@BOOKS_KITOB QORA QASR ASIRASI 1-KITOB

Инсон табиати, ({кгьли мураккаб бир дуио экан. Лйни дам-
да Лфифа Даврбекка Суб^тнинг тамоман акги, деб номусинн
ўғирлаган бир разнл ду^иман, доб ҳам қарай олмасди. Пегадир
ҳарчанд уринмасип, ундан нафратланинн^а, кмнга т)'пуради-
гап даража;(а қаҳрланишга ўзида куч то1юлмас, «Ьунга а«)с
йўқ*, деб ўйларди. «Уйланаман*, дсб ваъда б<‘риб, бажармаган
бўлса, буни ан1а.'|дий жиноят дсб аташ инсофдан эмас-ку. Лхир
у Лфифани аў|)лаган, куч билан, аў^швонлик билан маҳв ^ггга-
ни йўқ-ку. Лфифа ўяи шунга роин бўлди-ку. Ллдандими. ваъ-
даларга, ялтироқ буюмларга учдими, ишқилиб, қаршилик
кўр<‘атгани йўқ-ку. Тўғри, инюнди, кутди. 1лни сал катта|я)қ
бўлса ҳам келишган, обрўли, бой-бадавлат бир одам .жан,
шаръий хотинликка олса, манли, розиман, деди. Қисмат ;жан.
Буюрмаган .'жан. Аммо у1Ш Даврбек сиймосида алдаб. чув т\-
нн1рган тақдир (^убутдек мард, а1у1ли, иствъдод^ш йигитт рўбарў
қилди-ку. Камбағал, 1^вғинди, чорасиз бўлса ҳам, бир сў.^лик,
айтган гапини, берган ваъдасини ҳалш! бажараднган одам на-
сиб қилдн-ку. Толе, дегани, бахт деганн шунит- ў:ш лмасми?
Кемтик бўлса ҳам, машаққатли бўл*» .ҳам...

Ьир вақтлар ўсмнрлнк чоғларнда дуп»ш ш ри билан муҳаб-
бат, ту])муш ҳақида ор:1у-ҳавас билап мунозара юргизганлари-
да б(.ч1хтиёр айтған бнр ганини эслади: «/1хти кўрмайдиган
одамга тсгиб, 1ш йил умр кечиргапдап кўра, сев1ан одамнт
билан бнр лаҳ:ш бирга б^^лганннг минг марта афшл*. Ву гинни
у ўзи тўқимагапди, албагта. !\аер;(а;и1р1 К11м;^нди|> эшитган.
Ьалкнм китобда ў^қнган, балким телевнзорда е кипода эшит-
ган. Пнма бўлгапдалм, шу ган унга маъқул келгани, кўнгли-
дан жой олгани учуп доимо айтнб юрарди. Ҳозир шу гппни
:м‘лаб ннма учундир: «Субут акам бнлан бахтпср лшалик», дея
ўтгап :шмон фс^ьлида фикрладн.

1>унннг сабаби ҳам, кўнглн.чан кечаётгап у^ундан-узо», ўйлар
боиси ҳам бу^унга белгнлаптп учрашув бў;1са керак. 1>у учра
шувга у сира нккиланмай ро:1нлик берди. Қолбуки, авва;||Х)қ
Дав[)б«‘кка, (^убутни қутқариш .эвазига ўзини қурбон қилишга
р<к1и .'жаннни айтишдан олдин узоқ ўйланган ва иккиланган
:)ди. Лдвокат ва 'герговчипинг ("убут ўп беш йилга қамалнн|н
мумкинлиги ва Н1упақа м^^ҳлапа кеснлса, умумап қайтиб ке-

150

1ити гумои ;>канн ҳацидаги ваҳимали гапларидаи сўнг қагьин
қа|м)|) қилди: (1убрии ҳибсдаи халог килии! учуи иафақаттани,
балким жоии керак бўлса ҳам алмайди! Майли, шу ифлш-лар
уиииг вужудини тоитаиюин, ахлатларга, нажосатларга бул-
ғашсин. Манли, у шундан ксйии бир умр тнрмандаи ншрмн-
оо|) бўлиб, кўчаларда са;шйи қилинсин, майли...

Холасннинг ганларнии лсладн. Ўншида утнн'Д аврбск. бнлан
хун1торлик қи ;тб юравс|)иш ко|>аклиги ҳақи^шги «маслаҳатн>га
ишвобан /\фи({)а: «Бу шармандалик-ку», доптида койндн:

— 1к)й, қн:тм жоним-эй, тарманлалик, доганинг нимаси,

♦Унса 1Н*тар, ювса ксггар», доган мақол бор. Ким билиб ўти-

рибди? (]ондай ҳурилнқо, ҳугнда танҳо. гўлоллар гў:{али бир
яла1нч)оқ эрнн1н' н.1:шти1н1 қилиб, 1<>;1идан ў^толмай юрнши лнги
;шмонга тўф н колмайди. Ҳусн - бу б<^аҳо бойлнк... Унн му-
носиб баҳосига <чтни К<‘|Н1К, жоним. Одамла|жннг ганига ;гьти-
бор қнлиб ўтирма. Одамлар И1унақа, бор бў;н-анг кўролмандн,
**ЎҚ бўлганг бср<хлмандн...

Майли, б у қисматга кўникса бў:ш|), доб ^^''Дапн^дн у. Даир-
бок у1и-а |)исма11 уй.1анмаса ҳам ҳархрлда л х тн кўра;т. У бўйдоқ
;>ркак. Эҳтимол ва1^1 кс‘либ... Субут унн таншаб котса, уш анар
ҳам. Лф||({>а С^^бутнн қанчалик <-овмаснн, у билан турмунт омо-
натлнпнт ич-нчидан со;шр, ҳис қилар зди. Тўгри, Субут .\ам
С01ШДН. Локин Лфп({)а тан|Х)р-та1чрор ўй^шйднки, бу сопги қнна-
қадир скггабмий, бахтнқа|ю бнр жупот-а бўлган |)аҳм-ншс})қат-
нниг н(|>ода<*ига ўхншб кўрннади. (> убул1инг <М1П1 тасаипурн осч1
п«, ту|)му1н, оила, доган ҳамма учун оддкй, о;и1тин т%'шунчи^шр-
дан ба^ш нд[Х)қ, ба;1ким, унннг уч>и муҳим|)оқ (|>икр, мнқса;^1ар
бн;шн бан.хдок ту'1о.'шдн. 1)ир1а яншотгашшрцднн борн
бн|юр ^ш^^^га «НўГтн|-да бўлдимн*, .юб сўрамадп. 1>а1кнм Л{|м|-
(|)адан бо'Ш кў|>и1иин истамас. Даст^шбки нант;шр қи зи , бирин-
чн хотннн ҳақнда умуман ганнрмас, ма(н>до Лфн({)а <ў.» о чса,
су^ҳСштнн бошқа мав;>уга бурнб ккм)|шр ;>дн. .Лммо... кой11Н |Ю қ
қн;н1 ҳақн.ча тс‘л-тсм ган очаднган, ҳа'пч> биринчи хсггнннни қан-
дайдир алб, ҳ^-^^мат билап тшна оладнган бўлди. «Нккн уч кннн!
()т ;( солган ;>кан, |>ши бўлмангн. Мон (|)а|К1апднм у чун лшай-
ман, бо1нқа бахтнинг кс-раги йўқ до1гп1», доя макгш-ан,'(ай ҳам
қшн|б қўнганди. 1\нник>қ|<а, тўйга борнб колгаиидан конин

151

укаенпинг бир «маслаҳатиии* ҳам, Лфифанинг кўш лига колади,
демай айтиб берди. «Укам «Бирикчи хотиииигизин ҳам тапшаб
қўйманг, ака, ҳар исчук фаряаидингиз бор. Ҳоаир икки хотни-
лик айб бўлмай қолди», деб аиткн, дея кулди. «Қоаир укалар
акаларга а1у1 ўргатадиган бўлиб кстпи», дедн. Б у гапнн аччиқ-
лаимай, ижирғанмай, |;аиақадир ўйчанлик билаи, маъқулла-
ган;1ай қилиб айтпи.

!{еча касалхоига бориб, ҳалннираиинг «1^нақа хотиниоиз,
ахир хотиии билан қиаи олдида ўтирибди-ку*, дегаи гаиинн
онигггач, Лфифа хупди тирмаитб-тирманшб тепаликка чиққап
па погоҳ юмалаб кстгаи одаминнг аҳволига тушди- Бир хаёли
ўию тў1нх|)ет1Л ҳамптрага паспортипн кў^хжгиб, ҳақиқий хоти-
ни ким зкаиини нсботлаб бсрмо1<чи бўлди. Лекин буиинг фой-
дасн йўқлигини тушунди. Одамлар ҳозир паспортидаги хот1Н1 -
Х0Т1П1 эмас, севимли хотин - хот>п1 лка^тпи л х н т били1иа;и1.

Хаф а бўлди. Лжралиб кетгап хотип қанақасига ■июи.члик
қнлпб кўрганн келади. Субут аканннг шупга мойиллиги бор-
лигипи овпшшап билган-да, деб ўйладн. Ичкарига киргач, Су-
б у п тп г ўзига писбатан муиосабатипи кўриб, кўнглипии!' ғуборн
с:»и|ди. Й ўқ, бу одам меии сепади. Севмаса... Мендек булга-
пиб қолгап бир қизпи ошкора бағрига олмас, бу1ИП1Г учуп ма-
ломатларга қолиб юрмас эди. Лхир шунчаки |шҳми кслган бўлса,
уйлаимасдан ҳам гамхўрлик кўрсатнб ю раверипт мумкии эди-
ку. Уи;(ай қнлмади. Ш аръий хотинликка олди. Никоҳдаи ўтиб,
бнрга лша>н1ти. Б у Субут Лфифашшг 1юмуси учун ўз обрўси-
пи қурбоп қилгапн эмасми? Ссн бўлсанг, шуидай одамнинг
юзига япа оёқ |ф '’|;1инг. Л|ктмагап қийиичиликларга чндай
олмай, яна Даврбек билан хуиггорлик қилдииг. Субут ювиб,
иок.1агап вуж удннпн!, ш а ъ н н н ти яиа сотдинг, булға;1ипг.
Копши Даврбек П1унга арзиса... У сеии яна сотмоқчи-ку. Буш !
Субут учун, упипг озо;у1нги ^-чун, деб изоҳламоқчи бўлаянтн.
Лгар сс1т чипдан ҳам ўзи айтганчалик яхши кўрса, сенн ўрта-
га қўймай .ҳал қнлолмасмиди шу ишни. Қўли у^уи, қаёққа
узатса (ггади-ку. Й ўқ. Унақа қилмадн. Сенинг ш1тимосипти
ҳам ўз номусииг эвазига адо этлюқчи. «Ф ақат бир марта, дей-
ди. Кейип умрбо;1 бирга бўламиз», дейди. Эрта^-а яна бир чигал
ишпи счиш учун яна кимга^шр сотмайдими?

152

Лфифа хшшсииикнла япшГ) юрган ке:1лари;ш ♦ Қўрқинчли
Тоҳрои» дегаи бир китоб ўқиганди. Унда мансабга кўтарилиш
учун ўз қайлиғининг номусини, қиалигини сотган бир налид
одам бор. Даврбекнинг ишлари ҳам ўшаникига ўхншмаяғгги-
ми? Китобдаги бахтиқаро фоҳннш охир-оқибат ўп му^юд-мақ-
<шдига (П'ин1а;1и. Афифн-чи, бахтига эришармикан?

Нима қилсин? Даврб<;к айтган одамнинг ба1на|>асига туну-
риб, манови жирканч са^юйга ўт қуйиб, бошини олиб чиқиб
кетсинми? Қаерга боради? Ь у одам, Даврб<;к айтганидай, яна
шшмини Субутдан олмайдими? Уни яна қамоққа тиқиб тап1ла-
майднми?

♦У жуда қ^дратли, ханф;п1 одам. Истаса, ўлдиртириб юбо-
р и ти ҳам мумкин*, деганди Дав|>б<-к. Н|ш ўлдиртириб юбор-
майдими (!у6утни?..

(х)атга қаради. Уч[)аш у« белгиланган му>ушт то(х>ра яқин-
Л Ш Н М О Қ1Ш оди.

31

(]убут Лфифани кузатар экан, унинг форуза кўз;1арила те-
ран бир гина, мубҳам бир ар»1 кўргандек бўлдн. Бунинг саба-
би бнринчи хотинимга ду’! келгани. деб ўйлади Субут. Шубҳ-
аси.'), Лфифа унинг келиннна мени рухсат берган, ;(еб ўйлай-
;ц1. Ў.1ИНИ ҳақоратланган, кхжга Ж'Қ қўйи;|ган, деб ҳисоб^шй-
ди. Гинп 1ш аразининг тагида ана шу и;шао бор. Зеро, унинг
ўрни;ш ҳар Қандай аёл ҳам аразлаган бўлар эди. Но1а ту1иун-
тирмадим, нега изоҳ;шмадим, ;(еб ич-зггини е;1И. Ахир Лфифа
(^убутни чиқариб олиш учун шунча елиб-югуриб, аллақандай
пасп-кашларга мустар, муҳтож бўлиб юрса-ю, бу ерга кс;н1б...
уни бошқа аё;|, бунинг устига собиқ хотини билан дийдорла-
н^аё^т^анипи бнлса. ГПунинг сабабидан ҳузурига киролмай маҳ-
тал бў;1иб ўти|и'а, алпм қилмай;1ими? Ллам қилади, албатта!

11о|-аҳон на;шта;шги т«‘ле<}>он жирингла;1и.
— Ҳо:1ир Сиз билан жаноб Зо.ҳидиГ| ган^шн1адилар, — ;1сгаи
овоз ;>ннгги;|;1и. Бир зум;1ан сўнг гўша1:;ш Субутга таниш бўлган
ингичка лекин жарангдор сас ян1ра;(и;
— ('лломатликлари қалай энди, биро;шри азиз?

153

— Ш укр, тузукмип.
— Касалхонаии тозроқ тарк этиб, фаол ижодий и ш т кири-
111И1Н ксрак, муҳта|>ам дўгтим! Ватан Сиздаи отаижп асарлар
кутмоқда.
— Пасиб бўлса, чиқиб қолармиз.
— Бардаммисиз, ишқилиб? Эгилганингиа, синганингиа йўқ
ми? «Ҳақиқат :)гила;1и, лекин синмайди*, дейдилар-ку?
— Вардамман...
— Ьаракалло! Кўришгунча хайр.
Субут ярим кечада 'И бу ногаҳоний 1^'11ғироқдан ҳайрон
бўлди. Ички бнр сезги билан хавотир олди, шубҳаланди. 1Пу-
бҳаларни ҳайдаб, ухламоқчи бўлди. Ўринга чўзилиб, кўаларн-
1Ш юмди...
Субут ухлай олмади. Тун бўйи юмшоқ ўриндиқ бамисоли
ажриқзор бўлиб туюлди. Туриб киИинди. Даҳлизга чиқ,чи.
Кимсаснз. [{иналарни бир-бир босиб настга тунши. Ташқари
эшик ҳайтовур очиқ экан. 1^ор ёғмаган бўлса х,ам кўча <ювуқ.
Эти жунжиқди. Лекин жисми тетиклаш;(и. Каш а йўлга чиқци.
Ьўм-бўш. Узоқда бир машина чироғи кўринди. Таваккал қўл
кўтарди. Машина иккилангацдек сал ўтиб тўхтади. ( 1убут яқин
борди Кн1и улуғроқ, соқолли одам экан.
— Сайхонга .члтнб |;ўйсангнз, — деди.
— 111у маҳалда (лйхонда нима бор, ука. — дсди оғриниб.
— Уйга, ўша ерда яшайман.
— Касалхпнадаи чнқдингизми? Эрталабгача сабр қилсангиа
бўларди.
— Зарурат бўлиб қолди, амакн, — дсдн (>убут.
— Ҳа, майли, — дсди ҳайдовчи — Ўтирақоли1Н-.
— 1^ н ча оласиз, — деди Субут чў|ггагини найнаслар экан.
— Ўтиринг, ўтиринг, кўнгилдан чиқариб би|юн на|К‘а
рарч-иа.
— Майли...
Машина елдек илгарила;1и. Сайхонга етиб келганларида ту'н
ярмидан оғиб кетганди. (^убут муюлн1нда тун1ди. Ьироа юриб,
дарва^а ёнига келди. Ьир аум иккиланиб турди. «Уйдамикип?
Холасин(.кигами ё бошқа бирон жойгн кстмаганмикан. Эҳ,
хомкалла, боя касалхонадан қўнғироқ қилса бўлмасмиди. Ахир
налатада т(‘лефон ҳам бор эди-ку’ Уйда бўлса, ухлаб ётгандир.

154

Субутнинг бу маҳалди колганини кўриб, хур<-анд бўлармикаи ё
койийдими?.. *('иани рвнжитгаиим учун, сиздии у;ф сўрагаии
келдим», деса ишонармикаи?*

Қўнғироқни босди. У.юқ-узоқ б(К‘ди. 7Капоб бўлма^чи. Му-
стаҳкам дарноаадан бнрон тмрқиш и.г.шди. И ч к а р тв қарамоқчи
бўлди. Тирқиш тонмади. Яна қўиғи|юқ чалди. Я|ш сукуиат.
Ногаҳон димоғи бадбўй ҳид сеади. Куйганнинг ҳидими? Газ-
ми? Ллҳашр! Иаҳоггки... бирои кор-ҳол имберган? Мнма қилиш
керак? Қо|ш гошлар қонланган биринчи қапатда на бир дсра-
за, на бир туйнук бор. Иккинчи қапат баланд. Ҳид 1:учайди.
Куйинди ҳмди. Ичкарида нимадир сналнти. Орқа|юққа чски-
ниб, томга рачм солди. Му1таҳкам руҳ тунукада ҳсч бнр ўзга-
риш сслмади. Қоронғида олас-;>лас тутун чиқаётгандск кўрин-
;ц|. 1‘Л1шп1ти! Дсра'1апар;|дн биринииг о|ггида қизғиш олон кў:шга
таш;шнгандек бўлди. Лииқ! Ёнияпти! Лфифа гачни ўчирншни
унутиб, ухлаб қолган бўлса ксрак. Ё, парвардигор! Кўнгли
бекорп! б^хювта бўлмаган :жан-да? Чима қклиш ксрак? 1^ш1и-
ларни уйғотсинми? Иккн томон;шги;шр ҳам қин1;ш шах^арга
кў^чиб ксггишгаи-ку. Ўт ўчирупчиларга хабар қили1и ксрак.
Қаидай қилиб? Қаср;(ап? Кўча охирнда ;(ўкон борлиги .'^снга
ту’Н1ди. Гиндираклаб ўша томонга чоп;ш. Ҳали буткул қушштга
кирмага1и1 учуп ҳирсиллаб қол;1и. 1^лоқлари шанғиллаб, кўз
ол;1и қо|юнғшшижб кст;и1. ,Чўкон спнқ. Қо|ювул кўрнпмлй;1и.
Дерашни қоқ,чи. Ҳеч ким нўқ. Кўчапинг икки томони;шги
эн1иклар;ш11 бнр-иккисиии тақиллат;и«. Ж авоб бўлма;1и. Дар
|10:ш С1шга қайтиб 1«и1ди. 1^лииса ҳи;1 кучайгап, кў^чи томои-
;Ш1И ;1С|ш;ш^шрии1Н' бирчаси;ш қизгиш олов яққол кўрииар,
•1-унука пх^мдан с<яи;:ар-сс;н1лмас тутун чиқар, дафг^л-пш қа|ш-
|'ии;1а, бу м ўринит' ду;и»га ўхшар, П1у боис «қори тош қаср*
си|пдап қарашн^ш ҳамоп мустаҳкам ва салобатли бўлибтурар,
ичкари;шги снғнн. астой;и1л |>изм (чижб қаралса, ;1сярли би-
липмас :>;1И. *[>у қшп>а ичи;шгп снғип ҳам скшлмайднган қилиб
■^рилгап :>кап*, ;(<гбўй;ш;и1 ('.убута^шм 1ш кггироб бшшп. «Инма
қнлиш ксрак, ;»й, худо?* 1>и|кх« пафасипн |ю<тла6 о;1гач, б<‘их-
тиср нш.ҳар^-а :>лтувчи ка^па йўл том<ж юр;1И. Йўл анча узоқ
:>Лн. Чоп;1и. Лиа бонп1 ишшннб, кў;и1 тии;(и, ба;1а1ж қи;>иб тер-
ла<') к(ггди. Ксйип соиқотиб қалтираи бои1ла;и1. 1()|>аги беҳузур

155

бўлди. Йўлга яқин қолгаила, оёғи чуқурга туижб, қоқилиб кет-
ди. Ю^ггубап йиқилди. Кў;>қ1М111 ўг чақпади. Поиюнаси ^урра,
оғзи-бурни қон бўлди. Аъзойи бадаии қақта;1и. Ў|)нидаи турит-
га уринди. Мажоли етмади, тўрт оёқлаб лмаклаб, йўл бўйига
ЧИҚ1Ш. Вор кучини тўнлаб, тикка турди. Йўловчи мапишага қул
кўтарди. М аитна тўхтади. Суб>т унга қа|>аб яна бир қўл сил-
киб, олдинга интил;ц1-ю, бсҳупм бўлиб йиқилди. М атина;ипи
икки киши уни магг, деб ўйлашди, шскилли, нқин кслмай,
бироз пайсаллаб туритди. 1>ири иккинчисига қараб:

—Мастга ўхшамай;(и, машина уриб кстган, с б<и1орилар
калтаклашган бўлса керак милицияга хабар берамиз, — дсди.

Улар жўиаб кеггии1ди. Шаҳарга кирашфиници-и милмиия по-
ггидд тўхтаб, (М х о н лқинида йўлда бир одам йиқилиб ётганнпи
аитншди. Кўп ўтмай мили1Ц1л машина<;и (гшб кслиб, (]у6 уп т
ишх;ардаги «Тсз ёрдам» п1ифохонаси1Я :хлтиб тоити|>ип1ди.

Муолажадан сў1и ўчига кслган ;т.ҳоти (^убут (лйхонда дшш-
ҳоали сиаётганиии, ўт ўчирувчи^шрга хабар берип! ;шрурлпги-
ни айтди. \амш иралар бупи шшҳсираш, ;1еб, анчагача .тьчи-
бор беришмади. Охири биггаси «ОЬ^а қўнги|м>қ қилди.

...Ўтўчирувчилар (^шхонга кслиб, галати мшпарш!! |^-иоҳбўлип1-
ди. Ҳашаматли |;ўрк>п, ичкари;ии1 та|К1лас1тш1 к-уйии;и1 ҳиди||и
-\исобга олмагш1,ча, с и р ш 1м ёнганга ўхп1амас;т. Тсмир ддрхюзадяп
пчкарига киршипинг иложи бўлма,1и. 1'смир ;№ра<а;шрнинг қо^>г1
ой1шларипи сипдириб очип1;и1-к), улар о|яидш-и пўлат пш1жи|)и-
ларни ка*ишга ас(х)б топилмагш. Шупшпг учун парпоп 1^ иб, ту-
нука том орқали опи|б т^шишга гўғрн ксл,чи. Ҳартугул ҳо1У1пга
чиқшшдигап икки табақали тсми|> ;)н тк ичка|)идан бскитилмшш!
Э К Ш 1. Лкс .\о л д а ичкарига кприш учуп гсмир кссадиган ус’к у 1Ю ёхуд
(юртловчи м о ;ш Ш 1а р пнушт^иш-а тўфи кслар л;ц|. Ху.игас, биио-
нпнг ички, ёрочдап ишланган қисми бутуплаи куниб, кўмирга а!!-
ЛШИ-Ш1, имо|)ат11И11Г ш ю в г а Ч 1 (;|ам л и махсус 1-ипгг;шр;ии1, тсми)) в а
бстондап 111кланган га в ;|д си в а оқ тун > 1«1 томи бутун з.чн. Ьипоба
р и н , ичи адойи тамом бў;н«н бу к о п ю н а сирт;ци1 ҳсч иа|к-а бўлма-
гш |;№ к , ҳ а м о н 1ў> Ш 1, сшюбатли кури1шр;и1. Хопалар^мги а ҳ |« )л ҳам
шундай эди. Нғоч ва боипяа бў1и, куячигап жиҳо;ишр, маггск/иц) ёппб
кегган. Ўтга чидамли 1шрсш1ар эса жои-жойидд, бус-бу1ун туриб-
ди. Иккинчи қава171Эги ошхо1шга яқнн, стоқхоналарлэн бири;ш

156

тамомш! Г‘миб, қо11-қо|)а т у с т кир^ш! суяклиригииа қсхишн иккн
жасад то11ил;ш. Уларнниг бири еа|)иқ ршпли дамшиқий мепиь)
карапот .ут-шдд, иккинчиси ;х'а ерда чўзилиб ёгар :>ди. ()и|шсинн
шЧтпшча, бу срдд бўлар иш бўлгаи, ўт ўчируичиларнинг жа<-о|)атли
хизмапн-а ҳожат қолмаган .-«(и. 111у бо»к- улар сал ксчроқ стиб
кслган махсус угкуналар ср;ц1мн;1а тсмир дароовшж ўииб очии1дн
Ш1 МШ1ИП.НМ ҳамда н|юку]>ату()ап1 хабар қилинц^и.

Криминалистлар снкии ва жаса/ишрнинг ўлими сабаблари-
ни аииқлашга киритдилар.

32

*Азиз гев/члим, Субут пка!
Бу гиз/ч ?з/чн бирити »1 э.тртт.чол, <ўшуи лтктубим. Ил-
/чрироқ, мостабдч ўқи/чн кезлир1ш меи кўп .поп »>з/чн.нчн.
Акшчрим чрмиядч .гизмт цил/чнидч, ду/онилиримдчн бирор-
тчги ботқч жошч кўчиб кет/чнидч чгтойдил шитий^ би.гчн
.'ичктуй ^чр битчрдим. Бу ўзим/ч ^чрди. У ё/ини (ўрличиииз,
башткдчн мен .ҳчм оз-моз (‘зувчи^иккч қизшр^чнмин.
Тчцдир мен/ч бер/чн угтмч-уст зчрб^иччрдчи гўн/ тзни
учрчтишим, мени бо.иии/имдч/и годдч .ҳчвчс, тозч туй-
/улчри.ч/ч цчйтчр/чндек бў.1ди. Сиз .мен учун ф<1цчт оддий
бир мчрд йигит, жчсур .гчлогкор э.нчгдин/из. Сиз мен учун
орзулчри.ннин/ кеч бўлгч .ха.н, о/рицли, чзобли бў.ггч .уч.и,
ушгииши эдин/из. Сиз ижодкор бўл/анин/из учун, одч,нлчр
цчлбини, ру.ҳиятини тушунчди/чн киши бўл/<шин/из учун
,\1ин мен/а икки кчррч, б^ики.и юз кчррч яцинроц эдин/из.
Сиз - чйнан мен из.чч/<ш, .ггиЪимда т<и‘аввур эт/ан, лекин
эришиш/и чгло умид цило.гм<ичн юк<ч1к бир юлдуз эдин/из.
Йўц-йўц, юлдуз э.н<1<-, <-из .нен учун чин<1к<1м Цуёш эдин/из.
Чунки Сизнин/ ме.ҳрин/из, .нуруовчт вч ш<1фц<1тин/из ме-
нин/ .нузликл<1рд<1, ц<1.хр<1тон из/иринлчрд<1 цол/<ш вужу-
ди.нни, ру.ҳимни ш'итди. Совуцл<!р уриб кет/<ш жи<\нимдч
ян/и у.нид.трни ундирдин/из, кўкартирдин/из. Мени ти-
ри.1тирдин/из, ,ҳ<1ёт/а ц<шт<1рдин/из...
.4.И.ИО м ен ... Сизнин/ .ну.\<1бб<1тин/из/<1, ишонч1ш/из/<1 .ну-
но< иб бўло.1М<1дим. Тур.нуш цийинчи.ткл<1ри/а чид<ш о.1ма-

157

дим. Тозп, мусаффо булолмпдим. Яни ешилтаклик қи.^-
дим. Бир вигртьчир *Ўлдим-куйдим*, деб ачдчб, беномуг ци.чиб
кепиан одамнинг *садацаси*/а учиб, яна Сизга .гиён ат г^ил-
ди.м. Бошда буни .хиРнат, деб ўй.к1м(иандим. Ўша одам ўзи
пишир/ан ошни ўзи ича цол!'ин, мен ўшчники бў.тцолай, гиз
эга ўзишиз/а муносиб, ўзишиздек пок, бе/уно.т( бошқа бир
анлни, .ҳақиций бахтишизни топиб о.1арсиз, деб ўйладим.
Чунки бошданоц ўзимни Сизга муносиб, теш кўролмадим.
*Ит теккан Ф , цўлдан-қўл/и ўт/ан, т^ииландиц бир аёл эка-
нимни, бу барибир цачондир Сиз/а м/ичол ке.шшини, .т^атто
бир кунмаг-бир кун аччиц устида юзим/а л^ам со.шшин/из
мумкинли/ини ўйлади.н. Шундай бўл/ач, яхшиси севмас^ш
.Ҳ(1М, ич-ичимдан нафрат-чаниб юрсам .\<ш ўша *Кўз очиб
кўр/ан* од(Ш/и те/а цолай, деб ўитдим. Сизд<м я.пииликча
(1жр<ишииа <и;д цилд1Ш...

Лекин буни Сиз/а айтиииа журьатим епшади. Чунки
Сизни тобора ку^итроц севаёт/ани.нни, Сиздан ажралиб
цолишни тасаввур .ҳ<ш этолмас.ги/имни тушундим. Сиз-
ниш сев/ин/из .-^<ш, ме.ҳришиз .т(<ш ф<1ц<1т р<и\^ч-ш<!фкат
туфай.т ту/илм<и<тини, бу чин<1к<ш му.\;<1ббат эканини
тобор<1 р<1вшанроц <'езарди.ч. Юзларим/а, кўзл<1ри.н/<1 тер-
мулиб тўйм<и ликл<1ришизни, бу .ҳ<!ётд<1 <1ё.ч сифатида
ф<1Ц<ип ва 1р<1цат мени .го.\.1ашин/изии, бун/а цизин/из/а
бўл/ан от<ишк ме.ҳри, авв<иг/и .готинин/изнин/ ч<тдон ури-
нишл<1ри .ҳ<ш <н'ло .г<сг<и{ит бера о.ш<ианини .\ис цилар-
дим. Ҳолбуки, зрк<и( од<ш боши/а иш туш<-<1, омиди цай-
тиб, иши ўн/ид<ш келм<ич1, кўзи/а .\еч н<гр<'<1 кўринм<шди.
Лекин Сиз н<1ц<1дар цийин <с\вол/а туш/<1нин/из/а цар<ш<1с-
д<ш, мениш дили.нни зарр<1ч<1 о/рит.н<и-ликка, <1вай.тш^<1,
кўн/.тмни кўт<1риш/а .г<1р<шат цил<1рдин/из. Ҳ<апто... Ме-
ниш ўша од<ш бил<ш учраш/анимни сез/<ш, /умон цил/<ш
гиштишизд<1 .\<ш буни би.гдирм<и\гикк<1 уриндин/из. Фа-
ц<т ши-и.ҳ<1т цигдин/из, о/о.\л<шпшрдишиз. Мен /умро.т(
бўлс<ш, н<1<-и.ҳ<1тг<1рин/изни, о/о.у;л<штириш.г<1рин/изни
н<1зар-пш'<шд цишадин. Очкўз, н<гз<1ри ши-т од<ш <чш/<1ри
нуцул цорнимни, э/нимни, икки-учта я.гтироц тошни ўйг<1-
дим, .голос. Сизниш оч-я.г<ш/оч бў.гиишн/изг<1 ц<1р<ш<ш эр-

158

тид(ш умидвор бўлиб, тушкунликки тушмчй яииииишиздш
бпъзпн аччиқ.ганпрдим, баъзпн кулардим. Холам айтгани-
дек, бу беш кунлик дунёўтиб кетади-ку, бу/ун, пилшишда
яшаб цолишиш керак-ку, дердим. Сизниш бу оддий нарсани
тушунма/анишиз/а .ҳайрон цолардим. Эртша цариб, ҳеч
кимга кер<ис бўлмай цо.г/(ш гиштишд(ии фаровонликниш ним»
з(1рур(1ти бор, деб ўйлардим.

Энди билсам , одам цорни уч ун , э/н и уч ун , эрт(1/а цолиб
кет а д и /(т ят т ироқ совуц т о ш у т е м и р л а р у ч у н эм(1с, б(1л-
ки бошца н(1рс(имр учун яшарк(ш. Сиз (ша ш у нар^итарниш
ним а эк(ш ини биларк(Ш("из. Би.ш рк^ш сизу м еи /а т уш ун-
т ирм (ш ш , э.^т им ол, т уш унт ира о.гма/(ш эк(шсиз. Ҳозир
ш у т опда (ша ш у нарс(ит рнш битт(1сини, ат ш и бир до-
н(1сини т уш ун/(ш дек бўлиб ўт ирибм (ш . Ўзим т уш унаяп-
М(ш-у ним а эканли/ини сиз/а т уш унт ириб беролм(и-(ш
керак. Аслида буни С из/а изо.ҳлиш им нии/ .ҳож ати йўц. Сиз
буни м енд(ш кўри1 м и н / Ч(шдон я,гши биласиз.

Бир /(шин/из .}(озир цулоцларим остида яи/раб тур/(Ш-
дек: *Бу/уши замонда .т(а.нма нарса пул/а сотилаяпти,
.ҳамма иарс(ши пу.1/а .Г(1р и д цилиш мумкин, де/аилар ян/-
лишадилар. Шундай н(1р<'а борки, уни етти мамл(1кат-
ииш .гирожи/а .\ам сотиб олиб бў.и^айди. Уиии/ эвчжи/а
бутун дуи(>'ниш олтин-ж(1во.\ирини тў.ки-(1ш .ҳам .гарид
цилолмайс(ш. Уни тортиб .т(ам оло.1М(шс(Ш. Инсонии эзиб,
яиииб, ў.чдириб .\(ш ўша и(1рс(и'иии тортиб олиш л^/мкгш
эмас. Уни ингои фацат ва ф(1цат ўз и.гтиёри бил(Ш, ўз
.хо.ҳиши би-ми бериши мумкии*.

*Ўш41 нарса иили1?* деб сўра/анимда, *Бу иирптин/ ним/ш»-
/1ши .ҳар бир одамниш ўзи биъ1ди. ўзи 6елл1.ьшди*, дегам-из.

Меи бу/уи ўзимдауи ўша иарс(шин/ иима экан.т/иии бил-
дим в(1 уии ўз и,гти^'рим бикш Сиз/а топшириш/а царор
цилдим. Йўц, бу сев/лш эмас. Сев/им, вужудим, ру.ҳим
т(Ш0М(Ш Сизники эк(шиии айтиб ўтирм(и-(1м бўлади.
Бу - умрим, .\(1стим, жоним .\(ш эмас. Уни .т((Ш.ҳозир
Сиз/а .^еч иккил(шм(ш топшириш/а рози-жш. Тў/ри, бир
вацт.тр икки.кш/(шм(ш, жисмимии Сизд(ш айри т(1саввур
этиш/а урии/(ШМ(Ш. А.\шо энди ўша иккиланишмгрим учун
мии/ бор тиз чўкиб, узрлар сўраш/(1 тайсрм^ш...

159

Бу - бошцч нирт. Бунин/ нимали/ини тугиунтиршидан
ожизман. У менинг пцлимдан, тш-аввуримдан жудая,м ба-
ландда. Б<11ким гиз би./аргиз, ўзингиз тушуниб оларгиз.
Гўзал ба.т(ор кунларида, .ҳа^^т яшна/ан ёз чомарида, маъ-
юг куз паллаларида .ҳув ўша учрашгатимиз сўлим бо/ни
кез/анингизда мени ,\ам бир жиҳзш.ина эгларгиз, вигол лаз-
затидан магрур кунларимизни ёд/а оларсиз, *Ҳаётд<1 <1д<пи-
/<1н, цоцилиб-суриниб, б<1.хтшш тоги<ш, лекин уни <'<и^г<1б
ҳо.го.чма/<1н шўрлик бир ҳиз бор эди*, дея .готирлирсиз,
де/ан умиддам<т.

Мен <'из/и цолдираёту<ш нар<'<1, э^рпимол, <1Н<1 ш у оддий
умиднинг ўзидир.

Қ<шд<1 бў.1с<1м .уа.н, ци?м<итиачп сизники, ф<1Ц<ьт сиз-
никим<1н. Мени унутм<шг, жоним, изизим, <-ев/и.чим...»

Ь у мактуб шошилиб, ҳаяжоилаииб, йиғлаб-йиғлаб (\'»1лга-
|1И солилар, уида кўз ёш иалари бор эди.

В у кўз ёшларии Лфифа мактубии ёзаётганда тўкканми ёки
Субут ўқиётгандами?.. Зеро, мактубни ўқиган ҳар қашшй одам-
нипг кўаи ёнишниши табиий эди. Унда тсран бир анду>^, а)шм-
ли ўкинч, айни найтда инсонни ғурурлантирадиган, унинг му-
аллифига иисбатан юракда самимий хайрихо^нк уйғотадиган
юнанч бор эди. Ш у боис менинг \ам кў-зимда ёп1 қалқ;1и. Да-
ст^тб поқсалар мантиғидан келиб чиқиб, кўнг^гимда нийдо
бўлган «Бу мактубни Лфифанинг шаьнини х.имол қилиш учун...
Субутнинг ў:ж ёзмаганмикан*, деган бемаъни бир фикрни ксчг-
кин ра;( этдим. Й ўқ, унақа бўлиши му^нсин :)мас. Ну хатни
Лфифанинг ўзи ёзган, унда ўз қисмати устидан бсш афқат,
ий1Н1 чоғда мардона ҳукм чиқарган мағрур аё^нжнг қа;|б кс-
чинмалшри ғоят аниқ акс этиб турибди, дедим.

— Хатии Лфифа ўнш ку1ш ёлнб, ночта қутисига танишган.
Мен уни кейин|юқ олдим, — деди Субут.

Ундан «Лфифа хатни қанақа манзилга жўнатган*, деб сўра-
мадим. Ьуиинг нима аҳамияти бор? Муҳими, бу хат Лфифа
ҳақида шу найтгача эга бўлган тасавпуримни буткул ^'ги-артир-
ди. Мен бошда уни бир қадар хуш^шма(1, айрим ўринларда
но1тсап;ц|ик билан тасвнрлаганимдан у я ;тб кстдим. Кўз ўш имда

160

у оппоқ лнбосга буркаигап масъум па муиис кслинчак бўлиб,
бир умрга муҳрлапиб қолди.

33

Субут касалхонодап чиққач, япа анча вақт тсрговга қатпаб.

сўроқ бсриб юрдн. Ш у орада таҳрнрнятга бир неча бор кслди.

Ьирннчи келншида боягн мактубнн кўрсат;1и. Иккипчи кели-

пшда таҳририятдан бир тавсифнома сўради. Прокуратурага

тақдим қнлмоқчн экап. Внз тавсифномапи сзиб бсрдик. У

мнннатдорлик бнлднриб олиб кетди.

Сўнп-н бор келганнда анча очилиб-сзилнб суҳбатлашиб ўтир-

ди. Мсп уни ўтган нпшар ҳақнда саволга тупнпга пстиҳола

қнлнб, ў:«и айтган гапларпи тннглаб, чеҳраснга разм со;п|б

кузатиб ўтирдим. Мазаримда у меп бир-иккн ой олдин кўргап

- фпк|хлари тарқоқ, тупж ун ва ҳорғин Субутнинг тамоман акси

лди. Бнроз шгапн учупмн, бўии аввалгидан баланд|х>қ, қаддн

тикроқ, кўзларн маънодор ва ншончлн, усти-бошн ҳам т(*кис,

бсжирим. Ьнр оғпз қилиб айтганда, у1пп1г вужудндап қатъилт

ёғплнб т>'1шр, ўз мақсаднни апиқ бнладигап иа упга .'«рнпппи

учун ҳар қапдай қнйипчнлнкпи еигишга қодир бўлган ўктам

йнгит кабн таассу|ют қолдирар ядп. •

Паҳотки, инсоп қнсқа вақт мобай1П1да бу қадар ў:>гарип1и

мумкнн? Вунга сабаб нима? Кулф ат, қнйнпчшп1к;шр у1ш тоб-

ладимн? Ғам қаритади, қайғу ниқитади, дсрдилар-ку. Дсмак,

бу гап ҳаммага пнсба-ган айтилмаган экап-да. Иродаси бор ва

уни мудом чиниқтнра олодиган, ҳаспнш г маъио-моҳиятипи

ЯХПП1 тушу1шдиган кнпшлар маншққатлар қарпшснда эсаикн-

рамас окан. (^айтага аксинча, жнсмндагн, руҳидагн куч на

имконнятларпи кўнроқ сафа|)бар қнлиб, япада чндамли, япа-

да курап1чап бўлнб қолар .'жап. Илгариш қисқа учрашувлари-

^шзда Субутнннг кўзлари нажот ишшб, яшрҳа^шт кутнб жов-

днраб т>ргани11н кўргапман ва упга бн|юр ёрдам б<!ролмасли-

гнмдап уялнб пигоҳнмии олиб қочгап эднм. Ьугун уннпг да-

днл, жу1гьат:н1 боқиншпн кў-риб, ўша мутслнк аянчдап асар

ҳам қолмага1ни1н, бу йнгит ҳастдан қапдай талаб-исташ бор-

лнгипи апиқ бнлишн ҳамда ўз олднга қўнган мақса^шга эриша-

161

жагига қатъий имюиитнга амии бўлдим. Кайфиитим кўгарил-

ди. Зоро, ана шуидай одамлар билаи учрапианиигда маро1у1а-

иаеаи, руҳинг кучланади. Лммо...

Ма|Х)1у1и суҳбатимиани хираланп-иржни мумкии бўлгаи бир

(■абаб ҳам бор лди ва мсн бу ҳақда гггайлаб гап очмай ўгирардим.

Кутш1маганда Субугнинг ўш ганни ўню мап;1>1и буриб юбор;и1:

— <(1адо*да чиққан «асар^ии ўқигаиди^х^и.Г?

— Ўқидим, — дсдим. (^убут яқиндд босилган «1^ора қасрда-

гн қатл» номли мақолани айта<^1анди. Уида «(лйҳон* қннию-

ғидаги муҳтаншм да1а-ҳонлилардан бирида содир этнлган сир-

ли ж иноят ҳақнда, ас(м*ан тахлнн! ка туқнмага ас(М'Л!нн|б ҳико)1

Қ1и1инар, ган орасида «Ун|бу қимматбаҳо қасрнн1н собиқ жур-

налист, бу|-унги кунда I нГ-.\канд моддалар савдосида аибланнб,

тсргов қилинастган (^уб^т (хжинминг ра({>иқ«си Л. нсмли а(У1-

га т('П1Н1ли .'жанлиги одамни чуқ^р муню.ҳада1'а то.пдиради на

ногоҳ ў^йлайсанки, бир нақтлар бигн^а .чамкасб ҳисобланган,

т^-пуккина қалам со.ҳиби1тнг *0 қ ижал» домнга шнншб қол-

ган.н1п1 тасоднфнй .ҳол^ннчан», деган мужмал|юқ жумла бор

эди. ( ’,у()ут ана шу жумла^а аътнбор қаратди:

— 1>у билан нима демоқчи бўластганнни тутунд иппом и?

Мони ана 1ну жннонп-а а^юқадор, дсйитмоқчн.

—«(Жчо»чилар С1пна нсга бунча стн н н б олин1ган, аввалдан

бирон хусумат бўлмаганмн, — д(^6 гў^шднм (^убут .\ақн;и илга-

рн|юқ б(км1лган (|х‘Л'1.с1Ч)ннн :х*лаб.

— 1^анақа хусумат бўларди, н^уичакн, «(^адо* ким лхиш{М)қ

ҳақ тўласа, ўншнннг ноьч)расига ўйнанднган бсмаза бир на-

шрга ай:шниб қолган. Меи ^идаги т^^ҳматларга ;уьтнбор бср-

май қўйдим. Иомиии .ҳам ўш мча •К('сакдан чнққан садо» дсб

юраман. '

Вирннчи гал, -хатни ш н б кслганида ундан снғиннннг »а

ўнш гонилган жасадлар Н1ах си , ўлнми сабаблари .ҳақида ({)нк-

рини (^ўрамагандим. Ьу^ун маю у ў|на масалага бурнлганидан

({юйдаланиб, сўра^чим:

— Сизнингча қанақа бўлган ў ж ?

— Қозирча аниқ айач^лмайман. Кақтн к('либ, \яммасн ой-

динланшди. .Мсн бу сирнинг тагига (ггитга қатънй аҳд қил-

дим. Чунки бу мснинг, айниқса, Л(|М|фа11инг ншьнн бнлан боғ-

лиқ. Унинг шаънини, албатта, оқлашнм нш|)т...

162

— Қарз^олда бироп тахмии, фара;{ борми сизда?
— Ллбапта. Фа|>а;» кўи. Қақиқатга яқини и1уки, ёиғин қотил-
ЛИКНИ1И- и;у|ари11и йўцопнп ^-чун атайлаб уюиггирилган. Зоҳи-
;ц|йии авиал бошқа жой^ш ўлдирингиб, ксйии бу ёққа олиб ке-
лишган. .'{оҳидийга қўшиб, моин ҳам ба;июм қилиш мақсали;ш
Лфифани ўл;1ириб, кейин иккаласини бнр хомага киритиб, би1ю-
ии ёқиб юборишган. Мен бу ишни кимлар қилганини ҳам тахми-
нан ба;шман. В а 1 ^ келиб, ошкор этишга ҳам имкон бўлар...
— ЎЗИ11ГИ.ЗНИНГ ишларингиз нима бўлди? - ;1еб сўра;1им днди
бу еа1ЮЛ11инг мапри;(и ке^ианини англаб.
— Ўзимнинг ишим яхши. Лқинда қутиламан. Тер1Ч>в тўхта-
тилади.
(;ўнг[>а у хайр;шнн|б чиқиб кетди. Унинг қатьиот тўла ни-
гоҳи анчагача кўз ўнгим;шн кетмади. ♦(1убут бу воқеанинг тага-
1-а рта олармикан, умуман бу жумбоқнинг ечими борми?» ;1еб
ўйладим. Назаримда. бу жу;ш ҳам мубҳам, чигал тугун эди.
Мени бу ноқеа;(а ҳаммачаи кўра таажж убга солган нарса...
Зоҳидий;|ек шунча.'1ик молу давлатга, куч-қудратга зга бў^нан
одамнинг бу қадар оддий, аянчлн ва тасодифнй ўлим топишн
.эди. Иаҳотки, у қасрга ёлғиз келган, туиу кун ёнидан жил-
маП;1иган тансюқчилари қаерда қолгаи? Х ўн , айтайлик, улар-
ни «Халақит бермас.'1иклари учун» ўз уйида қолдирган бўлса,
наҳотки улар лоақал хўжайинининг хавфсизлигини лоақал
сирт;шн, ма(Ч)фа;1ан туриб қўриқлан1маган бўлса, на.ҳотки улар-
дан биро|)таси ёмғи1н1и се<ишмаган? Лхир оралиқдаги масоф<1
у қа;шр узоқ .')мас-ку? Еки бу қатл ва ёнғин чиндан .\ам (^убуг
айтгани;1ск ким томонидандир ғоят уггалик билаи режа^шн!-
'гирилган ва нухта амалга оширилганмикан? Бунинг учун қўриқ-
чн ва гансоқчилар ҳам «керакли найт*да ўз ўрмида бўлмаган-
ми? Улар бартараф .ттилганми? >|{аса;у1ар бошқа жой;шн олиб
ке^Ш1манми? 1^асрдан? Шундай бўлса, бу ишни ким уюштир-
ган‘^ Муқимхоновми? Унннг хорижда ҳижрат;ш юрган қайно-
тасими? Қарқалай ўша о;шмнинг Зоҳидийга ютқазиб, тақдир-
га там бериб кетинмиа инюнин! қийин .эди.
(1убутга мақола ёздирмоқчи бў;ман малла йигитнинг кутил-
ма1'анда ғойиб бўлинш ҳал: та«‘одиф .')масди, машримда. Хул-
лас, мураккаб саволлар кўн. Уларга жавоб томишни (^убу!- уд-

163

далай олармикш!? Шубҳасиз, бу уидап узоқ ва машаққатли
курап! Ш1иб боришпи талаб қилали. Лекии ҳамо1и<и, Субут
кураии-а бел боғлагаи экаи, буида уиииг ғолиб чиқишиии кут-
моқ иа р1К11 қилмоқ керак, дсгаи тилак бшши воқсага иуқта
қуймоқчи бўлдим. Вироқ...

34

Ора;1аи бир исча ой ўтгаидаи кей1И1 газетасида *Ё1га-

ётгаи аёл» помли бир асар босилди. Уида ай1ши бўлмаса-да,

деярли ўша муд.ҳиш поқел ҳақида сўз бо(шётгш1ди. Лммбо, асарга

♦Тўфои Саботли» деб имзо чекилгаи. М си, дарҳол бу имзо Су-

бут Сокиииииг ЛИП1 тахаллуси эмасмикаи, дсгаи ўйга бордим.

111оиш-иииш асарии ўқишга тупи1дим. Уидаи мет1 ҳамои қий-

иаб келаёгггаи савошшрга жаноб тоигаидек бўлдим. Дас|хьатаи

«Иега ♦.ҳикоя»? Исга мақо^ш схуд лоақал поқеи ҳикоя э^шс,

дея тааж ж уб па таассуф|а ту1пдим. Чуш^п бу ҳикоя кўш ю қ

мақолага ўхпшрди. Кки Субут поқеапииг моҳ>штига тўласиича

етолмай умумий мулоҳазаларга, бадиий тўқимага зўр берди-

ми? Қикояпипг яиги тахаллус бшши чоп эттирга^ииишг саба-

би ҳам П1уидамикаи?

Ш у тахлит эски саиолларшшг жапобипп та.\1пи1 этип! аспо-

сида яиа яиги-яигп саволлар туғилш1срди. Бу^и-а Субутиипг

ўзидап жавоб о;и1ш мумкии, дсб ўГшвдим ва ҳикояпи қайтадаи

шошилмай ҳар бир сўз, ҳар бир ж умла ташдаги маъиопи ап-

гла1пга ҳаракат қилпб ўқий бопшадим. «Қикоя» аичагииа кат-

та бўлгапп боис уидаги иоқеа басчишрипи ташлаб, муаллиф

мулоҳазалари, хулосшари акс этгаи қпсмлпрппп кс;гт|>амаи.

35

♦1' 11Л 1'Т Г Л 11 Л 1^П*

Спз спастгап аёлии кўргаимисиз? ҲоЙ1ш.ҳой кўргапсиз.
Бизпииг ҳаётда бупдай ҳодиса аҳси-аҳёпда бўлса-да, учраб
туради. Илгари бу .\одисш1и яширишгап. Зсро, ўзига ўт 1ф"|гаи
ҳар бир аёлпипг .хатги-ҳаракати мавжуд ту:<умга қар и т қара-

164

тилгап исён, дсб қабул қилимган. Лслида ў т а шўрииг қурғур
ожиза мавжуд тузум, уига қар и т иорозилнк ҳақида ўйлаб ҳам
ўтирмаган. Лла шу даҳшатли қа|юрга келишга уни ҳастдаш
энг оддий, ж ўн ҳодиса — оиладаш мотинчлик, золим эрмннг
З}тумшии1 тўйиб кстиш мажбур лтган, холос.

Ўз жомига қасд қилгам аёлмимг гўрига ғишт қалам1га мю-
ммшмамг! У азиз умрининг азиз омларидам воз кечар акан,
бу1М1 кимгадир қасддан, кимга;1ир норозилик маъносида қил-
майди. Биринчи галда, у ўз жонини азоб-уқубатдан қутқарим!
мақсадида қўл уради, бу ишга...

Мен бир аё-1М1И бнларднм. У ҳаётни нақидар қаттиқ ссвар-
ди. Барча аёллар симгари ома бўлишни истагш!. Унимг ҳам
бахтли бўлишга ҳаққи бор эди...

Уни қизалоқлик чоғидаёқ алдашди. Унинг мусаффо о|К1у-
:шрини поймол этпмшн. Уни аёл учун энг муқаддас ҳисоблш!-
ган момусндш! маҳрум эпниди. У 1шфс бандалари қўлида қу})-
бои бўлди. Нсга у ўз ншъни, номуси учу11 куршпа олмадн?
Чунки у ёлғиз эди.

Елғизламиб қолгам эди у нафс, фаҳм1, зимо қаршисида.
Чумки бизу сиз у1Н« ёлғиз^штиб |ф 1гам эдик. Биз уминг ифлос
кимсалар чангалнда хору молон экш м н т кўриб турар эдик.
/\ммо кўрмаслпкка олардик. Биз ум тн ’ фожнаснга лоқайд бўлиб,
ж и м т н а кузатиб ч^рардик. Ўя лоқайдлнтмизни ва ожи.'и1нга-
ми.'!мн «Замонанннг занлм экан* дегш! шармамдали баҳона би-
лам н.'юҳлар эдик.

У кўзларими жовдиратиб биздам наж от к>тар, бнз эса кар,
кўр ва {унг эдик. Бокира, нокиза бир қиз1»п|г фожиасига тимч
ва хотнржам қараб туришга ўзим№1;1а куч топа олгш! эдик.
Биз ўйламас эдикки, ўша қмзалоқнипг ўрпида сизнинг, мс-
ннмг, умимг қпзи, симглпси, .хотини, ҳатто онаси бўлишп мум-
кпн эди...

У ҳсч кимдап пажот йўқиппиж апглаб стгач, ихтиёридаш
эпг сўпгги чорани 1^ллшига лшжбур бўлдн. У ўзига ўт қўнди.
Б у ўт, бу олов алш1гасида упинг жисмппн ўкинч-армоплари,
афсус-надоматлари, ожизлигн-ю, чорасизлигп, хуллас, барча
запф жнҳатларн ёпиб кстдн. Б у олов чсксиз қудрат соҳибаси-
|-а ай^шптирдн. Епаётгап аёл — бую к қудрат гоҳибаси!

165

Лйни пайтла у ана шу олов алангасида сииу билнинг ория-
тимилни, ғуруримиз, эркаклик шаънимиани ҳам ёндириб, куй-
дириб кулга а&шнтириб ксггди. Энди биз бундай ориятни (л-
мандар мисоли қайта тири;ггира олармиканмиз? Кки ҳиссиз,
ғурурсиз, 1^11-қуруқ тараша мисоли вужудимизни уидан ибрат
олиб, ёндириб юборганимиз маъқулмикан. Шундагина ёниб,
ором олармикан<бизш»№ муэга айланпш кўнглимиз.^ Ана> ш у|ь
дагина црирмикан бафимиздаги тошлар, очилармикан бшнинг
сўқир кўзларимиз? Ш унда равшан тортармикан бизминг муд-
роқ виждонимиз? 1иояд...»

«Қикоя», дсб аталган бу публи1(истнк мақшш қаттиқ ҳаяжон
билан ёзилгани сезилиб турар эди. Уилд муаллнф ўзининг бу-
тун қаҳрини, за)фини, аламини тўкиб голганди.

Ун1бу иннюни 4011 этган нашр таҳририятига ҳам тасанно-
лар айтиш жоиз. Ьунақа |-апларни ўгка.-1иб юборгаи муҳаррир-
га ҳам офарин. Мана, бўларкан-ку! Муаллиф юрагидаи отпл-
ган ганларни, фикрларни айнан ифодалаш мумкин :»кан-ку...

Таҳририятга сим қоқиб, ҳафсалам пир бўлди. ♦Тўфои (л-
ботли», деганлари яқиндагнна ншга кслган ёш қаламкаш ;жан.

— Лна шунн ҳисобга олиб асар сал бўшроқ бўлса ҳам муа.ч-
лифни рағбатлантириш учун босдик, — дсйишдн.

Тамом. (]убут (хжин ҳақидд бонн^а ҳсч қасрднн, ҳсч қанақа
маълумот ололмадим. Ьирон куни ўзи ксашб қоладн, ҳаммаси-
ни яна қайта бон1дан, муфассал суҳбатлашиб оламиз, дся ку-
тардим-у бироқ Субут тун1магур сира ксла қолмасди.

Пуқул «Ўша купги ёнпш чогнда Лфифа омоп қолгап, Суб^т
упи бсхавотир жойга яширншга улгургап, сўнгра ўзипппг тср-
гов билан боғлиқ муаммоларинп ҳал .'ггиш учуп н1ифохопага
ётган, туза^шб, оқпаниб чиққач гк-а Лфифа билап бпрга уюқ-
у:ю1^1арга бош олиб кстган», дсгап ишопиш қинин бўлган ху-
л<н-а хаёлимда айлашшералн. 1Лупдай бўлса, қанийдп. Лхир,
ҳаётда қапақа мўъжизалар рўй бсрма1|дн, дейсиз.

Лммо...
Ьпроз ўтиб, Ьойкспт туманига хнзмат сафарига борга-
нимда йўл-йў^шкай (лй.ҳонга кприб, ўша маълум 1ш машҳур
дала-ҳовли — ♦1^ора қаср»1ш ўз кузнм бнлан кўрдим. У сир-
тидап илгари мсп сизга тасвнрлаб бе^гапим^шп кўро \ам муҳ-

166

та та м ва салобатли бўлиб туюлади. Мустаҳкам дарвозанииг
қулфи бузиб татлаигаии учун зулфига оим ўраб қўйилгаи
:жан. Ҳамроҳим маҳалла раиси менинг ичкарига киришга
қизиқаётганимни кўриб, симни счди. Ҳовлига кирдик. Ичка-
ридаги ман:шра сиртдаги салобат ва ҳаншматнимг тамоман
акси эди. Дабдуру<ггдан бу ерда қачондир одам ятаганига,
ишонгинг келмас, қоп-қора кўмирга айланган ёғочлар, қий-
шайиб қолган том, синиб кетган тўсин ва устунлар, хуллас,
тан1ландиқ бир вай|юна қаршисида турардик. 1Пу заҳоти ха-
^лммга, .«1>у макоини қайта ~қурши — ■бошқа, текиг лсойда
иморат тиклашдан кўра ўн, 103 чандон қийин бўлади*, деган
фикр келди. 1^нғиннинг нақа;1ар вайронкор кучга эга экани-
дан даҳшатга тушдим. *Ўт балос-идан асра* деганлари бежиз
:>мас. Лекин бу иморатни барибир кимдир, қачондир қайта
қуринж, унда тамоман янги одамлар я ш а н т зарурлига хусу-
сида ўйладим.

Субутни сўрадим. Маҳалла раиси яқин-ўртада уни бу ерда
кўрмаганини айтди. 11]у ерлик бон1қа одамлардан ҳам -гайинли
бнр маълумот ОЛОЛМҚ11ИМ. Шаҳарда ҳам суриштиришларим
беҳуда кетди. Кимдир уни «Қамалиб кетган* деса, яна бирои
«Оқланиб чиққан, оиласн билан ярашиб, бошқа юртга кетиб
қолган*, деди. Ўзини тонолмагач, бу гапларнинг қа1 бири тўғри
лканинн ани1у1ат имкони бўлмади. П 1у боис «Қайда ю|)са ҳам,
омон бў^кгин* деган дуо бшшн уш бу ҳикояга нуқта қўйдим.

Адабий-бадниЯ нашр

ҲАБИБ ТЕМ ИРОВ

ҚОРА ҚАСР АСИРАСИ
Қисеа

Муҳаррир
Дилрабо М И И ГБ О Е В А

Бадиий муҳаррир

Баҳридции БОЗОРОВ

Техник муҳаррир
Елена Д ЕМ Ч ЕИ К О

Мусаҳҳиҳ
Иилуфгф Ж Л Б Б О Р О В А

|{омп10терла саҳифаловчи
Феруза БО ТИ РО ВА

Босишга 10.112006йлд рухсат этидци. Бичими 84х108 1\32.
Босма тобоғи 5,25. Шартли босма тобоғи 8,82.
Адади 2000нусха. Буюртма № 252.
Баҳоси келишилган нархда.

<сЯнгиаср авподи» нашриёг-матбаа марказкаа тайёрпанаи.
«Ёшлар матбуоти» босмахонасцда босилди.

700113. Тошкент, Чилонзор-8, Қатортол кўчаси, 60.

Х а б н б Г с м и р о в 1954 йилда
Қўшработ тумапилаги Ж ўш қишлоғнла
туғил! аа Ҳаётнинг турли жабҳа.1ар1иа.
чунончи, журналистикада. ишлаб
чт^аришда. сиёсат сохасида ме^^нат
қидган. Айни пайтла «Қишлоқ қаёти»
гачстаси бош мухаррирпинг биринчи
ўринбосари бўлиб ишлайди. Узбскистон
Ёзувчилар уюшмасииин! аъзоси.
«Хиёбоидаги одам», «Қуёш ботаётган
пайт» номли қнссалари, қагор ҳикоялари.
нашр этилган. Унииг асарларида
мухаббат ва хиснат, эзгулик ва қабо?^ат
кураиш, инсон қалби ва рух.и>ггидаги
мураккаб эврилишлар фавқулодда
қодиса-тарга, қизшарли сар^^заштларга
бо1'1 тарзда акс этади. Зера адиб шахсаи
ўчи бошидан кечирган ёки бсвосита гувох
бўлгаи воқеаларни тасвирлайди.

97 8-9943-0 8 - 012-6