3-mavzu. Milliy qadriyatlar – millat iftixori
ketadi: soch to‘yi, chilla to‘yi, beshik to‘yi, Mustaqillikning dastlabki kunlaridan
sunnat to‘yi, muchal to‘yi, nikoh to‘yi, yosh e’tiboran xalqimizning xotirasini tiklash,
to‘yi (yubiley), kumush to‘yi, oltin to‘yi qadimgi urf-odat va qadriyatlarini e’zozlash,
kabilardir. Ular orasida eng asosiysi nikoh muqaddas qadamjolarni asl holiga qaytarish
to‘yi bo‘lib, bu to‘y milliy urf-odatlarimiz va yuzasidan chinakam tarixiy ahamiyatga molik
turli rasm-rusumlarga boyligi bilan ajralib ishlar amalga oshirila boshlandi. Ushbu
jarayon birgina o‘zbek millatining emas,
turadi. balki mamlakatimizda istiqomat qiluvchi
Hashar – o‘zbeklar, ayrim boshqa turkiy barcha millat va elatlarning qadriyatlariga
yuksak hurmat ko‘rsatish bilan uzviy tarzda
xalqlar orasida udumga aylangan ijtimoiy olib borilmoqda.
hamkorlik va beg‘araz yordam shakllaridan
biri. Asosan, hosilni zudlik bilan yig‘ib olish Xalqimizning milliy qadriyatlarini doimo
kabi tezkorlik bilan bajarish zarur bo‘lgan e’zozlab, qadrlab, ularga hurmat bilan
ishlar va katta mehnat talab inshootlarni munosabatda bo‘lish har birimizning
bunyod etish, ya’ni kanal qazish, yo‘l va burchimizdir. Zero, milliy qadriyat va an’analar
ko‘priklar qurishda qo‘llangan. Hashar ariq millat iftixori, g‘ururi hisoblanadi.
qazish, imorat qurish kabi ishlarda bir
necha kun ham davom etgan. O‘zbek xalqining quyidagi oilaviy
O‘zbekistondagi Katta Farg‘ona kanali marosimlari haqida kichik matnlar tuzing.
umumxalq hashari vositasida bunyod etilgan.
O‘zbekiston istiqlolidan so‘ng hashar yangicha Beshik to‘y, sunnat (xatna) to‘yi, muchal
mazmun kasb etib, Ramazon va Qurbon yoshi, nikoh, kelin salom (yuz ochdi).
hayitlari, Navro‘z, Mustaqillik bayramlari kabi
muhim sanalar oldidan umumxalq xayriya Klaster bo‘yicha matn tuzing.
hasharini o‘tkazish an’anaga aylandi.
Ilm-fan yutuqlari va
Madaniy yodgorliklar,osori falsafiy tafakkur
durdonalari
atiqalar, qadimiy
qo‘lyozmalar
San’at va Milliy ma’naviy meros va Axloqiy
milliy qadriyatlar fazilatlar
adabiyot
Diniy Urf-odat, Ma’rifat,
qadriyatlar an’ana va ta’lim-
marosimlar tarbiya
Matnni o‘qib, mazmunini o‘zbek tiliga Ценности узбекского народа
so‘zlab bering.
С обретением независимости
происходит укрепление ценностного
потенциала в сознании узбекского народа.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Узбекистану удалось сохранить свои слова Абдулла Каххар, «наш язык очень
богат и красив. Нет мысли, чувств, которые
исторические и культурные ценности и невозможно было бы выразить на этом
языке!».
самобытные традиции.
Великий узбекский писатель Абдулла
Узбекский язык – основа национальных Кадыри в своих произведениях писал об
узбекской семье, о ее гостеприимстве, об
ценностей узбекского народа. этике семьи, родственных отношениях,
уважении к старшим, к женщине – Матери.
Национальный язык стал важной У людей разных национальностей растет
интерес к узбекскому языку и
неотъемлемой частью наших литературе, историческим корням
узбекской культуры.
национальных ценностей. Под
руководством Президента проведена
последовательная работа по развитию
узбекского языка, являющегося средством
выражения национальной культуры и
самобытности народа. Как сказал мастер
Taniqli o‘zbek rassomi Ortiqali Qozoqovning quyida berilgan asarida nima tasvirlanganini
so‘zlab bering.
Darslikning “Mutolaa” bo‘limidan munosabatlar, qadriyatlarning buzilishi
O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘tkir oqibatlari haqida gapirib bering.
Hoshimovning “Urushning so‘nggi
qurboni” hikoyasini o‘qing. Asarda She’rni o‘qing. Unda qanday milliy
tasvirlangan o‘zbek oilasiga xos bo‘lgan qadriyatlar aks etganini aytib bering.
3-mavzu. Milliy qadriyatlar – millat iftixori
Ey, qaldirg‘och Omonlik, deb uyini oqlab,
Bir chechakni ko‘ziga yig‘lab
Munavvara Usmonova Surtgan elni qaydan topasan?
Ey, qaldirg‘och, qayga shoshasan, Hol so‘rasang, non tutar dehqon,
Chug‘urlaysan29, nedan xafasan? So‘zlamagan umrida yolg‘on,
Ayvoniga in solgan qushni Yer kindigin uzarga35 ketmon
Kutgan elni qaydan topasan? Chopgan elni qaydan topasan?
Iningdan xas tushsa avaylab, Har bolaga – bittadan makon36,
O‘z o‘rniga qo‘yadi joylab. Mehnat qilib, topadi imkon.
Polaponing30 uchishin poylab O‘zi terak ekib, o‘zi tom
Turgan elni qaydan topasan? Yopgan elni qaydan topasan?
Bu bir elki, bag‘ri keng – hotam31, Quzg‘unga37 ham qo‘ymaydi tuzoq,
Yetti o‘lchab, tashlaydi qadam, Bir xatosin o‘ylaydi uzoq,
Bo‘ylasa ham dil uyiga g‘am32, Qo‘shni o‘tsa38, qirq kunlab chiroq
Kulgan elni qaydan topasan? Yoqqan elni qaydan topasan?
Kelmay qolsa uyiga mehmon, Ey, qaldirg‘och, shoshqaloq39 sanam,
Joni halak33 yugurar har yon, Ketma, qorlar yog‘sa nima g‘am,
Qush sayrasa, tunda turib non Qush iniga tunda yoqib sham
Yopgan elni qaydan topasan? Tutgan elni qaydan topasan?
O‘nta bo‘lsa – o‘rni bo‘lak, deb, Bunday elni qaydan topasan…
Bir kun bo‘lar, menga tirgak34, deb.
El tinchiga o‘g‘lon kerak, deb O‘zbekistonning milliy bayramlari haqida
Tuqqan elni qaydan topasan? tadimot tayyorlang.
Bahor kelsa elni so‘roqlab,
Ц HARFINING IMLODA BERILISHI
So‘z boshida kelganda s harfi bilan ifodalanadi: цех-sex, цирк – sirk.
So‘z oxirida kelganda s harfi bilan ifodalanadi: абзац – abzas, шприц – shpis.
So‘z o‘rtasida undosh tovushdan keyin kelganda s harfi bilan ifodalanadi:
акция – aksiya;
So‘z o‘rtasida unli tovushdan keyin kelganda ts harfi bilan ifodalanadi:
лицей – litsey, офицер – ofitser, доцент – dotsent.
TUTUQ BELGISINING IMLOSI
Tutuq belgisi quyidagi hollarda qo‘yiladi:
• so‘zda tovush tutilishi (tutuq), bo‘g‘inni ajratib aytish uchun: san’at, sur’at, jur’at, an’ana,
qat’iy, mas’ul, Tal’at, Jur’at;
• so‘zda a, e, u unli tovushlaridan so‘ng ovoz biroz tutilib, shu unlining cho‘zibroq tallafuz
qilinishini ifodalash uchun: ba’zan, ta’til, she’r, e’lon, fe’l, shu’la;
• tarkibida yonma-yon kelgan s va h harflari ikki mustaqil tovushni ifodalaydigan so‘zlarda
ushbu harflarni sh deb o‘qimaslik uchun: Is’hoqov, as’har (tong), as’hob (sohib so‘zining
ko‘pligi);
29 chug‘urlamoq – щебетать 35 yer kindigin uzmoq – фраз. начинать
30 polapon – птенец земледельческие работы
31 hotam – щедрый 36 makon – здесь: жилье
32 dil uyiga g‘am bo‘ylasa – образ. если на душе 37 quzg‘un – коршун
будет печаль, тоска 38 o‘tmoq – здесь: уйти в мир иной
33 joni halak – беспокойный 39 shoshqaloq – торопливый
34 tirgak – опора
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
• мўъжиза, мўътабар, мўътадил kabi so‘zlarda ikki xil belgi (ko‘chish va tutuq belgilari)
ketma-ket kelib qolishini e’tiborga olib, bunday so‘zlar tutuq belgisiz yoziladi: mo‘jiza,
mo‘tabar, mo‘tadil.
Quyidagi baynalmilal so‘zlarni lotin священный, чудо, темп, решительность,
alifbosida yozing. Ularning lug‘aviy глагол.
ma’nosini tushuntiring.
Quyidagi so‘zlarga tutuq belgisini qo‘yib
Конвенция, цивилизация, социология, ko‘chiring. Ularning ma’nosini bilib oling.
абзац, целлофан, цемент, энциклопедия,
циркуль, акциз, аттестация, конференция, Azo, alo, bazan, bemani, bidat, dafatan,
декларация, агглютинация, интеграция, davat, davogar, fel, jurat, inom, istedod,
рецидив, компьютеризация, конституция, masul, marifiy, maruza, mano, qatiy, qita,
кондиционер. sanatkor, tasir, talimot, takidlamoq, tasis,
taqib, vada, vaz, zafaron, shan, sheriyat.
Berilgan so‘zlarni lug‘at yordamida o‘zbek
tiliga tarjima qiling. Ularning imlosiga O‘zbek xalqining milliy qadriyatlaridan biri
e’tibor bering. Ular ishtirokida gaplar haqida insho yozing.
tuzing.
Континент, внимание, ответственный,
лекция, искусство, проклятие, вера,
4-mavzu. Vatan va vatanparvarlik
4-mavzu. VATAN VA VATANPARVARLIK
Savollarga javob bering. qilmaysan, chunki sеnga tinchlik,
1. Insonning vatani qayerda bo‘ladi?
2. Vatanparvarlik deganda nimani osoyishtalikdan ko‘ra, mo‘may boylik kеrak.
tushunasiz?
3. Vatanga sadoqat nimalarda aks etadi? So‘zimizga quloq solging kеlmasa, bilganingni
Berilgan so‘z va iboralarning mazmunini qil! Agar urushmoqchi bo‘lsang, bizga bitta
tushuntirib bering. Ular ishtirokida gaplar
tuzing. imkon bеr. Odamlarimizni daryo bo‘yidan uch
Sadoqat, fidoyilik, el-yurt ravnaqi, kunlik yo‘lga, cho‘l ichiga olib kеtaylik. Kеyin
vatandosh, mas’uliyat, jasorat, ont, shijoat.
qo‘shining bilan bostirib kiravеr. Agar biz
Matnlarni o‘qing. Vatanparvarlik bilan daryo qirg‘og‘ida urushmoqchi
tushunchasini ushbu afsonalar
qahramonlari timsolida ifodalang. bo‘lsang, bunga ham qarshi emasmiz. Faqat
To‘maris afsonasi nomardlik qilma”.
To‘maris eramizdan avvalgi VI asrda
massaget qabilasiga bosh bo‘lib, Eron shohi Kir II To‘marisning maktubi bilan
Kirga qarshi kurash olib borgan. Bu ayol
haqida grek tarixchisi Gerodot o‘zining “Tarix” tanishganidan kеyin lashkarboshilarini
kitobida hikoya qilgan.
“Eng qadimgi zamonda Amudaryo to‘plab, kеngash o‘tkazdi.
yoqalarida massagetlar yashar edilar. Bu
davrda ularga To‘maris ismli ayol boshchilik Lashkarboshilarning aksariyati massagеtlar
qilar edi. Eron shohi Kir massagetlarni bilan shu yеrda, daryo bo‘yida urushmoqni
o‘ziga qaram qilish40 niyatida To‘marisga
uylanmoqchi bo‘lib, sovchilar yuboradi. Lekin afzal ko‘rdilar. Faqat lashkarboshi Kryoz
To‘maris Kirning asl maqsadini tushunib, massagеtlar uch kunlik yo‘lga, cho‘l ichiga
unga rad javobini beradi. Shundan so‘ng Kir
ochiq tajovuz41ga o‘tadi. To‘maris urushning ko‘chib kеtganlaridan kеyin urush boshlash
oldini olishga, behuda qon to‘kmaslikka
harakat qiladi. Lekin uning urinishlari lozim, dеb taklif qildi. Kir II Kryozning taklifini
behuda ketadi. Kir Amudaryo bo‘yiga kеlib,
uning ustiga ko‘prik qurdira boshladi. Katta qabul qildi va To‘marisga shunday xat yozdi:
qo‘shinni shu ko‘prikdan o‘tkazib,
massagеtlarga qarshi urush ochishga qasd “Taklifingni qabul qildim. Mayli, uch kunlik cho‘l
qildi. To‘maris Kirga elchi yuboradi va aytadi:
“Ey shoh! Qilayotgan ishingni to‘xtat! Hali sen ichiga ko‘chib o‘tinglar. Ammo nima bo‘lganda
boshlagan ishingni qanday tugashini
bilmaysan-ku! Qo‘y, sen o‘z yurtingda ham mеn sеnlarning kullaringni ko‘kka
podsholik qilaver, bizni ham o‘z holimizga
qo‘y. Lеkin bilaman, baribir nasihatimni qabul sovuraman42”.
Massagеtlar To‘maris boshchiligida uch
kunlik yo‘l bosib cho‘lga chеkindilar. Shundan
kеyin Kir II qo‘shinining bir qismini daryo
bo‘yida qoldirib, daryodan o‘tdi va lashkari
bilan massagеtlarning qo‘liga tushdi. To‘maris
daryo bo‘yida pistirma43 qoldirib kеtgan edi.
Ertasi kuni pistirmadagi lashkarlar Kir II ning
qoldirib kеtgan lashkarini tor-mor kеltirib,
qurol-aslaha, chodirlari va kiyim-kеchaklarini
o‘lja44 qilib oldilar. Shundan so‘ng kayf-u safo
qilib, qattiq uxlab qoldilar. Shu payt Eron
lashkarlari ularning ustiga bostirib kеldilar
va bir qismini qirib tashladilar. Ko‘pchiligini
esa asirga oldilar. Asirga tushganlar ichida
To‘marisning o‘g‘li Sparganis ham bor edi.
To‘maris bo‘lgan voqеadan xabar topgach,
ko‘p qayg‘urdi va Kir II ga quyidagi maktubni
yo‘lladi: “O, qonxo‘r45 Kir! Maqtanma,
lashkarlarim va o‘g‘limni ochiq jangda emas,
mast holda asir olding. Yaxshilik bilan uni
40 qaram qilmoq – поработить 43 pistirma – засада
41 tajovuz – нападение, вторжение 44 o‘lja – добыча
42 kulini ko‘kka sovurmoq – разгромить 45 qonxo‘r – кровопийца
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
qaytarib bеr va yurtingga qayt! Aks holda uchun (uning burni va quloqlari kesilgan edi) u
tangrim nomi bilan qasam ichamanki, sеni Eron qo‘shinini saklar qabilasi turgan yerga
o‘z qoningga to‘ydiraman”. qisqa yo‘l bilan olib borishini aytib, dushman
qo‘shinini Qizilqum cho‘li ichkarisiga
Lеkin Kir II uning gapiga quloq solmadi. boshlaydi. Eron qo‘shini “yo‘lboshlovchi”ning
To‘marisning o‘g‘li asirga tushgach, o‘zini
o‘ldirdi. To‘maris bor lashkarini olib, Kir II maslahati bilan faqat 7 kunga yetadigan suv,
ustiga yurish qiladi. Har ikki tomon bir-birini oziq-ovqat va yem-xashak olgan edi. Jazirama
o‘qqa tutib, bir-biriga nayza sanchib, issiqda cho‘lni kechib o‘tayotgan dushman
dahshatli jangda to‘qnashdi. Qon ariqdagi
suvday oqdi. Bu urushda Kir II ning o‘zi ham
halok bo‘ldi. Massagеtlardan bir yigit o‘liklar
orasidan Kir II ning jasadini topib, kallasini
kеsib, To‘marisning oyog‘i ostiga tashladi.
Malika uning boshini qon to‘ldirilgan
mеshga solishni buyurdi va baland ovozda:
- Erimni, o‘g‘limni o‘ldirding, mеning ham
qonimni ichmoqchi bo‘lding. Tirikligingda
inson qoniga to‘ymagan eding. Mana, endi
to‘yganingcha ich, qonxo‘r! – dеdi.”
Massagеtlar bilan Eron shohi Kir II
o‘rtasidagi bu urush tillarda doston bo‘ldi.
“Mеning bilishimcha, urushlar ichida
bundayin urushni hеch kim ko‘rmagan”, dеb
yozgan edi Gеrodot.
Shiroq afsonasi qo‘shini holdan toyib, oziq-ovqat ham
Ushbu afsona ham tarixiy voqealar tugaydi. Atrof suvsiz va quruq sahrodan
zaminida yuzaga kelgan. Shiroq (yunon iborat. Nihoyat, muhlatning 7-kunida
manbalarida Sirak) – Turon xalqlarining dushman qo‘shini aldanganini anglaydi.
ahamoniylar podshosi Doro I bosqiniga Doroning qo‘shin boshlig‘i Ranosbat
qarshi kurashgan xalq qahramoni. Shiroqdan shunday ulug‘ podshohni aldab,
Eramizdan avvalgi V asrda Eron shohi na olg‘a yurish, na yurtga qaytish mumkin
Doro I qo‘shini Turon hududiga bostirib bo‘lmagan sahroga boshlab kelishdan
kirgan. Yunon tarixchisi va notig‘i Polienning muroding nima deb so‘raydi. Shiroq atrofini
8 kitobdan iborat “Harbiy hiylalar” qurshab olgan shoh Doro I va uning
(“Strategmalar”) asarida ilk marta Shiroq sarkardalariga qarata quyidagi so‘zlarni
jasorati tilga olingan. aytadi: “Men yolg‘iz o‘zim Doro qo‘shinini
Polienning yozishicha, Doro qo‘shini bilan yengdim. Sizlarni aldab, cho‘lning qoq
saklar o‘rtasida urush borardi. Sak qabilalari o‘rtasiga olib keldim. Xohlagan tomoningizga
oqsoqollari fors qo‘shinini yengish uchun ketishingiz mumkin, vohagacha to‘rt
harbiy kengash o‘tkazayotganda, ularning tomoningiz ham 7 kunlik yo‘l!”.
huzuriga sak podachilaridan Shiroq kelib,
o‘z rejasini bayon qilgan. Rejaga ko‘ra, Dahshatga tushgan shoh va uning
Shiroq o‘z qabilasi manfaatini himoya qilib, sarkardalari Shiroqqa yolvorib, unga suvsiz
harbiy hiyla46 ishlatgan va yolg‘iz o‘zi Doro I cho‘ldan olib chiqishi uchun katta boylik
lashkariga qarshi turgan. va’da qilishadi. Shiroq vatan ozodligi yo‘lida
Shiroq Doro I qarorgohiga kelib, unga
qabiladoshlari nohaq sitam47 yetkazganligi 47 nohaq sitam – несправедливое угнетение
46 harbiy hiyla – военная хитрость
4-mavzu. Vatan va vatanparvarlik
jon fido qilishini48 aytgach, Doro I ning deb nom olgan ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy
sarkardasi Ranosbat uni qilich bilan chopib
tashlaydi. Qo‘shinning asosiy qismi suvsizlik harakat muhim ahamiyat kasb etadi.
va ochlikdan Qizilqum cho‘lida qirilib ketgan.
Faqat Doro I va uning oz sonli a’yonlari Jadidchilik dastlab XIX asrning 80- yillarida
yomg‘ir yog‘ishi natijasida halokatdan qutulib,
Baqtra daryosi (Amudaryo) qirg‘og‘igacha Qrimda vujudga kelgan, XIX asrning 90-
yetib kelishgan. yillaridan O‘rta Osiyoda tarqalgan. Unga
(“O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi”dan) diniy-dunyoviy ilmlarni chuqur egallagan
Ismoilbek Gaspirali (1851–1914) asos solgan.
Hikmatli so‘zlarni sharhlang.
“Vatanparvarlik – yolg‘iz o‘z vataniga mehr Ismoilbek 1884-yilda jadid maktabi tashkil
qo‘yishdan iboratgina emas. Bu juda kuchli etib, 40 kunda 12 bolaning savodini
his... Bu – vatan bilan o‘zini bir butun deb chiqaradi. Uning o‘qitish usuli “usuli savtiya”,
bilish, uning yaxshi-yomon kunlarida asqotish ya’ni “yangi usul” nomi bilan shuhrat qozondi.
demakdir”. (Aleksey Tolstoy.)
“Jadid” arabcha so‘z bo‘lib, “yangi” degan
“Kim bo‘lishdan qat’iy nazar, uning ma’noni bildiradi. Ismoilbek g‘oyalarini qabul
vatanparvarligi so‘zi bilan emas, ishi bilan qilgan yangilik tarafdorlari “jadidlar”, uning
isbot qilinadi”. (Vissarion Belinskiy.) g‘oyalari esa “jadidchilik” nomini oldi.
“Vatanga nafi yo‘q yashalgan har kun, Ismoilbek Gaspirali darslik yaratadi,
inson hayotida qolur bemazmun”. (Mumtoz o‘zining “Tarjimon” (1883–1914) gazetasini
Salmon.)
tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar
“Agar hayot go‘zalligi haqida so‘z orasida keng targ‘ib qiladi. Bu gazeta
boradigan bo‘lsa, vatan uchun kurashda
fidokorlik ko‘rsata bilish go‘zal hayotning Toshkent va boshqa shaharlarga ham tez
eng yuksak namunasidir”. (Mixail Kalinin.).
yoyiladi.
“Kimda o‘z yurtiga bo‘lmasa mehr,
U qalban shikasta, u qalban majruh”. (Taras Jadidchilik ilm va madaniyat sohasidagi
Shevchenko.)
harakat sifatida faoliyat yuritgan. Bu oqim
Mirkarim Osimning ”To‘maris” qissasini
o‘qib, undan olgan taassurotlaringizni vakillari taraqqiyot uchun kurashish, turkiy
so‘zlab bering.
tillarni rivojlantirish, shu tillardagi adabiyotni
Savollarga javob bering. boyitish, dunyoviy ilmlarni o‘rganish, fan
1. “Jadid” so‘zining ma’nosi nima?
2. Jadidlar qanday g‘oyalarni targ‘ib yutuqlaridan foydalanish, milliy mustaqillik
qilganlar? g‘oyalarini hayotga tatbiq etish maqsadini
3. Jadid adabiyotining qaysi vakillarini o‘z oldiga qo‘ygan hamda ayollar va
bilasiz?
4. Ularning qanday asarlarini o‘qigansiz? erkaklar tengligi uchun kurashishga
Matnni o‘qing va unga sarlavha qo‘ying. chaqirishgan.
Matnni qismlarga bo‘lib, mazmunini Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash
so‘zlab bering.
dasturi uch asosiy yo‘nalishdan iborat
XIX asr oxiri – XX asr boshida Turkiston, bo‘lgan:
Kavkaz, Qrim, Tatariston hayotida jadidchilik
• Yangi usul maktablari tarmog‘ini
kengaytirish.
• Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o‘qishga
yuborish.
• Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish hamda
ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga
qaratilgan gazetalarni chop etish.
Shu dasturni amalga oshirish borasida
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat,
Munavvarqori Abdurashidxonov,
Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayev, Abdulla
Qodiriy, Abdulla Avloniy, Hamza,
Abdulhamid Cho‘lpon, Sidqiy Xandaqliqiy,
Elbek, Botu, Tavallo va boshqa ziyolilar
48 jon fido qilmoq – жертвовать жизнью
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
jonbozlik ko‘rsatishdi. Chet shaharning gulzoridan ko‘zga yaxshi,
Turkiston jadidlari zamonaviy kiyinishlari, O‘roq birla xoru xasin o‘rg‘on yerim.
yurish-turishlari, muomala madaniyati, Sidqiy meni mehnatiki garchand ezar,
umuman, tashqi qiyofalari bilan ham xalq Qayda boray davru davron surg‘on yerim.
orasida ajralib turganlar. Ular birinchilardan
bo‘lib, milliy kiyimlar bilan ovro‘po kiyimlarini Matnni o‘qib, mazmunini o‘zbek tilida
mutanosiblashtirishga, musulmonlar uchun
muvofiqlashtirishga harakat qilganlar. Buyuk so‘zlab bering.
yozuvchi Cho‘lpon “Kecha va kunduz”
romanida jadid timsolini yaratar ekan, Писатель Абдулхамид Сулейман
do‘stlari, hammaslak49larining o‘ta saranjom-
sarishta50 tashqi qiyofasidan ham o‘rinli (1897–1938) подписывал свои
foydalangan.
произведения псевдонимом Чулпан
Jadidlarning faoliyati fojia bilan tugaganligi,
ularning barchasi avval Chor Rossiyasi, (“утренняя звезда”). Это была довольно
keyin sovet tuzumi tomonidan “Vatan
xoinlari” deb e’lon qilinib, birin-ketin qatl одаренная личность, которая оставила
qilinganligi tariximizdan ma’lum. Mustaqillik
davrida jadid adabiyoti namoyondalari51 заметный след в истории отечественной
“millat fidoyilari” deb baholandi. Jadidlar
O‘zbekiston tarixi va madaniyatida milliy литературы.
uyg‘onishni boshlab berdilar. Yangi badiiy
tafakkur jadid adiblari ijodi bilan shakllandi va Абдулхамид Сулейман был достаточно
kamol topdi.
образованным человеком для своего
Jadid shoirlaridan Sidqiy Xandaqliqiyning
quyida berilgan g‘azalida Vatanga времени. “Чулпан, – писал критик В.
muhabbat qanday badiiy vositalar
yordamida aks ettitrilganini ko‘rsating. Махмуд в газете “Туркестaн” в декабре
Vatan nadir, tuqqan yerim, turg‘on yerim, 1923 года, – является новым поэтом
O‘sib-unib, o‘ynab-kulib yurg‘on yerim.
Vatan menga haqiqatda qo‘ndoq kabi, узбеков. Поэтому в его сборнике
Tarbiyaning negizini qurg‘on yerim.
“Источники” кипят сегодняшний дух,
Ot-eshakda o‘rdan-qirdan bug‘doy tashib,
Issiq kunda o‘ng‘ay, sozlik qurg‘on yerim. состояние и сознание узбекского народа.
Qayda bo‘lsam, qayda tursam, qayda
yursam, Здесь в полный голос звучат узбекский
Mangu o‘ynar ko‘zda javlon urg‘on yerim.
язык, узбекская мелодия. Здесь взлетают в
Jonim vatan, tanim vatan, ko‘zim vatan,
Esdan chiqar oni ko‘rg‘och, ko‘rg‘on yerim. небеса волны национального духа. В
Jonim birlan, tanim birlan nega suymay,
Rohat yashab, sog‘lom yashab yurg‘on сборнике плачут чувства, боли, волнения
yerim.
узбеков”.
В 1924 году известный ученый-
тюрколог А. Самойлович впервые
перевел ряд стихотворений Чулпана на
русский язык и опубликовал в Москве. В
публикации была претворена небольшая,
но очень эмоциональная статья ученого о
поэте.
“Vatanparvarlik” mavzusida insho yozing.
Unda quyidagi jihatlarni yoriting:
• o‘z mamalakatining fuqarosi;
• fuqarolarning majburiyatlari;
• fuqarolarning huquqlari;
• yurt ravnaqiga hissa qo‘shmoq;
• xalq manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun
qo‘ymoq;
• mamlakatimizda yashovchi boshqa millat
vakillariga munosabat;
• mamlakat ravnaqiga hissa qo‘shmoq.
49 hammaslak – соратник 51 namoyondalar – представители
50 saranjom-sarishta – аккуратный, опрятный
4-mavzu. Vatan va vatanparvarlik
O‘ZBEK TILIDA SO‘Z YASALISHI
O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi so‘zlar tub va yasama so‘zlarga bo‘linadi. Masalan: kitob – tub
so‘z, kitobxon esa yasama so‘z; bug‘doy, rang so‘zlari alohida-alohida olinganda tub so‘zlar,
ammo bug‘doyrang – yasama so‘z; tog‘ – tub so‘z, ammo tog‘ma-tog‘ yasama so‘z; besh, o‘n
tub so‘zlar, o‘n besh yasama so‘z hisoblanadi.
So‘z yasovchi affiksi bo‘lmagan so‘zlar tub so‘z deyiladi. Ma’lum bir so‘z negizida ma’no jihatidan
undan farqlaydigan yangi so‘z hosil qilish so‘z yasash deyiladi. Qiyoslang: ish – ishchan, jon
– jonlandi, oq – oqla, g‘alla – g‘allazor.
Hozirgi o‘zbek tilida so‘z yasashning asosan ikki usuli mavjud: affiksatsiya (morfologik) usuli
va kompozitsiya (sintaktik) usuli.
O‘zakka so‘z yasovchi qo‘shimcha qo‘shish orqali yangi leksik birlik hosil qilish affiksatsiya
usuli bilan so‘z yasashdir. Masalan: mevali daraxt, serhosil yer kabi birikmalardagi mevali,
serhosil yasama so‘zlar bo‘lib, ular meva o‘zagiga -li, hosil o‘zagiga ser- affikslarini qo‘shish
orqali yasalgan so‘zlardir.
Ikki va undan ortiq so‘z shakllari qo‘shilib, bir so‘zga aylansa, bu kompozitsiya usuli bilan
so‘z yasash deyiladi. Masalan: belbog‘, oshqozon, mehmondo‘st, so‘z boshi, bir yuz o‘n, ahd
qilmoq, bir oz va boshqalar.
Juft qo‘llanadigan ayrim so‘zlar ham yasama so‘z sanaladi, masalan:
• yildan-yilga,
• zo‘r-bazo‘r,
• uyma-uy kabi.
O‘zbek tilida so‘zlar tuzilish jihatdan quyidagi turlarga ajratiladi: sodda so‘z, qo‘shma so‘z,
juft so‘z, murakkab so‘z.
Sodda so‘z bitta o‘zak morfemasi bo‘lgan so‘zdir. Masalan: bola, bolalik, bolalar, bolalarimiz
kabi.
Kungaboqar, gultojixo‘roz, Oqqo‘rg‘on, sohibjamol kabi so‘zlar qo‘shma so‘z deyiladi. Bu kabi
so‘zlar ikki va undan ortiq so‘z yoki so‘z shakllaridan tashkil topib, bir urg‘uga birlashadi va bir
tushunchani ifodalaydi.
Tarkibi alohida-alohida yoziladigan leksik va grammatik ma’nolari ayrim holda ham, bir butunlik
hosil qilgan holda ham izohlanishi mumkin bo‘lgan so‘zlar murakkab so‘z deyiladi. Masalan: to‘q
sariq, och jigar rang, yigirma besh ming, borib keldi, sotib yubordi kabi.
Nutqimizda qo‘llanadigan opa-singil, non-pon, tog‘-tosh, onda-sonda, tez-tez, xirmon-xirmon,
chala-chulpa, o‘n-o‘n besh, suv-puv kabi so‘zlar juft so‘z deb yuritiladi.
QO‘SHMA VA JUFT SO‘ZLAR IMLOSI
Quyidagi kabi qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi:
• bir tushunchani bildiradigan va bir bosh urg‘u bilan aytiladigan qo‘shma so‘zlar: belbog‘,
asalari, oshqozon, sheryurak kabi;
• xush, kam, ham, umum,bop, noma, xona, sifat, rang, baxsh kabi so‘zlar yordamida
yasalgan qo‘shma so‘zlar: xushxabar, kamhosil, hamfikr, umumxalq, hammabop,
tavsiyanoma kabi;
• ikkinchi qismi -(a)r, -mas qo‘shimchalari bilan tugaydigan qo‘shma so‘zlar: o‘rinbosar,
cho‘lquvar, ishyoqmas kabi;
• keyingi qismi turdosh ot yoki obod so‘zi bilan ifodalangan geografik nomlar: Amudaryo,
Yangiyo‘l, Kosonsoy, Yunusobod kabi.
• Quyidagi kabi qo‘shma so‘zlar ajratib yoziladi:
• birinchi qismi sifat, ikkinchisi atoqli ot bo‘lgan geografik nomlar: Kichik Osiyo, Sharqiy
Turkiston, Quyi Chirchiq kabi;
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
• qo‘shma fe’lning qismlari: shifo topmoq, olib chiqmoq, yoza boshlamoq, aytib bermoq, ko‘rgan
edi kabi;
• qo‘shma ravishlar: har kim, hech bir, hamma vaqt, qay kuni kabi.
• Biroz, birpas, birato‘la, birmuncha so‘zlari bundan mustasno;
• o‘zaro -dan qo‘shimchasi bilan bog‘langan takror so‘zli birikmalar:
• kundan kunga, tomdan tomga, ochiqdan ochiq kabi. Quyidagi so‘zlar chiziqcha bilan ajratib
yoziladi:
• –juft va takror so‘zlarning qismlari: asta-sekin, uch-to‘rt, kiyim-kechak, qop-qop, uy-uyiga
kabi;
• –-ma, -ba yordamida birikkan so‘z qismlari: yuzma-yuz, rang-barang, qadam-baqadam
kabi;
• –arab raqamlari bilan yozilgan tartib sonlar: 5-sinf, 1991-yil, 3-mart kabi.
Hikmatlarni o‘qing. Yasama so‘zlarni O‘g‘lonlar asraydi asli Vatanni
toping.
• Kimki о‘rganishni uyat, or demas, Shahlo Ahrorova
• Suvdan dur topadi, toshdan la’l, olmos. Buyuk bir mehrni dilga etib jo,
Shu poyi zaminga tiksak-da jonni.
(Nizomiy Ganjaviy.) Qiz qo‘liga qilich berilmas, illo,
• Kim ravshan flkrlasa, и ravshan bayon etadi. O‘g‘lonlar asraydi asli Vatanni!
(Artur Shopengauer.) Yuragida o‘t bor, ko‘zlarida cho‘g‘,
• Kimki qanoat birlan shod bo‘lsa, и Qalbi iftixorga, g‘ururga to‘lig‘.
O‘g‘lim bor deganda asli armon yo‘q,
o‘lguncha aslo tashvish ко‘rmaydi. O‘t joylar asraydi asli Vatanni.
• Kimki о‘z yaxshiliklarini birovga minnat
Opam deb, singlim deb, ota-onam, deb,
qilmasa, и haqiqiy jannat bandasidir. Sig‘ingan go‘sham deb, qiblaxonam deb.
• Kim hunarni desa, и dono bo‘lur, Har gardi oltindan, gul ostonam, deb,
• Nodonlar qudrat deb boylikni bilur. Iymonlar asraydi asli Vatanni.
(Abdurahmon Jomiy.) O‘g‘il yoqar ekan uy chirog‘ini,
Rabbim ko‘rsatmasin g‘am-firog‘ni.
Berilgan so‘zlardan juft otlar hosil qilib, Yigit yechar bo‘lsa gar belbog‘ni,
ularni lotin alifbosida yozing. Ular Armonlar asraydi endi Vatanni!
ishtirokida gaplar tuzing.
Agar sevar bo‘lsa, yurak titraydi,
Ота, ўт, дон, адир, опа, кеча, меҳр, эл, Qadamida qirqta malak titraydi.
кийим, қовун, бозор, қонун, савдо, чора, Qahr etsa yeru falak titraydi,
дон, майда, дўст, ҳисоб, нарх, хавф, Mard jonlar asraydi asli Vatanni.
экспорт.
O‘zbek tilining imlo lug‘atidan bir necha Nomardlar oldida boshin egmagan,
o‘zakdan yasalgan qo‘shma so‘zlarni Kuragi bir bora yerga tegmagan.
toping. Ularning ma’nosini tushuntiring. Alpomish kelbatli, xuddi siz kabi,
Polvonlar asraydi asli Vatanni!
She’rni ifodali o‘qing. She’rning matnidan
qo‘shma va juft so‘zlarni toping.
5-mavzu. Takrorlash
5-mavzu. Takrorlash. O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish, test
ustida ishlash
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha savol-javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish.
5. Insonlarning muloqot vositasi nima?
6. Til qanday hodisa?
7. O‘zbek tili qaysi tillar guruhiga kiradi?
8. O‘zbek adabiy tilining asoschisi kim?
9. O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi qachon berildi?
10. “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning mazmuni nimadan iborat?
11. Milliy qadriyatlar deb nimaga aytiladi?
12. O‘zbek xalqining qanday milliy qadriyatlarini bilasiz?
13. Hashar deganda nimani tushunasiz?
14. Milliy g‘urur tushunchasi nimani anglatadi?
15. Insonning vatani qayerda bo‘ladi?
16. Vatanparvarlik deganda nimani tushunasiz?
17. Vatanga sadoqat nimalarda aks etadi?
18. “Jadid” so‘zining ma’nosi nima?
19. Jadidlar qanday g‘oyalarni targ‘ib qilganlar?
20. Jadid adabiyotining qaysi vakillarini bilasiz?
21. Ularning qanday asarlarini o‘qigansiz?
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
6-mavzu. TARIX VA ZAMONAMIZ
Savollarga javob bering. Jahon sivilizatsiyasi rivojiga ulkan
1. Buyuk Ipak yo‘li qachon paydo bo‘lgan? hissasini qo‘shgan Buyuk Ipak yo‘li haqidagi
2. Ushbu yo‘l “Ipak yo‘li” deb dastlabki ma’lumotlar miloddan avvalgi II
asrga tegishlidir. Savdo-sotiqqa bo‘lgan
nomlanishining sababini bilasizmi? ehtiyoj52 yuzasidan vujudga kelgan bu yo‘l
3. “Buyuk Ipak yoli” atamasi kim tomonidan
insoniyat tarixida birinchi marta Sharq va
kiritilgan? G‘arb dunyosini bir- biriga bog‘lagan xalqaro,
4. Buyuk Ipak yo‘li yurtimizning qaysi qit’alararo53 yo‘l edi.
shaharlari orqali o‘tgan? Ushbu karvon yo‘llarini birinchi bo‘lib
venetsiyalik savdogar Marko Polo “ipak yo‘li”
So‘z birikmalarini o‘zbek tiliga o‘giring.
deb nomlagan. U yevropaliklardan birinchi
Ular ishtirokida gaplar tuzing. bo‘lib Xitoy imperiyasining chegaralariga
yetgan. “Buyuk Ipak yo‘li” atamasini esa
Караванная дорога, побережье Тихого
nemis tadqiqotchisi Ferdinand Rixtgofen
океана, страны Средиземноморья, расцвет 1877-yilda o‘zining “Xitoy” nomli asarida ilk
bora kiritgan. Nomidan ma’lumki, karvon
городов, ирригационная система, развитие yo‘llaridagi savdoning asosiy buyumi butun
jahonda juda qimmatbaho bo‘lgan ipak
ремёсел, взаимообогащение
mahsulotlari edi.
цивилизаций, культурное наследие. Biroq ipak qit’alararo yo‘l orqali tashib
Quyidagi xaritani diqqat bilan o‘rganing. o‘tiladigan asosiy mol bo‘lsa ham, yagona
Buyuk Ipak yo‘lining yo‘nalish
(marshrut)lari, ushbu yo‘lda joylashgan emas edi. Markaziy Osiyodan Xitoyda juda
qadimiy shaharlar haqida gaplar tuzing. qadrlanadigan otlar, tuyalar, harbiy
Matnni o‘qing. Unga sarlavha qo‘ying.
Matnni kengaytirib so‘zlang.
52 ehtiyoj – потребность, необходимость межматериковый
53 qit’alararo – межконтинентальный,
6-mavzu. Takix va zamonamiz
anjom54lar va qurol-yarog‘lar, oltin va tarixini o‘zida mujassam etadi59.
Turli davrlarda Ipak yo‘lining Markaziy
kumush, yarim qimmatbaho toshlar va shisha
Osiyodagi asosiy manzillari vazifasini
buyumlar, teri va jun- mo‘ynalar, gilamlar-u Farg‘ona, Qo‘qon, Samarqand, Xiva
shaharlari bajargan.
ip-gazlama matolar, zar tikilgan matolar,
Bugun dunyoning ko‘plab mamlakatlari
o‘ziga xos antiqa mevalar – tarvuzlar, sa’y-harakati60 bilan Buyuk Ipak yo‘lini
qovunlar va shaftolilar, yirik dumbali qo‘ylar qaytadan tiklashga, unga Sharq va G‘arb
o‘rtasida madaniy, iqtisodiy va sayyohlik
va ovchi itlar, qoplonlar va arslonlar olib aloqalarini, hamkorlikni mustahkamlashning
asosiy vositasi sifatidagi rolini qaytarishga
chiqib sotilar edi. Xitoydan karvonlar chinni qaror qilingan. Bu ishda O‘zbekistonning
ulkan hissasi bor. Mamlakatimiz madaniyat
va metall idishlarni, laklangan buyumlar va va turizm sohasidagi yetakchi tashkilotlar –
YUNESKO va Jahon turizm tashkilotining
pardoz-upalarni, choy va guruchni olib kelishar faol a’zosi sifatida Buyuk Ipak yo‘lining
tiklanishiga bosh-qosh bo‘lmoqda.
edi.
Tushirib qoldirilgan so‘z va so‘z
Bu yo‘l hech qachon yagona bir yo‘l birikmalarini qo‘yib, gaplarni to‘ldiring.
bo‘lmasdan, balki azim bir daraxtning • Qadimda Buyuk Ipak yo‘li … dunyo bilan
sadasi55ga o‘xshash tarzda shoxlanib ketgan56 bog‘lovchi ko‘prik vazifasini o‘tagan.
turli-tuman yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan edi. • … Buyuk Ipak yo‘liga o‘zaro hamkorlik,
Masalan, Osiyoni sharqdan g‘arbga qarab hamjihatlik, do‘stlik asoslaridan biri
kesib o‘tuvchi asosiy yo‘llardan biri qadimiy sifatida qaraganlar.
• … davrida Buyuk Ipak yo‘lining …
Xitoyning poytaxti Chanan shahrida ta’mirlangan va ba’zi yerlarda yangilari ….
Yo‘llarda karvonlarning dam olishini
boshlanib, uning shimoli-g‘arbiy ta’minlovchi … qurilgan. Bu karvonlarni
mahalliy hokimliklar tomonidan qo‘yilgan
chegaralarigacha Gobi sahrosining cheti … himoya qilib, bir manzildan ikkinchi
manzilga yetkazib qo‘ygan.
bo‘ylab ketgan, keyin Sharqiy Turkiston • Buyuk Ipak yo‘li … ham muhim o‘rin
orqali o‘tgan. tutgan. Turli mamlakatlardan kelgan va
turli tomonlarga yurtimizdan ketgan
Tyan-Shan tizmasi dovoni57dan oshib olimlar, sayyohlar, hatto savdogarlar
o‘tgan karvonlarinng bir qismi Farg‘ona vodiysi ham bir vaqtning o‘zida ilm-fan jarchilari
bo‘lib xizmat qilganlar. Buyuk Ipak
va Toshkent vohasi orqali So‘g‘diyonaning yo‘lida joylashgan shaharlarning
madaniy jihatdan boshqa shaharlarga
poytaxti Samarqandga, Buxoroga, Xorazmga nisbatan ravnaq topganligining
sabablaridan biri ham shundadir.
olib borgan, keyin esa Kaspiy dengizi Qo‘yish uchun so‘z va birikmalar: Amir
Temur, harbiy qo‘riqchilar, ilm-u fan
qirg‘oqlariga yetib kelar edi. Karvonlarning
Шанской гряды
bir qismi Samarqanddan chiqib, Baqtriyaga 58 Yunoniston – Древняя Греция
59 mujassam etmoq – воплощать
borar va Qashqadaryo vodiysidan o‘tib 60 sa’y-harakat – усилие
Termiz shahriga kelar edi, u yerdan
Amudaryodan kechib o‘tib, Janubga,
Baqtralar va Hindistonga qarab ketar edi.
Yo‘lning yana bir yo‘nalishi Eron, Suriya
davlatlari orqali o‘tib, O‘rta Yer dengizi bo‘yiga
yetib kelar edi, mahsulotlarning bir qismi
dengiz yo‘li bilan Rim va Yunoniston58ga
kelib tushar edi.
Sharq va G‘arbni o‘zaro bog‘lagan bu
beqiyos buyuk yo‘lni bunyod etgan
xalqlarning tirik bir xotirasi qadimiy
O‘zbekiston shaharlari Samarqand, Buxoro,
Xiva, Shahrisabz, Termiz, Toshkent
shaharlari bo‘lib, ularning me’morchilik
yodgorliklari Buyuk Ipak yo‘lining ko‘p asrlik
54 harbiy anjom – военное снаряжение
55 azim daraxtning sadasi – здесь: крона
большого дерева
56 shoxlanib ketgan – ветвистый
57 Tyan-Shan tizmasi dovoni – перевал Тянь-
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
taraqqiyotida, bekatlari, mintaqamizni, обрывался у границ Китая, так как горные
karvonsaroylar, bunyod etilgan, Amir Temur системы Азии – Тянь-Шань, Кунь-Лунь,
va temuriylar. Каракорум, Гиндукуш, Гималаи – скрывали
древнейшую китайскую цивилизацию от
Buyuk Ipak yo‘li haqida turli manbalardan остального мира. Открыть богатейшее
ma’lumotlar toping. Olgan западное направление помог случай.
ma’lumotlaringizni tayanch tushunchalar
Одно из кочевых союзных Китаю племен
yordamida quyidagi shaxslar nomidan было вытеснено другим племенем,
открыто враждебным Китаю. Бывший
gapirib bering: союзник ушел на Запад. Китайский
• tarixiy ma’lumotlarni qayd etuvchi; император послал вдогонку посольство во
• arxeolog; главе с Чжан Цянем. Пройдя тяжелейшую
• savdogar; пустыню Такла-Макан, горы Тянь-Шаня,
• soliqchi; пережив десятилетний плен, Чжан Цянь
• shahar fuqarosi. нашел бывших союзников в оазисах
Средней Азии. Чжан Цянь был поражен
Tayanch tushunchalar: ipak ishlab увиденным: только в Ферганской долине
он насчитал более 70 больших и малых
chiqarish, hunarmandlar rastalari, tarixiy городских поселений с развитым
ma’lumotlar, boj to‘lovlari, karvonsaroylar, ремеслом, земледелием. Жители городов-
оазисов вели широкую торговлю с Индией,
qimmatbaho metallar, xorijlik savdogarlar, Ближним и Средним Востоком, античным
миром. Возвратившись в Китай, Чжан Цянь
san’at asarlari, arxeologik topilmalar, sharq рассказал императору о странах к западу
от Китая, о том, чем они богаты.
mevalari, tuyalarga ortmoq, qurol-yarog‘, poliz Сообщил о породистых «крылатых» конях
Давани, не идущих ни в какое сравнение
mahsulotlari, mo‘ynalar, qaroqchilar с мелкими китайскими лошадками.
Император тут же захотел иметь таких
hujumlari, quruq mevalar, shahar лошадей, так как обладание ими давало
darvozalari, qo‘riqchilar, tovar almashish, огромные преимущества в борьбе против
кочевников. Вскоре в Среднюю Азию были
nodir kitoblar, masjid xarobalari, dunyo отправлены посольства. Среди прочих
даров они везли китайский шелк.
sivilizatsiyasi.
Так встретились древние цивилизации
Rasmga qarab, qadimgi Sharq bozori Средней Азии и Китая, а позже
haqida hikoya tuzing. Средиземноморских стран и Индии.
Сошлись в единое целое две великие
O‘qing. Matnni mazmun jihatdan qismlarga дороги. Одна, шедшая с Запада, из стран
bo‘ling va har bir qismga nom bering. Средиземноморья в Среднюю Азию,
Matnning mazmunini o‘zbek tilida другая, ведущая с Востока, из Ханьской
империи в Центральную Азию.
ifodalang.
Основание Шёлкового пути относят ко (www.advantour.com)
II веку до н.э., когда китайский посол Чжан Matnni o‘qing. Ajratilgan so‘z
Цянь посетил страны Центральной Азии birikmalarining ma’nosini shahlang.
с дипломатической миссией. До II века
до н.э. путь из Европы в Азию Matndagi asosiy fikrni ifodalab bering.
Milodgacha bo‘lgan II asrdan milodiy XV
asrga qadar qadimiy xalqaro transport
6-mavzu. Takix va zamonamiz
arteriyasi vazifasini bajarib, Xitoy, Hindiston chiqqan ikki qudratli ilmiy-madaniy
va Markaziy Osiyo, O‘rta va Yaqin Sharq, O‘rta
yuksalishning manbai hisoblanib, jahonning
Yer dengizi mintaqasi kabi hudud va
mamlakatlarni bog‘lab kelgan Buyuk Ipak boshqa mintaqalaridagi Renessans
yo‘lining ulkan, beqiyos rolini baholashning
o‘zi qiyin. jarayonlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan Sharq
Mazkur yo‘l nafaqat yuqorida zikr etilgan uyg‘onish davri – Sharq Renessansi
hududlar o‘rtasida savdo-sotiq aloqalarini,
balki qit’alar va davlatlar o‘rtasida axborot sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan
almashuvini ta’minlashga xizmat qildi, yangi
haqli ravishda tan olingan.
texnologiya va ishlanmalarning (ipak, chinni (Islom Karimovning “O‘rta asrlar Sharq
buyumlar, porox, qog‘oz va boshqa ko‘plab
mahsulotlar) tez tarqalishida, qishloq xo‘jaligi allomalari va mutafakkirlarining tarixiy
ekinlari va agrotexnologiyalarning, merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya
rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi
shuningdek, madaniy qadriyatlarning xalqaro konferensiyada so‘zlagan nutqidan.)
rivojlanishida muhim vosita vazifasini bajardi She’rni o‘qing. Unda tasvirlangan manzara
qaysi davrga tegishli ekanligini ayting.
va shu tariqa sivilizatsiyalararo muloqot va
Buyuk Ipak yo‘li
texnologiyalar almashuvi uchun shart-
Iqbol Mirzo
sharoitlar yaratdi.
Qumlar sochib, yo‘l ochib, tasbehdek61
Bu davrlarda turli mamlakatlar xalqlarining karvon o‘tar,
ilmiy bilim va yutuqlar bilan bir-birini boyitib Tuyalarda chayqalib davr o‘tar, davron
borishi alohida rol o‘ynadi. Buyuk Ipak yo‘li o‘tar.
orqali Yevropaga, Yevropadan esa Osiyoga Mushkni62 murchga, guruchni adrasga
Sharq va G‘arb olamidagi ulug‘ alloma va
mutafakkirlar faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar ayirboshlab,
Alakni63 bo‘zga, bo‘zni atlasga ayirboshlab,
yetkazildi. Sokrat, Platon, Aristotel, Ptolomey
Gohida insof bilan, gohida iymon bilan,
va antik davrga mansub boshqa buyuk Yo‘lning tanobin tortib, tosh bilan, dovon
allomalarning ilmiy asarlari, g‘oya va bilan,
kashfiyotlarini o‘rganish uchun amaliy Birda aldab, birida g‘aflatda qolib o‘zi,
Goh yo‘lidan, gohida o‘zidan nolib o‘zi,
imkoniyat vujudga keldi.
Ma’lumki, o‘sha davr an’analariga ko‘ra, Turfa libos, dil bilan turli karvonlar o‘tar,
Nortuya odimidek vazmin64 zamonlar o‘tar.
ma’rifatparvar mutafakkir va faylasuflar, Sahro – ulkan qumsoat. Qor to‘kilar oq
qumday,
olimlar va shoirlar odatda hukmdorlar va Tujjorning65 nasibasi gohi zahar-
zaqqum66day,
sultonlar saroylarida panoh topganlar. Ular
orasida IX–XI asrlarda Xivada tashkil etilgan Lekin Ipak yo‘li bu – haq yo‘li, urfon67 yo‘li,
Ma’mun akademiyasi va “Baytulhikma”, ya’ni Insoniyat jismida jon yo‘li bu, qon yo‘li.
“Donishmandlik uyi” degan nom bilan Shu yo‘l bois Rumo68da chiniy69
shuhrat qozongan Bag‘dod akademiyasida, jarangoslari,
shuningdek, XV asrda Samarqandda 66 zahar-zaqqum – яд, отрава
shakllangan Mirzo Ulug‘bekning ilmiy 67 urfon – наука
68 Rumo – устар. Древний Рим
maktabida samarali mehnat qilgan bir guruh 69 chiniy – устар. китайский
olimlar butun dunyoga dong taratdilar.
Tadqiqotchi-olimlarning fikricha, Sharq,
xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi IX–XII va
XIV–XV asrlarda bamisoli po‘rtanadek otilib
61 tasbeh – чётки
62 mushk – благовония
63 alak – хлопчатобумажная ткань
64 vazmin – степенный, неторопливый
65 tujjor – устар. предприниматель
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Olmonlarda70 qo‘lma-qo‘l Samarqand savdo-sotiq almashinuvlari mamlakat
qog‘ozlari. iqtisodini yuksaltirishga ijobiy ta’sir
ko‘rsatgan.
Xurjunning bir ko‘zida xalvo-yu novvot
ketar, Amir Temur va temuriylarning millatlararo
totuvlik va diniy bag‘rikenglik siyosati tufayli
Bir yonda Samarqandiy kitobu dovot71 bu davrda savdo yo‘llari orqali integratsiya
ketar.
jarayonlari kuchayib borgan. Sohibqiron
“Adolat sari yurgil, yuzlangin ilm tomon!” – Buyuk Ipak yo‘lining ish faoliyatini ma’lum
Duoga juftlangan kaft, hovuch kabi
Registon. bir qonun-qoidalar, uning himoyasini
“Olam simobdek titrar, o‘zingdan bo‘lgil kafolatlovchi yangiliklar asosida
ogoh!” –
shakllantirgan. Birinchi navbatda Buyuk Ipak
Ko‘z yummas Shohi Zinda – abadiy yo‘lining bekatlari ta’mirlangan va ba’zi
barhayot shoh. yerlarda yangilari bunyod etilgan. Yo‘llarda
karvonlarning dam olishini ta’minlovchi
Qancha savdogar bunda el bo‘lib qolib
ketgan, karvonsaroylar qurilgan. Bu karvonlarni
mahalliy hokimliklar tomonidan qo‘yilgan
Ketganlari ma’rifat, ma’rifat olib ketgan. harbiy qo‘riqchilar himoya qilib, bir
manzildan ikkinchi manzilga yetkazib qo‘ygan.
Vale72 Buyuk karvonning yumushi bitgani
yo‘q, Buyuk Ipak yo‘li bo‘yida joylashgan
Hanuz yo‘ldadir, hanuz manzilga yetgani shaharlar, avvalo Samarqand Amir Temur
yo‘q.
davrida yuqori darajada ravnaq topgan.
Matnni o‘qing. Muallifning asosiy g‘oyasini
ifodalang. Samarqandga dunyoning barcha taraflaridan
savdogarlar kelib turgan. Bu yerda do‘kon-
Tarixdan ma’lumki, sivilizatsiyalar katta
saltanatlar hududlarida, iqtisodiy va u, bozorlar, hunarmandlik ustaxonalari son-
mintaqaviy barqarorlik hukm surgan, uzoqni sanoqsiz bo‘lib, mahalliy mahsulotlar chetga
ko‘ra oladigan, xalq farovonligi yo‘lida jiddu
jahd ko‘rsatgan, ilm-fan homiysi bo‘lgan sotilgan.
davlat rahbarlari davrida yuz bergan. Barcha Sohibqiron Buyuk Ipak yo‘lini
sohalarga birdek e’tibor, ijtimoiy adolat
tamoyili, tadbirkorlikning rivojlanishidan mustahkamlash orqali o‘z davlati va qo‘shni
manfaatdorlik, umuman obod turmush
konsepsiyasi Amir Temur siyosatining natijasi davlatlarning mudofaa va xavfsizligini
sifatida ikkinchi Renessansga asos bo‘lib ta’minlash maqsadlariga ham alohida e’tibor
xizmat qilgan. Yigirma yetti davlatni o‘z
ichiga olgan saltanatda ichki va tashqi qaratgan. Amir Temur zamonida
davlatlarning tutash mintaqalarida hozirgi
bojxona vazifasini o‘tgan maskanlar barpo
etilgan.
Buyuk Ipak yo‘li orqali Amir Temur
nafaqat mudofaa, tinchlik, barqarorlik, yaxshi
qo‘shnichilik va savdo-iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirgan, balki geosiyosiy maqsadlarini
ham amalga oshirgan.
(Sh. O‘ljayeva, tarix fanlari doktori.)
O‘ZBEK TILINING LEKSIK QATLAMLARI
Ma’lumki, o‘zbek xalqi eng qadimgi turkiy urug‘ va qabilalardan o‘sib chiqqan. Demak,
uning tili ham shu urug‘ va qabilalar tili negizida rivoj topgan. Markaziy Osiyodagi turli tarixiy
va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, qardosh xalqlar bilan qo‘shnichilik munosabatlari ham o‘zbek tili
taraqqiyotiga jiddiy ta’sir o‘tkazgan.
Umumturkiy so‘zlar o‘zbek tili leksikasining eng qadimgi lug‘aviy birliklaridir. Ularning aksariyati
70 olmonlar – устар. германцы 72 vale – устар. однако
71 dovot – устар. чернильница
6-mavzu. Takix va zamonamiz
hozirgi qozoq, qirg‘iz, turkman, ozarbayjon tillarida ham saqlangan. Q‘iyoslang: bosh (o‘zbek) –
bas (qozoq, qoraqalpoq) bosh (qirg‘iz, turkman); til (o‘zbek, qozoq, qirg‘iz) – dil (turkman,
ozarbayjon, gagauz); tog‘ (o‘zbek) – too (qirg‘iz) – tav, tau (qoraqalpoq, qozoq) – dag‘
(turkman, ozarbayjon) kabi.
Umumturkiy so‘zlar qatlamida “qon-qarindoshlik”, “inson a’zolari”, “uy hayvonlari”, “yovvoyi
hayvonlar”, “parrandalar”, “mehnat faoliyati”, “uy- ro‘zg‘or buyumlari”, “rang-tus”, “urf-odat”
ma’noli so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etadi.
Sof o‘zbek so‘zlari – o‘zbek tilining o‘zida yasalgan leksemalar.
Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalar. Masalan: maktab, oila (arab), daraxt, gul (fors-tojik),
axta, bahodir (mo‘g‘ul), afandi (turk), ravshan (so‘g‘d), traktor, avtobus (rus) va boshqalar. Bu
qismda arab, tojik-fors va rus tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil qiladi.
Hikmatlarni o‘qing. Ajratilgan so‘zlarning qachon elga qovushmaydi.
etimologiyasini lug‘at yordamida aniqlang. • (“Hikmatlar bo‘stoni” kitobidan.)
• Eng yaxshi yo‘l shuki, yaxshi do‘st уоr-
Darslikning “Mutolaa” bo‘limidan rus adibi
diyordan ayrilishni Lev Tolstoyning “Ossuriya shohi
• ixtiyor etmaydi. Asarxadon” hikoyasini o‘qing. Hikoyada
• O‘tgan ota-bobolarning xulosasi shuki, qo‘llangan tarixiy so‘zlar va atamalarni
yozib oling. Asardan chiqargan
shirin so‘z odamlarning xulosangizni ifodalang.
• qalbini bog‘lovchi zanjirdir.
• Qisqa gap shuki, odam so‘zi bilan taniladi, Tarixiy mavzudagi badiiy filmlardan biri
haqidagi taassurotlaringizni yozing.
axloqi bilan maqtaladi.
• Donolarning o‘giti shundayki, so‘zning
lazzati uni gapirishda emas, balki
eshitishdadir.
• Xalqning xulosasi shuki, xudbin odam hech
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
7-mavzu. ULUG‘ AJDODLARIMIZ
Savollarga javob bering. yetishib chiqqan Muhammad Muso al-
1. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda Хorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon
tug‘ilib, faoliyat yuritgan qaysi olimlarni
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr
bilasiz?
Forobiy, Abu Bakr Muhammad Narshaxiy, Abu
2. Ular dunyo ilm-faniga qanday hissa Abdullo Хorazmiy, Mahmud az-Zamahshariy,
qo‘shganlar? Burhoniddin Marg‘inoniy, Nizomulmulk, Kaffol
ash-Shoshiy, Mirzo Ulug‘bek, Qozizoda
3. Matematika fanining asoschisi kim? Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Ali
4. Arab raqamlariqachonpaydobo‘lgan?
5. Astronomiya va geografiya sohasida o‘rta Qushchi va boshqa buyuk siymolar nomini
asrlarda qanday kashfiyotlar qilingan? haqli ravishda ehtirom bilan tilga olamiz.
6. “Tibqonunlari”ningmuallifikim? VIII asr oxiri – IX asr boshida Bag‘dodda
7. Markaziy Osiyodagi birinchi rasadxonani kim ilm-fan rivojlandi, qadimgi yunon olimlari
qurgan? Platon, Aristotel, Sokrat, Gippokrat, Galen,
Quyidagi so‘zlarning ma’nosini izohli Yevklid kabilarning asarlari arab tiliga tarjima
lug‘at yordamida yozing. Ular ishtirokida qilindi. Xristian va islom olimlari o‘rtasida
gaplar tuzing. hamkorlik ishlari amalga oshirildi. Xalifa
Alloma – …… Mutafakkir – …… Daho – Xorun ar- Rashid o‘limidan (813-yil) so‘ng
uning o‘g‘li al-Ma’mun xalifa etib tayinlandi.
…… Ma’rifatparvar – …… Faylasuf – ……
Kashfiyotchi – …… Asoschi – …… U ilm-fan, madaniyatga qiziqqan odam
Tadqiqotchi – …… Qomusiy olim – ….. bo‘lib, unga qadar xalifalikning Markaziy
Osiyo va Xuroson bo‘yicha vakili sifatida
Matnni o‘qing. Unda tilga olingan mashhur
Marvda hokimlik qilar edi. Otasining
olimlarning qaysi sohalarga asos o‘limidan so‘ng xalifa sifatida Bag‘dodga
solganligi haqidagi ma’lumotlarni toping. ko‘chgach (819-yil), u yerda ilmiy Markaz
tashkil etib, unga barcha musulmon o‘lkalari,
Ularni jadval shaklida ifodalang.
Sharqda, O‘rta Osiyo zaminida yuz jumladan, Movarounnahrdan ham olimu
fozillarni to‘pladi. Bu markazda
bergan Uyg‘onish jarayoni, xususan,
Movarounnahr, Xurosondan chiqqan Muso
dunyoviy fanlar rivojida alohida yuksalish al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Marvaziy,
bosqichi bo‘ldi. Bu borada ilm-fan va
Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar faoliyat
madaniyat taraqqiyotida turli tarixiy ko‘rsatib, Bag‘dod ilmu madaniyatini, arab
davrlarda faoliyat ko‘rsatgan “ilm uylari” – ilmini olamga mashhur qilishda ulkan hissa
qo‘shdilar. Bu ilmiy markaz tarixda “Bayt ul-
Bag‘doddagi “Bayt ul-hikma” (Bag‘dod hikma” (“Donishmandlar uyi”) nomi bilan
mashhurdir. “Bayt ul-hikma”da asosan
akademiyasi), Хorazm poytaxti Urganchdagi riyoziyot, tibbiyot, ilmi-nujum, jo‘g‘rofiya,
astrologiya, handasa va shunga o‘xshash
“Ma’mun akademiyasi”, shuningdek boshqa fanlar o‘rgatilgan.
“Ulug‘bek akademiyasi” va boshqa ko‘plab (http://tridantus.uz saytidan olindi.)
yuksak ilm dargohlarining o‘rni hamda Matnni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘z va
iboralarning ma’nosini tushuntiring.
ahamiyati beqiyosdir. Uyg‘onish davri o‘z
Muhammad Muso al-Xorazmiy
yuksak aql-zakovati, salohiyati, izlanishlari (783 – 850)
bilan fanning ko‘plab sohalarida muhim
Abu Abdulla Muhammad ibn Muso al-
kashfiyotlar qilgan qanchalab buyuk daholarni
Xorazmiy yoshligidan ilm- fanga, ayniqsa,
yetishtirib berdi. Ular jahon fanining tibbiyot,
falakiyot, matematika, jo‘g‘rofiya, tarix,
geologiya, geodeziya, mineralogiya,
farmakologiya va boshqa yo‘nalishlari tamal
toshini yaratdilar. Bu muqaddas zamindan
7-mavzu. Ulug` ajdodlarimiz
tabiiy fanlarni o‘rganishga qiziqdi. Arab, fors, dengiziga quyilishini isbotlagan.
hind, yunon tillarini mukammal o‘rgandi.
O‘qigan, o‘rganganlari asosida bir necha Xorazmiyning “Kitob surat al-ard” (“Yerning
fanlarga doir yirik, qimmatli asarlar yaratdi. surati”) asari geografiyaga, “Astronomik
Uning arifmetika va algebraga doir “Al-kitob
al muxtasar fi hisob al-jabr va al- muqobala” jadvallar” astronomiyaga oid bo‘lib, ular
(“To‘ldirish va qarama-qarshi qo‘yish haqida
qisqacha kitob”) asari matematika fanida muallifning nomini jahonga yoydi.
Shuningdek, “Quyosh soatlari to‘g‘risida
yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki risola”, “Tarix risolasi”, “Musiqa risolasi”
uning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga ham singari ajoyib asarlari olimga katta shuhrat
katta asos bo‘ldi.
keltirdi, uning nomini abadiylashtirdi. Uning
Al-Xorazmiyning “Al-jabr va al-muqobala”
asari keyinchalik Yevropada “Algebra” deb astronomiyaga oid asari esa faqat Sharqda
yuritila boshlandi. Mazkur asar merosxo‘rlar emas, balki g‘arbda ham asronomiya fani
rivojida katta rol o‘ynadi.
orasida mol-dunyo taqsimlashga xizmat
Xorazmiyning 20dan ortiq asaridan faqat
10tasi bizgacha yetib kelgan. Ular
dunyoning turli kutubxonalarida saqlanadi va
turli tillarga tarjima qilingan.
Kerakli so‘zlarni qo‘yib, gaplarni to‘ldiring.
• Xorazmiyning to‘liq ismi
__________________________.
• Olimning hayoti 813-yildan
________________________ bilan
bog‘langan.
• Al-Xorazmiy ________________________
tillarni mukammal bilgan.
• Olim
________________________sohalarida
ilmiy asarlar yaratgan.
• ________________________-yildan
akademiyasiga rahbarlik qilgan.
Matnni o‘zbek tiliga tarjima qiling.
Ал-Хорезми известен прежде всего
своей «Книгой о восполнении и
противопоставлении» («Аль-китаб аль-
qilgan. Bu fanga mol va yerni o‘lchash, мухтасар фи хисаб аль-джабр ва-ль-
kimga qancha qism tekkanligini aniqlash, ariq, мукабала»), которая сыграла важнейшую
anhor qazish va bu ishlarni bajarganlar роль в истории математики. От названия
mehnatiga tegishli haq to‘lash kabi qator
этой книги произошло слово «алгебра».
masalalarni hal qilish borasida zarurat Подлинный арабский текст утерян, однако
tug‘ilgan. Al-Xorazmiyning ikkinchi содержание известно по латинскому
matematikaga oid asari “Hind arifmetikasi переводу английского математика
haqida kitob” bo‘lib, bu asar tufayli avval Роберта Честерского 1140 года. Эта книга
Sharq, so‘ngra Yevropa xalqlari o‘nli была дважды переведена в XII веке на
pozitsion hisoblash tizimi bilan tanishdilar. латинский язык и сыграла чрезвычайно
Ushbu asar XII asrda lotin tiliga o‘girilgan.
важную роль в развитии математики в
Al-Xorazmiy ijodida geografiya fani ham Европе.
muhim o‘rin tutadi. U tarixda birinchilardan
bo‘lib Amudaryo va Sirdaryoning Orol
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Matnni o‘qing. Olimning asarlari ro‘yxatini bo‘yicha asosiy darslik sifatida
tuzing. Ahmad al-Farg‘oniy (taxminan 797-
foydalanilgan, chunki bu kitob o‘sha
865-yillar)
zamondagi astronomiya bo‘yicha eng muhim
Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn
Kasir al-Farg‘oniy Farg‘ona vodiysining Quva va zarur bilimlarni o‘z ichiga olgan. Uning
qishlog‘ida tug‘ilgan. Bo‘lajak olim 15
geograftyaga oid bo‘limi Yer yuzidagi
yoshida matematika va astronomiyani
o‘rganish uchun Bag‘dodga yo‘l oladi. U mamlakat va shaharlar haqida eng
boshlang‘ich va zaruriy bilimlarga
yerda yunon olimlarining asarlarini tarjimasiz bag‘ishlangan bo‘lib, “Yerdagi ma’lum
o‘qish uchun yunon tilini o‘rganadi.
mamlakatlar va shaharlarning nomlari va har
bir iqlimdagi hodisalar haqida” deb atalgan.
Unda Yerning dumaloqligi, bir xil osmon
yoritqichlari73ning turli vaqtda ko‘tarilishi,
tutilishi va bu tutilishning har bir joydan
turlicha ko‘rinishi, masofalar o‘zgarishi bilan
ularning ko‘rinishi ham o‘zgarishi haqida
qimmatli mulohazalar bildirilgan. Ushbu asar
o‘rta asr musulmon Sharqi mamlakatlarida,
so‘ng Ispaniya orqali Yevropa
mamlakatlarida astronomiya ilmining rivojini
boshlab berdi.
Yana bir kitobi – “Asturlob yasash haqida
kitob” (“Kitob al-komil fiy san’a al-asturlob”)
deb atalgan. Ushbu asarning birgina
qo‘lyozmasi Rampur (Hindiston)da saqlanadi.
Boshqa asarlarining qo‘lyozmalari jahonning
turli shaharlari – Berlin, London, Parij,
Tehron, Toshkent, Dushanbe, Mashhad,
Patna, Halab va Qohiradagi yirik
kutubxonalarda saqlanmoqda.
Ahmad al-Farg‘oniyning 8ta asari ma’lum. Quyidagi so‘z birikmalarini o‘zbek tiliga
Bu kitoblarning har birida astronomiyaga oid tarjima qiling va ular ishtirokida gaplar
yangi, qimmatli fikrlar aytilgan. Ularning, tuzing. вычисления,
Астрономические
ayniqsa, ikkitasi jahon astronomlariga
ma’lum va mashhurdir. Bu “Samoviy значимые труды, плеяда ученых,
harakatlar va umumiy astronomiya kitobi”
(“Kitob fiy harakat as-samoviya va javomi’ ilm астрономические исследования, мировая
annujum”). Ushbu asar “Astronomiya asoslari
haqidagi kitob” nomi bilan ham ma’lum bo‘lib, известность, небесные движения.
1145- va 1175-yillarda Yevropada lotin va Matnni o‘qing. Unga munosabat bildirib
ivrit tillariga tarjima qilingan. Shundan so‘ng so‘zlab bering.
al-Farg‘oniy nomi lotinlashtirilib, “Alfraganus”
shaklida G‘arbda shuhrat topgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037)
Olimning “Astronomiya asoslari haqidagi “Shayx ur-rais”, “Donishmandlar sultoni”,
kitob” asaridan bir necha asrlar davomida “Tabiblar shohi” – bunday yuksak va
mo‘tabar74 nomlarga qomusiy bilim sohibi75,
Yevropa universitetlarida astronomiya fani
tabib, faylasuf, shoir Abu Ali ibn Sino
73 osmon yoritqichlari – небесные светила 75 qomusiy bilim sohibi – обладатель
74 mo‘tabar – достойный энциклопедических знаний
7-mavzu. Ulug` ajdodlarimiz
musharraf bo‘lgan76. Yevropada uni baxtiga erishadi. U yerdagi xilma-xil kitoblarni
Avitsenna deyishadi. o‘qib, o‘z bilimini boyitadi.
Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Ali ibn Ibn Sino 16 yoshdayoq mashhur tabib-
Sinod Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida hakim bo‘lib tanildi va keyinchalik “Olimlar
tug‘ilgan. U iste’dodli, xotirasi kuchli, zehni boshlig‘i”, “Tabiblar podshohi” kabi eng
o‘tkir77 bo‘lganligidan o‘z davrida ma’lum buyuk nomlarga sazovor bo‘ldi.
bo‘lgan ilmlarni tez egallagan. 10 yoshida
Qur’onni yoddan bilgan va fors, arab 999-yilda Buxoro Sulton Mahmud
tillarining grammatikasi, she’riyat, adabiyot, tomonidan bosib olinadi. Ibn Sino musulmon
tarixni o‘zlashtirgan. Algebra, geometriya va ruhoniylari80 va Sulton Mahmudninmg
ta’qibidan cho‘chib, 1002-yilda Xorazm
hatto falsafani o‘rgangan, hamma yulduz poytaxti Urganchga ketadi. Urganchda
turkumlarining qanday atalishini bilgan va aniq Xorazm shohi Ma’munning saroyida
ko‘rsata olgan. Savollari bilan mudarris78larni yashaydi. Ibn Sino bu yerda mashhur olim
esankiratib qo‘ygan. Biroq Ibn Sinoni Beruniy bilan uchrashadi.
matematika va fizika, astronomiya va
falsafadan ko‘ra tibbiyot ko‘proq o‘ziga tortar Ibn Sino o‘z davrigacha yaratilgan barcha
edi. Mamlakatda vabo va chechak kasalligi fanlarni o‘zlashtirdi va o‘zi ham shu ilmlarning
keng tarqalgan, bu darddan minglab kishilar deyarli barchasida ijod etdi. Ibn Sino bu
halok bo‘lmoqda edi. Ibn Sino bu haqda ruboiy81lardan birida shunday yozgan:
dahshatdan xulosa chiqarib, odamlarni
davolayman, degan qarorga keldi. Shul xoki siyohdin to avji Zuhal
Har nechaki mushkulot erur, etdim hal.
Buxoroda Mansur shoh ko‘p kasal bo‘lib, Ochdim necha zanjir-zanjiri makru hiyal.
uni hech kim davolay olmagan edi. Yosh Yechdim necha bir tugun, faqat qoldi ajal…
tabib ibn Sino shohni davolaydi. Shu tariqa (От праха черного и до небесных тел
shoh kutubxonasidan bahramand bo‘lish79 Я тайны разгадал мудрейших слов и
дел.
76 musharraf bo‘lmoq – быть удостоенным Коварства я избег, распутал все узлы,
77 zehni o‘tkir – смышлённый Лишь узел смерти я распутать не
78 mudarris – преподаватель медресе, высшего сумел…)
мусульманского духовного учебного Ibn Sino o‘zidan keyin ulkan ilmiy meros
qoldirdi. Uning asarlari soni 450dan oshadi,
biroq bizgacha faqat 160ga yaqin asari yetib
keigan. Uning, ayniqsa, “Tib qonunlari” asari
XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, 800
yil davomida G‘arb mamlakatlari
universitetlarida asosiy qo‘llanma bo‘lib
kelgan va hozir ham bir qancha tibbiy o‘quv
yurtlarida o‘rganiladi.
Matnni o‘qing va unga nom bering.
Rivoyatlarga qaraganda, Ibn Sino safarda
vafot etgan. U o‘zining vasiyatnomasida
barcha mol-mulkini muhtojlarga tarqatishni,
xizmatkorlariga esa erkinlik berishni yozib
qoldirgan.
Emishki, Ibn Sino o‘limning davosini
заведения
79 bahramand bo‘lmoq – пользоваться
80 ruhoniylar – духовенство
81 ruboiy – рубаи, четверостишие
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
topgan ekan. U ko‘p yillik izlanishlari mahsuli masalalari haqida bayon etilgan.
bo‘lgan 40 ta dorini tayyorlab, idishchalarga Ulug‘bekning sana va sayyoralarning yillik
joylabdi. Shogirdiga joni uzilgan zahoti dorini
ma’lum ketma-ketlikda berishni tayinlabdi. harakatlari haqidagi hisoblari hozirgi hisob-
Ustozi vafot etgach, shogird dorilarni berishni
boshlabdi. Kundan kunga dorilarning ta’siri kitoblarga juda yaqindir.
ko‘rinar, tabibning tanasi yosharib, yuzlariga
qizillik yugurib, soch-soqollari qoraya Mirzo Ulug‘bek buyuk olim bo‘lish bilan
boshlabdi. Buni ko‘rgan shogird hayratda birga yirik davlat arbobi ham bo‘lgan. U 1409–
ekan. Qirqinchi dorini berayotganda kuchli
hayajondan qo‘lidagi idishni tushirib 1449-yillarda markazi Samarqand bo‘lgan
yuboribdi...
Movarounnahrga hukmronlik qilgan. Uning
Matnni o‘qing, uni mavzuga oid
qo‘shimcha ma’lumotlar bilan to‘ldiring. hukmronligi davrida Samarqand yanada
Mirzo Ulug‘bek (1394–1449) gullab-yashnadi, hunarmandchilik,
Buyuk astronom, matematik, davlat arbobi me’morchilik va adabiyot ravnaq topdi86, ilm-
Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek Sohibqiron
Amir Temurning nabirasi bo‘lgan. Amir fan yuksaldi, savdo rivojlandi. Ulug‘bek
Temur yoshligidan o‘tkir zehnli, xotirasi
kuchli, teran fikrli82, ziyrak, qiziquvchan farmoyishi bilan Buxoroda (1417),
nabirasi Mirzo Ulug‘bekning tarbiyasiga katta
e’tibor bergan. Ulug‘bekning dunyoqarashi Samarqandda (1420), G‘ijduvonda (1432–
kengayishiga otasi Shohrux Mirzo to‘plagan
nihoyatda boy kutubxona yordam bergan. U 1433) madrasalar qurildi. Samarqanddagi
she’riyatni, tarixni sevgan, biroq falakiyot
ilmi83 uning qalbida alohida o‘rin egallagan. me’morchilikning nodir namunalaridan biri
Ulug‘bek rasadxona87sidir. Bu inshoot 1428–
Ulug‘bek bilimdon va tajribali murabbiy,
ya’ni astronomiya ilmining bilimdoni Qozizoda 1429-yillarda Ko‘hak (Cho‘ponota) tepaligida
Rumiy rahnamoligida84 fan asoslarini, ayniqsa,
astronomiya ilmini puxta o‘rgandi va uning Obirahmat arig‘i bo‘yida bunyod etilgan.
taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shdi. Uning
ko‘p yillik mehnati samarasi – “Ziji jadidi Rasadxona o‘rta asrlarda asbob-uskunasi
Ko‘ragoniy” asari astronomiya fanining
durdonasi hisoblanadi. jihatidan beqiyos bo‘lgan. “Ziji jadidi
Ko‘ragoniy” asari ham shu yerda yaratilgan.
“Ziji jadidi Ko‘ragoniy” asosan ikki qismdan:
katta muqaddima va 1018 ta yulduzning o‘rni Ulug‘bek Mirzo bobosi davrida qurila
va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. boshlagan, lekin ayrim sabablarga ko‘ra
Ushbu asarda astronomiyaning muhim
poydevor85laridan hisoblangan sana yoki yil bitmay qolgan talaygina binolarni ham
hisobi masalalari, yulduzlarning chiqishi va bitkazdi. Go‘ri Amir maqbarasi, Shohi Zinda
botish joylari, yulduz va sayyoralarning
quyosh atrofidagi harakati, yulduzlarning
holati va harakatiga qarab taqdirni belgilash
82 teran fikrli – глубокомыслящий 85 poydevor – фундамент
83 falakiyot ilmi – астрономия 86 ravnaq topdi – развивался, процветал
84 rahnamoligida – под руководством 87 rasadxona – обсерватория
7-mavzu. Ulug` ajdodlarimiz
mozori va Shahrisabzdagi Ko‘k gumbaz По некоторым сведениям, преподавал в
masjidi shular jumlasidandir. Astronomiya этом медресе сам Улугбек.
va matematika fanlari sohasida mashhur Выдающимся достижением
asarlar yaratgan, o‘rta asrda eng katta
самаркандских астрономов был
rasadxona qurib, Sharq astronomiya
maktabini vujudga keltirgan, o‘ziga составленный ими каталог звезд. Ценность
zamondosh bo‘lgan eng yaxshi olimlarni
atrofiga to‘plab, ularning ilmiy ish olib этого каталога, прежде всего, в том, что в
borishlariga katta imkoniyatlar yaratib bergan нем определены координаты 1018 звезд.
va bunday olijanob xizmatlari tufayli dunyo fani Над этими таблицами самаркандские
tarixida o‘chmas nom qoldirgan.
астрономы работали долго и закончили их
Matnni o‘qib, unga sarlavha toping. Uni
o‘zbek tilida gapirib bering. к 1437 году, но изменения и дополнения
По велению Улугбека на холме Кухак Улугбек вносил в них до самой своей
было возведено величественное здание
обсерватории, равной которой в то время смерти.
не было в мире. К постройке этого
великолепного сооружения Улугбек После смерти Улугбека обсерватория
привлек виднейших ученых, в том числе
«Птолемея эпохи» Алауддина Али ибн еще продолжала работать 20 лет. Когда
Мухаммеда, прозванного Али Кушчи,
положение ученых крайне ухудшилось,
«Платона своей эпохи» Салахуддина
Муса ибн Мухаммед Казызаде Руми, Али Кушчи с учениками вынужден был
«величайшего знатока» Гиясутдина ал
Каши и других, которые разработали покинуть обсерваторию и переехать в
проект, а также усовершенствовали
необходимые астрономические инструменты. Герат, где первым министром был
великий Алишер Навои. Вскоре
самаркандского астронома пригласили в
Стамбул. Там он закончил и издал труды
обсерватории. Астрономические таблицы,
составленные в обсерватории Улугбека,
пользовались заслуженной славой на
Востоке и очень долго оставались
непревзойденными по точности. В Европе
они были впервые изданы в 1650 году.
(Ю.Н.Алескеров.)
O‘ZBEK TILIDA SINONIMLAR
Sinonimlar yozilishi va talaffuzi jihatidan turlicha, anglatadigan ma’nolari esa o‘zaro yaqin
bo‘lgan so‘zlardir. Sinonimlar tushuncha ifodalashda bir- biriga qanchalik yaqin bo‘lsalar ham,
ma’no nozikligini ifodalashda bir- biridan farq qiladi. Masalan: odam, inson, kishi, kimsa, bashar,
shaxs so‘zlarini har doim ham biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llab bo‘lmaydi. Osmon, ko‘k, havo,
falak, samo, gardun so‘zlari ham ma’no qirralari va qo‘llanish uslubi hamda doirasi jihatidan
o‘zaro farqlanadi. Sinonim so‘zlar majmuiga sinonimik qator deyiladi. Sinonimik qatorni tuzishda
ma’nosiga ko‘ra betaraf bo‘lgan so‘z asos qilib olinadi.
Sinonimlarning fikrni aniq va maqsadga muvofiq qilib ifodalashda ahamiyati kattadir.
Shuning uchun ham o‘zbek yozuvchilari, shoirlari, olimlari tilimizning omonim, sinonim
so‘zlaridan mohirlik bilan foydalanib, mazmunan boy, til jihatdan rang-barang badiiy, ilmiy asarlar
yaratib kelmoqdalar.
Quyidagi terminlarning zamonaviy She’rni o‘qing. O‘zbek tilining izohli lug‘ati
muqobillarini toping. yordamida ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning
Riyoziyot, tabobat, ilmi-nujum, jo‘g‘rofiya, sinonimlarini toping.
handasa, ilmi hayat, ilmi hisob, falakiyot,
mantiq.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Rasadxona. Ulug‘bek yulduzi Derlar, gard bo‘lmasa dil, iymonida93
Yulduzni ko‘rgaydir hatto kunduzi.
Iqbol Mirzo Yashirib ne qildim: falakda emas,
Zaminning o‘zida yulduzni ko‘rdim.
“Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek”88... Ozod sunbulaga tomiri payvast
Yurakka cho‘g‘ solar uchgan yulduzlar. O‘smirning ko‘zida yulduzni ko‘rdim!
O‘zbegim, dunyoga shoh berding, ajab –
Fonus tegrasida parvonalardek Shohlar olim chiqdi, olam mot bo‘ldi94.
Oy to‘garagida g‘ujg‘on yulduzlar. Kimlar yulduzini topdi sen sabab,
Koinot – aqlga abadiy so‘roq, Kimga ilmu shahding qo‘shqanot bo‘ldi.
Tafakkurga mangu qiynoq – koinot. Ulug‘bek yulduzin ko‘rdim – qalqdi yosh95,
Saltanat tizginin89 siltab turgan chog‘ Tongda tillolanib ketdi osmonim:
Sulton nega ko‘kka solar betin ot90? Qalbimga bobomdek qo‘r to‘kdi quyosh96 –
Faqirmi, saidmi, xo‘ja yo vali Bu – sening yulduzing, O‘zbekistonim!
Bu yurtda samoni ko‘zlagan mudom.
Osmon bilan yolg‘iz qolgan mahali “Sharqning buyuk mutafakkirlari”
O‘zining yulduzin izlagan mudom. mavzusida taqdimot tayyorlang. Unda
buyuk olimlarning dunyo faniga qo‘shgan
Bibixonim quchib kichik Mirzoni hissalarini ko‘rsating.
Bobongiz dunyoni oldi, degandir.
Erkalab, ko‘rsatib o‘tlig‘ samoni91
Sizga sayyoralar qoldi, degandir.
Aks etmagan “Ziji Ko‘ragoniy”da
Ulug‘bekning porloq tole yulduzi92.
88 Alisher Navoiy satri 93 gard bo‘lmasa dil, iymonida – если душа и
89 saltanat tizgini – бразды правления совесть чиста
90 ko‘kka solar betin ot – здесь: постоянно 94 olam mot bo‘ldi – мир был поражен, покорен
стремится, тянется к звездам 95 qalqdi yosh – глаза наполнились слезами
91 o‘tlig‘ samo – здесь: сверкающие звезды 96 qo‘r to‘kdi quyosh – солнце расположилось
92 tole yulduzi – счастливая звезда
8-mavzu. Adabiyot – ma’naviyatni yuksaltiruvchi manba
8-mavzu. ADABIYOT – MA’NAVIYATNI YUKSALTIRUVCHI MANBA
Savollarga javob bering. qancha qonunlari, qoidalari bor! So‘zlarda u
1. “Adabiyot” so‘zining ma’nosi nima?
2. Adabiy janr deganda nimani yaratayotgan dunyolarning yurak urishi
eshitiladi. Ular yog‘och kabi, metall kabi
tushunasiz?
tovush chiqaradi, jaranglaydi. Ular
3. Dunyoga mashhur qaysi adabiy
tovushlarga taqlid qiladi. Bizning ishimizda
asarlarni bilasiz? eng avval mana shuni – tovushga taqlidni
4. O‘zbek adiblaridan kimlarning asarlarini
hisobga olish lozim.
o‘qigansiz?
Xorxe Luis Borxes, argentinalik adib:
Taniqli adiblarning fikrlarini o‘qing. Ajratib Inson qo‘lidagi turli-tuman qurol-yaroq,
ko‘rsatilgan so‘z va iboralarning ma’nosini asbob-uskunalar orasida eng g‘aroyibi,
tushuntiring.
shubhasiz, kitob sanaladi. Qolganlarini
Mario Vargas Lyosa, perulik yozuvchi,
uning jismoniy davomi, deyish mumkin.
Nobel mukofoti laureati (2010): Mikroskop va teleskop – ko‘zning davomi,
Adabiyot tufayli, adabiyot uyg‘otgan telefon – ovozning, omoch va qilich –
qo‘lning. Biroq kitob – butunlay boshqa narsa,
tafakkur, intilish va istaklar tufayli, xayolot kitoblar – xotiralar va tasavvurlarning
saltanatiga safar chog‘i ko‘ngilda bosh
ko‘targan kechinmalar tufayli bugungi davomidir.
sivilizatsiya odamiylashdi, najot topdi.
Adabiyot ahli o‘ylab topgan badiiy to‘qima Frans Kafka, nemis adibi:
qumga singigan suvdek izsiz ketmadi, bil’aks Uydan tashqariga chiqishingga hojat yo‘q.
toshga aylangan yuraklarni mumdek eritdi.
Yaxshi kitoblar bo‘lmaganida edi, Yozuv stolingdan jilma va tingla. Hatto
insoniyatning bugungi holiga maymunlar
yig‘lagan bo‘lardi, mustaqil fikrdan mahrum tinglama ham, faqat kut. Hatto kutma ham,
labbaychilar urchib ketardi, ko‘ngil birligi shunchaki sukut saqla va yolg‘iz bo‘l. Shunda
yo‘qolardi, mutelik kayfiyati keng tarqalib, o‘z- olam o‘zini oshkor etishni boshlaydi, u
o‘zini anglash tuyg‘usi – taraqqiyotning boshqacha bo‘la olmaydi, u sening
yetakchi omili – yo‘qolardi. qoshingda ilojsiz o‘zining arzu jamolini
Yudjin O’Nil, amerikalik dramaturg, namoyon etadi.
Nobel mukofoti laureati (1936):
Matnni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘z va
Hozirgi paytda tragediyani baxtsizlik, deb
iboralarning ma’nosini tushuntiring.
tushunishadi. Qadimda yunonlar boshqacha
tushunishgan. Tragediya kishiga ko‘tarinki Adabiyot – insonning badiiy tafakkuri
ruh bag‘ishlashini his etishgan. Bu turdagi mahsulidir. Adabiyot – so‘z san’ati. “Adabiyot”
asarlar ta’sirida ular kundalik odatdagi arabcha “adab” – odob so‘zining ko‘plik
tirikchlikning mayda tashvishlaridan yuqori
shaklidir. tilida “adabiyot” atamasi
turishgan. Tragediya kishilarni ezgulikka O‘zbek
yo‘llaydi, deb hisoblashgan. Zotan,
chinakam san’at asari, qaysi tur va janrda kishilarga yaxshi xulq va umuman hayotni
to‘g‘ri tushunish va to‘g‘ri yashashni
yaratilganiga qaramay, barcha zamonlarda o‘rgatish maqsadida yozilgan asarlar
odamlarga xushbaxtlik bag‘ishlaydi. ma’nosida qo‘llanilgan. Adabiyot – kishini
yomon tuyg‘ulardan tozalaguvchi, ruhini
Migel Anxel Asturias, gvatemalalik tiniqlashtiruvchidek bir ajoyib vazifani o‘taydi.
yozuvchi, Nobel mukofoti laureati (1967): Adabiyot avval og‘zaki bo‘lgan, yozuv
To‘g‘ri, yozuvchi oddiygina so‘zlarni paydo bo‘lgandan so‘ng yozma shaklga
o‘tgan. Uning asosiy quroli so‘z bo‘lib, so‘z
ishlatadi, lekin ularning o‘ziga yarasha orqali insonning his-tuyg‘ularini keng va
chuqur aks ettirish imkoniyatiga ega, shuning
uchun ham u san’atning eng ommaviy turi
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
hisoblanadi. So‘zni ham naqqoshlarcha, Matnni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan
ustalik bilan ishlata olgandagina adabiyot so‘zlarning zamonaviy sinonimlarini
biror-bir timsol yarata oladi, fikr ayta oladi. toping.
Adabiyot olam hodisalari haqida ham bilim O‘rxun-Enasoy obidalari V–VII asrlarda
va ma’lumot beradi. Bu jihatdan u fanga, qadimgi turk tilidagi va yozuvidagi tarixiy
yodgorlik sifatida qadrli. Mo‘g‘ulistondagi
fanning turli tarmoqlari: falsafa, O‘rxun va Janubiy Sibirdagi Enasoy daryolari
sohillarida topilgani uchun ham shunday
tabiatshunoslik, kimyo, fizika, tarix va nomlangan. Mo‘g‘ulistondan Shimoliy
boshqalarga o‘xshaydi. Ammo ular hayot dengizgacha, Uraldan Saxalinga qadar
hodisalarini aks ettirish usuliga ko‘ra o‘zaro davom etgan hududda shu yozuvdagi
yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda XV
farqlanadi. Zero, fan ilmiy umumlashmalarga asrda ham O‘rxun yozuvidan foydalanilgan.
tayansa, adabiyot badiiy obrazlarga suyanadi. O‘zbekiston hududida 20dan ortiq turkiy-
run yozuvi yodgorliklari topilgan. Yirik O‘rxun
Dunyoda insonlar bir-birlariga bitiklari Kultigin, Bilga xoqon, To‘nyuquq va
boshqa yozuvdagi yodnomalar adabiy manba
o‘xshamaganlaridek, ularning qalb sifatida qahramonlik qissa va dostonlariga
mazmunan yaqin keladi.
kechinmalari ham takrorlanmasdir. O‘zbek
Kultigin bitiktoshi 732-yilda Turk
adabiyoti o‘zbek xalqining o‘zi singari juda xoqonligining lashkarboshisi sharafiga
o‘rnatilgan. Bitiktosh 2 qismdan: Kichik va
boy, qadimiy tarixga ega. Uning o‘ziga xos Ulug‘ bitikdan iborat. Vatan manfaati yo‘lida
xizmat qilish, mamlakatning mustahkam,
shakllanish va taraqqiyot yo‘li, rivojlanish osoyishta bo‘lishi uchun kurash
bitiktoshlarda bosh maqsad ekani aytiladi.
qonuniyatlari bor. O‘zbek adabiyoti tarixi Asarda Tabg‘ach, Tibet, Sug‘d, Turgash,
Qirg‘iz kabi joy nomlari tilga olingan.
insonnnig ruhiy holatlarini mahorat bilan aks
Enasoy bitiklari marsiya va madhiya
ettirgan durdonalarga boy. janrlarining qadimgi turk adabiyotidagi ildizlari
haqida tasavvur beradi. Bitiktoshlar XIX asr
Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham oxirlarida topilib, U.Tomsen tomonidan
hayajon uyg‘ota oladi, ularning ma’naviy o‘qilgan va ilmiy muomalaga kiritilgan.
boyishlariga hissa qo‘sha oladi. Muhimi, ular Shuningdek, AQSH, Polsha, Vengriya,
faqat ma’rifly bilimimizni oshirish bilan Finlandiya va Turkiyada ham o‘rganilgan.
cheklanmay, badiiy didimiz takomiliga, Quyida nomlari berilgan adiblarni davrlar
ma’naviy kamolotga xizmat qiladi. bo‘yicha ajratib, ularning eng mashhur
asarlari nomlari hamda qaysi tilda ijod
Quyidagi janrlarni tegishli guruhlarga qilganligi haqidagi ma’lumotlardan jadval
ajratib yozing. Ularning ma’nosini tuzing.
tushuntiring.
Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qahhor,
Ballada, doston, epigramma, felyeton, Abdulla Qodiriy, Alber Kamyu, Aleksandr
hajviya, hikoya, qissa, intermediya, Dyuma, Aleksandr Pushkin, Alisher Navoiy,
komediya, masal, masnaviy, memuar, Antuan de Sent-Ekzuperi, Artur Konan Doyl,
muxammas, novella, ocherk, pyesa, roman, Daniel Defo, Dante Aligyeri, Ernest
ruboiy, sonet, trilogiya, vodevil, g‘azal. Xeminguey, Frans Kafka, Franchesko
Petrarka, Fyodor Dostoyevskiy, Gabriel
Darslikning “Mutolaa” bo‘limidan Garsia Markes, Hans Hristian Andersen,
Abdulhamid Cho‘lponning “Adabiyot
nadir?” asarini o‘qing. Muallifning fikrini
qisqacha ifodalab bering.
8-mavzu. Adabiyot – ma’naviyatni yuksaltiruvchi manba
Herbert Uells, Herman Hesse, Homer, Tasavvur qilaylik, siz Abdulla Qodiriyning
Iohann Hyote, Ivan Turgenev, Jek London, “O‘tkan kunlar” romanini o‘qish bilan
Jorj Sand, Lev Tolstoy, Migel Servantes, mashg‘ulsiz. Bilasizki, romandagi voqealar,
Mixail Bulgakov, Onore de Balzak, Oskar bundan bir yarim asr oldin ro‘y bergan, asar
Uayld, Oybek, Paolo Koelyo, Rey Bredberi, qahramonlarining dunyodan o‘tib ketganligi
Somerset Moem, Stendal, Tomas Mann, ham sizga yaxshi ma’lum. Buning ustiga, ular
Uilyam Folkner, Uilyam Shekspir, Umberto Eko,
Viktor Gyugo, Xaruki Murakami, O‘tkir sizga qarindosh ham, yaqin ham
Hoshimov, Charlz Dikkens, Chingiz Aytmatov. bo‘lmaganlar. Lekin asardan bosh ko‘tara
O‘zbek adibi Abdulla Qahhorning adabiyot olmaysiz. Roman qahramonlarining taqdiri
haqida yozganlarini o‘qib, ularni qanday sizning taqdiringizga, ularning tuyg‘ulari
tushunganingizni gapirib bering. siznikiga qo‘shilib ketganday bo‘ladi. Ular
Agar yozuvchining axloq kodeksi qiynalsa, azob chekasiz, quvonsa, rohat
tuziladigan bo‘lsa, men halollik bilan shijoatni qilasiz. Ba’zan esa, hatto, yig‘lab olishga ham
birinchi modda qilib qo‘yar edim, chunki to‘g‘ri keladi. Kumushni opangizday, balki
yozuvchining boshqa hamma xislatlari uning
qay darajada halol, naqadar shijoatli undan ham ortiqroq, Otabekni akangizday
ekaniga bog‘liq. yaxshi ko‘rib qolasiz.
Adabiy asar yozish uchun, hech shubhasiz, Ijodkor yaratgan asl badiiy manzarada
talant kerak, lekin yozilgan narsani o‘chirish, doimo fikr bilan birgalikda tuyg‘u, hissiyot ham
kitobxonga zarur gaplarnigina qoldirish bo‘ladi. Yozuvchi hamisha yo nimanidir
uchun talantning o‘zi kifoya qilmaydi, insof ham
kerak. yoqlaydi, yoki inkor qiladi. Betaraf badiiy
ijod bo‘lishi mumkin emas. Chunki inson
Yozuvchini hech qachon hech kim
ko‘tarmaydi. Yaxshi yozuvchini yaxshi asarlar tafakkuri va ruhiyatida betaraflik tugagandan
ko‘taradi, yaxshi yozuvchi ko‘tarilib ketganini so‘nggina chinakam badiiy asar yaratiladigan
hatto o‘zi ham bilmay qoladi. holat paydo bo‘ladi. Adibning tuyg‘ulari
nechog‘lik kuchli, nigohi qanchalar o‘tkir, tili
Zaruratsiz, ichki dardsiz, ehtirossiz qanchalik boy bo‘lsa, o‘quvchi uning asari
yozilgan asar o‘lik bo‘ladi. ta’siriga shunchalik qattiq beriladi. Yaratilgan
badiiy matnning qanchalik hissiy, ta’sirchan
Bundoq asarga hech qanaqa g‘oya, muhim bo‘lishi uning timsoliyligi – obrazliligi
mavzu jon kirita olmaydi. darajasiga bog‘liq.
Yozuvchilikning boshqa hunarlardan farqi Shunday qilib, badiiy adabiyotning ilmiy
— yozuvchi o‘zini o‘zi operatsiya qiladi:
yozganini qisqartirib tashlay oladi. adabiyotdan asosiy hal qiluvchi farqi uning
Yozuvchining mahorati shundaki, butun obrazliligidadir. Badiiy adabiyot obrazli
bahorni atigi chigitdek keladigan g‘o‘za ichiga bo‘lganligi uchun ham odamga kuchli ta’sir
qamab bera biladi... etadi. Xo‘sh, u holda badiiy timsol –
obrazning o‘zi nima degan savol tug‘iladi.
Badiiy adabiyot haqidagi fikrlarga
asoslanib, sevimli badiiy qahramoningiz Yuqoridagi misollardan kelib chiqadigan
obrazini tasvirlang. bo‘lsak, ijodkorning fikr, tuyg‘u, hissiyot va
San’at turlari orasida adabiyot alohida o‘rin kechinmalari singdirilgan tasvirni badiiy timsol
tutadi. Badiiy adabiyotda hayot boshqa
san’at turlariga qaraganda to‘laqonliroq aks yoki obraz, deyish mumkin.
ettiriladi. Shuningdek, badiiy adabiyotda aks Badiiy adabiyot san’atning boshqa
ettirilgan hayot serqirra va ta’sirchan bo‘ladi.
turlaridan asosiy ish quroli ham, asosiy
materiali ham so‘z ekanligi bilan farq qiladi.
Yozuvchi insonning ko‘z bilan ko‘rish, quloq
bilan eshitish, qo‘ying-chi, biron-bir sezgi
a’zosi bilan bilish imkoni bo‘lmagan eng
yuksak fikrlari, murakkab tuyg‘ulari, nozik
sezgilarini birgina so‘z orqali ifoda etadi.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR
Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi
frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlitligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma
ma’noda qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, og‘zi qulog‘ida iborasi tarkibidagi so‘zlar bir
butun holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, xursand tushunchasini ifodalagan. Biroq qo‘l ko‘tarmoq
birikmasida ko‘tarmoq so‘zining ko‘chma ma’noda ishlatilishi iborani vujudga keltirgan. Shu bois
ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari hisoblanadi.
Frazeologik iboralar so‘zlar singari tilning lug‘aviy birliklari qatoridan o‘rin egallaydi. Bunga
quyidagi omillar sabab bo‘ladi:
Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham,
so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushunchani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni
so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan – o‘taketgan,
turgan gap – albatta, yeng ichida – xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois
ular so‘zlar singari bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo
hech kim meni qaytarishni og‘ziga olmas edi (Abdulla Qahhor).
Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: o‘ziga kelmoq – hushini
yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq –
qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik.
So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari
mavjud:
• omonimlar: boshiga ko‘tarmoq – to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq;
• sinonimlar: fe’li aynimoq – avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq – ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq
bo‘lmoq – sabr kosasi to‘lmoq;
• antonimlar: ko‘kka ko‘tarmoq – yerga urmoq, yuzi yorug‘ – yuzi shuvut, yuragi qinidan
chiqmoq – ko‘ngli joyiga tushmoq.
Frazeologizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda
keng qo‘llaniladi.
Berilgan so‘zlarga mos iboralar keltiring. 1. Menga nasihat qilaverib, jonimni
Ayyor, saxiy, xursand bo‘lmoq, to‘polon chiqaramng!
qilmoq, e’tibor bermaslik, sabr-chidami 2. “Meni tergov qilib, surishtirdi…” – deganida
tugamoq, sevinganidan qattiq hayajonlanmoq. esa Dadajonovning tepa sochi tik bo‘lib
ketdi.
Gaplarning tarkibida kelgan frazeologik
sinonimlarni topib, ma’nolarini ayting. 3. “Qo‘ying-e, – dedi Lutfixon uy derazasini
1. Kishing bahrini ochadigan salqin, sokin bir yopa turib, – O‘zi jonim halqumimga kelib
turibdi”.
oqshom edi.
2. Sabr qiling, sizning ham dimog‘ingizni Quyidagi iboralarning ma’nosini
ifodalovchi so‘zlar toping.
chog‘ qilaman.
3. Teshaboy esa, qaynatasining aksiga Yog‘ tushsa yalaguday, yegan og‘iz uyalar,
ko‘z yummoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq,
o‘laroq, juda xursand, kayfi chog‘ edi. boshi osmonda, yerga ursa ko‘kka sakramoq,
hafsalasi pir bo‘lmoq, tepa sochi tikka
1. Tog‘ yo‘nishning nima zaruriyati bor ekan bo‘lmoq, gullab qo‘ymoq, pixini yorgan.
deya boshim qotdi.
Iboralarni topib, ma’nosini tushuntirng.
2. Shu kunda hammaning boshi shishgan. • Ba’zan dovon oshishingga ko‘zing
3. Ming xil xayol bilan miyam g‘ovlab ketdi.
4. Bu o‘ylarda Sayyoraning boshi g‘ovlab
ketdi.
8-mavzu. Adabiyot – ma’naviyatni yuksaltiruvchi manba
yetmay, yuraging orqaga tortib ketadi. faniga asos soldi.
• So‘nggi bir-ikki soat ichida yuz bergan bu
X asr. Abu Nasr Forobiy Aristotelning
ikki quvonchli hodisa Rahim Saidovning “Metafizika” asariga eng mukammal sharh
boshini aylantirib qo‘ygan, kim bilandir yozib, “ikkinchi ustoz” unvonini oldi.
uning o‘rtoqlashgisi kelib qolgan edi.
• Tansiq go‘yo bo‘g‘ilganday uh tortdi. XI asr. Abu Rayhon Beruniy yer bilan Oy
Shunday qarindoshlarni ko‘kka ko‘targan o‘rtasidagi masofani o‘lchadi. Ibn Sino
dadasidan xafa bo‘ldi u. (Oybek.) meditsina Qomusi – “Tib qonunlari”ni yaratdi.
• Bu yoqda Jamol Bo‘riboyevday
og‘aynilari bo‘lgan, yulduzni benarvon XIV asr. Sohibqiron Amir Temur
uradigan bunaqa odamlardan hayiqmoq
kerak. (O. Yoqubov.) Yevroosiyoning yarmini tasarrufiga oldi. Ahli
• Toshkentdagi istiqlol davrida qurilgan ilm boshini silab, o‘lmas obidalar yaratdi.
inshootlarni ko‘rib og‘zim ochilib qoldi.
XV asr. Ulug‘bek 1018 yulduzning harakat
Matn qaysi adib qalamiga mansubligini va jadvalini tuzdi. Alisher Navoiy o‘lmas
qaysi asardan olinganligini ayting. “Xamsa”sini yozdi.
“Tarix xatosi” XVI asr. “Boburnoma” olamga tarqaldi.
IX asr. Muhammad al-Xorazmiy algebra
XVII asr. Shohjahon dunyodagi yetti
mo‘jizaning biri – Tojmahalni bunyod etdi.
XX asr. O‘zbek sovet olimlari misli
ko‘rinmagan “ixtiro” qildilar – tarix “xato”sini
tuzatib, o‘tmishda biz yoppasiga “savodsiz”
bo‘lganimizni isbotlab berdilar...
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
9-mavzu. KITOB MUTOLAASI
Savollarga javob bering. bilan bilan taqdirlovchi sharafli mehnatdir.
1. “Mutolaa” so‘zining ma’nosi nima?
2. Siz qanday kitoblar o‘qiysiz? Kitoblar insonga o‘zlikni, dunyoni anglash,
3. Kitoblarni qayerdan yoki qaysi
manbalardan topasiz? hayot mazmunini tushunish imkonini beradi.
4. O‘qigan kitoblaringizdan qaysilarining
ta’sirini o‘zingizda his qilgansiz? Kitobxonlik tor ma’noda kitob o‘qishni bildirsa,
Quyidagi tushunchalarning mavzuga keng ma’noda tanlab o‘qish, his etish,
qanday aloqasi borligini misollar
yordamida ko‘rsatib bering. anglash va fikr bildirish tushunchalarini o‘z
Lug‘at zaxirasi, fikrni mustaqil ifodalash, ichiga qamrab oladi. U badiiy adabiyotdan
mantiqiy fikrlashning rivojlanishi, tafakkur,
kuzatuvchanlik va ziyraklik, ravon nutq, oziqlanadi. Badiiy adabiyotsiz fikriy teranlik98ka
ma’naviy o‘sish.
erishib bo‘lmaydi.
Matnni o‘qib, fikr yuriting. Xulosalaringiz
bilan o‘rtoqlashing. Biz buyuk asarlarni, kitoblarni o‘qib,
Kitobni oftobga qiyos qilamiz, “bilimlar ulardagi ajoyib qahramonlarni yoqtirib
xazinasi” deymiz. “Kitob – beminnat ustoz.
Har daqiqa u bizni donishmandlarning bilim qolamiz. Ba’zan berilib ketib, ularning
xazinasi bilan oshno eta oladi”, deb yozgan
edi buyuk shoir va mutafakkir hayotlariga aralashib ketamiz-u, nima
Alisher Navoiy. Kitob kishilik jamiyati bilandir ularga o‘xshagimiz, ularning ezgu
tomonidan yaratilgan eng buyuk ixtiro, bir
avlodning o‘zidan keyingi avlodlarga ishlaridan ibrat olgimiz kelib ketadi.
qoldiradigan bebaho madaniy merosidir.
Inson hayotida kitobning o‘rni beqiyosdir. O‘zimizdagi ayrim qusurlar99ni anglab olamiz
Erishgan bilimlarimiz va ma’lumotimiz uchun
biz Kitob deb atalmish bilimlar xazinadoni va ulardan poklana borishga harakat qilamiz.
oldida qarzdormiz. Kitob doim bizni
fikrlashga, halol yashashga, Vatanni sevish, Bularning hammasi, asosan, ijobiy qahramon
jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilish va
ma’naviy me’rosimizni asrashga, ezgulikka tufayli sodir bo‘ladi. Insonda didni, saviya100
chorlab kelgan. “Ko‘rdimki, eng yaxshi do‘st
kitob ekan”, – degan edi Najmiddin Kubro. va idrokni adabiyot-u san’at tarbiyalaydi.
Kitob mutolaasi nainki kishining bilim Inson qadim-qadimdan ilmga intilib
doirasini kengaytiradi, balki uning ma’naviy-
ruhiy kamolotida ham muhim o‘rin tutadi. yashaydi. Bu yo‘lda esa kitob uning doimiy
Kitob mutolaasi ko‘ngil xohishi bilan bog‘liq
mashg‘ulot. Albatta, hech kim birovni kitob hamrohi. O‘tmishda o‘zini ziyoli, martabali
o‘qishga majburlay olmaydi. Aksincha,
mutolaaga da’vat etish97 mumkin, xolos. Kitob sanagan kishilar albatta ma’naviy mulk – xos
mutolaasi insonni hayoti davomida mukofot
kutubxonaga ega bo‘lganlar.
Bugun kitoblar, kutubxonalarga
munosabat o‘zgargan. Bunga birinchi
navbatda kundalik hayotimizning kompyuter,
internet tarmog‘i bilan bog‘liqligi sababdir.
Javonlarni to‘ldirib turuvchi kitoblar endi
ixchamgina lazer lappakchasiga ham
“sig‘adi”. Ammo, tan olish kerak, kitob, bu –
kitob... Inson bor ekan, adabiyot va kitob
yashashda davom etaveradi. Radio,
televideniye, internet bor-ku, ular ma’naviy
ehtiyojimizni qondirolmaydimi? – dersiz.
Ular hech qachon kitobning o‘rnini
bosolmaydi.
Ilm hamda kitob haqidagi maqollarni
to‘ldiring.
Ilmi borni … dema,
Ilmi yo‘qni … dema.
Ilmsizga … yo‘q,
Hunarsizga … yo‘q.
Ilm olishning … yo‘q.
97 da’vat etish – призывать 99 ayrim qusurlar – некоторые недостатки
98 fikriy teranlik – глубина мыслей 100 saviya – уровень
9-mavzu. Kitob mutolaasi
Kitob ko‘rmagan … – ham mumkin.
Giyoh unmagan ….
Kitob – … qayrog‘i. Mutolaa diqqatni bir joyga jamlashga
Kitobsiz … – qanotsiz qush.
Кo‘rib bilish …. , yordam beradi. Kitobni musiqa ostida ham,
O‘qib bilish … . biror narsa bilan mashg‘ullik paytida ham
O‘qigan … emas, o‘qish mumkin. Ha, haqiqiy kitob
Uqqan – … .
shinavandalari atrofdagi shovqinga ahamiyat
Kitob mutolaasi haqidagi 10 ta fakt bilan bermay o‘qishni biladilar.
tanishing. Kitobning qomatga ta’siri. Shubhasiz
Mutolaa nigohni o‘tkirlashtiradi. Mutolaa kitobning qomatga ta’siri bor ekan.
Kuzatishlar natijasiga ko‘ra, zerikkan insonda
sababli atrof olam va undagi odamlarga ko‘p ovqat yeyishga moyillik bo‘lar ekan.
o‘zgacha nazar bilan qarab, ularni tushuna
boshlaysiz. Agar qo‘lingizga yaxshi kitob Binobarin, kitobxon odam ovqatni ortiqcha
tushib qolsa, uni takror va takror o‘qisangiz,
yemaydi. U kitobdagi voqealarga berilib,
har gal yangi narsani kashf qilasiz.
uzoq-uzoqlarga safar qiladi.
Mutolaa badantarbiyadir. Kitob mutolaa
Kitob mutolaasi tarbiyaviy ahamiyatga
qilar ekansiz, undagi voqealar, obrazlarni ega. Ota-onasining kitob o‘qiyotganini ko‘rgan
tasavvur qilasiz. Fikrash faoliyati tezlashadi, bolalarda ham kitobga qiziqish kuchaya
boradi. Bu esa o‘z navbatida bolaning
bu esa miya uchun gimnastikadir. dunyoqarashi kengayishiga sabab bo‘ladi.
Mutolaa atrof-muhit uchun zararsiz. Mashhur insonlarning quyida berilgan
To‘g‘ri, kitob tayyorlash uchun daraxtlar fikrlarini o‘zbek tilida ifodalang. Ularning
mualliflari haqida ma’lumotlarni toping.
kesiladi, biroq kitob sizga foyda keltirsa,
«Читая авторов, которые хорошо пишут,
demak kesilgan daraxt behuda ketmagan. привыкаешь хорошо говорить». (Франсуа
Bundan tashqari, kitob o‘qish uchun elektr Вольтер.)
energiyasidan, batareykadan foydalanilmaydi. «Культура – это не количество
Mutolaa muloqot qilishga o‘rgatadi. прочитанных книг, а количество понятых».
(Фазиль Искандер.)
Kitobdagi voqealarni suhbatdoshingizga
«Чем больше читаешь, тем меньше
gapirib berib, qahramonlarning hissiyotlari подражаешь». (Жюль Ренар.)
bilan bo‘lishsangiz, do‘stlaringiz bilan
muloqotingiz qizg‘in o‘tadi. «Чтение для ума – то же, что
физические упражнения для тела».
Kitob mutolaasi bo‘sh vaqtingizni (Джозеф Аддисон.)
mazmunli o‘tkazishingiz uchun ajoyib
imkoniyat. Kitoblarga ixlos qo‘ysangiz, ular «Есть преступления хуже, чем сжигать
книги. Например – не читать их». (Рэй
hech qachon joningizga tegmaydi. Axir Брэдбери.)
ularning xili, yo‘nalishlari juda ko‘p.
Xohlaganingizni topib o‘qishingiz mumkin. «Хорошая книга подобна айсбергу,
семь восьмых которого скрыто под
Kitob mutolaasi osoyishtalik baxsh etadi. водой». (Эрнест Хемингуэй.)
Bolalarning shovqin- suronli o‘yinlaridan
ko‘ra kitob o‘qishlari afzalroq. Hech kimga «Читатель проживает тысячу жизней,
прежде чем умрет. Человек, который
xalal bermaydi. cho‘ntak uchun никогда не читает, переживает только
Kitob mutolaasi одну». (Джордж Мартин.)
hamyonbop. Birinchidan, kitoblarning narxi Matnni o‘qing. Muallifning fikrlarini ularga
kompyuter o‘yinlaridan ko‘ra arzonroq. o‘z munosabatingizni bildirgan holda
so‘zlab bering.
Ikkinchidan, tanishlaringiz qiziqishingizni
bilsalar, sizga sovg‘a tanlashda
qiynalmaydilar. Uchinchidan, kitob mutolaasi
uchun hamisha kutubxonalardan foydalanish
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
MUTOLAA HAQIDA
Ko‘pchilik kitob o‘qishni bilmaydi va ko‘p kishilar nima uchun o‘qiyotganini tuzukroq
tushunmaydilar. Ba’zilar buni o‘qimishli bo‘lishning qiyin va yagona yo‘li deb biladi. Ular uchun
har qanday kitob kishini “o‘qimishli” qiladi. Boshqa birovlar uchun esa o‘qish – dam olish,
shunchaki vaqtni o‘tkazish va ularga nimani (maqola, roman, she’r, xabar va hokazo) o‘qish baribir,
zerikarli bo‘lmasa, bas.
Shunchaki dam olish, vaqt o‘tkazishni istagan va “o‘qimishli” bo‘lish haqidagina qayg‘urgan
kitobxon kitobdagi dilni poklovchi, kishini ruhlantiruvchi qandaydir noma’lum bir kuchni sezadi.
Biroq bu kuchni u aniq tasavvur etolmaydi va baholay ham olmaydi. Bunday kitobxon
tibbiyotdan mutlaqo bexabar bemorga o‘xshaydi, ya’ni aynan qaysi dori kerakligini
tushunmasdan, har bir qutichadagidan tatib ko‘ra boshlaydi. Aslida, mutolaa borasida ham har
bir kishi o‘zi uchun zarur bo‘lgan, yangi kuch hamda ruhiy ta’sir baxsh etadigan kitoblarni topa
bilishi kerak emasmi?!
Biz, mualliflarga odamlarning ko‘p mutolaa qilishlari, albatta, yoqimli va aynan ijodkor
tomonidan, haddan ziyod ko‘p o‘qishadi, deyilishi noo‘rindir. Ammo mingta loqayd kitobxondan
o‘nta yaxshi kitobxon durust. Shu bois, bemalol ta’kidlashim mumkinki, hamma joyda haddan
ziyod ko‘p mutolaa qilishadi va bu – adabiyot uchun obro‘ emas, ziyon keltiradi. Kitob mustaqil
bo‘lmagan kishilarni yana ham ma’naviy zaiflashtirish uchun yozilmaydi, bundan tashqari,
undan ba’zan noqobil odamlarga arzongarov tasvir hamda osongina o‘zgartirilgan hayotni
ko‘rsatish uchun ham foydalanishadi. Kitoblar insonni hayotga yo‘llagandagina, unga xizmat
qilgandagina foydalidir. Agar kitob o‘quvchiga oz bo‘lsa-da, kuch-g‘ayrat, shijoat, ma’naviy
poklik baxsh etmasa, mutolaa uchun sarf etilgan har bir soat behuda, besamar bo‘lib qolaveradi.
Shunchaki o‘qish – bu diqqatni to‘plashga majbur etuvchi mashg‘ulot va ovunish uchungina
o‘qish – o‘z-o‘zini aldashdir. Loqayd kishilar uchun, umuman, biror narsadan ovunishning hojati
yo‘q. Aksincha, ular hamma joyda diqqat-e’tiborli bo‘lishlari, qayerda nima bilan mashg‘ul
bo‘lishmasin, nima haqda fikr yuritishlaridan qat’iy nazar, o‘zlarini butun vujudlari bilan voqealar
girdobida his etmoqlari zarur.
Hayot qisqa, uning poyonida hech kimdan o‘qilgan kitoblar soni so‘ralmaydi. Biror foydasi
bo‘lmasa, o‘qishga vaqt sarflash aqllilik belgisi emas, aksincha, koni ziyon emasmikan?! Men
bu o‘rinda faqat yomon kitoblarni emas, avvalambor sifatli mutolaani nazarda tutayapman.
Hayotda har bir qadaming kabi o‘qishdan ham biron natija kutiladi. Mutolaadan yangi kuch-
g‘ayrat olmoq uchun avvaliga kuch sarf etmoq, o‘zingni yanada yaxshiroq tushunmoq uchun
oldin o‘zingni “yo‘qotmoq” kerak bo‘ladi.
Agar har bir o‘qilgan kitob quvonch va alam, shijoat hamda ruhiy tazarru olib kelmasa, jahon
adabiyoti tarixini bilishdan ma’no yo‘q. Fikr-mulohaza qilmasdan o‘qish – xushmanzara tabiat
qo‘ynida ko‘zni bog‘lab yurmoq demakdir. Biz o‘zimizni va turmushimizni unutish uchun emas,
balki hayot jilovini yanada ongliroq ravishda jilovlash uchun o‘qishimiz kerak. Kitobga dimog‘dor
o‘qituvchiga qaragan qo‘rqoq o‘quvchi singari emas, balki eng baland cho‘qqini zabt etmoqqa
shaylangan shiddatkor alpinist kabi yondashmoq talab etiladi.
(Hermann Hesse.)
Kitoblar haqida qiziqarli faktlar bilan asr ilgari buyuk adibning shaxsiy
tanishing. Ularga qo‘shimcha tarzda
kutubxonasida saqlab kelingan. Kitob oltin
ma’lumotlar izlab toping va gapirib bering. suvi bilan ipak qog‘ozda bitilgan va har bir
Olimlarning aniqlashicha, Sankt- sahifasi naqshlar bilan bezab chiqilgan.
Ushbu to‘plam Sharqning mashhur xattoti
Peterburgning Saltikov-Shchedrin nomidagi Sultonali Mashhadiy tomonidan ko‘chirilgan.
kutubxonasida saqlanadigan Alisher Dunyodagi eng katta kitob
Navoiyning ilk she’rlari to‘plami bundan besh
9-mavzu. Kitob mutolaasi
Amsterdamning muzeylaridan birida (notalari bilan);
saqlanadi. Bu kitob “Dengiz qoidalari to‘plami” • Fransiya konstitutsiyasi (kitobcha oltin
deb nomlanadi. suvi yuritilgan teridan qilingan muqova
Dunyodagi eng og‘ir kitob Londonning bilan qoplangan);
• Prezident Linkolnning Gettisbergdagi
Britaniya muzeyida saqlanadigan geografik nutqi (kitobcha katta barmoqning tirnog‘i
atlas hisoblanadi. Kitobning bo‘yi bir kattaligida).
metrdan ortiq va og‘irligi 320 kilogrammdir.
Taniqli insonlarning kitob haqidagi
Eng qimmat kitob fransuz Jozef Fore mulohazalarini o‘qing va ularga
munosabat bildirib so‘zlab bering. Ajratib
tomonidan nashr qilingan noyob ko‘rsatilgan so‘z va iboralarning ma’nosini
“Apokalipsis” kitobi hisoblanadi. 100 million tushuntiring.
eski frank miqdorida baholangan ushbu kitob O‘zbekiston xalq artisti
Parijning zamonaviy san’at muzeyida
saqlanadi. Vazni – 120 kilogramm. Farrux Zokirov:
Amerika muzeylaridan biri Iogann Kitobxon oilada katta bo‘lganim
Gutenberg uskunasida nashr qilingan Injil101 kelajagimga, ijodimga katta ta’sir o‘tkazgan.
uchun eng yuqori baho – 200 ming AQSH Otam kitobni sevadigan, e’zozlaydigan, ziyoli
dollari to‘lagan. insonlarga mehr qo‘ygan kishi edi. Ko‘p
hollarda boshdan kechirgan og‘ir damlari
Rohib Gabriel Chelani 80×60 sm haqida so‘zlab berar, biz esa bir qiziq kitob
o‘lchamdagi varaqda Dantening “Ilohiy o‘qiyotganday tinglardik. Padari buzrukvorim
komediya”sini sig‘dira olgan. Shunday bo‘lsa hayotidan, ko‘rgan kunlaridan saboq
chiqarishga, onam aytgan o‘gitlarni
ham, asarning har bir misrasini yordamchi bajarishga harakat qilardik. Shu tariqa
vositalarsiz bemalol o‘qish mumkin. Ushbu menda ham kitobga muhabbat uyg‘ongan.
varaqqa ma’lum masofadan qaralsa,
Italiyaning rang-barang xaritasini ko‘rish Yoshligimda o‘qigan kitoblarim orasida
o‘zbek romanchiligining asoschisi Abdulla
mumkin. Bunga harflarni ranglar bilan Qodiriyning “O‘tkan kunlar” asari kaminada
muvaffaqiyatli uyg‘unlashtirilishi orqali katta taassurot qoldirgan. Undagi o‘zbekona
ifodalar, mehr-muhabbat, go‘zallikka
erishilgan. yo‘g‘rilgan munosabatlar qalbimda shirin
tuyg‘ular barq urishiga sababchi bo‘lgan.
Dunyoning 12ta eng kichik kitobi bir osh Romandan haqiqiy muhabbatni, uning uchun
qoshig‘ida joylashadi. kurashishni, qadriga yetishni, Vatanni
sevishni o‘rganganman. Mard va jasur inson
Ular quyidagilar: doim haq bo‘lishini anglaganman.
• Qur’oni Karimning mitti nashri;
• 12 000 so‘zli ingiz tili lug‘ati; Odatda, biror narsadan xafa bo‘lsam yoki
• Galileo Galiley asarlari to‘plangan juda sevinsam, qo‘limga kitob olaman.
Ichimdagi tug‘yonlarni kitob sahifalariga
kitobcha (uning kattaligi pochta sochaman. Shu bois ularda o‘zgacha bir
navo his qilaman. Bilim o‘chog‘i sanalmish
markasining yarmicha keladi va 208 kutubxonani esa betakror, qaytarilmas,
sog‘inchli simfoniyaga qiyoslayman.
sahifadan iborat);
• Yangi Ahd102 (bu kitobcha 1896-yilgacha Ko‘p hollarda mutolaa qilgan asarim
haqida rahmatli akam Botir Zokirov bilan fikr
dunyodagi eng kichik
• nashr hisoblangan); 103 jild – том
• Shoir Robert Berns she’rlari to‘plangan 104 ma’lumotlar to‘plami – справочник
jild103 (pergamentda);
• Fransuz ma’lumotlar to‘plami104;
• Nemis ma’lumotlar to‘plami;
• Muso qonunlari kitobi (qadimgi yahudiy
kitobidagi eng kichik kitob);
• Hindlarning “Gita” kitobi (sanskritda);
• Irland va shotland qo‘shiqlari to‘plami
101 Injil – Библия
102 Yangi Ahd – Новый Завет
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
almashardik. Chunki u men o‘qigan kitobni Tarix fanlari doktori, professor
allaqachon xatm qilib bo‘lgan bo‘lardi.
O‘zbekcha, ruscha asarlarni berilib, Ashraf Ahmedov:
ta’sirlanib mutolaa qilar va taassurotlari
bilan o‘rtoqlashardi. Uning asosiy do‘stlari Hech kim o‘z-o‘zidan kitobxon bo‘lib
qolmaydi. Aslida kitobxonlik kitobga
qiziqishdan, qiziqtirishdan boshlanadi. Bunda
shoirlar, yozuvchilar, rassomlar, ota- onaning o‘rni katta. Odam nimani sevsa,
adabiyotshunoslar hisoblangan. Shu bois nimaga qiziqsa va intilsa, shunga yaqinlashib
akamga doim havas qilganman. Botir boraveradi. O‘sha soha unga keng yo‘l ochadi,
Zokirov chinakam san’atkor, betakror ovoz
ulkan parvozlarga chorlaydi. Buning uchun
egasi va samimiy inson edi. Uning kitobga, har bir shaxs o‘ziga nima kerakligini, avvalo,
san’atga e’tiqodini so‘z bilan ta’riflash qiyin.
aniq va ravshan bilib olishi zarur.
Aslida san’atkor yuragini uning o‘zidan
bo‘lak to‘laqonli tushunadigan inson Otam oddiy ishchi, ammo ma’rifatli inson
bo‘lmasa kerak. Men akamning qo‘shiqlari
butun dunyoga mashhur bo‘lishida uning edi. Uzoq qish kunlari tancha atrofida tizilib
o‘tirgan biz – farzandlariga turli-tuman
kitoblarni o‘qib berar, asar yoki hikoyaning
qalbi, ovozi bilan birga, tinimsiz mutolaa mag‘zini soatlab tushuntirardi.
qilib, tafakkurini boyitib borgani ham sabab O‘qiyotgandagi hayajoni hech qachon ko‘z
bo‘lgan, deb bilaman. Chunki kitob o‘qigan
oldimdan ketmaydi. Har bir so‘zni avaylab,
insongina yangilik qilishga, insonlarni ortidan tushunarli bo‘lishi uchun ravon o‘qirdi.
ergashtirishga qodir. U tinim bilmay o‘qirdi,
izlanardi, ijod qilardi. O‘zini sira o‘ylamasdi. Birinchi mustaqil o‘qigan kitobim Shota
Rustavelining “Yo‘lbars terisini yopingan
Umuman olganda, oilada kimdir kitob pahlavon” asari edi. Qattiq ta’sirlanganman va
o‘qisa, o‘sha xonadonda tarbiya topayotgan
bola ham mutolaaga mehr qo‘yadi. Shuning undagi qahramonlarga o‘xshashga
uchun ota-onam, ayniqsa, akam ortidan borib, intilganman. Ba’zi vaqtlarda o‘qishga shu
men ham ko‘p kitob o‘qiydigan, she’rlar qadar berilib tonggacha o‘qirdim-da, hech
yodlaydigan, hatto, ularga o‘zimcha musiqa
bastalab, asta-sekin qo‘shiq kuylaydigan narsa bo‘lmaganday darsga otlanardim. Bir
bo‘ldim. kuni kechasi bilan kitob o‘qib chiqdim.
Tong sahar kitobni tugatib turaman, desam,
Hozir qayerga borsam, o‘sha joydan kitob boshim aylanib, ukam yotgan beshik ustiga
yiqilib tushdim. Yaxshiyamki, ukamga hech
xarid qilib, shaxsiy kutubxonamni boyitishga narsa qilmagan.
harakat qilaman. Ularning sehri meni doim Urushdan keyingi og‘ir yillarda
o‘ziga chorlab turadi. Kitoblar menga bir maktabdan-maktabga ko‘chishga to‘g‘ri
olam, hali o‘qilmagan kitob esa sirli bir kuyday
keldi. Ammo qaysi maktabga bormay, o‘sha
tuyuladi. maktabning kutubxonasi boy, ustozlari ham
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy
mehribon, zakovatli odamlar edi.
kutubxonasiga kelsam, ko‘nglim yorishib,
Ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy asos
qalbim quvnab ketadi. Bu yerda yoshlar solgan 40-maktabda tahsil oldim. U yerdagi
bilan uchrashib, ularga oz bo‘lsa-da, o‘z
tajribamdan o‘tkazgan xulosalarim, fikrlarimni ustozlar ulug‘ an’analarni muqaddas bilib,
ularni davom ettirib kelayotgan kishilar edi.
aytaman. Bundan behad baxtiyorman. Men maktabda aniq hamda gumanitar
Chunki kelajak kitob o‘qiydigan yoshlar
qo‘lida! Kutubxonalar men uchun, yuqorida fanlarni puxta egallashga harakat qildim.
So‘ng oliygohga o‘qishga kirdim.
aytganimday, sirli simfoniya, hali hech kim Institutda o‘qib yurgan kezlarim kutubxona
tinglamagan navolar. Niyatim – bu eng sevimli maskanim bo‘ldi. Kitobga
simfoniyalar doim yurtimiz qalbida qiziqqan insonning yo‘li nurli kechadi.
Yaxshi kitob unga hamisha yo‘ldosh bo‘ladi.
yangrayversin.
Buni qarangki, men avtobusga chiqadigan
bekat qoshida ham, institut oldidagi bekatda
ham kitob do‘konlari bor edi. Har kuni o‘qishga
9-mavzu. Kitob mutolaasi
kelib-ketganda kitob do‘konlariga, albatta, Kitob haqida 10 savol
kirib o‘tardim.
1. Kitob hayotingizda qanday o‘rin tutadi?
Matematika domlamiz bir kuni doskaga 2. Ilk bor o‘qib, zavq olgan kitobingiz
“Koshi teoremasi”, deb mavzu qo‘ydi. Men esingizdami? Bolaligingizda o‘qigan
yana qaysi kitoblar hayotingizda ijobiy
kitob do‘konlarini kezib chiqqanim uchun ta’sir ko‘rsatgan?
3. Yangi chop etilayotgan kitoblarni
«M.Я.Выготский. Справочник по kuzatib borasizmi? Ulardan ko‘nglingiz
to‘lmayotgan jihatlari ham bormi?
элементарной математике» degan kitobni 4. Hozir bizda kiyim-kechak, oziq-ovqat
o‘qigandim. Unda “Buyuk o‘zbek matematigi”, bozorining xaridorlari nihoyatda serob.
“Buyuk o‘zbek astronomi”, “Buyuk o‘zbek Qachon kitob bozori gavjumlashadi?
5. Adib Asqad Muxtorning: “Kitob –
faylasufi” kabi sifatlar yozilib, al-Xorazmiy, al- boylik. Lekin sotib olingani emas,
Farg‘oniy, Ulug‘bek va Jamshid Koshiy o‘qilgani”, degan iborasini qanday
nomlari qayd etilgan edi. Domladan “Koshi izohlaysiz?
deganingiz Jamshid Koshiymasmi?”, — deb 6. Javoningizda qayta-qayta o‘qiydigan,
so‘radim. Domla xushlamaygina “Ey, bu sog‘inib qo‘lga oladigan kitob bormi?
boshqa”, deb javob berdi. Men hayron bo‘ldim: Ayting-chi, u qaysi kitob?
“Справочник”da “o‘zbek” deyilgan-ku?!” 7. Hozir nafaqat bolalar, balki ularning
ota-onalari ham kitob o‘qimayotganligi
Shu-shu, men Xorazmiy, Farg‘oniy, Koshiy, haqidagi tashvishli fikrlarga qanday
Ulug‘beklar bilan qiziqib, aniq fanlar tarixiga qaraysiz? Ularni kitobga qaytarishning
sho‘ng‘ib ketdim. O‘sha olimlar ijodini yo‘li bormi?
o‘rganish menga tarix eshigini ochdi. 8. Agar o‘zbek adabiyoti bo‘yicha “Oltin
javon” tuzilib, unga 10ta kitob kiritish
Avvaliga matematik, keyin tarixchiga zarurati tug‘ilsa, qaysi kitoblarni kiritgan
aylanganimni o‘zim ham sezmay qoldim… bo‘lardingiz?
9. Shu kunlarda qanday kitob o‘qiyapsiz?
Ba’zi tarixchilarning o‘z tarixini chin 10. Kitobxonlarga qaysi va qanday
dildan sevmasligi dilimni o‘rtaydi. Hozir kitoblarni o‘qishni tavsiya qilasiz?
qadimgi o‘rta asr tarixini biladigan juda
kam. Yo‘q, desak ham bo‘ladi. Yaqinda bir She’rni ifodali o‘qing. Uning ma’nosini o‘z
so‘zlaringiz bilan tushuntirib bering.
tarixchi bilan suhbatlashib qoldim. U menga: Hayotdan misollar keltiring.
“Gerodotning “Tarix” kitobini o‘qimaganman,
to‘g‘ri kelmagan- da”, deb xotirjam gapiryapti. KITOB KERAKDIR
Qanday qilib tarixchi bo‘lib, yurting haqida Mahmud Toir
bitilgan qadimiy kitobni o‘qimaslik mumkin?
Rus tilida bo‘lsa, nima qilibdi? Suvrat asli nurni siyrat105dan olur,
Siyrat esa ilmu hikmatdan olur,
Ilgari biz biron bir kitobni oylab navbatga Odamdan ezgulik, muhabbat qolur,
turib o‘qir edik. Shukrki, bugun unday emas. Saodat sayliga savob kerakdir,
Ko‘ngilning mayl106iga kitob kerakdir.
Istalgan kitobni topishning iloji bor. Shunday Kitob – dil bog‘ida gulning rangidir,
ekan, bu imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalanish Kitob – otash ichra dilning rangidir,
zarur. Bolalarga kitobga bo‘lgan qiziqishni U – qalbning kamoli, aql jangidir,
shakllantirish kerak. Eng avvalo, har bir ota-
ona mas’uliyatni his etsa, farzandi kelajakda
albatta, katta natijalarga erishadi. Ta’bir joiz
bo‘lsa, hech kimning kitobdan uzoqlashishga
haqqi yo‘q. Chunki undan uzoqlashish
o‘zlikdan, tarixdan uzoqlashishdir.
Quyidagi savollarga javob bering.
105 siyrat – внутренний мир, душа 106 mayl – интерес, тяга
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Ko‘kni ko‘zlaganga xitob107 kerakdir, Olam olamligin bilmoq uchun ham,
O‘zni izlaganga kitob kerakdir. Odam odamligin bilmoq uchun ham,
Qilni qirq tilimga tilmoq uchun ham,
O‘qigan, uqqanga eli ergashgay, Tig‘ni tutguvchiga shitob kerakdir,
Oqil yo‘lga chiqsa yo‘li ergashgay, Tug‘ni tutguvchiga kitob kerakdir.
Jannatday jilmayib cho‘li ergashgay,
Savol yuz ochganda javob kerakdir, Darslikning “Mutolaa” bo‘limida berilgan
Javob jarangiga kitob kerakdir. Muhammad Ismoilning “Kitob haqida
Kitob – bu osmonning o‘ziga narvon, xitob!” essesi bilan tanishing. Muallifning
Kitob – bu jahonning ko‘ziga narvon, g‘oyasini qanday tushunganingiz bilan
Tirik tarixlarning so‘ziga narvon, o‘rtoqlashing.
Tunda talpinganga mohtob108 kerakdir,
Kunday kulay desang kitob kerakdir.
USLUBIY BETARAF VA USLUBIY XOSLANGAN SO‘ZLAR
Tilning lug‘at tarkibidagi so‘zlar nutqning biror uslubiga xoslangan bo‘lishi yoki nutq
uslublariga betaraf bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra lug‘aviy birliklar ikki guruhga bo‘linadi: uslubiy
betaraf so‘zlar va uslubiy xoslangan so‘zlar.
Uslubiy betaraf so‘zlar nutq uslublarining birortasiga xoslanmay, barcha uslublarda birdek
qo‘llanilaveradigan lug‘aviy birliklardan tashkil topadi: havo, suv, daraxt, bir, ikki, hamma, biz, siz,
turmoq, yugurmoq kabilar shular jumlasidandir.
Nutqning ayrim-ayrim uslublari uchungina xizmat qiladigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar
deyiladi. Bunday maxsus so‘zlar dastavval og‘zaki nutqda yoki yozma nutqda qo‘llanishiga ko‘ra
ikkiga ajraladi. Masalan, hazar qilmoq, birlashmoq, hunar, o‘rin, arzimagan (kichik) so‘zlari ko‘proq
og‘zaki nutqda qo‘llansa, ularning sinonimlari bo‘lgan jirkanmoq, uyushmoq, kasb, makon, juz’iy
so‘zlari ko‘proq yozma nutqda qo‘llanadi.
“Men sevgan asar” mavzusida insho O‘zingni er bilsang, … .
yozing. Har yerni qilma orzu, … .
Sog‘lom tanda, … .
Berilgan maqollarni mazmunan tugallang. Sog‘liq qadrini … .
Ularning har biri qaysi mavzuga T abib tabib emas, … .
bag‘ishlanganini ayting. Ona tilingizda shu Yaxshi odam yurt tuzar, … .
maqollarga o‘xshashlari bormi? Birni kessang, … .
Gapni gapir uqqanga, … .
107 xitob – обращение, воззвание 108 mohtob – лунная ночь
10-mavzu. Takrorlash
10-mavzu. Takrorlash. Oraliq nazorat.
Og`zaki nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha savol- javoblar o`tkazish.
Yozma nutq:
O`tilgan mavzular bo`yicha test topshiriqlarini bajarish.
Grammatika:
O`tilgan mavzularni mustahkamlash uchun mashqlar bajarish
1. Buyuk Ipak yo‘li qachon paydo bo‘lgan?
2. Ushbu yo‘l “Ipak yo‘li” deb nomlanishining sababini bilasizmi?
3. “Buyuk Ipak yoli” atamasi kim tomonidan kiritilgan?
4. Buyuk Ipak yo‘li yurtimizning qaysi shaharlari orqali o‘tgan?
5. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda tug‘ilib, faoliyat yuritgan qaysi olimlarni bilasiz?
6. Ular dunyo ilm-faniga qanday hissa qo‘shganlar?
7. Matematika fanining asoschisi kim?
8. Arab raqamlariqachonpaydobo‘lgan?
9. Astronomiya va geografiya sohasida o‘rta asrlarda qanday kashfiyotlar qilingan?
10. “Tibqonunlari”ningmuallifikim?
11. MarkaziyOsiyodagibirinchirasadxonanikimqurgan?
12. “Adabiyot” so‘zining ma’nosi nima?
13. Adabiy janr deganda nimani tushunasiz?
14. Dunyoga mashhur qaysi adabiy asarlarni bilasiz?
15. O‘zbek adiblaridan kimlarning asarlarini o‘qigansiz?
16. “Mutolaa” so‘zining ma’nosi nima?
17. Siz qanday kitoblar o‘qiysiz?
18. Kitoblarni qayerdan yoki qaysi manbalardan topasiz?
19. O‘qigan kitoblaringizdan qaysilarining ta’sirini o‘zingizda his qilgansiz?
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
11-mavzu. ALISHER NAVOIY NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY KUTUBXONASI
Berilgan ta’riflarni o‘qing va eslab qoling.
Kutubxona – bosma va ayrim qo‘lyozma So‘z birikmalarini o‘zbek tiliga tarjima
asarlardan ommaviy foydalanishni qiling. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
Произведение печати, общественное
ta’minlovchi madaniy-ma’rifiy va ilmiy
muassasa; muntazam ravishda bosma пользование, справочно-
asarlar to‘plash, saqlash, targ‘ib qilish va библиографическая работа, особые
kitobxonlarga yetkazish, shuningdek, axborot- условия хранения, открытый доступ, особо
bibliografiya ishlari bilan shug‘ullanadi,
редкие издания, сетевая литература,
ommaning madaniy saviyasini oshirishda электронные носители.
faollik ko‘rsatadi.
Quyida berilgan parcha qaysi manbadan
Bibliografiya – matbuot hamda yozuv olinganini aniqlang. Unda O‘zbekiston
asarlari haqida axborot tayyorlash va berish Milliy kutubxonasiga qanday vazifa
hamda ularni ma’lum ijtimoiy maqsadlarda
targ‘ib qilish bilan shug‘ullanadigan ilmiy va yuklangan?
Ayni vaqtda o‘tkazilgan kuzatish va
amaliy faoliyat sohasi.
Elektron kutubxona – navigatsiya va tahlillar bu sohada o‘z yechimini kutayotgan
qidiruv vositalari bilan ta’minlangan turli xil bir qator dolzarb muammolar borligi va
ularni keng ko‘lamda hal etish zarurligini
elektron hujjatlar (shu jumladan kitoblar, ko‘rsatmoqda. Xususan, xalqimiz, avvalo,
yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy, badiiy-estetik
jurnallar) ning tartiblangan kolleksiyasi.
talablariga javob beradigan kitoblarni yuksak
Berilgan so‘zlardan so‘z birikmalari hosil sifat bilan chop etish, joylarga, ta’lim
qiling. muassasalariga vaqtida va maqbul narxlarda
kitobxon + madaniyat, ma’naviyat +
yetkazish, milliy va jahon adabiyotining eng
ma’rifat + talablar, noshir + faoliyat, ixtisoslik
+ kitob + do‘kon, ilm + texnika + adabiyot, sara namunalarini tarjima qilish,
o‘qish + uslub + adabiyot, ilm + nazariya +
farzandlarimizda bolalikdan boshlab kitob,
manba. jumladan, elektron kitob o‘qish ko‘nikmasini
11-mavzu. Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston milliy kutubxonasi
shakllantirish, jamiyatimizda mutolaa O‘zbekistondagi eng katta va bosh kutubxona.
madaniyatini yuksaltirish bilan bog‘liq muhim
masalalarni hal etish dolzarb vazifa bo‘lib 1870-yil may oyida Toshkent ommaviy
qolmoqda.
kutubxonasi sifatida ochilgan. Alisher Navoiy
Matnni qo‘shimcha ma’lumotlar bilan nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
davom ettiring.
ахborot va ma’daniy-mа’rifiy muassasa
Kutubxonalar yozma yodgorliklarni bo‘lib, kutubxonachilik, bibliografik, ilmiy
saqlovchi xazina sifatida juda qadimda paydo
bo‘lgan. Miloddan avvalgi ikkinchi ming tadqiqot, ilmiy-metodik vа ахborot faоliyatini
yillikda spool bitiklari saqlangan kutubxonalar оlib boradi.
bo‘lgan. Miloddan avvalgi VII asr o‘rtalarida
Sharqdagi ko‘p saroylarda, Qadimgi Misr va Кutubxona faоliyat ko‘rsata boshlagan
Rim ibodatxonalari qoshida kutubxonalar
bo‘lgan. Qadimgi davrdagi kutubxonalardan davrda kitobxonlarning аsosiy qismini
eng mashhuri Aleksandriya kutubxonasidir.
harbiylar tashkil etgan. 1948-yilda
O‘zbekiston hududida miloddan avvalgi
birinchi ming yillikning so‘nggi asrlarida kutubxonaga Аlisher Navoiy nomi berilgan.
dastlabki kutubxonalar paydo bo‘lgan. Ular 2002-yil 12-aprelda kutubxona “Milliy”
hukmdorlar saroylarida va ibodatxonalarda
tashkil etila boshlangan. Turon xalqlari Misr, maqomini olgan (bungacha “Alisher Navoiy
Eron, Yunon va ularga qo‘shni bo‘lgan nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat
xalqlar bilan yaqin aloqalar o‘rnatgan, o‘sha
davrlardagi mavjud qo‘lyozmalar bilan ham kutubxonasi” deb atalgan).
tanish bo‘lgan.
Hozirgi kunda kutubxona fondi jahonning
O‘zbekiston xalqlarining qadimgi yozma
yodgorliklari saqlanmagan. Kitob xazinalari 75 tillaridagi deyarli 10 мillion nusxaga
va ularni saqlovchilar turli istilolar davrida
yo‘q qilib yuborilgan. yetgan. Kutubxona fondida universal
Matnni o‘qing. Undagi ma’lumotlar asosida adabiyotlar mavjud bo‘lib, badiiy adabiyotlar,
matnni qismlarga bo‘ling va ularga nom
bering. fan va texnikaga oid hamda barcha fan
sohalari bo‘yicha nashrlarni olib foydalansa
“Agarda qandaydir vayronkor halokat
natijasida yer yuzidan barcha ta’lim va bo‘ladi. Kutubxonada XVI–XX asrlarda chop
madaniyat markazlari yo‘q bo‘lib ketsa, agar
olamda kutubxonalardan boshqa hech nima etilgan nodir va noyob nashrlar110 mavjud
qolmasa – dunyo va insoniyatning qayta
yaralishiga imkon bo‘ladi”. bo‘lib, bular qo‘lyozmalar, sharq
Dmitriy Lixachev litografiyasi111, Turkistonda chop etilgan
Kitob – insoniyatning asrlar mobaynida
jamlagan ilm xazinasidir. Bu borada fikr yiritar birinchi jurnallar va gazetalar,
ekan, ingliz publitsisti, tarixchi va faylasuf
Tomas Karleyl: “Kitob jamlanmasi109 ham – sharqshunoslar monografiyalari va ilmiy
universitetdir” degandi. O‘zbekiston Milliy
kutubxonasi “kitob jamlanmasi” – ishlardir. Jami qo‘lyozmalar 16 ming noyob va
109 jamlanma – фонд alohida qimmatga ega nashrlarni tashkil
110 nodir va noyob nashrlar –ценные и редкие qiladi. XIX asr boshi – XX asr qo‘lyozmalari,
издания
111 sharq litografiyasi – восточная литография nodir va alohida qimmatga ega nashrlar fondi
200 mingdan ortiq.
Кutubxona respublikamizdagi barcha
kutubxonalarga kutubxonashunoslik,
bibliografiyashunoslik vа kitobshunoslik
sohalari bo‘yicha metodik rahbarlik qiladi.
Kutubxonada quyidagi zallar faoliyat
ko‘rsatadi:
• “Tafakkur” katta o‘quv zali,
• “Istiqbol” yoshlar va talabalar zali,
• “Kashfiyot” ilmiy o‘quv zali,
• nodir qo‘lyozmalar, nodir va alohida
qimmatga ega nashrlar o‘quv zali,
• “Jahon” xorijiy adabiyotlar o‘quv zali,
• ilmiy texnikaviy adabiyotlar o‘quv zali,
(литогра фия – печатание с плоской
поверхности камня, на которой сделан
рисунок)
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
• “O‘zbekiston” milliy adabiyotlar va davlat рукописных и печатных трудов на
tarixi o‘quv zali,
узбекском языке. Ведущий научный центр в
• “Adolat” huquqiy axborot o‘quv zali,
• “Ijod” nota-musiqa nashrlar zali, области библиотековедения и
• “Ilm” dissertatsiyalar o‘quv zali,
• an’anaviy katalog va kartotekalar zali, библиографии. В рамках государственного
• elektron katalog zali,
• ko‘rgazma zali, учреждения «Национальная библиотека
• maxsus o‘quv zallari.
Узбекистана имени Алишера Навои» были
Shuningdek, kutubxonada virtual ma’lumot
объединены два крупнейших столичных
книжных фонда – Государственная
библиотека Республики Узбекистан имени
Алишера Навои и Республиканская
xizmati, elektron kutubxona, kitob muzeyi, научно-техническая библиотека.
“Mediamarkaz” media va internet markazi
В августе 1867 года впервые в
mavjud. колониальной администрации генерал-
Kutubxonaga 14 yoshga to‘lgan har bir
губернатора Туркестана была высказана
shaxs a’zo bo‘lishi mumkin.
идея о создании в Ташкенте публичной
Foydalanuvchilar kutubxonaga tashrif общедоступной библиотеки.
buyurib ham, masofadan turib ham a’zo
bo‘lishlari mumkin (online a’zo bo‘lish). Предполагалось, что основной фонд
должен формироваться материалами,
Buning uchun ular ibs.natlib.uz saytidagi освещающими географию и культуру
a’zolik kartochkasini to‘ldirishlari kerak. A’zo Туркестана и прилегающих к нему
bo‘lgan shaxsga foydalanish muddati 3 областей. Приоритетным направлением
yilgacha bo‘lgan ID kartasi beriladi. развития Библиотеки являлось собрание
Kutubxona har kuni xizmat ko‘rsatadi. изданий, посвященных истории
Kutubxona ko‘plab xalqaro tashkilotlar va Туркестанского края и соседних с ним
jamg‘armalar bilan, shuningdek стран.
O‘zbekistonda аkkreditatsiya qilingan chet Первым директором библиотеки 11 мая
mamlakatlarning elchixonalari bilan 1872 года стал Николай Васильевич
mustahkam ijodiy aloqalar o‘rnatgan bo‘lib, Дмитровский, который служил в
madaniyati, diniy qarashlari vа tаrixiy ildizlari Туркестанской канцелярии, а затем
turlicha bo‘lgan xalqlarning yaqinlashishiga работал помощником редактора газеты
o‘zining hissasini qo‘shmoqda. «Туркестанские ведомости». В 1869–1870
годах Н.В. Дмитровский составил опись
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy книг, ставших «ядром» будущей
kutubxonasida faoliyat ko‘rsatayotgan
zallardan biri haqida ma’lumot tayyorlang. библиотеки. Заняв должность Директора
библиотеки, он в 1870– 1872 приступил к
осуществлению грандиозного труда –
Matnni o‘zbek tiliga tarjima qiling. создания
Национальная библиотека Узбекистана «Каталога книг Ташкентской
имени Алишера Навои – крупнейшее общественной библиотеки».
хранилище рукописей, печатных изданий и
художественных произведений “Jahonning mashhur kutubxonalari” rukni
ostida taqdimot tayyorlang.
полиграфии в Республике Узбекистан.
Самое большое в мире собрание
NUTQ USLUBLARI
Nutq uslublari deganda, til uslublarining aloqa jarayonida qo‘llanilishi tushuniladi.
O‘zbek adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor:
• so‘zlashuv uslubi,
• kitobiy uslublar: badiiy uslub, rasmiy uslub, publitsistik uslub, ilmiy uslub.
11-mavzu. Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston milliy kutubxonasi
BADIIY USLUB
Voqelikni badiiy obrazlar (timsollar) vositasida aks ettirib, tinglovchi yoki o‘quvchiga estetik
jihatdan ta’sir qiluvchi uslub badiiy uslub deb ataladi. Badiiy uslub aralash uslub hisoblanadi,
chunki bu uslubda so‘zlashuv va kitobiy uslublarga xos o‘rinlar ham uchraydi.
Badiiy asarlar (nazm, nasr va drama) badiiy uslubda bo‘ladi. Badiiy asar kishiga ma’lumot
berish bilan birga timsollar (obrazlar) vositasida estetik ta’sir ham ko‘rsatadi: O‘lkamizda fasllar
kelinchagi bo‘lmish bahor o‘z sepini yoymoqda.
Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so‘zlari, shevalardan ham foydalaniladi.
O‘qing. Matnlarning uslubidagi farqlarni qo‘lidan o‘tardi. Uyda onam bilan
singilcham qolardi, xolos.
tushuntirib bering. Fikringizni asoslang. Berilgan gaplarni kengaytiring. Bunda
turli nutq uslublarining vositalaridan
a. Moddalar tarkibining doimiyligi foydalaning.
Namuna: Ob-havo yaxshi. – Har
qonuni kimyoning asosiy doimgidek, mening jonajon Toshkentimda,
ayniqsa, aprel-may oylarida ob-havo yaxshi
qonunlaridan biridir. Bunga (So‘zlashuv uslubi).
1. O‘zbek tili turkiy til.
muvofiq, har qanday toza modda, 2. Yomg‘ir yog‘moqda.
olinish usulidan qat’iy nazar, 3. Men tahsil olyapman.
o‘zgarmas sifat va miqdoriy tarkibga 4. Uchrashuv belgilandi.
ega bo‘ladi. Masalan, karbonat 5. Ularga yoqadi.
angidrid ko‘p xil usullar bilan 6. U ma’ruza qildi.
7. Suhbat qisqa bo‘ldi.
sintez qilinishi mumkin: l) uglerod; 8. Siz bilmaysiz.
2) karbonatlarga kislotalar ta’sir 9. Sen shug‘ullanasan.
10.Toshkent – poytaxt.
ettirish orqali va boshqalar.
Maqollarni eslab qoling va mazmunini
b. Yaqin kunlarda haddan tashqari tushuntirib bering.
faollashgan quyosh chaqnashlari Bilim yo‘q joyda, mardlik ham yo‘q.
Ter to‘kib ishlagan joyda, baxt – bu
sayyoramizda yuqori intensiv magnit ajoyibot emas.
bo‘ronini keltirib chiqaradi. Qayerda tug‘ilgan bo‘lsang, u yerda
Olimlarning prognoziga ko‘ra, Yerga keraksan.
so‘nggi 20 yildagi eng kuchli magnit To‘g‘ri yo‘l turgan joyda, qiyshiq yo‘ldan
bo‘roni tahdid solmoqda. Bunga yurma.
oxirgi vaqtlarda bir necha marta ro‘y Sevgi va murosa bo‘lgan yerda – g‘am
yo‘q.
bergan quyosh chaqnashlari sabab Ip qayerda bo‘lsa, igna ham o‘sha yerda.
bo‘lmoqda. Qayerda xalq hukmron bo‘lsa, o‘sha
yerda g‘alaba va ozodlik barqaror bo‘ladi.
c. Biz azaldan yonma-yon tushgan
Nutq uslublarining vujudga kelgan davri
ikki uyda turardik. Ularning bo‘yicha ketma- ketligini belgilang.
balandligi uch metrcha keladigan
devorlari juda pishiq qurilgan bo‘lib,
daryo tomoni daraxtlar bilan
o‘ralgan hovli bizniki edi. Men katta
uyning o‘g‘li edim. Akalarim urushga
ketishgan, ulardan xat-xabar yo‘q
edi. Ikkalasi ham balog‘atga yetib,
ayni uylanadigan vaqtda ketishgan.
Keksa otam – duradgor usta.
Tong saharda namozini o‘qirdi-da,
ustaxonaga jo‘nardi, shu ketgancha
qosh qorayganda kelardi.
Xo‘jalikdagi barcha aravalar uning
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Tartib Nutq uslublari turlari
raqami
Badiiy uslub
Ilmiy uslub Darslikning “Mutolaa” bo‘limidan yapon
So‘zlashuv uslubi
Publitsistik uslub yozuvchisi Akutagava Ryunoskening
Rasmiy-idoraviy uslub “O‘rgimchak uyining tolasi” hikoyasini
o‘qing. Asardagi badiiy uslubga xos
vositalarni ko‘rsating. Asardan chiqargan
xulosangizni aytib bering.
12-mavzu. San’at va madaniyat
12-mavzu SAN’AT VA MA’NAVIYAT
Savollarga javob bering. ko‘zboylog‘ichlik, akrobatika, masxarabozlik,
1. San’at nima? qo‘lga o‘rgatilgan hayvonlar bilan tomoshalar
2. San’atning vazifasi qanday? ko‘rsatiladi. Sirk san’atida teatr, xoreografiya,
3. San’atning qanday turlari mavjud?
4. O‘zbek xalq san’atining qaysi turlarini vokal, rassomlik, kino elementlaridan
bilasiz? foydalaniladi.
Quyidagi terminlarni o‘zbek tilida yozing. Berilgan baynalmilal terminlar san’atning
Ularni san’at turlari bo‘yicha guruhlang. qaysi turlariga tegishli ekanligini aniqlang.
Ularning ma’nosini izohlang.
Прикладное искусство, художественная
Akrobatika, allegoriya, animatsiya, ariya,
академия, изобразительное искусство,
arka, balustrada, barelyef, dekoratsiya,
драматический спектакль,
dizayn, ekvilibristika, eskiz, fuete, interyer,
художественный образ, архитектурный
kartina, kollaj, komediya, libretto, manej,
ансамбль, изделия из керамики, картинная
mayolika, monument, naturmort, panno,
галерея, резьба по дереву, эстетический
pantomima, personaj, peyzaj, plastika, vokal.
вкус, народные ремёсла, историческая
San’at haqida mashhur insonlarning
мелодрама, оперная ария, цирковая fikrlarini o‘zbek tilida ifodalab bering.
арена, скульптурное изображение, «Дороги, ведущие к искусству, полны
терний, но на них удается срывать и
компьютерная графика, сценическое прекрасные цветы». (Жорж Санд.)
искусство. «Искусство заключается в том, чтобы
найти необыкновенное в обыкновенном и
Quyidagi tushunchalarning mazmuni bilan обыкновенное в необыкновенном». (Дени
Дидро.)
tanishing. Ularning orasida qanday
bog‘liqlik borligini tushuntiring. «Писать об искусстве нельзя. Его можно
только чувствовать».
Balet (lot. ballo – “raqsga tushaman”) –
(Эрих Мария Ремарк.)
asar mazmuni musiqiy xoreografik obrazlar «Благо, даруемое нам искусством, не в
vositasi bilan ifodalanadigan sahna san’ati том, чему мы научимся, а в том, какими
turi. O‘zida dramaturgiya, musiqa, мы, благодаря ему, становимся». (Оскар
xoreografiya, tasviriy san’at elementlarini Уайльд.)
uyg‘unlashtiradi. Balet – musiqada yozilgan, «Искусство — расстояние, на которое
время удаляет от нас страдания».
xoreografiyada gavdalantirilgan drama. (Альбер Камю.)
«Творенье может пережить творца:
Kino – film ishlab chiqarish va Творец уйдет, природой побежденный,
Однако образ, им запечатленный, Веками
tomoshabinlarga ko‘rsatish bilan будет согревать сердца.
Я тысячами душ живу в сердцах Всех
shug‘ullanuvchi madaniyat va san’at tarmog‘i, любящих, и, значит, я не прах,
И смертное меня не тронет тленье».
san’atning eng ommaviy turi. Kino san’atining (Микеланджело.)
«Искусство — это попытка создать
4 asosiy turi mavjud: badiiy film, ilmiy- рядом с реальным миром другой, более
человечный мир». (Андре Моруа.)
ommaviy kino, hujjatli kino va multiplikatsion
kino.
Teatr (grek. “tomosha uchun joy”) –
sahnada dramatik asarlarni tasvirlash
san’ati. Unda musiqa, xoreografiya,
adabiyot, vokal elementlari mujassamlanadi.
Teatrlarning qo‘g‘irchoq, balet, opera,
operetta, drama, musiqali kabi turlari mavjud.
Sirk (lot. circus – “doira”) – tomosha
san’atining ko‘ngilochar turi. Sirkda dorbozlik,
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
«Высшая цель, которой может san’at narsa va hodisalarni qanday boʻlsa
shunday aks ettirish va hayotni goʻzallik
служить искусство, – способность тому, qonunlari asosida badiiy ifodalash gʻoyalari
чтобы люди глубже понимали жизнь и sari yuksalib bordi. Tabiat, jamiyat va
insonning ijtimoiy, maʼnaviy, milliy dunyosi
больше ее любили». (Рокуэлл Кент.) san’at predmeti hisoblanadi. Voqelik qaysi
«Нет искусства без переживания». shaklda badiiy ifoda etilmasin, ijodkor unga
maʼlum ijtimoiy-estetik ideal nuqtayi
(Константин Станиславский.) nazaridan munosabat bildiradi va oʻz estetik
«Искусство – самый прекрасный, bahosini beradi.
San’at tasviriy sanʼat, ko‘rgazmali-amaliy
самый строгий, самый радостный и
san’at, meʼmorlik, rassomlik, haykaltaroshlik,
благой символ извечного, не
musiqa, raqs, vokal, teatr, kino, sirk, badiiy
подвластного рассудку стремления adabiyot, televideniye, fotosan’at, xattotlik
va boshqalarni oʻz ichiga oladi. Ularning
человека к добру, к истине и
barchasini quyidagi xususiyatlar birlashtiradi:
совершенству». (Томас Манн.) • inson uchun estetik zavq-shavq manbai;
• inson hayotiga goʻzallik baxsh etish;
Matnni o‘qing. Uni qismlarga bo‘ling va • odamlarda voqelikka nisbatan hissiy
har bir qismga nom bering. munosabatni shakllantirish;
“San’at moʻjizadir. Yurak va miyaning • hayotni kuzatish, oʻrganish va bilish
shunday xilvat joylari borki, unga faqat san’at vositasi;
vositasidagina kirish mumkin.” • hayotni inson orzu qilgan tomonga
Abu Ali ibn Sino Sanʼat – ijtimoiy ong va oʻzgartirishda yordam berish;
inson faoliyatining oʻziga xos shakli. San’at • tarbiya vositasi;
qadimiy tarixga ega boʻlib, u jamiyat • hayotdagi goʻzallikdan ilhomlanishga,
taraqqiyotining ilk bosqichlarida mehnat jarayoni xunuklikdan nafratlanishga chorlash;
• odamlar orasidagi maʼnaviy koʻprik,
bilan, kishilar ijtimoiy faoliyatining rivojlanishi
bilan bogʻliq holda vujudga kela boshlagan. muloqot vositasi;
• odamlarning badiiy-estetik didini
Ibtidoiy san’atning dastlabki izlari soʻnggi
tarbiyalash, ularda maʼlum dunyoqarashni
paleolit davriga, taxminan miloddan avvalgi
40–20-ming yillikka borib taqaladi. U davrda shakllantirish va h.k.
hali san’at inson faoliyatining mustaqil
Quyida nomlari keltirilgan taniqli shaxslar,
shakli sifatida ajralib chiqmagan edi. Chunki
maʼnaviyat moddiy ishlab chiqarish bilan ular faoliyat ko‘rsatgan sohalar haqida
qorishiq holatda edi. Keyinchalik ma’lumotlar topib, gapirib bering.
madaniyatning oʻsishi natijasida san’at
Abror Hidoyatov, Alisher Narzullayev,
alohida soha sifatida asta-sekin ajrala bordi.
San’at odamlarning estetik talablarini Bahodir Jalolov, Bernora Qoriyeva, Ergash
qondirish bilan birga, oʻz taraqqiyotining turli Karimov, Ilhom Jabborov, Ismoil Jalilov,
davrlarida jamiyat aʼzolarini maʼlum ruhda
Kamoliddin Behzod, Komil Yormatov, Mutal
tarbiyalash, ularni aqliy va hissiy jihatdan
Burhonov, Rafael Xayrutdinov,
rivojlantirish vositasi sifatida xizmat qilib
kelgan, ularning turli maqsad, his-tuygʻu, Tamaraxonim, Toshkanboy Egamberdiyev,
manfaat, ideallarini ifoda etgan. Yunus Rajabiy.
San’at ijtimoiy ongning boshqa
Darslikning “Mutolaa” bo‘limidan
shakllaridan oʻzining predmeti, mazmuni, amerikalik adib O’Genrining “So‘nggi
barg” hikoyasini o‘qing. San’atning inson
voqelikni ifoda etish usuli va uslubi, ijtimoiy
hayotda tutgan oʻrni hamda vazifalari jihatidan hayotidagi ahamiyatini mazkur hikoya
farq qiladi. sujeti misolida ifodalang.
San’at insonning moddiy va maʼnaviy
faoliyatidagi bilimi, tajribasi, mahorati va
qobiliyatlarini namoyon etuvchi badiiy
ijodiyot mahsulidir. Estetik tafakkur tarixida
12-mavzu. San’at va madaniyat
Quyidagi kasb egalariga o‘z so‘zingiz bilan Samarqand va uning atrofidagi yerlarga
ta’rif bering.
joylashtirdi. Shoh har xil hunarmandlarni
Aktyor, dorboz, fotosuratchi, haykaltarosh, yig‘ishga, ayniqsa, ko‘p harakat qildi”.
hofiz, kulol, masxaraboz, me’mor, raqqosa,
Olib kelingan xaloyiq hayratlanarli
rassom, xattot, zargar. darajada ko‘p ediki, shaharga, ko‘cha va
Sizda chuqur taassurot qoldirgan san’at maydonlarga, qishloqlarga, hatto shahar
asari haqida matn tuzing. tashqarisidagi daraxtlar ostiga, g‘orlarga ham
odam sig‘may ketgan edi. Amir Temur ularni
Matnni o‘qing. Unga sarlavha qo‘ying.
Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nosini bir-biridan ajratmasdan, qavmi va oilasi bilan
tushuntiring. birga jamoa-jamoa joylashtirgan, zarur shart-
Temuriylar davri tomosha san’atlari, sharoit yaratib bergan, chunki yangi joyda o‘z
hunarlarini yo‘lga qo‘yishlari, mahorat va
bayramlari to‘g‘risida ma’lumotlar va
umumlashmalar ko‘plab saqlanib qolgan. bilimlarini namoyon qilishlari uchun ular
Ayniqsa, an’anaviy teatr, raqs va sirk bo‘yicha yotsiramasligi, mahkam o‘rnashib olishlari
ma’lumotlar va mo‘jaz tadqiqotlar Alisher
Navoiyning butun ijodi bo‘ylab sochilgan. kerak edi. Samarqand atrofida Damashq,
Misr, Bog‘dod, Sultoniya, Sheroz nomli
Shuningdek, Abu Nasr Farobiy, Abu Abdulloh qishloqlarning paydo bo‘lishini shu bilan
Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abdurahmon izohlash mumkin. Bunday qishloqlar
Jomiy, Darvesh Ali Changiy va Shahrisabz, Qarshi, Buxoro atroflarida ham
boshqalarning musiqa san’atiga oid
yuzaga kelgan.
risolalarida raqs ritmi va usullari haqida
XIV asr oxirlaridayoq qurilishda birga
ma’lumotlar, ilmiy mushohadalar uchraydi. ishlagan mahalliy va kelgindi me’morlar,
ustalar o‘rtasida o‘zaro ta’sir va o‘ziga xos
O‘tmishda an’anaviy teatr,
ijodiy amaliy birdamlik yuzaga kelgan. XV asr
qo‘g‘irchoqbozlik, raqs, xalq sirki,
boshlarida umumiy badiiy maktablar
qo‘shiqchilikning barcha shakllari, turlari shakllangan. Natijada nainki me’morchilik,
naqqoshlik, o‘ymakorlik va boshqa qator
“tomosha” degan birgina istiloh bilan
hunarlarda, balki musavvirchilik, musiqa,
ifodalangan. Asli arabcha bu so‘z “qarash, raqs, tomosha san’atlarida ham keskin
ko‘zdan kechirish” degan ma’nolarni yuksalishlar yuz berdi. Buni aksar olimlar
uyg‘onish davri, temuriylar renessansi deb
anglatadi. Ammo Markaziy Osiyo
mintaqasida uning ma’no doirasi juda keng ataydilar.
bo‘lib, ko‘pchilikka mo‘ljallangan hamda
ko‘ruvchi va tinglovchini quvontiradigan yoki Amir Temur va temuriylar davlatida turli
qayg‘urtiradigan, ba’zan hatto jumbushga bayramlar, sayillar, tomoshalar o‘tkazilib
soladigan ijrolar, maydon ma’rakalari, kelinganligi to‘g‘risida ko‘pgina ilmiy
marosimlar bilan bog‘liq namoyishlar va ma’lumotlar bor. Ma’rakalarda har toifa
o‘yinlar – barchasi “tomosha” deb yuritilgan.
ijrochilar, alohida-alohida tarabxona va
Samarqand saltanatini o‘z ko‘zi bilan xosxona san’atkorlarning aralash guruhlari
ko‘rgan ispan elchisi Rui Gonsales de o‘z mahoratlarini namoyish etishgan bo‘lsa,
Klavixoning yozishicha, Amir Temur “Qaysi
bir mamlakatni zabt etgan va bo‘ysundirgan teatrlashgan sayillar va namoyishlarda
bo‘lsa, ularning hammasidan odamlar
minglab har xil ijrochilar qatnashgan va
o‘zaro bellashgan.
(Husniddin Toshkanboyev.)
“San’at va ma’naviyat” mavzusida esse
turlaridan birini yozing.
ESSE
Esse (fran. “tajriba, mashq”) – adabiy, falsafiy, ijtimoiy, publitsistik mavzularda yozilgan,
muammolar sistematik ilmiy tarzda emas, balki erkin shaklda talqin qilinadigan nasriy asar.
Yozilish maqsadiga ko‘ra esse quyidagi turlarga bo‘linadi:
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
• tavsiflovchi esse;
• mulohazali esse;
• umumlashtiruvchi esse;
• argumentli esse;
• ijodiy esse.
Esse muallifga o‘z fikrini erkin bildirishga, mavzuga aloqador ma’lumotlarni ongli qabul
qilishga va tushunishga, muammoning yechimini topishga aloqador dalillardan foydalanib, o‘z
xulosasini aniq va savodli bayon etishga imkon yaratadi. Muhimi, keltirilgan fakt va dalillarning
o‘rinli qo‘llanishidir.
Essening hajmi 200–250 so‘z atrofida bo‘ladi.
13-mavzu. Muzeylar – o`tmish va kelajak orasidagi ko`prik
13-mavzu. MUZEYLAR – O‘TMISH VA KELAJAK ORASIDAGI KO‘PRIK
Quyidagi satrlarning mazmunini tiklash maqsadida majmua tarkibida 2002-yil
31-avgust kuni “Qatag‘on qurbonlari xotirasi”
tushuntiring. muzeyi ochildi.
Хоtira bor ekan, tirikdir millat, Tirikdir iftixor,
Insonning ezgu amallari, ishlari,
tirikdir g‘urur. bunyodkorliklari unutilmaydi. Behbudiy,
Хоtira – elni хаlq etguvchi qudrat, Хоtira – Usmon Nosir, Cho‘lpon, Munavvar qori,
Abdulla Qodiriy, Fitrat, Elbek singari ko‘plab
ertani yoritguvchi nur. ma’rifatparvarlarning kurashlarga yo‘g‘rilgan
hayoti bunga yorqin misoldir.
(Xurshid Davron.)
O‘tganlar yodi – muqaddas. Mana
Matnni o‘qing. Uni kengaytirib so‘zlab shunday nurafshon kunlarni orzu qilgan,
shu yo‘lda o‘z umrini ham ayamagan
bering. qatag‘on qurbonlarining xotirasini yod etish
El-yurtimiz ozodligi yo‘lida jon fido qilgan bilan qalbimiz nurga to‘ladi, ruhimiz
tetiklashadi.
bobolarimizni eslash, ularning muborak
Savollarga javob bering.
ruhlarini shod etish barchamizning insoniy, 1. Muzey nima?
2. Siz qanday muzeylarni bilasiz?
farzandlik burchimizdir. 3. Siz yashaydigan joyda qaysi muzeylar
faoliyat ko‘rsatadi?
2001-yildan buyon 31-avgust 4. Jahondagi mashhur muzeylardan
qaysilari haqida ma’lumotga egasiz?
mamlakatimizda qatag‘on112 qurbonlarini yod 5. Muzeylar nima uchun kerak?
etish kuni sifatida nishonlab kelinadi.
Toshkent shahrida Bo‘zsuv sohilida Matnni o‘qing. Unga munosabat bildirgan
joylashgan “Shahidlar xotirasi” yodgorlik holda so‘zlab bering.
majmuasi doimo ziyoratchilar bilan gavjum. Muzeylar har bir xalq tarixi, madaniyati,
turmush tarzi, milliy an’ana va qadriyatlarini
Bu qadamjo nafaqat shahidlar yodini, balki o‘rganish, ularni targ‘ib etish va kelgusi
xalqimizning kechmishini o‘zida mujassam
etgan tarix kitobiga o‘xshaydi. Bu yerga avlodlarga yetkazishda muhim ahamiyat kasb
kelgan har bir inson qalbida shu tabarruk etadi.
yurt barchamizniki, uni ko‘z qorachig‘idek
Muzeylar ajdodlarimizdan bizga meros
asrab-avaylash muqaddas burchimizdir, bo‘lgan boylikni kelajak avlodga yetkazib
degan ezgu tuyg‘u jo‘sh uradi. Har yili 31- beradigan ilmiy, ma’naviy-ma’rifiy xazinadir.
avgust tongida poytaxtimizdagi “Shahidlar
xotirasi” xiyobonida xalqimizning ozodligi va Bu xazina yillar davomida boyib boradi. Har
mustaqilligi yo‘lida qurbon bo‘lgan
marhumlarni yod etish marosimi o‘tkaziladi. bir oilada muzeyning bir elementi mavjud.
Ushbu xiyobon 2000-yilda bunyod etilgan. Ota-ona, bobo-momolarimizdan bizga meros
Qatag‘on qurbonlarini xotirlash va buyum, fotosurat yoki hujjat bo‘ladimi, biz
avaylab-asraymiz va o‘z farzandlarimizga
e’zozlash, хаlq ozodligi yo‘lida qurbon ular to‘g‘risida faxr bilan so‘zlab beramiz.
bo‘lgan ajdodlarimizning porloq xotirasini
Meros bo‘lgan ashyolar, insoniyat ijodi
mahsuli sifatida yaratilgan san’at asarlari
saralanib, muzeylardan joy oladi hamda
umuminsoniy boylikka aylanadi. Ajdodlardan
112 qatag‘on – репрессии
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
meros bo‘lgan an’analar va urf-odatlarni Dunyodagi birinchi muzey, avtomobillar
farzandlar va nabiralarga aytib berish, meros muzeyi, qoshiqlar muzeyi, non tarixi muzeyi,
qoldirish orqali insoniyat tadrijiy rivojlanib dunyodagi eng mitti muzey, suv muzeyi,
boraveradi. kapalaklar muzeyi, samovarlar muzeyi,
parovozlar muzeyi, nindzya muzeyi, kino
Mamlakatimizda muzeylar tashkil etish XIX muzeyi, Ginnes rekordlar kitobi muzeyi,
asrning 70-yillariga borib taqaladi. 1876-yilda psixiatriya muzeyi, Kunstkamera.
tashkil etilgan O‘zbekiston xalqlari tarixi
muzeyi Markaziy Osiyodagi ilk muzeylardan Berilgan tushunchalarning bir-biridan
sanaladi. Ushbu muzeyda yurtimiz qanday farqlanishini ayting.
hududidagi ibtidoiy jamoa tuzumidan to shu
kunga qadar madaniy hayotdan darak Muzey (yun. musion – “muzalarga
beruvchi arxeologik topilmalar, turli davrdagi bag‘ishlangan joy”) – tarixiy, moddiy va
taraqqiyot, fan va madaniyatning yuksalgan ma’naviy yodgorliklarni to‘plash, saqlash,
davri, foto hujjatlar, tasviriy san’at namunalari o‘rganish va targ‘ib qilish ishlarini amalga
o‘rin olgan. oshiruvchi ilmiy, ilmiy-ma’rifiy muassasa.
Yana bir ilk muzey O‘zbekiston Davlat tabiat Ekspozitsiya (lot. “ko‘rsatish, bayon
muzeyidir. U 1876- yil 12-iyulda tashkil etish”) – badiiy asar, moddiy madaniy
etilgan bo‘lib, o‘z yo‘nalishiga ko‘ra Markaziy yodgorliklar, tarixiy hujjat va boshqalarning
Osiyoda yagonadir. Uning ilmiy fondida ko‘rgazma va muzey zallarida yoki ochiq
tabiatshunoslikka oid ko‘plab muzey joylarda ma’lum tizimda joylashtirilishi.
ashyolari mavjud bo‘lib, mazkur soha Ekspozitsiyalar doimiy va davriy bo‘lib,
bo‘yicha mamlakatimizda bosh muzey ularning maqsadi barcha eksponatlarni
hisoblanadi. ularning badiiy va ilmiy qiymati, tarixiy-badiiy
jarayondagi o‘rni, materiallarning ahamiyatini
Umuminsoniyat madaniyati va milliy mukammal yoritib berishdir.
qadriyatlarni o‘zida saqlovchi muzeylarning
bayrami 1977-yilda Xalqaro Muzeylar Ko‘rgazma – insonning moddiy va
kengashining Bosh konferensiyasi qarori ma’naviy faoliyati sohalaridagi yutuqlarni
bilan tasdiqlangan. Unga ko‘ra har yili 18-may ommaviy namoyish etish. Ko‘rgazmalar savdo
Xalqaro muzeylar kuni sifatida nishonlanadi. va ma’rifiy-targ‘ibiy maqsadlarda uyushtiriladi.
1999-yildan boshlab mamlakatimizda Ekspomarkaz – xalqaro ishtirokchilar
muzeylar kunini nishonlash O‘zbekiston bilan hamkorlikda ekspozitsiyalar tashkil etish
madaniy hayotining muhim voqealaridan va o‘tkazish bo‘yicha markaz. 1958-yildan
biriga aylandi. Ushbu kunda o‘zbek muzeylari boshlab umumjahon ko‘rgazmalari “EKSPO”
jamoatchilikni o‘z faoliyatining yangi jihatlari nomi bilan o‘tkaziladi.
bilan tanishtiradi, ochiq eshiklar kunlarini
o‘tkazadi, turli ko‘rgazmalar tashkil etadi. Bu Quiyda nomlari keltirilgan muzeylar haqida
esa madaniyat va tarix, o‘tmish va kelajak taqdimot tayyorlang.
o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida fikrlashga imkon
beradi. Mazkur kunda muzeylar milliy boylik Luvr, Britaniya muzeyi, Ermitaj,
markaziga aylanadi. Metropoliten muzeyi, Prado muzeyi, Kohira
muzeyi, Vatikan muzeyi, Ikkinchi jahon urushi
Muzeylar o‘tmish, bugungi kun va milliy muzeyi, d’Orse muzeyi, Tretyakov
kelajakni, muzey xodimlarini, tadqiqotchilarni, galereyasi, Amsterdamdagi Reyksmuseum,
kolleksionerlarni va tashrif buyuruvchilarni, Afina Milliy arxeologiya muzeyi, Nyu-York
turli mamlakatlar odamlarini, millatlarni, zamonaviy san’at muzeyi, Yaponiya fan
mutaxassislar, turli diniy qarashdagilarni, milliy muzeyi, Drezden kartina galereyasi,
turli yoshdagilarni birlashtiradi. Madam Tyusso muzeyi.
Quyidagi g‘aroyib muzeylar haqida Muzeylar haqidagi qiziqarli faktlarni o‘zbek
ma’lumot toping. tiliga tarjima qiling.
13-mavzu. Muzeylar – o`tmish va kelajak orasidagi ko`prik
Старейшим в мире публичным музеем посетителей в год) и Метрополитен-музей
в Нью- Йорке (5,2 миллиона посетителей в
является Капитолийский музей в Риме, он год).
был основан Папой Сикстом IV в 1471 Коллекция Британского музея содержит,
по меньшей мере, 8 миллионов объектов и
году, когда он передал часть античных охватывает два миллиона лет
человеческой истории.
скульптур из своей коллекции в дар
Крупнейший музейный холдинг в мире
римскому народу. – Музей Смитсоновского института в
Вашингтоне, там находится 136 миллионов
Одним из известнейших музеев мира экспонатов.
является Эрмитаж в Санкт-Петербурге. Самый высокий музей – Каса де ла
Монеда – монетный двор и Национальный
Чтобы его весь обойти, причем, не музей в городе Потоси, Боливия, он
находится на высоте 4100 метров над
останавливаясь, потребуется 12,5 часов. уровнем моря.
В его коллекции находится 3 миллиона Самый маленький в мире музей
«Баублис» находится в дупле старого
экспонатов. дуба в литовской деревне Биетай. Музей
официально существует с 1812 года.
В Амстердаме есть уникальный музей
В доме-музее Эрнеста Хемингуэя живёт
– «Музей-Тело». Он имеет вид макета более 50 кошек, половина из которых
имеют лишние пальцы на лапах, так как
человека, высотой 35 метров и точно многие являются потомками мейн-куна
Снежка с генетической мутацией,
имитирует тело человека. Музей оснащен подаренного писателю.
весьма точными имитациями всех В России есть Художественный музей
мусора. В его экспозиции представлены
процессов человеческого организма. работы, выполненные из бытового
мусора, найденного на свалках.
Фишкой музея является то, что кроме Отслужившие свой век вещи в руках
умелых мастеров обретают вторую
визуального эффекта, посетители веселую, а иногда и полезную жизнь,
превращаются в настоящие арт-объекты.
получают также звуковые и обаятельные
O‘zingiz tashrif buyurgan muzeylardan
дополнения, позволяющие создать
olgan taassurotlaringiz haqida matn
полностью реальную картину
tuzing.
жизнедеятельности человеческого тела.
Самый популярный музей в кино –
Музей естественной истории в Нью-Йорке.
Он «снялся» в двух частях «Ночи в музее»
(2006, 2009), фильмах «Экзорцист II»
(1977), «Малколм Икс» (1992), «Дневники
няни» (2002), «Кальмар и кит» (2005),
«Послезавтра» (2009), мультфильмах «Мы
вернулись: история динозавров» (1993) и
«Американская история 3: Сокровища
острова Манхэттен» (1998).
За год парижский Лувр принимает 8,5
миллионов посетителей, что делает его
самым посещаемым музеем в мире. В
тройку самых посещаемых входят также
Британский музей (5,8 миллионов
SO‘ZLASHUV USLUBI
Uyda, ko‘chada, insonlarning o‘zaro so‘zlashuvida qo‘llanadigan uslub so‘zlashuv uslubidir.
Bu uslubning adabiy til me’yorlariga rioya qiladigan ko‘rinishi adabiy so‘zlashuv uslubi deb
yuritilsa, bunday me’yorlariga rioya qilinmaydigan ko‘rinishi oddiy so‘zlashuv uslubi deb ataladi.
So‘zlashuv uslubidagi nutq ko‘pincha dialogik shaklda bo‘ladi. So‘zlashuv uslubida ko‘pincha
turli uslubiy bo‘yoqli so‘zlar, grammatik vositalar, tovushlar tushib qolishi, orttirilishi mumkin:
Kep qoling! Obbo, boplabsiz-da. Yo‘g‘e-e-e-!
So‘zlashuv uslubida gapdagi so‘zlar tartibi ancha erkin bo‘ladi. Ko‘proq sodda gaplar, to‘liqsiz
gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi.
Yuldashev M.M., Narkuziyeva Z.M.
Shеvа forscha “ravish”, “yo‘sin” degan ma’nolarni bildirib, biror tilning o‘ziga xos leksik,
fonetik va grammatik xususiyatlari bilan farqlanib turadigan kichik qismini anglatadi. Xalq
shevalarining faqat og‘zaki shakli mavjud.
Lаhjа – bir-birigа yaqin bo‘lgаn shеvаlаr yig‘indisidir. O‘zbеk tili tаrkibidа 3 xil lаhjа bоr.
Qаrluq lаhjаsi jаnubi-shаrqiy guruhni tashkil qilib, asоsаn shаrqiy shеvаlаrni o‘z ichigа оlаdi.
Qipchоq lаhjаsi shimоli-g‘аrbiy guruhni tashkil qiladi, ungа аsоsаn qishlоqlardа
yashоvchilаrning shеvаlari kirаdi.
O‘g‘uz lаhjаsi jаnubi-g‘аrbiy guruhni tashkil qilib, jаnubiy Xоrаzmdаgi
bir qаnchа shеvаlаrni o‘z ichigа оlаdi.
Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili uchun qаrluq lаhjаsi kirаdigаn Fаrg‘оnа, Tоshkеnt shеvаlаri аsоs
qilib оlingаn. Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili o‘zbеk millаti ijtimоiy fаоliyatining bаrchа sоhаsidа muhim
аlоqа vоsitаsi bo‘lib xizmаt qilаdi.
Gaplarni uslubiy shakliga ko‘ra guruhlarga Quyidagi so‘zlarni jadvalning mos
ajratib ko‘chiring. Nuqtalar o‘rniga mos
qo‘shimcha, so‘z yoki fe’l shaklini qo‘ying. ustunlariga joylashtiring.
• Men bu gapni faqat tarjima vajidan
Reportaj, ma’ruza, komediya, referat,
aytayotgan… yo‘q.
• Bulardan birinchi…, nutq madaniyati esse, monografiya, annotatsiya, lug‘at,
sohasining vazifasi til va nutqdagi nuqson ma’ruza, maqola, ariza, roman, katalog,
va kamchiliklarni aniq…, to‘p…, uni
o‘rgan… va bartaraf etishdan iborat…, shaxsiy kundalik, ocherk, dissertatsiya,
deyilgan nuqtayi nazar. deklaratsiya, majlis bayoni, metodik
• Men, Rasulov Anvar, “Eng yaxshi qo‘llanma, shaxsiy xat, ma’lumotnoma, qissa,
kitobxon” ko‘rik-tanlovini o‘tkazish … bahs, ishonchnoma, insho, suhbat, darslik,
institutimiz kutubxonasidan 10 (o‘n)ta
badiiy kitob ol… . kafolat xati, esdaliklar, epigramma, kurs
• Axir, talaba jamiyatning oldi qatlami
sanaladi… . Shuni … kerakda, “o‘qib ishi, doston, hisobot.
uqmasa bekor” … .
Ilmiy Rasmiy- Publitsistik Badiiy So‘zlashuv
uslub idoraviy uslub uslub uslubi
uslub
O‘qing. Gaplarning qaysi nutq uslubiga Murojaat va iltimosning rasmiy hamda
norasmiy ko‘rinishlarini jadvalga ajratib
mansubligini aniqlang. Fikringizni asoslab
yozing. Ularga misollar keltiring.
bering. Ishda, tanaffus paytida, mashg‘ulot
• Ko‘kdan quyosh mo‘ralab qaraydi.
paytida, majlisda, sayr qilayotganda,
(Uyg‘un.)
• Kapalakday kelib, qoshingga qo‘nib, konferensiyada, uyda, shifoxonada,
• Ko‘zingga termulib umrim o‘tsaydi.
bozorda, konsertda, telefon orqali muloqotda,
(Muhammad Yusuf.) internet-muloqotda, do‘konda.
• Bir narsani surishtirib, tagiga yetmoqchi
Rasmiy vaziyat Norasmiy vaziyat
bo‘lsak, aslidan kelamiz: asli nima edi? Asli
Turli nutq uslublariga misol bo‘la oladigan
qanday edi? va hokazo. (N. Komilov.) 3tadan gap yozing. Bu gaplarning o‘ziga
• Fe’llar harakat ma’nosini bildruvchi xos uslubiy xususiyatlarini ko‘rsating.
so‘zlardir. (A. Hojiyev.)
• Ertaga soat 15.00da 1-kurs talabalarining
yig‘ilishi bo‘ladi.
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
yangi ozbek_tili umk 19.03 1 qism 2
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search