz Modomiki siz oliy ta’lim muassasasida o‘qish

120 ustuvor – приоритетный 123 kasbiy layoqat – профессиональная
121 tanglik – кризис компетентность
122 muqobil – альтернативный

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

davridayoq o‘z ustingizda ishlamas ekansiz, Mashhur ilm dargohlari
uni tugatgandan keyin bir necha yil o‘tgach,
hayotdan butunlay orqada qolib ketganingizni Ilk universitetlar IX asrda tashkil qilingan.
tushunib qolasiz.
855-yilda ochilgan Konstantinopol
Oliy ta’lim muassasasi bilim bermaydi, u
bilimlarni olishga o‘rgatadi, degan fikr ayni universitetida davlat xizmatchilari,
haqiqatdir. Oliy ta’limda talabaga nimani
o‘rganish va qanday o‘rganish kerakligi diplomatlar, harbiylar tayyorlana boshlagan.
haqida yo‘llanma beriladi. Bilimlar hajmi esa Unda tibbiyot, falsafa, notiqlik san’ati va
talabaning tirishqoqligi124ga bog‘liq. U huquq fanlari o‘qitilgan.
o‘zining bo‘lajak kasbini qanchalik sevsa,
uning bilim olishga intilishi shunchalik kuchli Dunyodagi eng keksa universitet
bo‘ladi.
Italiyadagi Bolonya universitetidir. U 1088-
Quyidagi ma’lumotlatni yozib oling. Oliy
ta’lim muassasalarining farqlarini yilda tashkil etilgan. Kopernik, Ulrix fon Gutten,
tushuntirib bering va misollar keltiring.
Oloander, Franchesko Petrarka, Dante
Universitet – fundamental va ko‘plab
amaliy fanlar bo‘yicha mutaxassislarni Aligyeri, Parasels, Umberto Eko kabi
tayyorlaydigan oily ta’lim muassasasi. Unda
ilmiy tadqiqot ishlari ham amalga oshiriladi. mashhur insonlar mazkur universitetni
Universitetda bir necha fakultetlar bo‘lib,
ularda ilmiy bilimlarning asoslarini tashkil bitirganlar.
qiluvchi turli fan sohalari jamlangan bo‘ladi.
Hozirgi kunda universitetda 23ta fakultet
Akademiya – oily kasbiy ta’lim dasturlari mavjud bo‘lib, ularda 100 mingga yaqin
hamda oily o‘quv yurtidan keyingi ta’lim talaba o‘qiydi.
dasturlarini amalga oshiradigan oily ta’lim
muassasasi. Akademiyada ilmiy yoki ilmiy- Britaniyaning Oksford shahrida jahonning
pedagogik faoliyatning ma’lum sohasi uchun
oily malakali mutaxassislar tayyorlanadi, eng keksa va eng mashhur universitetlaridan
qayta tayyorlanadi va ularning malakasi
oshiriladi. Shuningdek, fan va madaniyat biri joylashgan. 1117-yilda asos solingan
sohalaridan biri bo‘yicha fundamental va ushbi oily ta’lim muassasasi dunyoga 50
amaliy ilmiy tadqiqotlar olib boriladi.
Akademiya o‘z faoliyati sohasida yetakchi nafardan ziyod Nobel mukofoti sovrindorlarini
ilmiy va metodik markaz hisoblanadi.
yetishtirib chiqargan. Britaniyaning 25
Institut – oily kasbiy ta’lim dasturlari
hamda oily o‘quv yurtidan keyingi ta’lim nafardan ziyod bosh vaziri, 6 nafar qirol,
dasturlarini amalga oshiradigan oily ta’lim
muassasasi. Institutlarda kasbiy faoliyatning minglab taniqli siyosatchi, iqtisodchilar ushbu
ma’lum sohasi uchun mutaxassislar ta’lim dargohini bitirganlar.
tayyorlanadi, qayta tayyorlanadi va ularning
malakasi oshiriladi. Shuningdek, institutlarda Ayni paytda universitetda 51ta fakultet,
fundamental yoki amaliy ilmiy tadqiqotlar olib 38ta kollej mavjud bo‘lib, ularda 30 mingdan
boriladi. ortiq o‘quvchi-talaba bilim olmoqda.

Matnni o‘qing. Uni kengaytirib so‘zlab Bugun dunyoda taxminan 200 ming oily
bering. ta’lim muassasasi bor. Har yili yirik

ekspertlar tomonidan eng yaxshi
universitetlar reytingi o‘tkaziladi. Ushbu
reytingda egallangan o‘ringa qarab
abituriyentlar qaysi oily ta’lim muassasasiga

kirish haqida bosh qotiradilar.

Bugungu kunda axborot texnologiyalari

sohasida AQSH, Kanada, Singapur va

Malayziya universitetlari, mehmonxona

industriyasi sohasida Shveysariya va Buyuk
Britaniya ta’lim muassasalari, tibbiyot

sohasida Buyuk Britaniya, AQSH va Avstraliya
o‘quv yurtlari, moda va dizayn sohasida
Italiya va Fransiya ta’lim dargohlari yetakchi

hisoblanadi.
Talim dargohining nufuzi nimaga bog‘liq?

Bunda bir qator mezonlar qo‘llanadi: ilmiy

124 tirishqoqlik – старание

17-mavzu. Zamonaviy dunyoda ta’lim

tadqiqot faoliyati, o‘qitish, ish beruvchilarning • mustaqil tarzda bilim olish;
• davomat;
fikrlari, muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlari, • kiyinish;
xorilik talabalar va o‘qituvchilarning soni, • kutubxonada shug‘ullanish;
• madaniy hordiq chiqarish;
xalqaro dasturlarda ishtiroki. • sport bilan shug‘ullanish;
• darsdan tashqari vaqtdagi qiziqishlar;
Dunyodagi eng mashhur universitetlar • sayohat qilish;
• uy ishlari bilan shug‘ullanish;
qatoriga Buyuk Britaniyaning Oksford • oila qurish;
• ta’tillarni o‘tkazish.
universiteti, Kembridj universiteti, AQSHning

Kaliforniya Texnologiya instituti, Stenford

universiteti, Massachusets Texnologiya

instituti, Garvard universiteti, Prinston

universiteti, Shveysariyaning Surix

texnologiya instituti, Singapur Milliy

universiteti, Kanadaning Toronto universiteti, Kasb tanlashda quyidagi mezonlardan
qaysilariga tayanish kerak, deb
Shvetsiyaning Karolina instituti, Xitoyning hisoblaysiz? Ularni siz uchun muhim
bo‘lgan ketma- ketlikda joylashtiring.
Pekin universiteti, Yaponiyaning Tokio Tanlovingizni asoslang.

universiteti, Avstriyaning Melburn universiteti,

Germaniyaning Munxen universiteti,

Koreyaning Seul universiteti, Gollandiyaning

Amsterdam universiteti, Rossiyaning Moskva Tartib Mezonlar
raqami
davlat universiteti kabilar kiradi. iste’dod
yangilik yaratish
Savollarga javob bering. odamlarga kerakli bo‘lish
1. Mamlakatimizda qaysi xorijiy o‘liy ta’lim odamlarning hurmatini
muassasalarining filiallari faoliyat qozonish
yuritmoqda? layoqatni namoyish qilish
2. Ularda ta’lim qanday tizimga asosan olib
boriladi? kasbning ijtimoiy
3. Ularning bitiruvchilari qaysi sohalarda ahamiyati
faoliyat yuritadilar?
moddiy jihatdan mustaqil
Berilgan mezonlar bo‘yicha xorijda va bo‘lish
mamlakatimizda o‘qiydigan talabalarni
taqqoslang. muntazam o‘z ustida
ishlash
Xorij talabalari Bizning talabalarimiz

Qaysi xislatlar quyidagi kasb egalariga zarur, qaysilari esa ular uchun yot bo‘lishi

kerakligi haqidagi fikrlaringizni jadvalga yozib chiqing.

Kasb nomi Ijobiy xislatlar Salbiy xislatlar

diplomat

buxgalter

huquqshunos
o‘qituvchi

soliqchi

sudya

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

injener
uchuvchi
oshpaz
harbiy

Quyidagi holatlarga doir dialog matnlarini В первом учебном году 200 студентов,

tuzing. прошедших жесткий отбор, начали
Siz – o‘qituvchisiz.
Sizning vazifangiz – talabalaringiz bilan учиться на трех факультетах:

tanishish. Tanishuvni nimadan boshlaysiz? международном, экономическом
Talabalardan nimalarni so‘raysiz? O‘zingiz va
o‘qitadigan faningiz haqida ularga nimalarni правовом. Через два года к ним

gapirib berasiz? присоединились первые студенты-
Siz – talabasiz.
Sizning vazifangiz – o‘qituvchi va u иностранцы.

o‘qitadigan fan to‘g‘risida bilib olish. В 50-х годах ХХ века наш институт
O‘qituvchidan nimalarni so‘ragan bo‘lardingiz,
uning fani va o‘tadigan darslari haqida был объединен с Институтом

nimalarni bilgingiz kelyapti? востоковедения и Институтом внешней

торговли. В 1969 году был открыт

факультет журналистики, а в 1993 году

– факультет международного бизнеса и

делового администрирования. Сейчас это

единственный вуз в мире, где преподается

Matnni o‘qib, unga sarlavha qo‘ying. Qaysi более 70 иностранных языков.
oily ta’lim dargohi haqida so‘z
За время существования института его

borayotganini aniqlang. Matnning окончили 30 тысяч выпускников, среди

mazmunini o‘zbek tilida gapirib bering. которых министры, президенты банков и

Каждый студент должен знать историю телекомпаний, политики, дипломаты,

своего вуза и гордиться им. Мы все знаем, журналисты, известные предприниматели.

как гордятся своими университетами В институте часто проходят

выпускники и студенты Кембриджа, международные конференции и

Оксфорда, Принстона и других всемирно семинары, приезжают и выступают

известных университетов. Конечно, мой перед студентами известные люди:

институт не такой старый и известный, президенты и премьер-министры многих

как они, но у него тоже есть своя стран.

интересная история.

Наш институт был создан на базе Muammoli topshiriqlarni bajaring.
a. Dam olish kunlaridan birini bo‘lajak
международного факультета Московского kasbingizga oid ma’lumotlar olish va
kasbga doir ko‘nikmalarni hosil
государственного университета в октябре qilishga bag‘ishlamoqchisiz. Ushbi

1944 года. В то время заканчивалась kunning rejasini tuzing va uni asoslab

вторая мировая война, и уже было bering.
b. Sizga kun davomida ta’limga oid
понятно, что после войны должна будет
istalgan saytlardan cheksiz hajmda
измениться вся система международных ma’lumotlar olish imkoniyati berildi.

отношений. Поэтому правительством Bu imkoniyatdan qanday
foydalangan bo‘lardingiz? Fikringizni
было принято решение создать
asoslab bering.
специальный институт для подготовки

специалистов в области международных

отношений, которые будут

профессионально защищать интересы

страны.

17-mavzu. Zamonaviy dunyoda ta’lim

Garvard universitetining o‘z talabalarini berilmagan, lekin muvaffaqiyat o‘z ustida
ruhlantiradigan tavsiyalarini o‘qib chiqing. ishlovchi va muammolarni tezda hal
qiladiganlarga keladi.
Ularni konspekt shaklida yozib oling.
Vaqt uchadi. Hozirgi so‘laging ertaga ko‘z
Hozir uxlasang, albatta, orzularingni yoshi bo‘ladi.
tushingda ko‘rasan. Agar uyquning o‘rniga
o‘qishni tanlasang, orzularingni hayotda Agar sen bugun piyoda yurishni
ko‘rasan. xohlamasang, ertaga yugurishga majbur
bo‘lasan.
Qachonki sen juda kech bo‘ldi deb
o‘ylasang, aslida hali erta bo‘ladi. Kelajagi uchun nimadir qiladigan odam
realistdir.
O‘qish azobi — vaqtinchalik. Bilmaslik azobi
— abadiy. O‘qish — bu vaqt sarflash emas. Sening topadigan puling – olgan biliming
O‘qish — harakat qilish. darajasiga proporsional. Bugungi kun hech
qachon qaytib kelmaydi.
Hayot faqat o‘qishdan iborat emas.
Hayotning mana shu qismini ham bosib o‘ta Hozir hatto dushmanlaring zo‘r berib
olmasang, nimaga ham qodir bo‘la olarding? kitoblarni varaqlamoqda. Qiyinchiliklarsiz
maqsadga yetib bo‘lmaydi.
Qiyinchilik va tinimsiz harakatdan rohatlan.
Kimki hammasini erta qilsa, o‘zining Dunyoning mashhur universitetlaridan biri
haqida taqdimot tayyorlang.
muvaffaqiyatidan haqqoniy rohatlana oladi.

Hammasiga ulgurish imkoniyati barchaga

KONSPEKT YOZISH BO‘YICHA TAVSIYALAR

Konspekt – maqola, paragraf yoki bo‘limning qisqa bayoni. Odatda, katta hajmdagi axborotni
qisqa vaqt ichida qayta ishlash zaruriyati bo‘lganda konspektga ehtiyoj yuzaga keladi. To‘g‘ri
tuzilgan konspektni o‘qigandan keyin material xotirada oson tiklanadi.

Konspekt tuzishning asosiy qoidasi qisqa, lo‘nda, mantiqiy izchil, qabul qilishga oson bo‘lgan
ma’lumotni yozishdan iborat. O‘zida ko‘chirma, tezislar, iqtiboslar, rejani mujassamlashtirgan
konspektning sifati yuqori bo‘ladi. Uning yordamida manbaning mazmunini hatto uzoq vaqtdan

keyin ham xotirada tiklash mumkin.
Konspektni yozishdan oldin matnni to‘liq o‘qib chiqing. Undagi asosiy tushunchalar,

g‘oyalar, formulalarni ajrating. Matndagi bosh fikrni ilg‘ash, undagi bog‘liqliklarni topishga harakat
qiling. Matnni aynan ko‘chirmang. Fikrlarni o‘z so‘zingiz bilan, tushunarliroq qilib yozishga harakat

qiling, misollar toping, materialning qismlarini qaytadan joylashtiring.
Konspektni yozishda turli sxemalarni qo‘llash juda qulay. Ular matnning qismlari orasidagi

o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatishga yordam beradi. Sxemada tayanch so‘zlar yoki jumlalar

vositasida tushunchaning mohiyatini ochib bering.
Konspektni tuzishda axborot oson va tez qabul qilinishi muhim. Buning uchun ko‘rgazmali

vositalar, shartli belgilar, so‘zlarning tagiga chizish, marker bilan matnni ajratish kabi usullarni
qo‘llash mumkin. Shuningdek, shartli belgilar va qisqartmalardan foydalanish maqsadga muvofiq.

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

18-mavzu: Yakuniy nazorat ishi (1-semestr). Yakuniy nazorat ishi yozma shaklda
bajariladi.

Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha matn ustida ishlash.

Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.

Grammatika:
O`tilgan mavzularni topshiriqlarni bajarish.

1. Insonlarning muloqot vositasi nima?
2. Til qanday hodisa?
3. O‘zbek tili qaysi tillar guruhiga kiradi?
4. O‘zbek adabiy tilining asoschisi kim?
5. O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi qachon berildi?
6. “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning mazmuni nimadan iborat?
7. Milliy qadriyatlar deb nimaga aytiladi?
8. O‘zbek xalqining qanday milliy qadriyatlarini bilasiz?
9. Hashar deganda nimani tushunasiz?
10. Milliy g‘urur tushunchasi nimani anglatadi?
11. Insonning vatani qayerda bo‘ladi?
12. Vatanparvarlik deganda nimani tushunasiz?

13. Vatanga sadoqat nimalarda aks etadi?
14. “Jadid” so‘zining ma’nosi nima?
15. Jadidlar qanday g‘oyalarni targ‘ib qilganlar?
16. Jadid adabiyotining qaysi vakillarini bilasiz?
17. Ularning qanday asarlarini o‘qigansiz?
18. Buyuk Ipak yo‘li qachon paydo bo‘lgan?
19. Ushbu yo‘l “Ipak yo‘li” deb nomlanishining sababini bilasizmi?
20. “Buyuk Ipak yoli” atamasi kim tomonidan kiritilgan?
21. Buyuk Ipak yo‘li yurtimizning qaysi shaharlari orqali o‘tgan?
22. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda tug‘ilib, faoliyat yuritgan qaysi olimlarni bilasiz?
23. Ular dunyo ilm-faniga qanday hissa qo‘shganlar?
24. Matematika fanining asoschisi kim?
25. Arab raqamlariqachonpaydobo‘lgan?
26. Astronomiya va geografiya sohasida o‘rta asrlarda qanday kashfiyotlar qilingan?
27. “Tibqonunlari”ningmuallifikim?
28. MarkaziyOsiyodagibirinchirasadxonanikimqurgan?
29. “Adabiyot” so‘zining ma’nosi nima?
30. Adabiy janr deganda nimani tushunasiz?

31. Dunyoga mashhur qaysi adabiy asarlarni bilasiz?
32. O‘zbek adiblaridan kimlarning asarlarini o‘qigansiz?
33. “Mutolaa” so‘zining ma’nosi nima?
34. Siz qanday kitoblar o‘qiysiz?
35. Kitoblarni qayerdan yoki qaysi manbalardan topasiz?
36. O‘qigan kitoblaringizdan qaysilarining ta’sirini o‘zingizda his qilgansiz?
37. San’at nima?
38. San’atning vazifasi qanday?
39. San’atning qanday turlari mavjud?
40. O‘zbek xalq san’atining qaysi turlarini bilasiz?
41. Muzey nima?

42. Siz qanday muzeylarni bilasiz?

18-mavzu. Yakuniy nazorat ishi

43. Siz yashaydigan joyda qaysi muzeylar faoliyat ko‘rsatadi?
44. Jahondagi mashhur muzeylardan qaysilari haqida ma’lumotga egasiz?
45. Muzeylar nima uchun kerak?
46. Ommaviy axborot deganda nimani tushunasiz?
47. Qaysi gazeta yoki jurnallarni o‘qiysiz?
48. Qaysi teleko‘rsatuvlarni tomosha qilishni yoqtirasiz? Nima uchun?
49. Reklama kishining ongiga qanday ta’sir o‘tkazadi deb o‘ylaysiz?
50. Siz qaysi elektron kutubxonalardan foydalanasiz?
51. Qaysi ta’lim saytlari ma’lumotlarga boy?
52. Ularning mustaqil ta’lim olishdagi o‘rni qanday?
53. Siz o‘qiydigan oily ta’lim muassasasining rasmiy saytida yana qanday ma’lumotlar bo‘lishini

istardingiz?
54. Internet orqali ta’lim olishning qanday ijobiy va salbiy jihatlari bor? Misollar keltiring.
55. Ta’lim jarayoni deganda nimani tushunasiz?
56. Ta’limning qanday turlari mavjud?
57. Ta’limga xos terminlarni ayting.
58. Siz nima uchun aynan shu oily ta’lim muassasasini tanladingiz?
59. Siz ta’lim jarayoniga qanday yangiliklar kiritilishini xohlaysiz?
60. Mamlakatimizda qaysi xorijiy o‘liy ta’lim muassasalarining filiallari faoliyat yuritmoqda?
61. Ularda ta’lim qanday tizimga asosan olib boriladi?
62. Ularning bitiruvchilari qaysi sohalarda faoliyat yuritadilar?

Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.

Mundarija

“O`ZBEK TILI” FANINING 2020/2021 O’QUV YILI UCHUN SILLABUSI ................... 3

“O`ZBEK TILI” FAN DASTURI .................................................................................... 11

“O`ZBEK TILI” FANINING ISHCHI O`QUV DASTURI ............................................... 27

AMALIY MASHG`ULOT UCHUN ISHLANMALAR ...................................................... 40
1-mavzu. O‘ZBEKISTON – YAGONA VATAN ............................................................ 40
2-mavzu. O‘ZBEK TILI – DAVLAT TILI ........................................................................... 45
3-mavzu. MILLIY QADRIYATLAR – MILLAT IFTIXORI............................................... 50
4-mavzu. VATAN VA VATANPARVARLIK .................................................................. 55
5-mavzu. Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish, test
ustida ishlash .............................................................................................................. 61
6-mavzu. TARIX VA ZAMONAMIZ ............................................................................... 62
7-mavzu. ULUG‘ AJDODLARIMIZ ............................................................................... 68
8-mavzu. ADABIYOT – MA’NAVIYATNI YUKSALTIRUVCHI MANBA ....................... 75
9-mavzu. KITOB MUTOLAASI ..................................................................................... 80
10-mavzu. Takrorlash. Oraliq nazorat. ...................................................................... 87
11-mavzu. ALISHER NAVOIY NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY KUTUBXONASI . 88
12-mavzu SAN’AT VA MA’NAVIYAT ........................................................................... 93
13-mavzu. MUZEYLAR – O‘TMISH VA KELAJAK ORASIDAGI KO‘PRIK ................. 97
14-mavzu. OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI ........................................................ 101
15-mavzu. INTERNET HAYOTIMIZDA ....................................................................... 106
16-mavzu KELAJAK BILIMLI YOSHLAR QO‘LIDA .................................................. 110
17-mavzu. ZAMONAVIY DUNYODA TA’LIM ............................................................. 115
18-mavzu: Yakuniy nazorat ishi (1-semestr). Yakuniy nazorat ishi yozma shaklda
bajariladi. ................................................................................................................... 120