@BOOKS_KITOB QORA QASR ASIRASI 1-KITOB

Майли, Дапрбск билаи улпм гашшпшман. У — сабрли одам.
Чиданди. (л н дийдорига тўймай, эрипгдап бугуп пш кечолма-
ётгап бўлсапг... ҳали-замоп тўясап, кўпглипгга ҳам ура;п>.
Локин Дав|)бск сим қоқса, хафа қмлма, жоп қизим. У билап
орами буимай т>'р...*

Лфифа сим қоққапига пумшймоп қилди. Холаси бундап
бомп^а пима ҳам дсрди. Ўзи ҳшг қилиши ксрак. Қа1шқа \ал
қилсим? Ипма дсб, ҳал қилади? Ь о м т оьриб кстди. Лхмтсм,
ҳаммаси м|ундайлигнча тура гурсип. Тақдирмимг ўзи бир то-
момга бо1иқарар...

18

(^убут ♦Лпп1 пш»га бомт билан шўнғиб кстди. Ь у гаят қиаиқ,
сирли, ай1П1 майтда ўта хакфли нш зди. Мақолага маплумот
т)’'плап1 аспосида у кў:1 кўриб - қулоқ лп1итмагам ҳодисаларга
;1уч 1«иш бопш ш т...

Лслида ҳам у Муқимхопонмнпг қайпотасн бўлмиш «Қочоқ
ти/сбнркор^^нмпг қнсмати;ш жуда капта бир сир борлигнпи анча
апкал.чам, «буюртма^пн олнтлан илгарнроқ тахмпн қнлардн.
Мупки, табпатпп жу'ш ссрғай|)ат, қатъиятли, доторак ва анча
анср бўлгап, та;1бнркор^тк 1ш тиж орат бобнда мамлакат;ш
бирипчи;шр қатори;ш н т бошлаб, тс:(;ш катта патижа;шр1а
;>|)Н1мгам, 1пуми1Н' самарасн ўлароқ, Муқимхопопдск масп>ул
шахсми кусв қн лнт шарафмгп мулссар кўрилгам бу о;шм1пп1Г
хомумомн бир аум;ш барбод бўлгапн, бир ксча;ш о<‘ғнни |ў?л1а
олиб, хорижга қочгп1т М1упи |>аимшн апглагнб турарди. «Ьуп-
;ш бмр ;шҳмм1тли снр бор», дсб ўйларди С-убут. Касбий қианқп-
ип1 «ма М1у сирминг тагнга (П'ин1га уп;шр. бнроқ илгарн бу1п-а
жу|)ьати ҳам, нмкопи ҳам йўқ оди. ♦1>уюртма*нн олгач, та-
1ШККШ1 қи^пнт^и қа|)ор қи л ;т. Лввшнпа «Мсга ўйламай-жтмаЛ
;шрҳол ))о:(илнк бсрнб 1обор;(нм ё катта нул кў:н1мнн қамап!-
тнрдими*, ;(сб афсус чсккан;1ск ҳам бўлди. Чункн ган қўрқип!-
;ш г)мас, касби нуқт<н1 па:ш|)и;шп бую^хгмаси:», киж;юп ва а;ю-
лит ҳиққи-ҳурмат и қилнтн ксрак бўл1Ш1 ипп1и би|)овпипг кагга
ми1^1ордагн мули ;)ца:1иги бажаришга тўғри к(‘ли(тгапи сқма|1
'гурардн. ♦Ьупда. албатта, бир томоппи оқлаш учуп иккипчн

100

томонми коралаш, ҳатго айрим маълумотларни пшириш, бу-
зиб кўрсатишга тўғри келиши мумкин. Ган манфаатлар кура-
ши ҳақила бормоқда*.

/1на бир кўнгли: «Хўш , ўнш талбиркор аслида ҳақ, бегуноҳ
бўлса-чн? У ҳолда сен виждонинп-а хилоф иш қилмайсан, балки
ҳақнн қарор то ти р и ш учун курашган бўласан-ку!..»

/1арвоқс, Лфифа билан ўтказилган «муҳокама«дан сўнг у
дала-ҳовлипи олди-сотди ҳужжатларини обдан текширди. Ту-
ман уи-жон идорасн, нотариус ва боп1қа жойлардан зимдан
суриштириб кўрди. Муқимхонов билан боғлиқ н1убҳасини тас-
;ии^10вчн бнрон-бир маълумот тонолмади. Дала-ҳов;ш нойтахтда
ҳали яқиндап бсри иш бошлаган, илгари асосан вилоятларда
фаолилт олнб борган «Зоҳидий» ннфкапги томонидан сотиб олин-
ган, кўн ўтлшй Ш аҳииа хонимга сотилгаи. Ҳужжатлар қону-
иий. Ллбатга, у дала-ҳовлининг ҳақиқий баҳоси ҳужжатлар
кўрсатилгаиига нисбатан юқори эканини билар. Ш аҳина хо-
ним бу1ш ўз пулига олганнга Н1убҳа қилар, бироқ қўлида 1^руқ
гумондан бошқа ҳеч па^к^а йўқ^шги учун аламипи ичига ютип1-
га мажбур эди. «Калаванинг ^-чи Зо.ҳидийда!» Суриштирувла-
ридан чиқлргап дастлабки салмоқли хулосаси шу бўлди. Қи-
зиғи шупдакп, *та;1бпркор* сирипи ўргапин! «Фуар* фирмаси
бораси атрофп/шгп тскпшрув^шрининг бирипчи хулосаси ҳам
айнап П1у учта сўздан пбораг бўлди. Чунки «Фуар* ҳам Зоҳи-
дийга тегипши экап. Дарҳол «жиян^га қўпғироқ қилнб, учра-
шув тайиплади.

Улар пшҳар чсккасп;(ап1 хплватроқ с^шкхопшшрдап бири-
да ^'чришипии!.

— Бугун бата(|)спл суҳбаглапшмиз, — деди Субут. - Ьир
псча саволларнм бор. Дарвоқе, ҳужжатларни олиб колдипгш)-
мп? .

— Ҳа, - дсди /кпяп 1^ли;1ап1 қшиш қора хат жил;ии1 кўрса-
тнб.

— Вўлмаса, 'гоғаигизнипг пшҳар четид ат дала-ҳовлисини
Зоҳн;и<и жапобларига қанчага сотгапси:1лар?

Б у саволпи эппггпб, жняпнинг чеҳ|>асп срипшб кстди.
— Лп1Ш1г! Чипдап ҳам зўр журналист .'жапсиз. Виринчи
учрашувимп.1да, .')сиип1.'|да бўлса, «Лқипда бир гап бўлиб, биз
уи;1ан шубҳалапиб қолдик'»^, деган гаини аптувдим. Сиз «1^ -

101

ппқа шубҳа», деб сўрамадиигиз. Ўпши^а меи сизиниг бу гаига
:п>тибор бсрмагаиннгизлан «Уичалик зўр эмас экап*, дсган
фикрга борувдим. Энди аигладимки, Сиз ишин айиан ўша
шубҳаии ўргании^даи бон1лабсиз.

— Қанақа Н1у6ҳа?
— Ғ’ан шуидаки, тоғамнинг дала-ҳоклиси Зоҳидинга сотил-
ган лмас. Оддийроқ бир домла ки н тга, иархидан анча арзонга
сотилган. Орадан икки-уч куи ўтар-ўтмас, Зоҳидий ўша одам-
дан уч бараш р қимматроқ иархга сотиб олган...
— Зоҳндий бшшн тогангиз нлгаридан танишмндн?
— Ҳ а, аввалдан бирга ишлан1ган, у тоғамии «Устоз*, дсб
бшшрди.
Тоғам У1ШНГ нойтахт)1п иш очишига кўмаклашган.
— Муқимхоиоп бшшн ТОҒШ1ГИЗ қандай танишгаи?
— Даврбск ака хориж билан боғлиқ ишларимизда ёрдам
б<;риб юрарди. 1{сйнн яқинроқ танишди. Куёв бўлди. Лскнн...
— Иимага буичалик тез аж|М1либ кстишди. Б у «тоғанпш-
нипг ҚОЧИН1И билангина боғлиқ бўлмаса керак.
— Ростини айтганда, тоғам1нтг қнзи эркароқ ўсган. У Му-
қимхоновни яхши кўрмас;1и. Отаси мажбур^шб бергаи. Икко-
пн шусиз ҳам кс^н1н1ман юрардн. Лжралин! иккн томоннинг
бирваракай та1наббусн бнлан амалга оширилган.
— Муқимхонов Зоҳидий бшшн қачон танишганини бил-
майсизми?
— Бшшман. Уйланаотганнда, тўй ку1Н1 таиин1ган. Ўпш кун-
лар Зоҳидий нойтахтга яқиндагина келган, ҳали уй-жой ҳам
олмаган/ш. Кейии тоғамиииг дила-ҳошшси яқинидш! ҳшнаматли
бир иморат солди.
— (^шшқа иморат? Кўрининш қанақа?
— Боргаида э^ьтибор қилган бўлин1ингиз ксрак. Ўнш нш-
ҳарча;(аги энг балаид уч қаш тлн иморат.
— Э-э, шошмаиг, қнзил грапнтдал. кўчанинг адоғида... Муҳ-
ташам қизил са[юй.
— Ўша. Тоғам ҳшнш қшчганди: ♦Сен қишлоқцан келган
бўлсанг ҳам, мен;шн ўздннг*, деб.
— Демак, ўзининг данғнллама саройи бўлатуриб, тоғангиа
согнб кстган дала-ҳовлиии бон1қа бировдан ўта қиммат нархда
сотиб олшни си.гпарда шубҳа уйғотган. Ш ундайми?

102

— Чуики айрнм ақли тумтоқ бизиссчилар бундай ҳаракати
билаи ♦Меи уни маҳв атдим, қароргоҳиии лабт цилдим», догаи
маъиопи аиглатмоқчи бўладилар...

— Ш убҳамиз фақат дала-ҳовли билаи боғлиқ эмас. Мана
бу паикадаги ҳужжатларни ў р т п ш ! па{т1да яиа айрим иар-
саларпи билиб оласиз. Лекии чиидан ҳовлипи олни1даи мақса-
ди, Сиз алтгаидақа маънони англатиин! мумкнн.

— Аҳ-а, мабодо меи снзга Зоҳидий ўша ҳоплиии яқинда
бнр аёлга арзон-гароига пуллаб юборгапипи айтсам бу нима
маъпони англатишнии изоҳпаб бсраласизмн?

— Ие, сотибдими? — деди ♦Н^ияп» вп ўйлаипб қолди. -
Иим Э101Н ўша асл?..

—Бизнинг бир танишнмиз. Демак, бу масалага ойдиилнк
кирнтиш мен ^-чун ҳам жуда-жуда ;шрур экан. Энди мспга
ҳужжатларпи бсринг.

}|{и ян қора хатжилд1П1 ^'затди.
— Ҳаммасн шу срда. Кўриб чиқннг. Лна бир қисмипн...
Мсп сизга ет^сатаман. Лммо эҳтист бўлинг, хўпми?
— Албатта, албатта! Хайр, — деди Субут хаёлн;ш ♦Яна да-
роқ пул сўрасам бўлардн*, деб ўйладн-ю сўрай олмади. Ҳолбу-
ки, Н1у тонда пул ро<-л ксрак бўлиб т^рпи^дн...
Укаси ўғилчасини суннат қилаГггган пкан. Ҳам тўйга айтнб,
ҳам оз{юқ нул' сўраб кслибдн.
— Лка, ўзинтзникнм и шу уй ? — д<^б сўради.
— 1>ировники, иж«ра;(а турнбмиз.
Укаси ниюпқирама;1и. Ш уичай уйни бпров ижа|М1га бсрнб
■^ўярмиди, дсб ўйлади.
— Тўйга, албатта, бо|)аман, ука, — дсдп С^-бут. - Лскии
хафа бўлма, ҳознр пулдап сал қи(;илнб|юқ турнбмап. 1^а|К1
қнлнб тур. Топсам олиб борармап.
— Майли, ака, қ5’явсрнпг. Ҳозир кимга осон. Ўзпм ҳам
}11Лан-б}11дан қар;» қплпб ўтказпб юборайлпк, қа|)зни |;утшшр-
мна...
Лка-ука апча маҳалгача суҳбат қурнп1ди.
Укасп ♦Турмуп!» газетаснда чиққан мақолаии ўқиган зкан.
— Та1лир қнлмадими? — дсб сўради.
— 1Луснз ҳам ПН1СИЗ бўлсам, 1Н1мага>1м та1.сир қпларли, —
деди Субут.

103

— Ҳарҳолла ишласапгн:! яхшн бўларли-да...
— Ишлаймил, пасиб этса.
Субут укасига пастки қаватдаш хопалардаи бирига жо!|
қилиб бсрди.
— Лка, зўр экаи, бу жой, ижара бўлсаям,—дсди хайрлаиш-
ётиб укаси. - Кутамиз. Лпгампиям олиб борипг. Ж и яп п п ...
қнзчапгизииям, агар иложи бўлса... Е^оп-қарнпдошларипн
кўрнб, тапнип|б ксладн. Литгапча, хабар олнб 1урпбснзми?
— Ҳа, опда-сонда...
— Таишаб |;ўйма11г, ака, томирнда қо1П1м»з бор...
Субут сал эпсаси цотнб, бош ирғаб қўйди. Укаси ўқитувчи-
лигига боради. Л|у1 ўргатип1га мойилроқ.
Уч-тўрт тангасипп қоқиштпрпб, тўндап бир кун олдпп қии1-
лоққа жўнадн. Лфифапп олиб бормади.
— Эпдн бу уйпи слғиз қолднриб бўлмойдн. Бир ўзнмгиз
қўрқмайсизми, — дс^ сўради. Ксйпп япа ўзи тасалли бсрдн:
— Дарвозапи тамбалаб, хотпржам (ггаперпнг, бу қалъага
қуи1 ҳам учиб киролмайди. Дсворларнипг балақилигнни қа|>аиг.
— Хотнржам бўлинг, қўрқманман, — дсдн Лфнфа.
— Эртага қайтаснзмн?
— Индип. Эртага маслаҳат опн1 ва қа-юн қу^ир. Ипднп на-
ҳорга ош бсрш1а;(и. Псшинларда тугаса, қайтавсрамап.
Субут кстди. Лвтобусда куп ботииш! қараб, қус1и1ппн' изн-
дан борар экап, бўм-бўш, ҳорғип далаларга қараб ў|’| сурдп.
Чўл куз қўйнида. Иахтаси йиғиштнрнб олппгап пайкаллар
қорамтир 1^нғир тусда. Яккам-дуккам ;(арахтлардан барглар
тўкнладн. Ҳавода мсзоплар учиб юрибди...
Тўйхонага кслиб ҳайроп бўлдн. Одам гавжум. Укасп гу-
поҳкоропа и:юҳ бсрдн:
— Сал тсз^шпггнрнб юборднк. Маслаҳат ошн, сабзн тўграр,
қозон қурарпн бптта қнлнб, эртага эрталаб 01п бсрвороднггп!
бўлдпк. Ха(ш жатн кам|юқ-да.
Субут тўспасинн узатди. Укасн мампун Ж1и1ма|'п1б, унп ;шв[)и-
га бошла;(и. 1^рип;101и-уруғ, 1^и1-қў1Ш1и шу срда. Субупп! дав-
(шннпг ту|)И1а ўтқазишди. Илгарн хўжалп1<;|д .ҳоснлот, ўнбопш
бўлнб юрган, ҳознр фсрмсрлик қнластгап сш|фдо1ии До1Н1ср ко-
сягу^шнк қплаГтгап экан. Иислапн тул^ифиб ароқ уза-пиг.
— Қапн, дўсггнм, бпр на|)са дспг.

104

— Мрн нима дейман, тўй эгасининг акаси бўлсам... Мсҳ-
монлар гапирсин.

— Энг катта меҳмон ў:жнгиз-да, жўра! Сиз қишлоғимиз-
нинг фахри, мамлакатга танилгаи ижодкорсиз.

Субут қисқа ганириб, пш^лани бўпштди. Лпчадан бсри ич-
май юргани учунми, ароқ тс:» таъ^-ир қилди. 1^лфи дили очи-
либ, қитлоқдошлари билан бирма-бир сўрашди.

Синфдошидан:
— 1^алай, фермерлик зўрми? — деб сўрадн.
Дониёр оғзидаги овқатни ютиб бўлиб, саволга савол билап
жаиоб қайтарди:
— Сиз ўзинги:< нима Д(Ч) ўйлайсиз?
— М(!Н умуман олгапда, нхши, деб ўйлайман. Лекин бу иш
ҳали ЯН1И бўлганп у^чун қийинчиликлар ҳам бор, биламан.
—' Ьилсангиз, нсга п1уларпи ёлмайсиз?
— Ипмани ё;шй?
— Ф срм ср ўз меҳнатипинг маҳсулига ўзи хўжайип :)мас^п1-
гини, топшн|)ган калласинипг, пахгасипипг нулини йиллиб
ололмай юрип1и ҳақида ёзинг.
— Ьу ҳаг^ю кўп с:{иля1гти-ку, вақтинчалнк муаммолар-да.
— Қишлоқ амалдорлари срфурушлик билап шуғуллаиа(гг-
1апи, н1унинг ^'чун срни (|х‘рмер ниқобп остида асосап бойвач-
чалару оғзи кагталар бўлпб олаётгани, бечора дсҳқону чорва-
дор сллипма батрикка айланастгани, бош олиб чиқиб кста(п^-
гани-чи, буям вақтинчалик муаммоми?
— Эпди, дўстим, ҳастда бунақа гап.1ар бўлади. Бун.чап ва-
ҳ и м ат тушиб, оҳ-1юҳ қшп1б, дод солиитинг ({шйддси йўқ. Унинг
ўрш па тадбирко|хпик, ишбилармонлик қилиб, пул топиш, бой-
лик орттириш ксрак. Давлат қонунлар чиқарпб, ҳаммага тснг
имконият яраталпти. Энди нлгаридпқа «Ьср(;а11г сйман, урсапг
5’ламап», деб ггмасдан, слиб-югуриш ксрак.
— Дсмак, зпди бир-бнрими:жи ға>ки1пимиз ксрак экап-да,
(]убутбой, - Д(гя гап 1^’шди кекса|Х)қ мактаб ўқитувчиси. Мак-
табда тарихда да|)с бсрган бу одамнинг асли исми Худойназар
бўлгану, ксйин коммунистик на|ггия с*афи111 қабул қилиш ара-
(|)асида Лснна:шрга айлапшм. Испуьмолда аичойип кам учров-
чи бу исмпи ^^иштган қабул ҳайъатининг |мн1си ҳайрон бўлгап

105

экан: «Ьупиш ма1>но<‘и нима?», дсб Шунда ёш ўюпл^пчи дацил-

лик билап: «Лсииазар — Лснии иааар солгаи. 1>маи маъноии

англатади. Зс|ю, мсн — Лсинн назар (олган Оло) Ш арц фар-

.шидиман», дсб жаноб бсфган иа 1^рслклар остида 1сомфирқп

сафига кириб кстган :жаи. Муҳ1а|шм ^1онна.1ар чо>ь'1Ш1Инг би|>

қи:»и вя суинат қа1н1нмаган икки ўғли бўлиб, улнриинг исмлари

ҳам оталаринии! мустаҳкам :п.тикоди ҳосиласи ади' Ии(нга,

Мп|^мн ва Млилилси. Тили унчалик кслитмагами уч\и Ииссса1Н1

— Ойнисл, М ариии — Ма|»дон, Влалилсиии ~ Нвлижон дсб

кстишган. К('йинроқ улар суинаг масаласнни ҳал :т»лма1ан

бўлии1са-ла^ ;шмона :шйли билан Я1ни исмларни ҳужжачли қш иб

расмийлаштнрнбо^гитди. Домлаиииг ўи< >*м. \ч.1.1ими ^ қур|^и<

ми ҳарқалай Ху^10Йна;шр исмига қайтмади Лммо нсра|ш<’чри

Н И Н Г ИСМ ЛарИИИ 1'смур, УлуТ«'|СК Чинги.<»;>и, қ>йи*'.

Я1НИ тарих саҳи(})аларини н^мтинна ўд ҳисса^^иии қўн1;1И Лй-

тишларпча, Тсмур Мардононич /1снна.’а|юп, Д(!ган бир исвара-

си ҳшир Окс(}х>рд унивс^^си^^етида ўкистгян .»каи

Субу1 домлани мот қилит учун ганни айни шу н у қ та т бурди:

— Йўқ, домла, унчалик г)мас. .Лгар тун ақа бўлганда. Си.»-

«инг нспарангиз каннтали.')мнин1 ниаддий ўчогн бўлгаи .Лн1-

ли>1ла ўқин| усқда турсин, 'I'ўй^тни.шн нари1а ҳам ўтолмасди.

Домла барнбнр бў1н кстмади. Ка^нггалнши, 11мм(;|»иализ.м,

инсоннинг инсон юмонидан .'жснлуагацнн қилинишн, бойлар

бойиб, камбаға1лар эса қаннноқлашиб ксташ;рипн1 ҳақн^и) анча

гапирди.

— .'Квгуп' 11сбсль айгган: *Қар қандай би;нкч’ — бу ((»нриб-

гарликдир». Фирибгарлик қилмасдан, Маркс айтган к^^тимч»

қийматни ўзлаштирмасдан туриб, ҳ(;ч қанақа тадбиркор бой-

1ик ор1ти[юлмайди, — дсн хулоса >1сади у ўз сў.н^га.

— Домла, ('.изни илгарн ҳам ҳ>’рмат қилардим. Пугун .тса

ҳурматим янада ошди, — дсди (■^■бу! муно.Ш)Шга чск қўйннг

учун (^из к(»ммунистик э^ьтиқодннги^^га содиқсиз. Нунннг х^чун

ҲСЧ КИМ га1.киб қилмайди Чунки би.» Д С М О К{Ш ТИ К, ҳуқуқн!!

ж амияг к^фамнми.)

— (,’и.1 пунин! .»ьтнқ(»дига итонман!', — дсди тў(’атдан снида

ўи|(иан '|>к.ки >ч»қ(Ъ1ЛИ кинн! кулимсираб. Л()>11гдан у домла-

нинг 1'сн11>у|| улфати :>ди

10ь

— Ҳиммаси олғои. Лгар чии коммуиип- бўлса, нога би.».ча|)-
га қўтилиб иамо.) ўқийци? Иамоц ўқнгаии-ку, майли. Уиақала
исш а|юқ ичади? Буиики ҳаммаси а^шлаш.

— !1{нм ўтир-:> галпа|1с, қачои а|юқ ичибмаи?
Ў-1иргаилар кулии1ди. {г^шллрлаи бирп .\ш<и^и1и даиом эт-
111рди;
— Г|ом:«а, Чингизхои босмачи бўлган-ку, и е т иеваранги:»га
уиииг исмини қуйдиигиз?
— 0:11 санодсиз қасқдан тутуиардинг, — дсди домла ;)нсаси
қотио. — Мсн Чиигизхоннн эмас, ««увчи Чингил Лйшатчх»-
ИИ1И И1миии 1^Й1«нман. Уига бу ҳн1;па хат .ҳам сзгаидим,—
6и|) қир1и:1ча қа.'П10қии сопга қилиб юборган.
— Домлами;> ижтимоий <^>ао.'1 нисон, — дсди Доииср. - У
кишииинг қа))аи1ларн са^! эски|юғу, лскин иияш ижобий. У
КИИ1И а^чолат бўлсин, деҳқон қийналмасии, дейдилар да! П 1у-
иақами, домля?
— Ш унақа Мсн жамиитда ксскип табақаланит бў.ш тига
қартиман. Лслиин олгаида ҳукуматими;» раҳбарилти ҳлм ту и
дай дсяити. Лекии атрофдаги айрим нафси бу:»уқлар чўитак
қаииайтирит, сандиқ тўлднрин! бнлаи онора. Мси бу ҳақдаги
фикрларимии бир-икки пик^галарга с;^1им, босилмади. Ьуиа^^а
гаиларии бо<'олм(и1си:<лар-да, а?
— (1си тў^рилаб сз-да, о н та , — дсди чўққи соқол улфати.
— О ч! <|)ақат ойлик отси и , пснсил ошсин, д«^б с.шсаи. У:1ииг
1И1 ўйлайсан.
— М (‘иинг псисилм 01Ш'а, ссиикиям отадИ'1чу га^та|К', -
дсди яиа дом;1а. Субут ■Лсиншшр амаки айрим сў.')ларии кўи
т а к |Ю |)л а ти га гп.тибор бсрдн. «Ву ўқитупчилик касри*. д(‘б
•<ўйди.
— Лпа т у йўлда кур атитд аи толмаиг, — дсди •'у(')у1
Ҳақиқат иа адолат учуп ку|ши1 ҳсч қачоп осок бў71магап .
Масла.хат у қадар дабдабалн бўллшса-да, ҳарқа^шЛ ■рмсо.иа-
дагидск ўтди. Китлоқиииг бп|)-икки б«'корчи^три ичиб олиб,
гижиллашгапиии \исобга олмагаи.ш икки соитга (хо^гмай уй-
уйига тарқалпб кстди.
Субут иа.ҳорги о т бсрпб бўлиигач, а1т)бусда таха|)1а қайт-
ди. Орқа ўрнидиқ;1аги бир ўспирин кўзига и«ч-иқ кўринди.

107

Қасрда, қачон учратгаимаи, деб ўйлади. »Ио, шошма-тош-
ма, кеча кслаётганимда кўргандим. Ўша аи^-обусда эди. Ьу^ун
яна бирга қайталпти. Тасодифми бу? К кузатишянтими? Па-
ҳима қилмасанг-чи, сспинг нимангни ку;штпди? Ж а-а, бир
данлат аҳамиятига молик ин1 қилянсанмики... Тўхга-тўхта,
бу болани бир гал шаҳарда ҳам кўргандскман. Ўшан;1а ў;{нни
танитмасликка уриниб, кепкасини бостириб кнйиб олгаиди*.

'Т-аоаккал қилиб, орқисигау?Г1фШ1ди-да ўс1и1ринни т н а с о л -
ди. Ўсни|)ин со;(дагина :>кан, бу сцқа бир курс;(ошинииг тўйига
келибди. (]убут «Кур1'дошит’ни исмн нима?*, деб сўради. Йи-
гит айтди. Цишлоқ катта. (-^'бут ;)слолмади. Вўлса бордир,
деди. Йигитдан б«^ҳу;№ шубҳаландим, деб ў;>инн койиди. Аммо
ЙИП1ТНИ1Н' кийими ^-алабаларникига ўхншган »мас, анчайнн
қимматбаҳо .э;1и. «Эҳтимол, бойвачча тшш(>алардандир. Ьой-
1шчча бўлса, аптобусда юрцдимн?*

Иогаҳон миясига ксча кечқл^ун маслаҳат ошидаги муио;ш-
|шда айти^м-ан бир ган урилди. «Тоғ ортидан гиёҳванд мод;1а-
лар олиб кслиб. ншҳарлик 1шркокурьо|)ларга сотиб юр1ан,
ёнишр;шн бир нсчтасини органпа уи1лаб берднк», дсб мақтан-
ганди «Қишлоқ носбони». (^ўн^т у ўзн н и т' ҳ^чисрлиги гуфай-
ли қишлоқ «Ваҳобийлик оқимига маисуб» кипнтардан буткул
хал(н: бўлитини гагп1рган ва суҳбат (юнп^а мапзу.^арга бурн-
либ к<!тганди.

«Ву ўша наркокурьорлардаи бўл^шснн ташн», деб ўйлади
Субут. Ксла-кслгут1ча минг хил фара'{у тахмип;шр қилавсриб,
боН 1И огриб КСТДИ. Ҳолбуки )11И Н Г Н ^^^бҳаси ()С Ж 1И лмасди...

19

Ора;шн иккн ҳа((хгача иа1С1' ўхчи. 1\уплар;шн бир кчии Су-
буп' э|па1шбки нонунпа чоги;ш Л<|)И(|)ага қараб хотир/камлик
билан:

— |]1аҳар;шн уй тондим. Ўшанга кўчалт:», — дсди.
Лфифа «Псга, қачон бу ср-чн?» деб сўрама;(и. (;убутпи1п
ксйингн кунлардаги муомаласи тагнқармда1'н об-.ҳаводск :>ди.
1^ёш кулиб турибди-Н) и:<ғирин тсринн тста;1н. Л(Ьифа «Пою
индамаянти, нега саволу сў|юққа т у г м а я т к , д* мак ҳаммасипи

108

билади, саволу сўроққа ҳожат йўц*, деб ўй;шди. Уидоқ бўлса
ио1'а «Лжрашами.')* демалпти? «Кўчамиз*, деган гапи;м1и кейин
би[ю;1 тушуигаидск бўлди. Агар «Мен -қо^1ам8и*, деса тамом.
Лж|М1Либ кетишади. Субут Лфифадаи шу гаппи кутаётгапдек
:)ди. Лекин у бир оғиа ипдамади: —Майли, — дея олди холо<‘.
Субут бир оа ўйлаб тургач, гапининг ддвомиии айтди.

— Ьугун холапгизга бориб айтниг. Ҳоа;п1ии сизпинг бўйпнп-
гиздаи соқит қилсип.

— Ту1иундинп1зми?
Лфнфа ипдамасдан б о т ирғқци.
— Кечқу1)ун келаман, ншларим бор, — деди Субут ч>п;иб
кетар .экан.
Лммо ўша куни кечқурун у келмади. Эрта1*ига \ам. Лфифп
хапотир олиб, нима килишии, арипи қасрлаи н:1лаии1и бпл-
масди. Холасига қўнгироқ килдн. У «Те:« ёр;(ам» га қўнғи|)оқ
қи;гиб кўринпп! маслаҳат бердн. «Эҳтимол, тоби қочиб, касал-
хопага тутгандир*, деди хоним. ♦Тез ёрдам»дап патижа чиқ-
магач, мили^шядан сў|)а1ига мажбур бўлди. Улар .ҳам тайишш
бир жапоб берншолмади.
— Упақа одам шаҳарнит-би|)о|)та ҳам бўлмнмаси^ш рўйхатги
олинмаган. Ҳали нкки кун ўтибди-ку, ке^шб қолар. Лгар кел-
маса, мшаш жойпп1изга яқин мили1П)я бўлимига сзма арн.ш
б<фиитнгизга тў|ри келади-.-
Нима Қ1ШИШ ксрак? Ким ёрдам 6е|)а,чи? Дав|)бекми? Ма-
Ҳ4ТГКИ бупдан бошқа чора бўлмаса?
Ҳш ир нккиланиб ўтирадиган пайт эмасди. Даврбекка снм
қоқ,1и> }Койнда акан. Тасалли берди.
— Хаиотмр олмаиг, у тегирмонга тапшаса б^тун чиқадиган
ннгит. К^ргаиднр бироп жой^Ш-..
— Пунақа одати йўқ :»ди, ҳеч бир... сўраб-сурии1ти|)инг,
ИЛТИ.М(К'..
— Хўп! Ллбагта сў|)айман. и.-ушймиз. Мияицияии ш^ққа
гурғи.1амиз, — дедн ,(аврб<'К. - (;и:« кайфиятингизнн бу;«лш1П ...
Мсп натижасинн қўнғн|юқ қилиб айтаман.
Хуф гоп ^шҳали дарво;ш «^пғироғи жиринглади. Л(^)ифа
1^’рқчи. Ким бўлди? Дсри;шлаи иардапи суриб, кўча томонга
қаряли. Икк1гга машииа. Кпида гўрг-бсш чоғли одам. Икки

109

киши милиция кийимида. «Ҳойнаҳой бир хабар кслтиришган»,

уйлаии Ш ошиб чиқиб ларвшани очди. Тўрт кнши кирди.

Ф>ка[ю кийимида1н урта ёшлн кишн чўнтагилпн қизил гувоҳ-

нома чи1(арди:

— 1»иа \;>ь1ициядамми». (л1\\т Ту^юбон Н1у срда ншайдими?

— Ҳа. — д<;дп .Лфифа х,п*<Х''о>'Дан ^штикиб, -- ўалари ички

ку|«.’1ан йўк

— У;иарн «>ғ-«'а(1омат. хяшпир олмаш, бир и т 1о.<аг№(ан тиў-

тпнча уиичаб 1'урибмиз. Р>лса1 ''и-аии!.' уйлари1пп.<||<' икр I \.чон

|;счи|хлк Маня 6у - гингуи қп.1.Н!1 хақ^иции рум;пч-»ма.

Лфифаииш дами нчига гуишп гили анлапмай қолди /1>'он

сиз бир суратда тиитупчиларт! ичкарига бои1лади.

— 1>у .\о1ин1ни лқинда (чииб олиб«’и;1.||яр-да, — деди гупо,\-

нома кў|н-апан одам.

— Ҳа, — доди Лфифа «1>у ҳовли бианики :)ма<‘», дсб айтнш

ксракми-йўцми, ўйлади. Иккилаиди.

— Чакки ;»мас, - дсди илжайиб милиция к^|йимидаги (мп-

роқ ходим. Ўзиям бирон миллион доллар тур<а ксрак.

.Лфифа индамасди... 6иро:шан сўнг ў;>ини ўиглаб:

— Иима |уноҳ қилибди? Цачон қамалди? — дсб сўради.

— Лича миқдордаги 1исҳ1шнд модда тоишн ан у китидап, —

дсди гуноҳнома кў|н-атгги1 қо1>а ча()м кам;<улли киши. - Аитин-

•■чп, у кишипинг тсҳканд моддшшр испп.мол қилити ски олиб-

сотиб 1ори1Нидаи .\абаримги:< бўлмагаимн?

— Иў-ўқ, — деди Лфи(|)« — У кип1и.. унақа итлар қилмас-

ди-ку.

— Ким билсии, дсйси:!. (шн^им, кимдир йўлдаи ургандир.

Ллдагаидир... Кам:)улли к н ти уии аича са»ол1а тутди. Қанақа-

!1ир крикл-а қўл қўй;(ирди. 1'иитув лрим к(-чагача давом .ттди.

'I иитувчилар қидирган иа|м;а^шрини тошшюлмади, июкшиш,

аича асабийлатиниш. Вир иккн қоғо:)лар1И1 олитиб, тиитуп-

ии тугатитди. Гувоҳиома кўрсат1аи одам у:)р сўрагаи бўлли:

— Нсювта қилганимиз учун ксчири1и'. Хи:)ма'гчши1к Хўжай-

ииинги:)дан хавотир олмаш'. У ки и т дастлабки гср1Х)в .ҳибсхо-

иасида. Яқии кунларда қўиғи|юқ қшшб қолса ксрак. Маиа бу

МС1ННИ' тслс(}к)ним. Лгар бирон :шру|)ат бўлг^, қўнгироқ қилин!'.

Хайр!..

110

Лфифа уларни ку;штиб, ларпгешнп ёпди-да, айкоида ҳолсиз

ўгириб цолди 1Л у кўйи анча ўтирди. Юрагига қил сиғмас,

ҳунфпГ- йи1лн'и«*и кслпрди к» йиғлолмас;ш-

Д»р1н1^'!1ии1 'гакрорий қунғирога уни ҳушига колтирди: «Лиа

қаЙ1И<^ к< 1И1НДИМИ*, деб ўйлади. ♦Ким у‘?» дсб сўради. ♦М<*н,

<наь<-ри11! 1<»1ан таниш оно.» :)и|игилди. -Даврбск! Ярим тун-

,ш 1ч:« қилич к>ри6.чи?>

И<т .|' и» чамас дарво:{а дарчасинн очди. Дап|)Гк!К ичкарига

кириб шрчанн зичлаб бекитди. Саломлашди.

— Мсп.. айтгани к( лундим... Қама.и'ан .экан.

— Эш имим. Кслиб, ҳам тинтиб к<ггишди.

— Мнма тонишди?

— Ҳ«:ч на^х-а.
— Хайрият. 1Иу билан ;юра айби онгиллашса. Лйтганча...

ҳовли г>ғриси;ш ҳам сўрашдими?

— Сўрашди?

— Пима дединги;»?

— Ии.мп и‘йин1 керак одн, — .'^одн энсаси цотиб Афифа. -

Р1НТИНИ айтдим.

— Қииақа ро<тини, — доб сўради сабрснз^лик билан Давр-

бск Лфи(|)а гушундики, Муқимхоиокни айнан шу саволнинг

жавоби бе;ювта қилгани у^чун чониб кслган.

— Ҳо1»ли моиикн, унин1 ;>римга ҳоч қапақа т('гишли жойи

йўқ, - додим.

— Койин-чи?

--- К ( нин... «11(апақа нулга олдинги;»». чоб (уради.

— Ги:»-чи‘'

— «Ьадавлат бир отиғим (мвға қилган •, додим.

— {^ўйсанш;) чи, р о стн и ай|ин1 Лфифа, нлгимо(\

— 1^'рқманг. к>р111инги;< (-рилмасин. Қарин.юшларимдан

қа!»;} о.1ганман, д(гдим.

— Ряхчат, м;1и:(им. — дсди Даи|ин‘К би|мм тинчланиб. — 1>у

ЯХШИЛИГИНГИ.Н1И унутмайман М(ш қ}'рққаним йўқ. Ш унчаки,

ор^гиқча 1ан-сў:) бўлмасии, ;и'йман да. Лекин (к ^шсала билан

ҳали яна қи.)иқн1нлари мумкин. (1из «^.|имнинг .\ам йиғиб юрган

нулларим (М>р ;>ди, отмаганини қа|>;) кў1арганман«, деб туравс-

рннг. Мон Х()ланги;и1и ҳам огоҳлантириб қуяман. Қа|х» бор-

ганман, деб айгадн.

III

— Субуг ака иима бўлади энди, — деб гўради Лфифа.

— (>у6ут зиди бет-олти йил қамалса керак. Гиёҳваид мояча

ярим килоча чиқибди сумкасидан.

— Қасрдан олгаи зкан? Яна мелисанинг ўалари ташлаб...

туҳмат қилиншётган эмасмикан?

— Кимнинг қасди бўлинт мумкин? Ўз ҳолича юрган бир

журналист бўлса... Дарвоце, кейинги пайт нима и тлар билан

н1уғуллапаётганди? Би|юн Н1убҳали шюқаскни сеаганингиз йўқ

ми? Қаерга борди, ким билан учрашди?

— Мен қаёқлан билай?

— Майли, қўяпп^ин!-, энди гуноҳсиз бўлса, чиқа;1и. Вўлма-

са... ўтирнб ксладида, \-ч-тўрт йил. Сиз кўчада қолганннгнз

йўқ-ку. ‘

Лфифа «ялт» .'зтиб, Даврбекнинг юзига қарадн.

— Я н а... сиз у1нлатиб ^«‘рганингиз йўқми, иш қилиб?..

— Қизиқмисиз, Лфифа, нима деяпсиз? Менинг шундан

бошқа И1НИМ йўқми.

— Ьилмасам... У киши ҳа^яиқатпарвар одам-ку. Вунақа жи-

поятлардан ҳазар қилардн.

— Ким билсин, дейсиз. Ипк'и:{лик... Ҳас^ ма^кбур қнлган

бўлигни мумкин. Мен бир-икки шнларга жойламоқчи :>дим,

сизнинг ҳурматингизга. Ўзи хоҳламадн. Ор қилдимн...

— Бир одам ҳақида К1Ггоб ёламан, яхнш ҳақ тўлайди, до-

ганди...

— Ким :жан ўша одам?

— Нилмадим... Сиз ёрдам б<;|юлмайсизми, у киншга?

— М анлн... Сиз >т1ун... унннг жазосини енгшишштнришга

ҳаракат қилиб кў|)аман... қўлимдан келганча. Эндн, бир чой

ичсак... 1^орним жудаям оч.

— Мен ҳозир, — деди Лфифа иа ошхонага кнриб чой 1ўЧ1ди...

Кейин оиқатланишга ўтиришди. Данрб^ж кухк‘и устига счнб

қўйи^нтш кам:)улинниг чу1ггаги;1пн кичкинагнна нсси н1ин1ани

олиб, ниёлалярга ичимлик 1;>йди. ♦Йўқ* дсйишига қарамай,

Лфиф>1га ҳам мажбу|)лаб ичирдн. ('.ўн^ра унинг қў.>н1;иш 1Х)|)тнб

ётоқхона сари судра;ш. .Лфнфа қаршилик кў|>сагар, ♦Лхир...

уят-ку, ҳеч 1^|Х‘а бугун қнлмайлик, ш)' гуноҳни*, ,ч<^ ялинар,

йиғлар, аммо Дап|)бек снра бўн1 келмасди. Уни ка|Ю 1 н л та бо-

112

сиб, мажбурш! сч1111тнрии1га кириииш. Тугмалариии у:{иб, оқала-
риин йиртиб ихюрди. «Ташпип1лаимаиг, яигисики, зўр1и1и олиб
бс|шмаи», деди ҳаиси|шб. Лфифа буидай ҳайноиий қўполликдаи
жоҳ^и! чнкиб кетди. Бор кучи билаи қаршилик қилди. Тирпоқ-
ларипн, тишларнии, тиззаю ш‘Қ1шринн ишга солпб ҳимоялан-
ди. Даврбек буидан бодтар жазавага тушиб, у1шиг кпига шаш-
лоқ тортнб юборди. Б у бнлш1 ҳам қаиаатлш1май, пешопаснга
:ш|)б бшшн мушт тушнрди. Лфифапинг кўзидап ўт чақ1шб кст-
ди. Каровот устига ҳушснз йиқндцн- 1^утуриб кеп-ш! Даврб<м{
упииг угтидаги кннишшрпи юлқшшб, йнртиб тшш1адн. Ш у ос-
поди «/Ьипшжкин билмагап иопкўр, ифлос, қанжиқ», деб сукди.
Му|юдипм ҳоснл қнлгач, юмпшб «Лзнзнм, Лфнфа, кўзиигкши
очипг», дся упи ҳуишга келтиришга ҳаракат қилди* Лф|к|ш ўзн-
171 келнб, ю:шпн ўгнрдн ва юм-юм йнғладн. Дав|)бек ҳарчаач
урппнб, у"н овутолмагач, саҳар қоропшсида чиқиб кетди.

20

Дастлабки тергов ҳнбсхопаси1пи1г икки кишнлик авахтаси-
да ўтнр^-ш! Субут 1Ш бсргап 1Ю1^еа1П1 бир бопцдди, совуққоплнк
бплап хотнрлаш ва таҳлил .тгнп^га урииар экш1, хопадопш-
апчайпп кекса одам ҳамдардлнк бнлап сўз қотдн:

— Инма бўлди, ўглнм? Қапдш'| қнлиб, тушпб қо^пиигнз бу
ерга?

Субут дастлабкн тсргов ҳиб^гхоиаларндши «тасо;шфий* ҳам-
хопаларкнпг лкарплтн айғоқчшшр бўлишн ҳақида плгарн кўи
эпп1тгапди. 111у бопс саволга сивол бнлап жавоб бердп:

— Лв1шл ўзлиридаи ошптсак...
— М сии... бир апглаппиа^ювчплнк туфпйли қамашгап. [>у-
гуп ё эртага қўпворишади, жнгарим. 1Муиипг учуи уйга, дўст-
бпродарларга бироп хат-хабар сткази1п керак бўлса, тортнн-
мапг. Ьупдай 1шйтда одам-одамга мадад бсршпи керак.
— Ж уда соз, — дедп Сч^бут .ҳимхоиаснпниг апгоқчн акаппга
тўла нпюпч ҳоснл қилиб ва сўз оҳапгнпи «Қарил»п1шг гапн-
ршп услубига мослаб. - Упда сичга бш та м^^ҳнм 1ш ўта мах-
фпп илгимос бўла;1п-
— Хўш-хў|п, — деди «1\арпя* бутуи в^-жуди |;у^юққа ай^ш-
ииб.

113

— Лскнн бу хавфли илтимос, — деди (^убуг уни «ого^лаи-
тиргаи* бўлиб. 1^рқмайсизми?

— Хотиржам бўлимг, қалрдоиим, мсп эҳтисткор одаммап.
— Уилай бўлса, я х и т :жаи. Сиз озодликка чиққаиииги.')
за\оти тўииа-туғри «Фуар*, дсгаи фирмага борасиз. Мапзили
— марка.'|да. ♦Хнсбои кўчаси, 17.» Эслаб қолдиишзми? Дсмак,
ў т а срга бориб, фирма раҳбари, муҳтарам, Лбдуҳалим Зоҳи-
дий жаиоблари1-а учраб айтиппси, Субут Сокии исмли жоидаи
Ш1ИЗ би|юлариигиз бир аблаҳ кимсаиииг туҳмати туф айли
қамоққа олиигаи, лскии Субут Сокии ўша аблаҳиииг кирди-
корлари ҳақида старли маълумотларии тўилаб, ииюичли жой-
га бсрк1ггии1га улгургаи экап, агар яқип куплар ичида чиқарпб
олмасаигиз, ўша ма-ьлумотлар тсппплп жопларга стка^шлар
экаи, дсб айтипг.
— Сизии қаматгап кпип1 ў1па Зоҳидпй жапобларпмн? —
дсб сўради «Қарпл».
— Бу1п1сппп бплмадпм, — дедп Субут «қарпя^пипг «зийра-
к»лигидап кулпб. - Ҳарқалай... Зоҳидий 1^дратли одам. Иста-
са, 01у1атпб, чнқартирпб юбориши мумкип-да.
— Э , йў-ўқ, — деди «Қарпл*, — Сиз агар у т а пшпгаж
қплмоқчи бўлсапгиз, бу ип1га мс1П1 аралапггпрмагапиитз ма'ь-
|^л. В у — чиидаи ҳам хапфли нш.
— Мапа, кўрдиптзмн, савоб иш қпламап, дейспзу қулнп-
1'издап кслмайди-да, ~ деди Субут ғижппиб. - Лслида бу срга
тупш птм га ҳам сизга ўхпшгап бпр «олис» одампнпг ♦сапоб
ИПП1* сабаб бўлдп.
— 1^’'йнпг, пшккоклик қилмапг, у1га, — дсдн «Қарня» апча
бўпш1ппб, — сшюб йўлида қплппгап пп1;шп ҳам одам қамала-
;1имп?
— Тўғри айтаспз, ўша одамда аслида !упоҳ йўқ. У ҳам (^пл-
га ўхпшб ким пипптр илтнмосипн бажаргап, холос.
— Ту1пуптириброқ 1'апирппг, агар сир бўлмаса.
— Мпмаси спр бўлардп. Кўчада бир иота1ппи одам учраб,
♦Мапа бупи а;юлат1шрвар холис бир кппш снзга бсриб қўГ|и-
П1НМПП сў{М1дп, бу срда Сизпи қнзи1^пралигаи ҳужжатлар бор
экап», дсб слнм халтага солнпгаи қоғо.')лар бсрпб кстди. Очпб
кў|>амаи, дс^уппмча ғониб бўлди. Милиция ходпмларн поГ|лаб

114

туришган ЭКШ1, келиб ушлашди. Елим холтала ярнм кнлоча
гсронн бор экан. Тамом. Бор ган Н1у.

— Лйтмалингнзми, ^Виров бсриб кетди*, деб.
— Лйтншга-ку айтдим. Лммо бунга улар ишоннн^мшнгги-
ла. Эҳтимол, ўш а нокас ўаларининг оцамидир.

— Й ў ғ - с , б и зн и н г МШ1ИЦИЯ б у н а қ а н о ж о и з нн1лар б н л а н
ш уғуллш ш аса керак.

— Мен ҳам шундай, дсб ўйлаймш!, — кулдн Субут. Ксйин
жилдийланшб, ўйланиб дсдн:

— Рост/(ан ҳам. Зоҳидийнинг одамлари милицияни ҳам ал-
даб, бу ншга арш1ш1гп1рган бўлиши мумкин. Ҳарҳолда, агар
шундай бўлса, мен нлгаридан кўрнб қўйган бир чора... нати-
}касини бсрнши мумкнн. Лксннча бўлса, фойдаснз.

— 1^нақа чора кўргандингиз, — дсди ясама .'л>тиборсизлик
билан «Қария*.

— Цупи ҳо:ифча айтолмаймш!... Қарқа^шй, снз мабодо та-
содифан, Зоҳидий ски унинг одамларидан би[юртасини кўрнб
қолсангнз, антинг. Мен барнбнр о1^|аниб чш^аман. Ўшанда
уларга ёмон бўлади. }Кудш1м "мон бўладн.

— Зоҳилий|1и (^ р а т л и одам, деянснз-ку. Унга кучингиз
етармикнн?

— Ўзимники етмаса... Зўрдан ҳам зўрроқлар бор, агам...
Лш1хта эшиги ншра1у1аб очнлдн. (>убутни тсрговга олиб
чнқни1ди...

21

Данрбек Муқнмхонов бп(юн ми|ла ў:и1дан та1паббус кў1к:а-
тиб, Зоҳидийга 1^1кироқ қилган омасди. Вугун ^пундай Қ(1лнин1-
га тўғри кслди. Зсро, бушн1г кечнктириб бўлмайдиган сабаби
бор эдн.

Униш' «Холнроқ жонда у^^раишйлик* деганига жапобш! Зо-
ҳиднй 4Д<и1а-ҳошп1мга келапсринг, қип1, одам сийрак, ким
кў|)нб ўтирибли* дсди. «Майли, ксчқу^^ун ўтаман», дсди Давр-
6<!К 1ш хаслида учраш ув тугагач, Лфнфанинг .ҳузурига кирнб,
«Яран1 оши»ни ннширишни мўлжалладн.

П 1ом қоронғисида шаҳарчага кириб борар экан, «Чиндан
ҳам қишда хнлват жой — бу*, дсб ^^'•ладн. Зоҳидийнинг уч

115

қаоатли қнзил коиюмаси сир17ии1 қора совуқда жуижикиб тур-
гаилск кўрипса ҳам, ичкарида баайии баҳор эди. «Қишки боғ>
дсб аталуичи ксиг, балаид ва ёруғ ойнапаид айвон ичи исснқ,
пчшракда дсразолар сн(1да ўсиб ётган ;н1му, нальма, шамнюд
дарахтларидш! анвони ҳидлар таралади. Ўртада икки кишилик
тўкин даст^рхон тузалгшь

— Лввал мана бу винодаи ичамиз, — деди салом-алик;1ан
сўнг Зоҳидий. - Фараигистондан Сизга атаб махсус олиб кел-
тирдим. Лйтишларича, Ш арль Де Голь фоқат мана шунақаси-
дан ичган экан.

— Дидиппюга гап йўқ, Лбдуҳалим ака, — Даврбек. - Ин1-
лаин1и ҳам, яшашни ҳам сиздан ўргшн1ш керак.

— Уичаликмас, тақсир, ўзашрининг мадад ва рағбатлари
бўлмаса, биз1нн1г хонумонимиз бир нул.

— Л1ш шу гапиншзга бормш1-да, айрим калтабнн корча-
лонлар чўнтагига бсш танга нул ки[)са, босар-тусарини билмай
унутиб қўйипюдн.

— Ундайларнинг ҳолига вой.
— Дарвоқе, эшитдннгнзми, «Ҳамқиншоғинги.з» бўлмиш
ижодкор дўстимиз бир иожўя иш қилиб қамалиб қолибди.
— (лл-пал қулоғимга чалингандай бўлди. Лскин нсга, нима
учун, сурипггиргш1им йўқ. Биласиз-ку, мен бунақа нарсаларга
қизиқмайман.
— Сиз-ку, қизпқмайсиз, лекин унинг охирги найтларда...
сизпинг фаолиятингиз билап қаттиқ қизиқиб қолгшнши ҳой-
наҳой... бнлсангиз кс|>ак.
— Ш унақа эканми... 1^ранг-а... Мсп бир бандаи ожнз,
оддий тадбнркор бўлсам. Мимамга қизиқар экш1 бунчалик?
— Лбдуҳалим ака, — дсди Даврбск ўнкшшгап оҳангда, —
ўзнпгизни солчаликка соласиз-а? /\хир, би.г1шр яқин, сирдош
одамлармиз-ку. Мен билан бир оғиз маслаҳатлашмабсиз-да...
Лринннг уясига чўп суқиш шартмнди... бошқа силлнқроқ усул-
лар ҳам бор-ку.
Зоҳидий жнлмайди.
— Даврбек, аш з биродарим, Сиз жудаям ра.\мдил одамсиз.
Б у од;1ий о;(ам учун бебаҳо фазилат. Ци|юқ ҳокимият вакили
учун бу фазилат қусур ҳисобланади. Ўсишга, улгайишга хала-

116

цит б<!|)а,чи. Агар мспииг ожнз мас/шҳатимга қулоқ солсапгиз,
бу 1;угу])дап цутулмоғитиз керак. Лслнла апаии аслга қўшиб
бу ифл(к- искоцуч кўпиакпи, қупол гапим •учуи узр-сў|)айман,
бундай то;м1 коиюнага кирга:1иб қўйганингазга тушуиолмадим.
Лна бир карра у;|р сўраймаи. И т семи|хга, :)гасиии қона;(и. Ул
иобакор сиз учуи ҳам тобора хакфли бўлиб бораётганини би-
лнб қолдим. Ўзиигиз ссзмадингизми?

<)оҳидийнниг насиҳат, гамхўрлик оҳангидаги ўшса-ги-
иаси Данрбокка палеисъматнииг койин1и бўлиб :>н1итилди
ка бнроз малол кслди. 111у боис сал баланддан кслиб га-
иирди.

— Эҳ, акам-эй, Сиз ўйлайсизки, би.1лар шундай иознк идо-
раларда... қўл қопупггириб, опшмизни очиб, анқопланиб ўти-
рибмизми? Ўнш «иобакор^иигнзни лштбуотдаи чстлаштиргун-
ча ачмуича азилт чскдимми? 1>илсаигиз, агар ўишиинг а'шми-
га яхи1и1нна бнтта газсггани сииб юборинн-а ҳам тўғри кслди.
.Ҳамма ган тундаки, та1^1ир1!ни1' бсмаъни бир тасодифи ту-
([>айли мсмга 1\аран1ли бир асл у^нин' ихтисрига ўтиб қолган.
111у (к)ис уни ашшл итдаи силлиққнна қилиб чст;шттирин1,
сўнгра аслдан қонуиий ажратнб, ни|>окардида, нойтахтдан
чиқариб юборннти мўлжаллаГ^тгандим. Сиз бўлса, уии... Энди
ую қ 1Ш1?г сасиб юради.

— (^1снб қайга борарди.
—Лс|)сускн, у1ини' «•асснкини* ҳи;и1ан1га тайср дон|мишр бор...
Улар сизии ҳам. иложиин 1Х)1К'а мсни ҳам сб-готтнни нстатпа-
ди.
— Лгар бнр кўча бслорннииг қамалин1и и^унчолик мураккаб
муам^ю;ш|) к('лтнрнб чиқарадиган бўлса... Ма1.;(ур кўргайсиз.
М(М1 бу 'гомон^шрнни ўйламабман.
— Майли, 1^>111срит' :)нди, бў:шри Н1у бўлибди. .')ҳтимол,
аиа т у ҳолатдан самарали (|м)11дшш1тн1 имк(н1ини тонармиз.
Лйтииг-чи, дала-ҳоплииинг сотилити билан боғлиқ ҳужжат-
лар иухта :)дими?
— Кўн1итип1:{ хотиржам бўлсин. Қаммаси жойида. (х)ҳнб-
жамол асирангиз1'а уни оиа сутидай ҳалол қн.чиб бсргаими:!.
Лммо... ранжимасангиз бир ган айтарднм.
— Хў|п-х\’|н...

117

— Ўша аёл чиидан ҳам |ў;шл экин. Днлингизга қойнл. Лммо...
Сиз упга уйланмасангиз керик ҳаркаиай?

— Пнма оди?
— Дпмоцчиманки, мен қиёматлнк акамгаз сифатнда снзни
ҳали бундан ҳам юцорн мартабаларда кўришни орзу қнламан.
Ш у йўлда етса, малим, етмаса, жонимни-да харж қилншга
тайГфман. Винобарин, тўғри ту1нунинг, Снз таглн-тугли бир
оилада» қиз олмоғиншз корак. Печоғлиқ парнпат бўлмаснн,
бу Гм1лчиқ11а ўсган гулдан 1юз кечм оғинтз керак.
— Ў зи н т з ҳам оши1< бў;н|б қолмадинтзмн мободо, — ку-
лимснраб сўради Даорбск.
— Ошиқ бўлса, арзийдиган даражадш гўзал. Лммо...
— Бу қа,'1ар улуғлаб. қимматбаҳо коиюнаин туҳфа .'тн н ке-
рак .эмаачи, демоқчимисиз? Дапа-.ҳовлига ичннп» ачи/^ими?
— Лсло, асло! Б у ҳошннн! ўзим та^наббус кўрсатиб, чин
юрагимдан Си.1га тақдим .ггганман. У - Снзннки. Хоҳлапг со-
тинг, хоҳланг б^^зиб ташланг, нхтиёрннгиз. Бнроқ... катта ла-
по:1Н м л а р га л о й и қ , кслажаги н о р л о қ бир й и ттн и н г, бунинг
устнга бў{’|доқ КИН1И1ИН1Г колиб чиқиши нотайин бир аёл билап
очнқ-опжора муомала қилиб юрипш ножоиз демоқчпман... Снз
ҳшир фақат ўсин! ҳақида ўйлан1иптз керак.
— Кўпглингн:п1инг яқинлнгнни қаранг, ўзнм ҳам Н1у тўғрн-
да ўйлаб юргапдпм. Линнн! сў|)аоан тз... таифнфимнинг бои-
си ҳам... Хуллас, яқинда тумапнмнзда юқорн бир лаиа>им бўша-
дн. Шу^п^а маъпа1И1Й масла.ҳат »а моддиГ| мададипгиз керак.
— Паракалла! Мапа лпди бупи ҳақнқий оркакча мулоқот
дсса бўла;1и. Ганпи шупдан бон^шмайснзми? Қанақа ип1?
Қапча билап .ҳал бўларкап?..
Зоҳпдий Данрбекпипг у^уп/цш-у.юқ кириш сў;» билан бош-
лапиб, :т1ллапиши лозим бўлган масъул лапозимпипг мамли-
китда би:шес 1ш тадбиркорликни, ички на ташқи савдони ри-
воишиптирншдиги бсқиос и.ҳамнятини муфассал исботлашга
қаратплгап орқин путқппн сабр қнлиб эпнггди. 11отиқ ўз сўзи-
ннпг хулосасида ага|) у ма;жур лапознмни эгалласа, Зоҳидий-
нипг фирмалари бир поча вилоятд ат ишлаб чиқариш, ички
ва ташқи оавдопн тўласинча ўз ншюрттн остига олишн муқар-
рар .'жанлнги ҳақидаги апиқ-равшан маълумотлар ва риқим-

118

ларпи келтирди. Лнглашилдики, эртага кўриладиган мўмаН ва
мутгасил даромад қошида ҳозир са|х})ла11илигап арзимас миқдор-
даги маблағ - депшадаи томчи, холос.

Даврбек тилга олгап «арзимас мабла1>дат поллар ми|^юри
бармоқлар сонидаи салгипа кўп эди. Ш у боис, Зоҳидий бпр
му;у(ат ў^Ьаииб қолди. «Масалапи ҳал қилувчп томоп ишопч-
лими, ишқилиб», дсб так|юр сўради.

— У кшии билаи бирипчи марта ип1 цилаётгап эмасмшь
Уп1лагаи жопипи кесадигаи ♦коикрет* одам, — деди Даврбек.

— Упдай бўлса я х п т , — деди Зоҳидий кайфплти Ш1ча па-

слйгаилипши ссздирмаслик|{а урипиб. - Б у маблапш-ку сар-
(|)лап1га сарфлаймиз. Аммо ҳарқалай, биласиз, бу тшкорат
а.\лпда ♦кафолат» дегаи бир гап бор.

— Меппиг эркакча сўзим кафолат бўлолмаса... Сиз меига
п1иоимас экапспз-да! - деди Даврбек ўикалаб. Вупдаи Зоҳи-
дпп кулди. Ичпдап! пккилапиппш еигдп. 1^ п о қ гапирди:

— Ҳай-ҳай! Пима делпсиз? Сизга меп ў:н1мга ипюпгапдаи
кўпроқ ипюиаман-ку. Бупга печа лшрта қапоат ҳосил қилгаи-
мап-ку. Ш упчакн сўрадим. Кўиглипгизга олмш1Г. Лйтган маб-
лағипгиз эртага пешишача тайёр бўлади.

Даврбек яйраб кстди. Зоҳидпйни жоп-жаҳди бплш! багри-
га босди. Юзларидап «чўлп-чўлп* ўпдн. 1‘1п|{асига боишпи 1^н|б
«Спз мснниг отамспз, отамдап ҳам ан1з иисопсиз*, деб инпшр-
ладн. П 1у шивнрла1п ба|юбарнда 1ф1глп юмшаб кў;н1дан икки
қатра ёш ҳам чнқ;н1. 111нвнрлапшнн давом эттпрнб: ♦Меи ҳам
снз;1ап ҳеч 1шрсанн, керш« бўлса, жонимни ҳам аямойман*,
;1сб юбордн. Бупдш! эса, пайт пойлаб тургш! Зоҳпдпй бпгоят
устшнн? билан фой;(аланнб қолишга урип;и1. Ку;п|б:

— 1Пу гапингнз ро<'гми? - ;1сб сўрадп.
— Худо ҳаққп! Қасам нчайми? - дедн.
Даирбек бошппн вшнн1еъматннпнг елкасндш! олнб, кўзла-
рнга тик қаради.
— 1^изнқмнспз, у1сажоннм, қасампнпг пима керагн бор?
Ҳачнрча б>птапиш нлтимоснмпн бгикар<ипн113 бас...
— Қапш^а нлтнмос экан, 1^лнмдап келса...
— 1^лннп1здаи келадн, — де;н1 Зоҳн;нн"| ово:шпи пасантн-
рнб. - Ф а қ а т... Хафагарчилнк бўлмаснн...

П9

— Хаф а бўлгаи помард, антииг, — дсди Да1»()б<!К 10|)аги
■иупиллаб.

— Лиаии.. (Ъҳибжамолнм... 6и;1га бир оқиюмга \а;и1 :тгсаип1.1...
Даврбок сувга тушиб кстгаи муи1укдок иа(()«си чиқмай қол-
ди. Ўйланди, калоплаиди, ичида қарам ач^арти туйгулар
тўқнашди. Лхийри, у туйғуларпииг қайси биридир таедирга
тан бсрди. Дапрбек кўалаётгаи курсисиии ;»1'аллат учуп, буи-
дан ортиқроқ ишрт бўлса х,ам бажаршига тайср эди. И1у боис
бу ♦илтимоо иақадар ҳақоратли туюлса ҳам сир бой б«‘рмади.
Ўзини ўнглаб, қадаҳга қуйилган ииноии қўлга олар :жан, яса-
ма фожиали овозда хитоб қилди:
— Буни Ш арль Де Голь ич1ан, дсганди11ги:«ми? Уша 111ар;и>
Де 1'оль айтганми ё бошқасими «Сиссат «а муҳаббат баҳ< ида,
муқаррар иккинчиси қу|}бои бўлади», дсб. Олинг, ака! Олинг,
ўша соҳибжамол сиздан айлансин!
(^иёсат, тигкорат иа муҳаббат маи:1усидаги бу муло1<от аиа
шу иуқтада ниҳоясига етди.

22

Субут ёшроқ тсргопчи қаршисида ўтирар :жан, ҳалиям хо-
тиржам зди. Ь у хотиржамлик бонси ҳиб<‘ни иафақат кииолар-
да, балкн нши даиомида хизмат 1о:1асиднн амалда ҳам кўи мар-
та кўргаии, маҳбуслару терговчилар билан нсча бор суҳбат
қуриб, кў^^ш иитганн учунгина .омасдн. 1)уиинг бошқа қизиқ
бир сабаби ҳам бор эди. «Фуар» <()нрма<'11 <|)аолиятн билан
қизнқа бошлаганидаи кейин орадан кўн ўтмай унга ёш бнр
йигит >-чраган, анпалига яхши ганлар гаии|)иб, «Ьу бс(|>онда
манн-улотии бас қилин! л0:1имли1иии* маслаҳат б<фган. (-у^ут
рози бўлмагач, ҳали с:1илмаган мақола у>|ун анчагииа мш^юр-
да «қалам ҳақи» таклиф :)тган, унга ҳам кўима^ач, «нюхнт!
қайи|)иб |ф'инила|)и мумкии»лигини айтиб таҳдид қилганди.
«Майли, - д<манди (>убут, - не1ноиада борннн кў|)арми;1*. (^ўнгра
уйга к<У1иб анча ўГ|ла1'аи, нима қилин1лари мумкинлиги ху<’у-
сида тахмину фа|)а:ишриии таҳ^тл ;>тгандн.

«1>тта мақола учун ўлдириб к)боритма<'а 1С<‘|)ак. Лна>1м ким
била;н1. Қайси йн:н1 н|юкура1у рании!' сн1 п‘рговчи<'и тик оё|^ин1

120

ғойиб бўлди. Лйтитларича, ош1ий жииоип ииишрлаи бириии
тпргоп қилаётмб ко|)чало11лардаи бирнпииг юпта миқ.'(ордаги *ўма-
рип1*ларига дуч келиб 1;олган ва уии қамоққа олишга ҳоаирла-
паётган окаи. Ме» тпрговчи лмасмап-ку. Қолаворса, ^^ҳмдий
ҳам ҳали бугун бошли бнр оддмни ўлднриб юбо|)а;1игаи дара-
жа;ц1ги қудратли 1нахс эмас. 1(счапн1а вилоятлардан бери ке-
лолмай юргап ўра^ача бир тижо|>атчи. Лекин... Упипг пойтахтга
кслнбоқ, ўзннинг цнг лқип ҳамкори, ҳатто устоии бўлган бпр
ода^Н1и знмдап маҳв зтпиш унинг «Келажаги порлоқ» лкаплиги-
ни кўрсатиб турнбдн. Тўғри, .'к>.ҳидий бу амалиёпн! бевосита
ўяи бопп;армаган. Лскин т у қадар усталик бплап пп1 туп-анки,
к у 1П1 к с ч а Н1а ҳ а р 1ПН1г у с т> и л а р и д а н бириман, деб юргаи одам
бнр кечада тахта-ўқлошнн пнғппггириб гойнб бўлппдшп ботқа
чора тополмагап. (^убугпппг сурпнгтрувларн ;ц1ио^п1;(а ма'1>лум
бўлднки, қўпнн! ;и1»латдип т|)ан;(ит қшншиб, Голлап;1ияга жўна-
тплаГ^тган бпр нсча 1шгон юк о|шсн;1а катта ^пп^юр/иш! гаёҳ-
1шн;1 мо;|;иишр то11ила;и1... Хуллас, ^к)Ҳ11;и1Йнн11г «Устоп*п фақат
қочнб жон са1^ан1н мумкннлит аён бўлиб қоладп. «Жннп*пинг
айтншнча, ўпш ♦киг» аслпда атайлаб уюттнрнлган «ўннп» ҳоси-
ласи па бу ўЛипннпг асоспй тги1п:нлотчшшрн;шп бпрн .Чоҳидпй-
;ц|р. Лйнн найтда «Ж нян* .'к)ҳп;и<йпннг «Ианжасмга нанжа ур-
моқ» Ш1ча ханфлн :>к'ап:и1п1 ҳақи;и1 01Т)\ла1т1ргапди. Дастлаб
унга унчшн1К .'|гьтибор бсрмаган Субуг телсфоп орқш1и қнлишти!
так|юрпн таҳ|и1;|;и1н супг калласи ишлаб қол;ц|...

«Муҳтарам жап(М) н|юку|юр!
Ушбу мактубнп муҳнм бп|) п т 1шасн;1ан журполнст Т(;кнп1-
рувн ўт101заётп1Н пайт;1а ё.нппга мажбур бўлднм. Чупки су-
риштнруи жа|)аё11пда таҳ;и>;1 ва 1<ўрқититларга ;(уч кслмоқда-
лшп. Лгар яқип кунларди мсп «Гнёҳпанд модда, тор|юрчнлик
гуруҳнга аъ:юл11к тўгрнси;1аги хужжатлар ёхуд ўқогар қу|юл-
лар сақлаш, со ттн , тарқатнпта айбланнб» қамоққа туншб
қолсам, бунга холисопа ва 1<онуи сн;10шпб, туҳматчпларни
ҳаққоннй мшюлашннгнзпи с\'райман. Мабо;10... Лпа ҳам жнд-
днГ1|юқ кор-ҳол 103 бсрса, мсп сурннггнрув ;1апом11да тўплаган
ма^ьлумотлар 1Ш т у асо<‘да сзган мақо;шнн снзга ксл^шриб бе-
ри1иа;1и. Саинин' нрофесччюпш! қатъмятннгизга ва нпсоний
ҳалолл11ги11гп:1га ппюнамам.

121

Ҳурмат билан Субут Сокии.
Р .5. Ушбу мактубннпг пусхасиии ҳар лҳтимолга қарши «Эл
садоси*, 4Тартиб» пи^еталари таҳририятлари бои! муҳаррирла-
рнга юборилли.
Им:ю».
Субут мактубии уч пусха;1а кўчирпб, алоҳида копвертларга
солли 1ш мамзилии ёзиб, ярталаб шаҳар марказидаш иочта
қутиларига ташлали...
Тсрговчипипг дастлабки сўро1^1ари чоғида мактублар ҳақида
айтсамми-йўқм», деб амча ўйламди. У ўзига иисбатап уюпгги-
риладигаи туҳмат бу қадар тоз 1Ш апчапип жўм бўлишипи кут-
магапди. *Эҳтимол бу муқаддимасидир. Ш у бопс ҳозирча, 1П1-
дамаП турпш ксракмикаи...*
Тсрш вчи Субутпппг ушбу елим хатжилд1п1пг потамиш бир
КИПМ1 бериб кетгапи ҳақ1шаги гам пт! ипдамай Э1пи171и. |{еиим
бепарво оҳамгда;
— Кўчада учрагап одам қўлипгизга парса тутқачсл, олаве-
распзлп!? - деб сўрадп.
— Б у туҳмат усталпк билам уюпгшрплгам, — деди Субут. -
Гам п1упдаки, меп бир мақола 1шасидап маълумот тўплаётгаи-
дим. Илгарироқ бир тампп1имдаи п1упга алоқа;юр баъзи ҳуж-
жаглар олгапмап. Б у одам мепга бу қоғалларии ҳам ўпш тапи-
ПМ1М бериб 1оборга1мм1и амтди. Ҳақиқатап ҳам ўпш тапппм1м
мепга бмр кум олдпп кечқуруп қўпғмроқ қилиб, пюпшлипчда
сафарга кетаётгамипи, қўлидаш япги маълумотларпи ишомч-
ли одам орқплп стка;(ип1ими айтгамдп...
— Тутпупмадим... Демак, ўпш «Ишопчлп одам» амалда ппюп-
чсиз бўлпб чпққам, шупдайми?
— Й ўқ, упдай ЭАшс. Б у одам сал илгарироқ келгам... Де-
мак, булар тапиппш бплап бўлгам сгуҳбатмимг мазмупидам ха-
бардор бўлишгап.
— Уиш тапипмм1п 13ҳаммасипи тасдиқлай оладими? У кпм,
қаерда ҳозир?
— У одам - чет а;п'а сафарга кетгап. Ксладп. Леким... Упи...
ростипи айтсам исми-п1арифими сўрамагапмаи.
— Лма холос! Тапиш бўлар эмип1у исми-пшрифипи билмас
эмпшсиз... Қи.'1иқ-ку, пюир ака!..

122

Одатца ҳуқуқшуиос халқи матбуотга, а^шбиотга анчайин
яқнн, монил, з^атто итқибоз бўлали. Бахтга қарши буниси
нстнсно окал. Субут апвал бо1ШЦН1 ўзиии журиалист, мухбир,
дсб ташшггнргаи бўлн^нига қарамасдаи, терговчн унга иуқул
«Ш оир ака», доб анчайин масхараомуз оҳаигда мурожаат отар
1Ш бу бнлаи асабнни қитш^ларди. Устига-устак маиа шу гани
яна ҳам ошиб тушди:

— Ш оир халқи ичкиликка муккасидан кетиниши яхши би-
лардим. Лммо нан1аваидинн бнриичи уч|штиншм. Одатда улар
камбагал бўлншали. Циноиинг ҳам ар:юмнин ичншадн. Снз...
оддин бнр хатжилдиииг о|шснда роппа-роса ярим кило тоза
гсроиннн жойлшнтирнб, яна ў;)имгнзии содл.аликка соласиз-а!
Лшан1 шароитнмгиз ҳам шоирлармикидам амчагина флрқ қнла-
ди. [^умлқа муҳташам дала-ҳовли умча-мумча миллионсрлар^^а
ҳам йўқ ...

— У дала-ҳовли М01Н1КН эмас...
— Киммикн? Хотннннгизинкнми? Хотннингнз кнмпнки
бўлмаса?
Субут қи.зариб кетдн. Қаяжомландн.
— Ҳо1ин1... ХОПММ1МИИНГ холасиники... Ўзм ҳам антгам бўлн-
1ГН1 КО|ШК.
— Лйт^яими-айтмагаими, бшшмиз бумақа ўнимларнн, мюнр
ака! ♦Ҳошм1 холаммики, машима тогамники» дегаи фокуслар-
мм кўн учратганммз. Тскшнрнб кўр;м1к. Хотиннмгизнинг хоаш-
си, муҳтарам 111аҳнмшнн;и, анн1^юғи, Ш аҳар Маткарнмовиа
>м^нн ора;№ ҳошм1 сотнб олмагам. Ьумн ўзням тасднқлади.
Цолаверса, ҳ«ш р муҳмми бу элшс. Муҳнми ярнм кнло гороин
қамдан кмлнб ку1пш-кундуз К}1М1 |;ўлтмпп1гнзда мийдо бўлнб
қолдн? Лпа шупдам гамланшнлик...
Субут бу тер1Х)вчмга гам у1^нрнб бўлмослнппп! тутунди.
*111ун;и)й бўлгач, п|юку|юрга ё.’>гап хатпм ҳақида упга гапириб
ўтнришпинг пафи бормикап», ;(сб ўпла;п1. Ипюнмаса-чи, «1>у1П1
ҳам ўзнпг атаГшаб қилгапсап», ;1сса-чн?
— Боринг,' хопшмп.^га б о р п б , та1п1пгизга я х и ш л а б ў й л а б
к ў р п п г . Ҳаммаснпи ў з ихтмГфнпгнз б и л а м б ў п м н и т з г а о л н б ,
тсрговга к ў » 1а к л а ш с а 11П 13, |-у1ю ҳ и 1М’и з емгплла^надц, — дедн
терговчи.

123

Субуг қулипн орқасига цовуштириб, иазоратчииииг олдига
туи1ди... Упи эиди бо11и;а камсрага қамап1;1и. Бут1си аича кеиг,
олти кишилик экан. (^убут янги ншронт, яиги ҳамхоналар бн-
лан гаиинн|б улгурганича, беш-олти кун ўтиб кетди.

Ь у орада дастлабки муҳлатлар битиб, Субутга анб аълон
қилнндн. 1'ергопчииннг бошқа муҳнмроқ яна бир тсргоин бор
.')кан. Лсосан уша ♦И1н* бшшн н1уғулланар, Субутии эса икки-уч
кун;ш бир чақнриб, «ҚалаН, июир ака, ижодгшр бўлаяитими»,
деб сўраб қўяр, кулар, аччиқлшшр, узундан-узоқ наснҳат 1^1лнб,
ҳаммасинн яхни1ликча бўнинга олнн! кс[>аклнгини уқтирар эди.

Субут бир сафар ♦Мен нрокурор номнга бир хат ёзгаи;и1м»,
дея ган боншаган эди у қулоқ ҳам солмади. ♦Менга деса ўнта
хат ёзмаПснзмн^, деди. Кейни кутилмагаида столни мупнтладн:

— Ф а к т на лицо-ку! Нимага боннш қотирасаи, ў, таранш!
Нарнбир кетасаи, ўн Гнш! Ўжа^ишк қнлмаГ| бўннингга ол-да,
бориб ётакер судгача ма;сш қи^и1б!

Субут ҳибснниг бнринчн куни суҳбатлаинаи ҳамхоиасини
эслади. «Ўншша антадми! эътибор қнлмабман-да. Зоҳиднйга
бнр хат ёлнб, бериб юборин! корак экан. Ҳа11тоиур ганларим-
ни стказган бўлса ксрак. Эидн Зоҳнднндан бнр иажот. «Жнян»-
чн, у қайтиб келдимикан? Келш и бўлса, инма чора қнлардн?
Улардан ёрдам кутиш бефойда. Лаж от - Зоҳнднндаи! Унинг
бу нншардан мақсади ўз ншъннни са^ушш бўлса, (^убутиииг
тахднднга жаооб бернши ксрак. Лгар...

Паҳоткн н|юку()атурага кшлгин хат бенз кетдн. Таҳрнри-
ятлар-чн? Муҳаррнр яхни! одам-у |;ўрқоқ|юқ. Ьуна1^а жаи-
жаллардаи у.юқроқ юринии! ма1>1^’л кў^ргин бўлишн мумкнн.
1>н|юқ чғТартиб» газстасииики анча даднл йнгнт. 11аҳот хатин
олгач, ҳеч бўл^шса бнр сур1ннти|)нб кўрмаГ|ди.

(]убут ўй^шринннг охирига етлшсди.

23

Слкқн таби1и”| бор парса дейдилар. (>убут Сокии ҳиб<;хона-
да ў:» люктуб1шрн та1^и<Р" хаҚЧД» ўн су|>аёт1-аи лаҳ;ии1арда +Мат-
буот у1"|н*да жоГ|лашгаи иккита нуфуиш газсгга боп1 муҳаррнр-
лари ҳукулшт тел(;фо1И1 орқшш ғалати бнр \шкзу;и1 му:и)ка|>а

124

юритмо1^1а эдилар. Суҳбатиннг баёин 1^'йнлагича: «'Гартиб* га-
зетаси муҳаррмри «(]адо» рлҳбарига сим қоқди.

— Салом па табрикларимии қабул қилгайгиз, фельетон зўр
чиқнбди.

— « Қ ^ а м учидап! заҳар*ми?
— Балли! Офарнн! Ўзиям ... тешиб қўннбснл, акахон!
— Энди... мон сизга а<>тсам, бу фел1>стонпи б<;рнн1дан ол-
дин анча кун мулоҳаза қнлдим. Қарқалан... Собиқ бўлсаям...
ҳамка«*бимнз-да! Лммо а;(ибларнмнздап бири .1ўр ган ийт^-ан.
Ижодкор халқи б^ггла^^ан найтда битнни ҳам одамларнинг кўз
ўнгида ўлдиради, деб. Қолавсрса, ибратли бнр ўрнс нақлн ҳам
бор: ўзинпш киии ур, токи ўзгалар қўрқсин!
— Снз ўзи Субут Сокин1П1 илгари яхнн» билармидипгиз?
— Ьнлгаида қамдоқ! Бнр мақоласини босиб бо н тм ба-
лоларга қолнб кетгандн. Ксйинроқ унипг бир мақоласн кас-
рнга бутун бон1ли бнр газета ённлнб кетгаи, :нинтганднр-
сиз?
— Этитгапдим. «Коррутн^ияпннг нлдизн қаерда», деб ном-
ланарди, адшнмасам. Ўқиганман!
— Ху?|ди ўаи! Ўнш мақолада «Лйрим боп1 муҳаррирлар ҳам
по|Ж :)1ш:(нга буюртма мақолалар чон этадн*, деган жумлалар
ҳам бор эди. Эси11П13дами?
— Эсимда... Ишқилиб... «Қалам учндаги :шҳа|>*ни ҳам ай-
рим огзига кучи отма^штар ўишпақа мақолш1ар;ин1, дсб юрин1-
масмнкан, ин1қилнб?
— Ие, укажон, бу нима дегапннгиз? Ўн^шб пкшраяпсиз-
ми? «Ўннаб гапирсанг ҳам ўйлаб П1мн|н, дсган халқ м ақш т
бор-а! 1>шшси:1ми?
— Вилишга-ку бшшман, лекнн |фшмда Субут (>)ки1пипп'
бнр мактуби турибди. Ҳозир олдим. Ш анкатли почтачнларн-
мн:ишг марҳаматн туфаИпи атиги бир ҳафга кечикнб келнбди.
Б у хатнинг бнр пусхаси Сизга аталган. Э.хтимол кечикиб Снзга
ҳам вақти;ш етиб бормаган. Олмадингшши?
— Қа1шқа мактуб акан? }1има дейди?
— 1Иактуб|Н1 Схжин қамалнншдан бнр кун плднн жў1штган.
Ун;(а ўзига нисбатан таҳднд қилинаётгани, туҳмат қшн|б қама-
тн тлар и мумкинлиги ҳақн;ш ёаган...

125

— Йўқ-йўц. Мс11 уиақа хат олганим йўқ. Олтпим.чаям да-
р\ол ииюиншш шоитлмагаи бўлар.'1им...

— .Мои х,ам ии10иии1га июшилаётгаиим йўқ. Лскип хатиииг
биринчи нусхаси и|юкурор жаноблари иомига юборил^вн. Қш ир
у киши мсига қўиғироқ қилиб, бу хат ҳақида фикримнн сўра-
ди. Ҳойиаҳой Си:<га ҳам қўнгироқ қилиб қолали.

— Нима фикр билдирлннгиз?
— Мен *Мин;ци1 ҳам туҳмат уюштирилган бўлиши мумкин»,
дедим. Ш уиақа дсдиму ксйин фслиггонии кўр;шм. Эиди ўйлшшб
ўтирибмаи. Фсльегонда ҳаммасиии ииюичли қ ш тб сзибсктар...
— Энди ука, би.4 фақат фактларга асослаиганми:>. «Фа1сг-
лар ўжар бўлади*, дсйди инглиз мақоли.
— Т)Чри-куя. Аммо ҳали суд бўлмасдпн бсриб юборили-
ши... сал 1-олати.
— 11имаси ғалати :жан, нимаси калати? Тўғри, суд ҳ^кми
чиқмагунча «Лйбсизлик нрсзумпциясн'» бор. Лскин бу срда «факт
на лицо*, дсгаиларидск ҳаммаси исботланган. Майда нашафу-
руишардан бири «Гисҳванд моддаларни муттасил шу одамдаи
кўтара олиб. майдалаб сотардим», дсб кўрсатма бсрган. Уму-
ман Субут (хжиниинг ■'(‘роин савдоси бшшн му^ггамм 1нуғ^'Л-
лаиганини билв(К'ита исботловчи бошқа далил:шр ҳам бор:
яқингинада хотини1тнг номига данғиллама ҳовли-жон сотиб
олган. Ўаингиз ўйланг: ншсиз юрган бир қа^шмкан! «дворян-
лар уяси*дан бир нсча ўн миллиоига баҳоланадигаи қпср харид
қи^шши бу ўзи бўладнган нш эмас-ку? Фслмчч)нни диққат
билаи ўқид итизм и?
— Ўқидим, ўқидим... Хуллас, нима дсб мааш ҳат бсрасиз?
Г1року|к>рга қўнғироқ қилиб «Мсн адашган :>канман, у одам
туҳмат қурбони :>мас, чинакам жиноятчи*, дсб ангаймн?
— Ьилма,чим,билмадим, ука! Виж;10нингнз садоси1н қулоқ
тутинг. Мснга қўнғи^юқ қилсл, «Фслмтондаги гаплар тамоман
тўғри», деб айтаман. Си:па маълумот б«‘рган тс^ргопчи^а н«
(})оиз ишоиами:!, дсйман.
— Раҳмат (1и:1га!
— (!аломат бўлинг!..
11рорк'У|юр1а «(лло» муҳаррнри ў:»и сим қо101и. «Лл:шқан-
дан .\а1иинг мавжу.члиги ж и ;стй гиита^ш чиққан жи;счий ма-

126

қолапн йукқа чнкариппа асос бўлолмаслит*ни тчшуитиринна
кнрии1ди. 11року|юр б(М'иклик билаи конииди.

— Подадап олдни чаиг чицариш ксрак эмас ади, жаиоб
муҳаррир, — деди. - 1'аи бир томондан инсон та1у1ири ҳақида.
иккннчи тиминдан нрокуратуранинг (иаъии ҳақидл борастир.
Мсн му.хбнрннгилга маълумот бсргаи ходимими.ши ^чфгоидан
чстлатдим.

— Ксчи[Н1си;{, дўстим, — деди бош муҳа|>рир бўш кслмай. -
Ьиа иодадан олдни чаиг чиқаргаиимиз йўқ. Вии (}>ак1 \пқ№(а,
содир бў^нан ҳодиса ҳақн;1а ахборот бердик, холос 1>из Су^ут
(хжии - жиноятчи, дсб ҳукм чнқаргаиими.1 йўқ. Виа у жиноят
қилнтда айблиип>н1тн, Д01ан хабарни тарқатдик. хол<х-. Ьу-
НИ1Н қоиун қонлиш зил ксладнпт жойи йўқ. Лга1> Сиз Субут
Сокнпннт ЖИ1КЖТ қилма^^анннн нсботл!Н> ачмт-антл у уо1уши-
<*а, марҳлмат, биз бу ҳақда \ам хабар б«;р«ми.». (^шко^жлик -
тараққиГт т|ю вн * дсган улуғ арбоблардап бири Лп« бир \олат-
ни :у|.тибор1и илиин1нги:)нн сўринман. Ни.< Сл^л'! Сокипии ў*.(
қанмимиани, >п>ни ҳамкасбнми:!, д<4) ўтирмалик. б^гюи би|нт-
ларга ўлишб. Ьн:» учун ҳақнқат ҳамма нарса шп и тун (^уқрот
дом^ш айтгапларки, оЛс^шггун мспииг дў<тим. лскип хақнқат
упдан учтун|к>қднр!*

11року|М>р ганшуносликда бу одамгн бнс к<'лолмаслнгннп
чушупиб, «‘у.чбатга якуп ясидп.

— Ҳақнқат би.ч у^чуп ҳам муҳим, домла, п1уннп1' у^чун бу
НППН1 онг тажрибили т('рговчилардан бн|)ига то1П1П1|>лик (!и:1-
1и э<'а, м)и1муи.1и <’уҳбатинт:$ учун таншкккур!

24

Қнш :шптпга ш ш бон1лц.чи. Крр у<тнга қор сгар, ток та-
риф.чап иччнқ н:<ғнрпн :ми1р, П1у боис исптнш тп:)нми ппқилар
мукимма.1 бўлпишги қа|>амай, ҳапшма1;п1 *Қо[^| 1-и|к)Г|* сопуқ.
Л<|)Н({>и кичнк|)оқ хоиилирдан бирида, 1.'а\пп1 қиршичи
ри1П1 олоши п>б.1иб, иоп кишпиб зтн^^ибди. 1>о:н)рги туп тб . у.|-
бул харпд қилпш ни опқит гайг-рлиппи х^ши ҳам. пу^п» ҳам
йўқ. Ў:ппп1пг бунднй а.ҳпо;п1га п^ҳ кулгнси, гоҳ йнғлигисн кс
лади. Сўпгги пулларипи харж қ и ;тб , С.убутга ис<'иқ пчкп кий-

127

||м, жун иаГпюқ олли. Мазо|штчи орқали хат билан кпритли.
И тқилиб, стиб боргаи бўлсии.

Даи|)6пк бир ҳнфта буруи хорижий сифар^^а кетган. Ж ўиаи!
олди;(аи 1^'нғи|юц қилиб «Учрашамиз, борамаи* дедн. Лфифа
Даирбекпиш' ўша куш и ҳаГшонсифат қилиғини эслаб юрагига
қш1 сиғмай т)’ргаи бўлса ҳам «Майли», деди. Оабаби, кслса
Субут ҳақпда бир дн[шк сўранмаи, деб ўйлади. Кун бўйи Дап-
рб<!к бнлан бўлажик мулоқот рсжасиии туади. «Пима бўлса
ҳам Субут акамнп |^қарии1им керак. Лгар бунинг учун ун-
дан айрилиб, Дап|>бекнинг 1Н 1коҳсиз хот1Н 1ига а^шаиитга тўф н
келса ҳам. Даирб<;к мени иикоҳнга олмас;н1ги тайии. Чунки
яқннди қўинги аёллардан бири қизиқ ган айтди: «Этнтдингнз-
ми, Дав()бек Муқимхоноп яна кўтарилибдн. Яқии;(а қайсиднр
бир киттаконнинг бс1ш қизнга ушшнаётп»! змиш*. Лфифи учун
бу хабар дастлаб нажот са;(осн бўлиб туюлди. Эндн мсни тинч
1;ўяр, дсб ўш1ади. *1>у ,'(ав|>бск акамга ну|^л каттшшриннг бс>ш
қи.’Ь1нрп та1и‘р турир .жан-да*, деб ў:н1ча кулнб ҳам қўйди.
Ьи|юздаи сўнг негаднр иччи1^шиа бошлиди. «Тайини борми
ў:1п бу 0да1\н1пн1> деб ўйлади. Я|ш ўйладики, Даврбек яна неча
бор, қанақа каттаконнииг қизига у|1ланмасни, барибир Лфп-
фани ўз ҳ«11ига қ^Н^майдн... Қо;н1рча... п^^чшқа бўлгани яхпш
эмасми? Шундан {[юйдаланиб, Субупн! қутқарнш мр^кпи. «Лгар
С^-бут нкамни оқпиб бс^усангнл, буткул Сизннкиман», д сб ийта-
дн унга. Вн П1у пш|)тпи бижи|)са... Лфп<|)а (]убут;шн та^нжини
ола;(и. Чупки унга хиёнат қнлиб япшшни истамайди. Мнйли,
Лфи(|)и яна .1[)сиз қолсии, яна сигил аёл номини олспи, ҳарқ-
а^шй Су^ут қутулиб чиқадн-ку. Терговчининг айтнпп1ча, ии1
судгачн борсн унгн ўн 6 <;П1 йил б<'рнлини1 мумкнн Л1ган... 111у
тонда С^^б^тии ҳимоя қи:шдигин, унииг учун елиб-ю1ура;1иган
бирор однм й}^-ку, Лфифп;шн бон1қи. Лфифаннпг қўли;ши
эсп фақат ўзипи қурбои қнли1п келади, холос...

Даврбск ўша куни к<*лма;1и. Кеч|ю қ снм қоқнб, шошилннч
жўнашга тўғри келганини а^^тиб, узрсўради. «Лйбимни 1ш охир-
ги учрашувдаги гуноҳимни ожойиб совга <и1иб келиш билап
ювамон, кутииг*, дедн.

Вугун у келиши керак. Лфн(|)а бир хаёли «Холамдап иул
олиб, дастурхон тузасамми, ;»еб ўйлади. Фикри;ш н қаГ|тди.

128

«Имога маҳтал экаи», деб ўйламасип. Келсии-чи, бир ган
бўлор...

Қороиғу тушгаи чоғда дарвоиа қ ў и ш р о т чалнп;ц|. Лфифа

туишб очди. Дао|)бск қимма1<м1ҲО иоча иўстиига ^^ршиин, бо-

шида нра1у1агаи қуидуз тслиак, қўлида катгакои жомадои би-
лаи турар эди. Ичкари кирибоқ Лфифаии бағрнга бооди.
Қувно1^1ик бнлаи қўшиқ хиргойи қилди: «Айб этмоигиз, дўстлар,
манн ■'алди, дсб. Бир ср савдосииа душтимда галдим*^.

— Меи кслишиигизга дастурхои ҳам тузай олгаиим йўқ, —
деди Лфнфа уии юқорига бошлар экаи.

— Ҳеч иарса Н1арт эмас, ҳаммасиии ўзим олиб келганмаи,
— деди Даврбек меҳмоихонага киргач, жомадон1гга ишора
қилнб. - Мана бу1ш очннг-да, шоҳона дастурхои ясатииг. Лй-
тгш1ча, мана бу Сизга.

У туидш"| дсб, чў|ггаги;ши нафис бир олпш .'шнжнр чиқар-
ди.

— Қаии, бўйнинтзга тақиб шншг-чи... Энди ойнага қаранг.
Миср ма.1икаси |{лсонатранииг ўзи бўлдиигиз-қолднигиз...

Жомадои а1ггиқа егуликлар, 1нириилигу ичимликлар бнлан
лнқ тўла эди. Лфнфа дастурхои тузатди. Чой да№шб келди.
Даврбск ансльснн ва лшидарннлардаи, колбаса ва ;(уд/1анган
гўшт, билиқлар;1ан 1шррак қнлпб кс<-ди, июколад ўрамини очди.
Қадаҳларга қнзғин1-1<ўнп1р нчимлик қу('|;(и.

— 1^ани, соғ-саломат учра^игаиимнз уч^11.
Ўзн ич;1н. Лфифаиинг иккиланиб тургшшни кўриб, нна
қнсга;(и.
— Олинг, ачинг! Дарвоқс, «у с^^иш* нима хаба|хлир бор.
— Сиз билсангнз керак, деб ўйлаган;1им.
— Мен бугун ксл;1им-ку. Ҳа;ш су|)ииггирншга ул1ургаиим
йўқ эди. Майли, Сиз бу1ш олинг, бнроз;ии1 сўиг қўнғи|юқ
қилнб, ҳаммасиии аниқ^шймиз.
Лфн(|)а ўшшгап гапларини а^п-иш маври;(и кслгашши се-
зиб, сскии Даирбскнинг снига ўтирди.
— Дапрбек ака, Сизга айталигаи муҳим гапим бор...
— Хўньх ўш , — деди Даврбек гў|нт чайиаи1да давом этиб.
— Меига... ♦Субутдаи анрил, буткул ўзимники бўл», дсб
айтгам гапиишз сдиигиздами?

129

Даврбск луқмасннн ютдн-ю, унга бироз қараб, бнр<к1 хаво-
тнр бнлан тнкнлнб қолдн.

— Ллбатта... Ллбатта, ксйни маноон нпшар бўлнб кетнб,
Снлса қайта эслатганим йўқ эди.

У «мановн ншлар», дсгапда ўзипнкниими с Субупнш г нп1-
лариппмн, қайсисннн назарда тутгапиии ўзи ҳам аигламади.

— Ўиш гапнпгнл ҳалиям кучидамн?
— Ллбатта, — дсди Даврбск эиди бироз чайналиб. - Х ўш ?
— Лгар кучнда бўлса, бугуи меп қатьнй қарор қилдим. Су-
бут акамдаи ажралип1га.
— Э , яшанг, мапа бупи а1^1ли одаминиг гани, дсса бўладн,
— дсб юборди Даврбск.
— Ф ақат.., бугун ё эрта эмас. Субут акамии қамоқдан чнқар-
гап ку1ш пп13... Ш уп;ш й қилсак, помардлик бўлмандн.
Даврбск бу гаииипг мағзипи чақиш учун бир муддат ўйла-
пнб қолди. Погахрп ту1пупдики, бу гаипииг моҳияти у1И1нг
Зоҳидийга бсргаи «ваъдан;иин тезроқ амалга оширипжда ҳам
қўл кслншн мумкии. Ўша куин у Зоҳидийга «Мси ро:шмаи,
фақат шошилмайсиз. Ўзим сизга пиширнб, лаганга <ч)либ бе-
рамап», дсб айт|-аи эди.
— Майлн-ку... лскии... Субутпи қамоқдан бу|уп-эрта чиқа-
риб бўлмайди-св.
— Сизпипг қўлингиздап кслади, — дсди Лфифа чўрт кесиб.
—Лстойдил кирнп1саип13 ҳарқапдай ипиш қиласи:!. Мамлакат-
инпг бнр томоиипи ушлаб турибсиз...
— Унчалнк бўлганмас ҳали, — дсдн кулнб Даврбск ака.
— Ҳ ш н бўлмаса, эрта-ин;1ип бўладн. Я п а бир катгапппг
қнзига уй;шнмоқчи бўлиб юргап экиисиз-ку, — дсди Л(|)ифа
аразлагаи оҳангда. - Буёқда меига бу>шқа дейсиз-у...
— Қали хом гап у, Лфнфа. Мсн ўзнм ҳам яқпнда эп1ит7(им,
— деди япа кулиб Даврбек. - Катта бнр одам бизинпг бош-
лнққа ўзпча лутф этгап экш1: «Даврбек сўққабош экап, эрн
ўлгап сипглимга унлапса ёмоп бўлмасдн, иккн ёртинн бнр бу-
туи қилардик*, дсб. Мен ҳали рознлик берганнм йўқ. Мабодо
розшн1К б<;ргапим;1а ҳам, Лфифа, қалбим ҳам, вужудим ҳам
мудом Сизпикн бўлнб қоладн.

130

— 1*а\мат, ш уиақа... садоқатли муҳаббатингнз учун, — дедн
Афнфа. —Лекнн шу гапнигиз рост бўлса, чииддн ҳам севсаи-
гнз... Мен айтган шартии бажарасиз...

Даврбек пна бир қацаҳ отнб, овқат чаниаб, ўзича қупноқ
хиргойн қилди. «Этнк ечмай сув кечаПмн, жоигинам ишртин-
П1И айт. Истасанг ойга учайми, жонгаиам, шартнншн а1|т...»

Ов1;а1ла11нб бўлгач, жиддий тортди. Ўрнидан туриб, Лфи-
фага нқиилатди.

— Мп1и1и, Снз учун жоннмии ҳам аяманман. Фақагг ҳознр...
шу топда муаммолардан га^нфмайлнк, нлтимос. У.юқ-узоқлар-
дан сотпиб-сош ниб кслш нман. Ю рннг, мапа бу еққа...

— Сопуқ хона1шр, — деди Лфнфа ўаини 1Н1ма деб ҳимон

ҚНЛИНП1И билмай.
— Совуқ бўлса, аҳтирос оловн билан қн.1дириб юборамнл!..
Даарбек шундай дея Лфифага илондай чирманди!. Лфифа-

пинг таслнм бўлишдан ўзга чорасн йўқ эди...
Эҳтиросн с ў |П |б , калласн опча жонига ке^шб қолгап Дапр-

бек Лфмфага ^Ваъда б<;ришга шоипи1ма;и1ммн«', деб ўйла;1и.
Субутпи қамо1С1ан чиқариш у1пи1г 1<ўлидан келармикан? Ке-
ли111га-ку ксла[1, бироқ Даврбек бу қалтис, матбуопв чиқиб,
ошкор бўлиб кетгаи ишга сираям ар алаш тси йў]; эдш. «Шош-
ма-июшма*, дсди у бнрдаи калласи ииишб, Зоҳидийга бсрил-
гаи 1шъла билан Лфифаннпг илтимосиии бнрлш1ггириш керак!
Лммо Лф и(|тга буни қамдай айтиш мумкии. «{^ш м ачи, н(»-
мирд*, дсмайдимн? Ха(|х1 бўлнб, юаига қа|>ама]| кстмайднмн?
1\арама11 қаёққа борарди? Вириичи мартамас-ку...

Лптдп. Лфп(|ш ўрмидап сш<раб туриб кетди. Йиғла;и1. Даи-
рбск юиагди. «Ф ақат бмр марта учраишсиз. Ш уичаки суҳбат.
У бир чол одам-ку. Лслиииг билагндш! ту;«укроқ у^нлашга ҳам
ярамай;и>. Тушупипг. 1Луидай қилмасак бўлмаГ|дн. Мен Су-
бутнн ўлим чиқарамаи. Фш^ат у одамиииг ро:и1лип1 керак*.

♦11|юкурорми у?* деб сўро;и1 Лфи(|)а. «Уидап ҳам баттар»,
деди Дапрбек. Ф а қ а т бир марта. Б у сир орамиз;1а қолади.
Маилимн?

Лфн(|)аиииг яма рши бўлишдии бом1қа чораси йўқ эдн.
Субутни чиқаришга аҳ/( қилдими, эп;и1 орқага қиГ|тиб бўлмас
эди. Ҳарқалай у 1муи;1а11 ;(сб ўйлордм.

131

25

Яигн т(;ргоичн авиилига ши;|дит бш1ап ишга кирии1ди. Су-
6>Т11И бнр ҳафтаиииг ичида ҳар куни икки, уч марталан гоҳ
лрнм туигача, гоҳ эрта саҳа|хпаб оўроқ кнлди. Буииси масала-
нн одднй тарзда цўйди. (]авол қнсқа ва одтм1и:

— Гороинни КНМДШ1 қан;(ай мақсад/ш олгаисн.')? Ш срикла-
рнигиа кнмлар?

— Лпа тш<рорлаймш1. Мсии унишб б«;рнн1 учун атанлиб уюн1-
тирнлган туҳмат бу!

Саиол такрорлаиаисрди. }|{апоб ҳам. Тсргопчн хуиоб бўлди.
>|{аҳли чн1^1н. Субутни «онаигни», дсб сўкди. Субут индамади.
Ин;1аса калтакгшшларинн с<;зиб ту|)ар;и1. Аламнии ичига ют;и1.
Ьарибнр калтаклашди. 0ғяи-бур1и1ни қонга бе!шб, сопуқ як-
кахонага тнқииши. «Бўйиингга олмагуиингча шу аҳвол», дсди
«тажриба;ш* тсргончи. «Майиб бўл^шйии, ўнкамнн совуқ ур-
масии, дссаиг бўйииигга ол. Ш срнгиипн! айт!*

Лзоб жонндан ўг;и1. Ту1И1 билан ;ип'|;и1раб, аъзони ба;ш»и
қақншб чи1^и1- Пнма қилиш ксрак? Бўнннга олсннмн? Пима
;(сб олади? Кнмни *1нсрнгим* лсб унишб бсра;и1. «И{иян*ни-
мн? Псга н|у тон;^а у эсига тушдн. Паҳотки оиштмаган, иаҳот-
кн би|юн чора и:ишмши1ти? Зоҳидийга ганиии стка.1ин1ганми-
кнн? Пима ;(сдийкии? Эҳтнмол, ҳа;и1 умнд бордир? П|юку-
рорга (•зган хати .ҳам и:1сиз кстди. П сга? Яна қаича чи;1ан1
м р и ;ии ? Лфнфанииг аҳволн нима ксч;и1? Ҳоннаҳо{| хшшсн
яна ат[юфи;(а гир;и1каиалак бўлаГггган, Му|\ИМХоноша 1^ннип
чорасиии иагшб юрган бўлса кс|ш к... Хола, Муқнм.хонов, Зо-
ҳндмй... Уларнннг орасн;(а қан;1айднр сирли боглатии бор.
Ҳоилинн .ҳам хола тасодис^ни! олмаган. У Муқим.чоиои ва Зо-
ҳндишшрнши' маданий{юқ қилиб айт1'ан;и> «ҳарамхо1шси*га му-
дн|)алнк қилса к-срак. Субут ўргангаи ҳун«каг;шр Муқимхо-
иовнннг Зоҳндийга алоқа^ю^шнт ҳақида бсвоснта далолат б<^р-
маса ҳам, у Н1шшй;и1гаи идораиннг Зо.ҳн;и1Йга онпсора мойил-
;н1гиии ;н^қол кўрсата;1и. ЗоҳндиГиа сер;шромад бизисс 1^1либ,
1ч-атта ^ин^1орда мўмай фойда олнш учуи ҳам^ш тгф01гг яратнб
|ф '1нлган. Илгарн Муқимх0и0пи1и1г қайнотаси «Эгшшк қнл-
ган* со.ҳш1ар сскии-аста Зо.ҳиднн тасарруфнга ўт1-аи. П 1убҳа-

132

сиз, буида Муқнмхоиовнинг бсвосита ииггароки, срдами шун-
лоққина сезилиб турибди. «Ж ияц » бср^ш! «Маъпумотнома* Зо-
ҳидиИнинг фмрмолари хориждан сифатсиз, эскирган, табний-
1СИ, арзон озиқ-овқат, дори-дармон па бошқа маҳсулотларни
атаЛлаб юқрри нархларда олганлиги, сўнф а бу ёққа келтири-
лнб, лна ҳам қимматроқ сотилгашшгини кўрсатупчм зцгжжат-
лар бор. Лиа қанча гаплар... Наҳотки, Зоҳиднй ана шу маълу-
мотлар ошкор .тгилиишдан 1^ қм айд и ? Ёки таваккал қнлиб,
м ақолат! бпрон жойда чои эггарнб юбориш ксраюми? Ҳали
хомроқ :)ди. Меъ(‘рига етказиб ул1урмади. Таҳрнриятда пипш-
тишар. Муҳими, маълумотлар аниқ ншрҳланган ви нусхаларн
илова қнлингаи...

/^арвоқе, Субут Лфифага «Бон1қа жойга кўчамиз», дрган
купдан бир ҳа(|угача олднн шаҳарнннг «Тсмирйўлчилар*^ мав-
:юсидап1 илгари, талабалнк йилларида яшаган бир хонадонга
боргап ва хопадон соҳнби кекса тсмнрйўлчи Абднмавлон ака
билан бнр хопаии нжа|шга олишга кслишгш! эдн.

«Ўзпнгнз галаба;нп{ ўрпгоқ/шрипгаз бшшн лшигш! хопа бўш
турнбди. Мана кал>гг, истасангиз ш у буг^иоқ кўчиб кслинг»,
дсган эди Лбдимавлон шса.

Субут калитш! олдн ва хонага аш1;о;шнипг хомакя иусхаси-
пп, ма|у|умотлардап олингап кўчирмаларии қолдприб, калит-
нп япа уй эгасига тапишб кетдн. «Ҳи;ифча шу срда тура ту1»-
снп, ҳар эҳтнмолга қарпш». Кснин ш у срга кўчнш тараддудига
туи1ди. «Яхш иям кўчиб улгурмагап экапмап. Лкс ҳолда...
Ишқплпб... Лгар .'^ҳиднпнппг одамларн кузатпшгап бўлса, ўша
ҳовлпга боргиппмпп к>'рдшган бўлишсип-да... Мабодо к^риш-
гап бўлса... талюм. Й5>қ, талюм эмас. ҲуИкЖатлпрппиг асосий

қпсми боп1қа, япа ҳам ипюпчлн жойда. У /КоПпп пкки дунсда-

ЯМ Т0 ППП10ЛМш1дН».
Субут п1упди|"| дсб ўплади-ю, қши^юққп бо|>пб кслганида

автобусда ўтнргап ўсиирнпнн эслаб юрагп П1упиллаб кстди.
♦Кўргап бўлса-чп? Япа қишлоққа борпптб, ука^шрпмга бирон
зпсн-зоҳмат стказип1магап бўлсни. Й ўқ. Укаларп бу гаплар-
дан, ҳатто Субутннпг қамилганидан бохабар. Хабир тонншгаи-
да Ю1^рпшиб кс^тшардн. Лфифа айткшгап бўлсин, ншқ|Ц1иб.
Вплмай т>рп1игапп маъ1^л.

133

Я н а Зоҳи;(ий ҳақида ўйлаб кетди. ♦Агар бўйнимга олсам,
шернгнм Зоҳилийнинг одами эди, десам-чи? Буни ннма бнлан
нсбот қшшман?»

^(арпоқе, >|қнн;(а танннлангаи, журналисглар донраснда анча
илгари;ш11 таннн! кекса адиокат ҳам 4Шсриклар ҳақнлд нндаман
турганишиз маъқул» дся ;(оно маслаҳет бсрди. Су^утнипг наза-
рида бу «оқлопчн» хсаноблари ҳам у1ии1Г тёҳванд^шк модддеи
савдоси бнлаи н1уғулланганип1 астойдил ишонар, ҳнмояни эса
номнга хўжакурсин учун олнб бораётган эди. «1>уям сотнлган, —
дсб ўш<иди Субут. - Сотилмагаида-чи? Лдвокатшнп' ■'апига кнм
қулоқ солар;1н. Лдво1штларнииг аксарняти суд|л бш1ан су;танув-
чн ў]Ш1сн;шги 40л;1и-берди*га воситачилик қилнб куи кўра;(и. Кўш1
саводсш. Прокуратурадаи ёки мштцшиши ҳайдшшб, ипн*ил қол-
гш1 кимсалар...» Субут бир-икки ўткир адвокатларни билардн.
Лммо улар катта пул сўран1ади. Ш у боис «Лдво1и1Т1Н1г боркш*,
дсб сўршшвиқпа «Йўқ*, ;1сб қўяқолпиит. Қонунга бпноан бепул
тш нш ш иган* адв0101Т1П1нг аҳволн эса лшна бунақа; аҳмоқопа
маслаҳатлар бнлш! боипшгпн қотиради...

♦Мен учун эпг ях1ни адвокат - Зоҳш^ийнппг ўзи^, дсб ўйла-
ганди Субут бнрппчи кунисқ. ♦Прокурор ҳам, судья ҳам ўша.
Ўншн1та спишиб о;шш ксрш;*. Лпш1м ким бнладн? 1><1лкнм...
Зоҳидиппннг бу туҳматиш! умуман хабарн пўқцнр? Ва'н<пм бупн
Муқнмхонои у10пггнргап;и1р, Субутии ўз йўлп;1Ш1 аапб тапишш
мақсадшш? Йўқ, Му1^имхонов оддий оилшшй можя|юнп бу қадгф
қабнҳ нўл бшшп ҳал қш1маса ксрак. Лнаям ким бшш;п1?..

Эртш1аб Я1ш сўроқ. Лна калтак. Яна сопуқ яккахона. Ксч-
қуруп япа сўроқ. Субут юролмай қолди. Учнпчи кунн упи
сў|юққа қ5^1тнғи;1ап суяб олнб кслншди.

— Бў1гги, (юанман, қанақа 1фтоз бўлса, |;ўл 1^’Гппша тайср-
мап, — дсди Субут этн жуни;икиб, тншларн тш^нллаб.

— ?Куда ЯХН1П, — дедн тсрговчп. - Мшш бу бошқа гап.
Яхш пликнп тушупа;1нгш1 о;шмпнпг сддағасн кетсапг а|кшй;(п.
Мсп ҳам снзпн хурсапд қилмоқчпмаи. Иқрорпомага |ф | |;ў1"1сап-
гнз... ҳознрча га|юп эвазпга ҳибсдан бўпштами:!.

— Менда... гароига |;ўядигаи иул йўқ-ку?
— У ёғндан хотпржам бўлнпг. Дунёда савобтш1аб, яхпш
о;ц1млар кўн...

134

Субут «Ким ЭКШ1 ўш а савобталаб одам*, дсб сўраИ олма!1н.
Мажоли етмали. Б о и т айлана бошлали. Курсига бсҳол чўкиб,
узатилган қоғо^шрни ўқиб ўтирмасдан қўл қўйдн. Қўл 1^Гн1б
бўлгач, кўнгли беҳузур бўлиб, ҳушидаи кетиб қолди.

26

И кки кун олдин бир суҳбат ва бир учран1ув бўлган эди.

— Ваъда оафоси бнлон улуғ, — деди Зоҳидий Муқимхонов-

га сим қоқиб, салом-аликдан сўнг.

— Лйтилган сўз - отилган ўқ, — дедн у1н-а жавобан Давр-

бек. Биз ваъда бериб, унутиб юборадиганлардан .эмасмиз.

— Ундой бўлса нхши. Янги курси, хорнжга илк расмнй са-

фар, хуллас, ювиладигш! нарсалар ҳам кучш"н1б кетин, чамам-

да.

— Ллбатта, ювамиз.

— Раҳмат, лекин ювишдан олднп сиз бнлан бирров гапла-

ншб оладигш! бир маслаҳат ҳам бор эди.

— Айтаверинг, — деди Даврбек курси узра ястаниб:

— Телефоннинг гани эмас. Кўрнш сак...

— |{елинг! I

— Хнзматхо1шнинг гани ҳам эмас.

— 1^ерда кўриша.мнз? 1^чон?

— «Метрополь* меҳмонхонаси1Н1нг ўпинчн қаватнда бир

ема1СХопа бор. ^Л^юҳида ҳужраларга эга. Ўша срга бнр 1шсла

чой айтсам. Исччида бў^иайсиз?

— Иеччида дссашиз бўшш1всрамнз, акахон. Ўзимиз хоп,

ўзимиз бск, ўзларипинг дуонн шарофатлари билан. Ҳозир бо-

райми? I

— Қай-ҳай, ҳалжоплш1масиплар. Ма1.қул десангиз, соат кеч

соат саккизда кутаман.

— Хўн бўлади, ака...

Иимқоропғи шинам хонадаги суҳбат пималардш! бонь/шнга-

нннн антнб ўтирмай, энг муҳнм ва қизиқ ўрнига тўхталайлик.

— Ллқисса, бул нобакор мспинг н1аъннмга ба1>ш бнр гап-

лар айтиб юборгап экш1, — деди Зоҳи;1ий. - Бон1да унчалик

:л>тибор бермагапдим. К еча хориж^Н1К шсрик;шр қўнғироқ

135

қшшб, боъзи олдн-сотдиларнмиз билаи боғлиқ ҳужжатлар йўқол-
■-ш^и, бу ҳол тскшириш чоғида аён бўлиб колгаиини айтии.

— Демак, ф ақат бу ерда эмас, у ё|^1арда ҳам кавлаиггириб
■оргап экан-да? Қиаиқ, хорижда... қаиақа қилиб?

— Ёмон одаш1ар ҳамма жойда бор, азизим. Хориждан ҳам
1исрик топган. М ен... ўнм хориждаги шсриги собиқ қаИнотан-
гиз эмасмикин, дспш хавотирдаман.

— Йў-ўғ-е, у одам ўзи омои қолганига шукр қилиб юрган
бўлса керак.

— Сиз собиқ қайнопганпюпн яхши бнлиб улгурмагшюиз чоғи,
биродарим. У одам осопликча таслим бўлиб, таедирга тан бе-
рнб кстадиганлардан эмас... Хориждаги шсрнкларингизнинг
фирмасидан ҳужжатлар катта нул эвазига сотиб олинган...

— Демак, масала биз ўйлагандан кўра мураккаброқ экап-
да?

— Худди шупдш'1. Эндн 1Н1ма қилиш ҳақнда бош қотирай-
лик. Меп бнр рсжа ўйладим... Лслида... ишни аппалроқ ўйлаш
ксрак экан. Л скип... ўнш, мухбир йигит қапақа ў:ш ? Бўп1-
би("||гина дсйишганди, анча нухта чиқиб қолдн-ку. Тсргопдш1м
осопликча жоп бсрмасп-ан экан.

— Ҳа, анча нншиқ, у. Билишимча, бизнинг собиқ «отамиз*
у1н-а беш-олти сўм пиъда қилган...

— Лгир у1П1 чиқариб олиб, найзасини «отапгиз^пипг ўж га
қаратиб юборсак, ннма дсйсиз? Кўнармикан?

Муқимхонов «Кўнмиса керак», дсмоқчи эди. Лекин Лфн-
([)ага бергап ваъдаси эсига ^уип^б, тнли1Ш тийди. Ўйлаган га-
ПН1Н1НГ тсскарини айтнбдн.

— Кўпмай қасққа борарди?
— Демак, бу иппп1, яъ1Ш кўндирннпж Сиз ўз знммангазга
оласиз! Би.'< мухбнрпи қамо1^1ап чиқарамиз.
— Мсн уни кўндирипнш знммамга ололмайман. Б у масала-
га аршшшмагапим маъқул. Лммо хонимни кўпдираман. Лгар
мухбир қамоқдан чиқса...
— Туп1унмадим... Бутп^г нима алоқасн бор?
— Соҳнбжамол хопнм «Эримш! қамоқпап чнқарган ку1Ш
Л б ;^ ал и м акамлар1пп1Г ихтиёрпда бўламап», дсб ваъда бер-
ган.

136

— 1^пақасига, ҳали уин ажратиб ю боргаш ии!» йўқмиди?
— Лжратишга ажраталпмиз. Леким... (к)ҳибжамол хопим
х^ам аж|)Ш1иииии1 анвал мухбир йиппта иисбатан одамгарчшит
қилипшн истаПди. «/{хипишгига яхипип1к қаИтарайип’^ дсяпти.
— [Иупақами ҳалн, — ўйлапдо <к)ҳиднй. Кейии роаи бўл;1и.
- Жуз1а яхши!.Лгар пш|)тими.1П1 кўпса, биз у йигитии ҳали лпа
қайтадап бахтнёр бўлнб кстншига кўмаклашампз. Ҳ ти р ч а ...
упн ҳибсдаи қутқарайлик-чи. Демак... Соҳибжамол хопим П1у-
пақа деди дсиг-а! Лжойнб-ку! Мен Сиз уии кўплирншга қий-
палсапги.1 керак, деб ў-йла^-апдим. Ўзи раш бўлибди-да-а? Э|ж-
га одамгарчилик қплмоқчи бўлаГптаин ҳам мақгонга лойш^. Ўзн...
шу десапгнз шупақа хотиплар |;<шми жуда ^шрд, бнр сў:1лн бўладн.
Яхшн! Зўр! Лёл кишипипг ўзн ропи бўлиб, ма|'Ь| бнлдпр^аннга
пима егсип? Ишрат1П1иг гаппи бўлакча бўладн. Дарвоқе, Снз
япа қнзгапма(>тнрси:1.ми? Сеиш-муҳаббат дс1Ш1дек...
— Қнзпқмнсиз, Лбдз^ҳа/пш ака, Снвдап шшмапми? Хотп-
ппм амас-ку!
И 1у лаҳ1ш;и1 Зоҳи;и1Й қалтис бнр савол бердн:
— Хотннипгю бўлпи1да-чн?
— Эпдн... ака... упақа савол бгрмапг-да...
— Узр, узр, ҳазиллашднм. Дарвоқе, хопш ма(‘ал1м-нда яхшн
бир муж;(а эшитднм. |}ор гапмн П1у?
— Сал-пал...
— Маҳкам уш лапг, а.1пзнм. Цупақа нмкопнят ҳар купи
бўлмаГшп.
—Хўп, ака!

27

С^^б^т ҳпбсхопапнпг ш ббнп қпсмшш хушн1а ке^гчн. Внр
п(‘ча соаг ;швомп;ш қилипгап ^'злукснз муолажалардап сўпг
ў:ш1П1 бирмупча тстик ҳис қил.чи. Хаёлига кс^п^аи биринчи фпкр:
*Л({)ти;ц1п МС1П1 чиқарпб олмоқчп бўлаётгап о;шм и1И((кжор-
^шрга ҳам яхп1и ҳа1^ тўлагап б5'л(га ксрак. Қнзнқ. Кпм .'жап у?
«Ж иян»м н? .'{оҳн;1пйми? Қап(!и бпри? Инма учуп?*

|{а|>аиатга қ>'лай|Ю1; ў|иш1ииб (иш1п учуп гавдасипи гал кўтар-
моқчп бўл;(и. Лфсуски вужудн зшьдай оғир, па осқ-қўлипн, па

137

ботиии қимирлата оларди. Ф ақат мияси тиииқ ии1ларли. Ви-
ринчи хотипи бир пақтлар ҳшил қилиб бўлса-да, пақадар
ҳаққоиий таъкидлаганидек }иинг «Ьор-йўқ бисоти бў^и-ан* аиа
Н1у а-ьзоси мудом ўз ва'>ифасин11 тар аф билан уддала<^гганди.
Ьиринчи х(угинининг ганини эслаш баробарида қи:шлоғи Му1Н1-
са кўз ў|Н'ида намосн бўлди. Охирги ма|)та қин1лоққа, т ў и т
кстин1даи олдин боғчага кў|)гапи борга^^ди. Ҳа;н1 кичкина. Қа1И1
М('х^) қўслмагаи. 1>сфарқ.чок туюлди. Эҳтима'1, буписини «Отанг
смон* дсган га^ишри таъсиридир бу. Ьоғчада хо^гииига ҳам дуч
кслди. Псгаднр ш гнқ кўринди. Йўқ, бу Лфифи билап оралари-
даги айрнм а^нлашилмоочиликлар туфайли .)масди. Ьа бу .\атто
кўнчш ш к .')ркакларга хос «Кўз очиб кў^)ган* аслига нисба^ган ҳсч
қачон б^ткул гўниб кстмайдиган ма|'1пнинг •га1.(!ири ҳам ;)масди.
В у балким қи:ш, (У1п« ({^аршнди шу аслнинг қўлида бў^нани 1ш
.чудога нгукрки, ҳсч на|)сага :юриқмай, соғлом ўса^Н-гаии учун,
қаиақадир минна7'дорчилик гуйғусимиди-ой. Хуллас, (-убуг Ш1иқ
сў|)ан1ди. Хогини ҳам смон муомала қилмади. 1\и:1ига '■'айиили
срдам қилолмаГггганини кх(ига (чхлма,'1и. Ҳапто ♦Уйи1ии:$, оилаи-
гиз тинчми, (()а|»:шн;|;н1к бўлмадит-ларми*, д(Ч) .\ам сўради. Лна
аслнинг марди! ♦Ўзингиз-чи, ў^ишпм турмуш қилма^чинпмми»,
дсб сў|)ам()қчи бўлди (^убут. Ьи|м>1^ бу слиолга ўрин пўқ :)ди.
1^(ишш'|х:а, бу санол ў|ггад1И11 и^ин^суҳбатни булиб қў||1Н1ш. ♦М(!ни
битта б(х,шм бшши ким о^шрди*, .чсгаи ўкинчни 1ш 1^'нол|юқ
жанобни ю^п^ириб чиқарииш мумкин :)ди.

1Иу боис (]у<)>т бу саполнн бс|)мади. .Лксинча, ў|ласидаги
ИЛИҚЛИКШ1 са1;лан1 учун ҳачиломуз қилиб, «Кшариб, 1у:шл^ш-
ни1б кстибси:}», дсди. Ьу хи.1 :)ътн|Ю(|> ҳар қаидай асл!'^ сқитиин
у яхии» би:шрди. «Ма.ҳобат қи;ш>и1си:(-да*. дсб кулиб қ5'йди
хотини ич-ичидаи (‘спиииб тургаи бўлса ҳам. «М(“н қишлоққа
кстастгандим, укам тўй қшш(Т1ан :)кан». ♦1^айси бири?* «1{ат-
таси. Ьургут укам*. ♦Ьи:и1ин1 номими:{дан .ҳам габриклтб
қўйинг*. ♦1*аҳмат, си:< ҳам уйдагиларга солом д(;нг».

0|^ халатии (‘лкасига ташлаб олган 'п-рп^ичи кир.чи. 1^ 1оқ
сўр<Ш1ДИ.

— Ма1ш бу бир миллион сўм га[юв тў^шт-аии .ҳақида! и ҳуж-
ж ат, мана бу :к-а ишҳа|)даи чиқиб кстмаслик гўғрисида тилхат.
Ҳаммаси қоиуний. С.из тилхатга ҳ(х»ир қўл қўя о;шси:(ми? Иўғ-

138

а ? Демак, мен тилхатии қоллираман. Сал соғайганингаздан
сўнг имзо чекаги:» 1ш уйга бемалол кетаверасиз. 1{0ли1цдик?

— Га^юв иулипн ким тўлагаииии билсак бўладими, — деди
С-убут .заиф опоздд.

— Ким бўларди, окахои, хотинингиз-да! 1>у дунёда иисонга
хотиндаи кўч» лқинроқ дўст борми?

Субут миясида пайдо бўлган «Қайси хотиним, бунча пулни
Каердан топди*, дегаи маънисиз саиолларни тилига чиқарма-
ди. Маъюс жилмайди. Терговчининг ҳазнлому;} гапиданми, ё
озод бўлажаги ҳақидаги хабарданми...

Тергавчн кетди. Субут кўнгли ҳарқалай сал тинчлангапн
боисми ё ҳалн ҳолсиз бўлгани учупми, мудради. 111у кўйи бир
неча соат ухлади. Бир маҳал кўзинн очиб, қартисида Лфифа
ўтирганини кўрди.

— (ллом , — деди пюшилиб.
— Лхпшмисиз, — деди Афифа унинг шч’иқ, лекин мажол-
сиз қўлини ушлаб.
— Сиз гаропга пул тонширибсиз, — деди Суб>т. - Раҳмат.
Лммо... Лна қарз олдингнзми?
— Й ўқ, — деди Лфифа овозини пасайтириб. - Пулпи бир
кииш олиб келиб берди. < 1ўсти бўламан», деди. «Рақат пулпи
кимдан олганнмни ҳеч кимга айтмаслигимни илтнмос қилди.
♦Ўзлари чиққапларидап кейип ҳисоб-китоб қилармкз», деди.
— Кўрнниши қанақа. илгари ҳеч кўрганмисиз?
— Йўқ, кўрмагапман!
— (^ргаи1роқ ккьш, ориқ, бўйдор йигит эмасми, — дедн Суб>т
«■Жиян*нинг кўринишини тасвирлаб. - Ёши ўгтиз бсшлардп...
— Иўқ. В у қо|)ароқ, ўрта ёиь1и одам.
— 1иупақам и?.. Ким :ж ан ?.. Майли, эрта-ипдпн аниқбўлиб
қолар. Чиқай-чи...
— 1^чон чиқаси;1?
— Оёққа тургап купим... Аммо... га|юн ;)ва:{ига чнқнш бу
буткул о:юд бўлди, дегани эмас. Лекин «Волта туш1унча кунда
дам олар» дейишади...
— Ўйланмапг, ҳаммаси яхши бўлади, насиб .'пга, — деди
Лфифа далда беришга урипнб. Лекин ўзининг тушкуи кайфи-
ятипи япшролмади. (^убут бу1Ш ачипин1дан деб тушунди.

139

— Ўиш одам шуиақа дсдими?
— Пў-ўқ, у одам ҳсч иарса демад». Лйтдим-ку, «'^1нқсш1ар,
ксйии гаг1ла111ами.ч» дедилар дсб.
Л(()ифаинпг кўзларндаи ёи1 қалқидн. ^1сҳ|>аси;1аги ч у | ^
и;гги|юб, ҳадик па ўйчаилик тобора |>апи1Ш1роқ зоҳир бўлди ва
Субут хотиииии иимаднр ич.чаи ксмнрастгаинии аиглади.
■^лларнни кучси.’1гииа снқиб:

— Иима бўлди, Лфифа, иимага хафасиз? - цеб сўради.

Лфифаиииг кў;1ларидап1 хавотир кучайиб кстпи.
— Йўқ-йўқ! Ҳсч иарса бўлгаии йўқ, — дсди пюи1илиб. Лф-

тндаи у ў;нии1 қийиастгал муаммони Субут билаи баҳам кўрмоқ-
чи .эмасди. — Ў;»1М и1уичаки сал кўнглим булилиб кстди.

— Сиз ў^иисманг. Қамма аюблар, қийиичиликлар ортда қола-
ди. Ростиии айтсам... си.зии ҳам қнйнаб юбордим-а? Эҳти-
мол...

Лфифа кўлда сии1 билаи сиииқ жилмайдн.
— Эҳтнмол ўшаидай юравсрганииг маъқул эди, дсмоқчи-
снз. 1^йи11Г... Мси ў;»им кстдим-ку...
— Ишқилиб... агар шу гаииигиз чни бўлса, аиди сира-си|М1
қайтмаслнгнигиз ксрак у срга... Мабодо мси бу срдаи чнқол-
магаи та1(11иримда ҳам...
— Уиақа д с м а и г , ҳ а л н чиқиб оқлаииб к с т а с и .). Лхш и нш-
л а р д а и и ш а й с н з . Катта-катта К 1Г г о б л а р ё з а с н з ...
— Си;1 шуига нпюиасизми, Лф иф а?
— Ллбатта, ишоиамаи...
Лфифа яиа иима;иф дсмоқчи бўлди. Иккилаиди. Чайнгш-
ди. Кўзларини иомаълум бир пуқтага тикиб би[ххз ў|1лаииб
турди. Ксйин барибир ўиш ганни аЙ1';и1.
— Ўиш иу.'П1и олиб кслган о;шм а^^тиики, ♦Бнз Субут акага
смоилик қилмагаимиз, у кинш бекорга биздаи и^убҳалаииб
юрибди, аслн;ш у КИИ1И1Ш тутиб бергаилар ўш а, у кииишн
бнзга қарши гиж-гижлаб юргаи жииоятчилар, Субут акага
айтииг, улар;ши узоқ юрсии, улар ёмои, хаифлн о>шмлар...»
Субут ҳаммасиии тушуиди. Дсмак - Зоҳидий! Дсмак, С^^бут
«Қамхоиа» орқали айггиргаи гаилар ўз таъсири кўрсатгаи.
Лхши. Зоҳидий аҳмоқ эмас. У ҳознрча Суб>тии гаров :)вазига
чнқаришга қа|юр қилган. Кс;йии сапдолан1ади. (^убутд^ии маъ-

140

лумотларнн, ёзган мақоласини қўлидан олншга ҳаракат қила-
ли. Сўи^ш ўзннинг собиқ устозига қарнш урунн1ииг иккннчи
босқичннн бошлайли. Эҳтимол... аллақачон боншангандир х^ам.
Бироқ ҳал қилувчи .)а|)6аларга киришип|;(ан олднн у Субутни
тиичлантирнши ксрак. Х ўш , қанақа қнлнб «тннчлаширадн?»
Ш унчаки, манонн «срдами» ва япа биро.1 нул аваж га сотнб
оладнмн? К жнддийроқ, мудҳишроқ рсжа тузганмнкан?

— Сизга у бошқа ҳсч иарса дсмадими, Лфнфа? Иима дсган
бўлса, ҳаммаснни гапириб бсрннг. Б у жуда муҳим...

— Й ўқ, бошқа ҳеч нарса дсма;(н, — дсди Лфн<(и1 кў^шаршш
ғапати жокднратнб. Бундан Субут тушундикн, Лфнфа ҳамма
ганнн айтмаётир. И сга?

Субут бнроз асабнй;шн1гани боис та1н1қнб қолдн. Бонш ай-
ландн, кўнглн бсҳузур бўлдн. Ис1ггмаси чиқа бон1ла;и1. Ҳам-
ннфа кнриб кстма-кст икк1гга ^кол қил^чи. В|М1ч кслди. у\фн-
фанн налатадан чнқарди. */1нагн ҳа^угагача осққа т^рнб к«гга-
ди. Хапотнр олманг», дсди.

Субупнп1г уколлар таъснрнда н с с н т туншб, унқуга кегдн.
Иалатага адвокат кнрганинн с«1мадн.

28

Муқнмхоноп ўнш кунн Зоҳнднй билан учран1ув;1ан қайтар
:жан, ногаҳон аламлан;1н ва «Лс^мк^шнн у т и б(‘рип1П1 |кк1н бўлнб
тўгрн қнл;1нммн», дсб ў|’и1а;1Н. Ш^^бҳаснз, бу одам ксраклн, у
бнлан алоқанн узмаслнк ксрак. Лск1Н1 ♦Ҳа», ;1сган;(а, ♦Лаб-
бай», дсб Гмнна туриб боравсрмаслнк, айтган шартннипг бар-
часнга кўнавсрмаслнк ксрак. Уятснз, сурбст, нмопсиз кнмса!
Х ўш , нул;1ан бнра! қаршннб юборган бўлса, қарашнб;(н-да.
Ш унга ;1арҳол ншрмсн:и1нк қшнин ншртми;и1? Зоҳн;1нн бўлма-
са, бо11П\асн қарашган бў'лар;н1. (]урбстлнк бшши айтгап ган-
ларннн қа|ш. Ҳ о кн м п ятт! иулдорлар бошқарар :)миш. Муч1ш-
раип .\ом сапаб юрнбсан. Ҳокнмилт «*снга ў.мнаган нуячор-
ларнннг лишгтасшн! бнтта :шрб бнлан пачақлаб таи1;шй;1н.
Муҳтарам қаннотампн ҳам... У ўзича мсп қочнр;н1м, дсб юрнб-
дп. Лгар тепшин! и;1()|н1ларннпг сукутли рн.юлип1 бўлмаган-
да... Лблаҳ! «Хотнннпгнз бўлгап;1а, аярмн;ин1пп», дсган аҳмо-

14!

қоиа гапипи айтмайсаими! Қазил эмиш. Вуиақа ҳазил учуи...
Маркл.зий хисбоп яқииидаги тииам емакхоиа қари1исида

машииаии тўхтатиб, ҳайловчига икки 1ииша «Иарзаи'^ олиб
чиқиииш буюрди. Уйга кириб, ҳаидовчига жавоб бсрди. «11ар-
ааи»;1аи биттасипи очиб, биллур фнпжоига қуйиб, ҳузур қилиб
симирди. Ечиииб, ётоқхоиага ўтди. Италлича бсжирим кара-
вот устига чўзилди. Дсвордаги ♦Сув париси*^ суратига тикилиб,
ўйга тал;ш. Қайиотасиии эслади. У ях1ии одам ;>ди. Маиа
шуидай шоҳоиа у{ии1 «ғииг» дсмасдаи бср>|б ке1т\и. Қизииипг
талошии ҳам. Эҳтимол, ўига пайтда кўзига ҳсч иарса кўрии-
магаидир. Ж о и ширии. Лскии барибир... Зоҳидийдан ду|)уст-
роқ ади у. Қизиқ, қасқларда, иима қши|б юргаи экаи». «1^ип1-
роқ қилиб турамаи. Ота-бола бўлиб қоламиз», ;1сгаиди. 1^иғи-

роқ қилмади. Лшнриигаи жойиии ои1Кор птитдан қўрқастгаи-

дир. Дарпоқе, Зоҳидийиииг тахмипига кўра, у араб мам^шкат-
лари;1аи бнрида экаи. ♦Ўига ёқца авпал;1аи бир фир^ш очгаи
оди. Лича пулларии ўшаига ўтказгаи. Қари тулки қочишга
тўгри КСЛИПИП1И ашш1дап билгаи-да», дедп у. Спрасппи айт-
гап;1а, Зоҳилийпппг ўзи ҳам хориж;1а ўпшпақа фпрмалар;1ап
бпр исчтасипи очиб, пуллардап ўтка:{иб 1^игап бўлса, ажаб
эмас.

Зоҳидпп Субут Сокипдап псга бупчалпк 1^рқаяпти. 1^лп-
дап пима ксларди, дсйди-ю ичи;(а титраб туриб;1и. Паҳоткп,
бу журпалп1ст упп П1у ;1аршкада 1^рқитадпгаи лш^^пумо-гларпп
|^лга киритгаи бўлса? 30ҳидппи1п1г «[^у ит;1а у1па қаппотап-
гпз ср;ц1м бсряпти», дсгап гапп қапчгиппч тўғрп? Мабо;ю, чии-
дап ҳам Субут бшшп бирлаи1гап бўлса, қаПпотам 1Ш1Сги кслпб,
мспга ҳам ҳужум қилмасмикпи? Қплади. Лгар Зоҳи;(ии бплап
яқпп алоқада экаппмпп бплиб қолса, и1>-бҳас113ҳужум қпла;и1.
Ш упппг учуп ҳам Зоҳпдийдаи узоқлаптш ксрак. Уч-тў|)т сўм
ўтказпб қўпгап бўлса... Буппиг эвазига Даврбск қапча-қапча
срдам бсргап-ку. Вплоятлар;ш тўрт-бошта катга-кагга кор-
хопаларии суп тскип қплиб олиб бергаи. Экспорт-и^пюрт
бўйпча берплгап кўмак-чи? Ьуидай чу1^ур|юқ суриттирпб
кўрплса, Зоҳпдпй Дапрбск;1ап ҳали қанча қарздор экаии лшь-
лум бўлиб қолади. Ш упипг учуп Зоҳидий1П1 .')п;(и ҳисобдап
чиқариш ксрак. «Ишлашамиз», дсб мсш^а маҳтал бўлиб юр-

142

ган бойиаччалар мнпгта. Лна кечагн қорадарёлнк йнгит. «Сан-
гзор* конларинн ишлатнш учун рухсатнома сўраб н>рнблн.
«Лгар |цу масаланн ҳал қнлнб бсрсангиз, фойдага шсрик бўла-
сиз, ака* дсдн. Сапгзор маъдаиларн б|ггмас-туганмас даромад
маибаи. 1>у йигит янгича фнк|шанднгап тадбнркорлардаи. Зо-
ҳнднй бўлса эски ўғрн. Уиинг услубн қўиол усул. Ҳамма нар-
саин иул иа зўравоилик бнлаи .ҳал қнлиш мумкнн, деб ўйлай-
ди. У дапрлар ўтяпти. Эидн кенгроқ, яигича фикрлаш керак.

Лфифага сим қоқмоқчн бўлди. Телофои гўишгиии олиб,
рақам тсрди. Пегадир гаиирншга ботиима;ц|. Уига ннсбатан
номардлнк қилднм, деб афсуслаиди. Лекии Лфифа Зоҳнднй
айтгаин;1ай ҳақиқий мард аёл зкан. Субутии қутқариш учун
ҳар қаиақа оғир шартга рози бўлаяпти. Ғ1има бу? О кги м н ?
Ўша қаланғн-қасаип! йипггии шу даражада қатгиқ яхи1и кўра-
дими? 1''ки ш^ичакн, ў:1инниг оддин ншратпарастлигиии фн-
дойилик қнлнб кўрсатмоқчн бўлалитими? И ўқ! Ву аёл ҳақи;и)
уидай ёмон фикрлдрга борншн корак эмас. Лхир у Даирбск-
пи ҳам кечирпб, лпа бағрнии оч;1н-ку. Ь у ксчириш ф ақат
бергап пули учуп омас;1н. Даирб<;к - Лфифа кўз очнб кўрган
бнрнпчн зркпк. 111уиииг учуи қалбнда меҳ|)ми, яцинликмн,
пимгшир бор. Вупн Даирбек ссзгаи. Л|ш 1му се;ни бугуп у1П1
поўпғай ҳолатга солмоқ;(а пдн. «Лфнфига 1п1сбатип иоҳақлик
қнл;и1м. Ҳалням қайтарсаммнкап? Зоҳи;и1Йпииг олдида т ш а
;1сгап одам бўламап? Ьсбурд, ёлғопчн окап, ;1смайдими?* Й ўқ,
боии<а Пўл Т01ПП11 ксрак. Лфп(|мп1и упии1' қўлига тушнриб
бўлмай;и1-..*

Кппппиб кўчага чи1счн. Таксп ушлаб дагш-ҳовлига кстдн.

29

111аҳар;и>ги зпг ҳашаматлн 1ш шупга яраиш қиммат хусуснй
пп|фохо11шшр;шп бири ҳи<юб;шимнш бу маскап асо1-ан куццуз-
гн муолаич'а1шрга мўлжаллаигаи, аммо ўптача стқн:м|б ;ишо-
лай;п1гап ишштагн ҳам бор .оди. 11алаталар бир кипшлик бўлнб,
нссиқ 1ш ҳамма шарт- пшро1гглар муҳайё: қулай 1ш о ю ;» ўрин,
тслеинзор, ра;ию, соиутгич, юиипиш бўлмаси... Лйииқса, куии
кеча сопуқ апахтахоиадап чиқиб келгаи Субутга бу ер чипакам

143

жапиатнинг ўли бўлиб кўрниди. Қувончи ва тангоишини лши-
ролмидн.

— Б у ерда ётишнинг ўзн куннга бир дунё пул турса |{ерак,
— деди «ҳамроҳ»ига. ♦Ҳамроҳ» — ♦Фуар» фирмасинннг, аниқ-
роп|, Зоҳиднйнннг ҳу1;уқшуноси у1ш тинчлантирди.

— Сиз ҳсч нарсанн ўнламай даволанннг, дам олннг. Бш га
СИ.1НИНГ соғлиғннгиз керак. 11ул топиладиган нарса.

— Раҳмат, агар 1нунчалпк бўлса, — деди Субут.
— Ф а қ а т битта фикр, — деди ҳуқуқн1унос. - Қадемай Снз-
нннг олдингизга айрим ҳамкасблариншз ташриф буюришади.
Лгар аибга буюрмасангиз... Ҳозирча бирор хил баёнотдап тий-
нлнб т^рншипгиз лозим.
Су^ут ♦ҳамроҳ»га эпсаси қотиб қараб қўйди. Кейин кнноя
қилдн:
— Уларни, умуман ҳеч кимни бу ерга кирга:шаслнкнииг
нложн йўқми?

Ҳуқ}'қш упос кннолни т^чнупмадими ё ту1нунмасликка ол-
днми тўғри жапоб б<>рди:

— Бу сизпинг хо.ҳишиптзга боғлиқ. Истамасапгиз, ҳеч ким-
нн қабул қнлманг. Папбатчнга тайинлаб қў11сангнз бас, 1шн|-
ша ҳам ки|юлмайдн.

— Спздан 1ш спзлардан бошқа, албатта, — дедн Субут кино-
ясинн да»ом эттирнб. - Лхши! 111упнсн|-а ҳам |шҳмат. Ж аноб
Лоҳидннга меннпг алангалн саломим ва қнзғип миннатдорчи-
лнгимнн етказнб қўйинг.

— Ллбатта, етказаман! У киши сюғайгаппнгиз ҳамоно сизнн
қабул қилин1га таГнф 1ш шнарн колнп1ганнмиз;1ек, тузалиб,
касал.чопадап чиқ|^!ингизга қадар ҳеч қанақа ножонз ,\атти-
ҳаракатлар қилмайсиз, дегап умидда.

— «Кнмпипг арапасига мннсанг, ўншнипг қўшнғинн айта-
сап», дегап ҳнкматга алшл қнламнз эпди, — деди ( ’убут. - Лммо...

— Мен сизпи Т}'и1ундим, — деди ҳуқу^унупос опашни на-
саНтнриб. - Сиз ♦буюртмачн» томопдан хавотнр олаянспз.
!^рқмапг, улар снзга тажовуз қилишолмайди. (^из билап «му-
лоқот» қплган шахс хорижга, ўз х^^яшйнни олдига қочнб кет-
гап. Умуман биз сулҳ тарафдоримнз. Иакилларимиз музокара
олиб боришянти. Хўн, хайр бўлмаса!

144

Субуг инламади, бош нрғадн.
Субут Муқимхонов қайнотаси билан Зоҳндий ўртасилаги
аплдият найтн^ш ҳар нкки томонга ўйнаган па Зоҳидий енгиб
чи қн тн аниц бўлгач, ён босган, лсган хулосага кслди. Ҳуж-
жатларнн ўрганин! баробарнда бунн тасди1^1овчи кўппаб да-
лилларга дуч келди. +Фуар* ҳамда Зоҳидийга қаранши фирма-
лар экснорт ва имнорт, яъни хорижга маҳсулот сотин! па ўзи-
мнзда бозори чаққоп маҳсулотларни катта миқдорларда олиб
кслишда алоҳида имкониятга эга бўлган. Расман буни сездир-
масликка, турли усуллар билан ниқо6лан1га уринилган бўлса-
да, бу «Қора кўрнанино оқ иплар бшшн қавилгани шундоққи-
на ссзнладн. Ш убҳасизки, бунда Муқимхоновнинг бевосита
срдамн бўлгш!. Ьскорга эмас, албатта. Бинобарин, Зоҳидий
фош этилса, Муқимхоновнинг ҳам хашаги очнлиши тургш!
гап. Дсмак, Субутнинг қамалишини ва озод этилинш ёлғиз
Зоҳидий учун эмас, Муқимхопов учун ҳам керак бўлган. Субут
♦Ҳуқуқшунос*дан «Мсни қачон қанақа қилиб оқлайсизлар», деб
сўрамади. Ву саполга у барибир жавоб беролмасди. Чунки,
оқланши-оқланмаслнк, Субутнинг ўзнга, бундан буён ўзинн
қандай ту1ишнга боғлиқ. Субутнинг эса ҳознрги вазиятда Зо-
ҳнлнннннг шартнни бажаришдан бошқа иложи йўқ эди. Май-
ли, у ўша Л1П>натн мақоланн ҳам, тўнлаган маълумотларнни
ҳам Зоҳидийга тотпиради. Эвазига оқланиб, шу туҳмат бало-
сшшн қутилса. бас. Лммо кснин улар тинч қўйншармикан?
Чсккан озилтлари, сарф;шгап маблағлари аламнни олиш, уму-
мап «Катта тнжорат снрлари»;ци1 иоқиф бўлган ортнқча гувоҳ-
;шн халог бўлпп! учун боп1қа мудҳиш кирдикорларга қўл ури1н-
кшсмнкан? К оқлапиб олгач, хорнжга қочиб кетин! керакми?
Қаерга боради қочнб? У ерда «тоға-жиян*лар чан^ипига туш-
май;(пмн? Дарвоқе, «}Княп* қаёққа ғойнб бўлди? Ҳуқуқн1у-
носннпг ганп рост бўлса, хориж;ш, тогасннинг ёпнда. Лммо
наҳотки улар шунчалик тся ва (х-онлнкча таслим бўлишган?
1'ки бу вақтипчалик чскнннп1микан? Лгар шундай бўлса, улар
вақти кс1шб, Субут билан ҳам ♦ҳисоб-к1ггоб* қилишлари му-
қаррар. Лхир улар Субутга ип10пип1ди. Унга б(филгш1 маълу-
мотларш! о;шш учуп апча-мунча чиқим, тан ти ш , харажат
қи лиш ган ...

145

Мима қилмоқ ксрак? Орқага ҳам, олдиига х,ам йўл йўқ.
Қопундап, ҳуқуқ ндораларидан ҳимоя сўрнгннми? И|юку|юрга
ёзган хатининг и^юня кетгани бу ҳаракатнинг бгфойдалитни
кў^юатиб турибди. Матбуот-чи? Матбуотнинг а.ҳноли .тса мина
бунақа ҳнбг;(алигида гўроқларнинг бири чоғи^ш пфгончи унинг
1о;шга гкм^-а билан урди:

— Мана, ўқи, — доди у. — ♦Садо* газетагида сени «мақтаб,
ҳнмоя қилиб* ёзишибди!

(]убутнинг озурда кўнглида ллт ;угиб умнд уйғонди ўнш лаҳ-
;шда. «ИаҲотки, рост бўлса*, деб ўйлади. «4^алам учидагн заҳа-
р»ни ўқигач »са беихтиёр ҳўнграб юборди. Умрқда бирннчи
марта би|ювнинг олдида, бунинг устига рақиб қарнтснда
ҳ ўтр аб йиғлади. Ўксиб-ўксиб йиғлади. Йиғлаш баробарнда
ПОП1ҲОН Тоғай Муроднинг қайси бнр асарндаги «Оғ;)ниг тўла
қон бўлса ҳам душманииг олдида туиу1)ма*, деган ганни ;к-ла-
ди. Йиғлан1дан тўхтади. Ўксиниши йўқол;|и. Кўз ёшлари қурнди.
Кгйнн ў;1ини тутиб олди. Терговчининг *Ҳа, алам қилдимн?»,
дошн са^юлиг-а;

— Й ўқ, алам қилганидан эмас, бугунги матбуотнинг аҳво-
лига ачинганимдан йиғладим, — д<;б жавоб берди...

Ҳамшира кириб хасли бўлинди.
— Хотинн^н-из билан қизингиз кўрганн келишнбди!
— Хотиним? — ҳайрон бўлди, (^убут. - Қизим? Ҳа-я, май-
ли, киргизин1син, айтинг.
Внроздан сўнг улар кириб келишди. Субут қизчасинн бағ-
•^ига бт;ди. «Хотини* билан қўл-б»;|шб сўрашди. Вн|ю;1 ноқу-
лай аҳпшни тушди. Лекнн ичида хурсганд бўлдн. Мнн1Штдор-
лик билан нигоҳ ташлади унга.
Ҳа^ш тузукроқ сўрашиб улгурмай, ;)ншкда яна ҳамншра
кўринди. (^убутни имлаб, даҳ;шзга чақирди.
— Лна бир аёл настдаи қўнғироқ қилаяпти. «Хотиниман»
дсйди, - кулимсиради ҳамшира. ( 1убут туигундн: Лфнфа.
— Лйтннг. бн|)а’1 кутиб турсин...
^^шштнга қайтиб кирди.' вҚи;ииюғи4билан>сўратди. Хоти-
•нига ♦Яхншмиси;!», деди. У маъкя*ла1игандек туюлдн. (к';1ди,
■нскилли. Ҳаял ўтмай, «Ви;1лар кетақолайлик»ка тунши. Дс-
мак, сганбди. Майли. Хайр-хўш қилди. Қизига ♦Лна ксл»,

146

деди. У онасига карали. Онаси «Майли, келамиа*, деди. Чи-
ҚИ1ПДИ. 1>еш дақиқалардап сўиг Лфифа келди. Оубутиинг бағ-
рига отилди. Йирлади, кулди. «Худога шукр, қутулдцнпи*, деди.
Субут ♦Ҳали тўла қутилганим йўқ», демадн. Лфифани еочла-
рини еилаб «Уҳ» тортди.

Лфифа анча ўтирди. С-убут унинг юзига термулди. Чиройи-
га тўйгиси келди. Лналм^ гўзаллаипаниии айтди. Лфифа
«1^йин1', мени, ў<и1ни:з т(‘^||юқ соғайинг*, деди.

«Майли, — деди (^убут, т»*лроқ соғайишга ҳаракат қнламан.
Энди, 6орақолин1>.

♦Эртага келаман, нима олиб келай, кўнг.1ингк> нима ^усай-
ди*, дедн Лфифа.

♦Ҳеч нарса кс|)ак ;>мас, ҳаммасп етарли*. «Хурмо олиб ке-
лайми?* «Майли...»

Лфифа кетди. Ьиро.здан <‘ўнг ()убут яна хаёллар^а берилди.
Иаҳотки, бир тўгри йўл, тўғри чора топо^чмасам, деб кўнглн
ғашланди. Мима қн ли т керак?.. Иима қилмоқ керак? Осмои
узоқ — ер Қ1ТТИҚ. Ьўй сутн н керакми? Қабо.ҳатга бўйин г)1иш,
номардлар қаршиснл? тиз чўки1н керакми?

♦Лл;шқачон тиз чўкиб бўлдинг-ку*, дерди вужудидаги бир
ов(>;{.

♦Йўқ, - деди бунга жапо(м1Н фикрида (-убут, - мен .\,али тиз
чўпсканнм йўқ. .\алн... ҳали ҳаммаси бошқача бўлнши мум-
кии. Мем и|юласи.члик қилдим. 1>и|юқ би|юшшр ўйлаганч<1лнк
қўрқоқ, бс^урд, б<ггайпн одам ;)масман. Иигнт киши но^шрд
қаршиси;ш Ҳ(‘ч қачон тиз чўкманди- 1>ир боини бир ўлим, Д(Ч>
қўйнн1иб;и1'Ку...*

Ўлнмни ўйлаган заҳоти кўз ўигида қ к ш , хо1ини 1ш Л(|)И(()а
гаодалан;(и. Ў.шии .1ма(‘, уашрни ў’йла.чи. М^игн бир на|м'л бўлса,
ҳоллари не к(‘ча;(и, кнмлар|-а кунн қолади, д(‘я ўксин;и1.

♦$^л1'а1на қийин, бо.'шм, тирнк.1ар бир куннни к}'радп...*
Онасн1ннн'(‘ў.кшринп :м-ла,1н. П ўқ, ўлнн1га нн>ш1С1ма. 1<им С(‘НИ1
ўласан, ;1еянти. Наҳималн хаёл:ш|Н1и ҳай;(а- Наҳогкн уч-тў|лта
хом кши1а, чшшсаво;1 олибсотарга бас келилмасанг...

Оғир ўйларнинг ниҳояси йў1; :>ди.

147

30

Лфифа улкаи тоиюйиа қаршнсида ўшриб, иарииюп сочлари-
ни тарамоқда. Сочлари ёйилган ҳолила ҳам баю ят |ўзал эди. У
ҳсч 1^чон ўа қнофасига маҳлис бўлган эмас. Гарчаид ўз гўзалли-
гшш бшшрли- Болал1п< чоғларндаи, ў^ншқароқ бўлнб, кўчаддўйнаб
юрга1П1да 1югоҳ кў}и туншб қолган ҳпр қандан ўтки^пи беихтиср
«Вой, манавн қтагюқнинг чи|юш1илигннн қаранглар», дсган ксз-
лардшюқ у гўзал окш ннт бшшр, бундш! 101юнар, яна ҳам хушрўй
бўлгаси к(либ, онашга «Ляжои, сочнмни қўншроқ қилннг», дсб
хархшпа птар, аясн эса «Шуниснга хдм кў| тсгмасин, болам», деб
қўлига кўзмунчоқ, бўйинга тумор тақардн. Ксйнироқ, бўни ста-
ёпвнда ўсмир йнштчалар суқлшшб, тпн1-қур қн.гларнинг бириси
ҳавас, б о н 1 қ^ ҳ^лд билан кўз ташла{|днпи1 бўлгач, у ўз ҳ^ташга
ғурур ва аллш1счук ҳаднк билан қарай бошлади. Зсро, у парвар-
днгор ўзига бсқисс малоҳет бсрганини энди Ш1ча-мунча ту1пу1шр
ва шунга муганосиб бнр толс ҳам ато этгш1мн1аш, инп\илнб, дся
о»г>нш тшппишга ҳам тушар эди.

Тапшишн бсжнз эмас^ш. Ҳа;н1 ^шктабни бширмасқ маҳашш-
нинг бсзори болагшрндан, йитрмага кнрмасқ шшақачон қама1П|б
кслишга улгурпш Мирпўлат ган ота бошладн. 1*ўйх}1плнк бсрма-
ганнга қарамш”!, «Ғшрибир а;ни олшшн», дсб дағдаға қилдн. Қнш-
;ю қ ннпггларн ўрггаснда ♦Мсн Лфнфа билш! юраяпмш!, у мснн-
1СИ», дсб макгшшб ҳам юрдн. Гарчш1Д бу лшқташпига дсяраш ҳсч
кнм айтарлн эгьтибор бсрмаган, Мнрпўлатнинг ўзи эса тсмнрнўл
бскатнда бнрошш ннчоқпаб, ўн икки йилга ксснлиб 1«гтш бўлса
ҳ ^ , в1Ш П1у ар;шмапш гап Лфнфа1шнг ҳаГтнда кнчнк, лскнп
огри1^н1 жароҳат бўлиб қолди. У «Лкаминнг ўр то т шу^шнг учун
ҳам гш1нрмагш1», д(;б ўкинди. Лгар у пшнргшшдд... қачошшр
турму1П қурнб, бнр .тгак бола туи|б, кан-катта хопп! бўлнб юрар-
мндн. Л!птш1ча, нсга 1пу па1птача бўЛнда бўлмшппи? Субуппн1г
апвшп-и хотинндан Қ1ин бор-ку. Лйб Лфис^шда бўлсл ксрак. Йў-
ўғ-с, ҳалн унча кўн 1шқт ўтмадн-ку. «Болам бўлса, Қ1в бў;ш[»ш-
кан? Ўзимдай чнроГши бўлармикш!?..* дсб ўйлади. Хаслидш! уядди.
Исга бугун буна1^шн? Нсга ўз ҳуснн^н-а ўзнм маҳлис бўлаяи-
^шн? Нсга ойпа снн;шп 1«птнм келма^цн!?..

На({хгнламбрнн11 ант^^апда, Лфп({)а кснппги ҳа(})тапарда би-
раз ознб, хинча тортпб, юзларн рш1гпар бўлиб, япа ҳам гўзал-

148

лашди. Бир хил аёллар 1иўх-шолои, бахтиор бўлса, чиройли
кўрииали. Лммо япа бир тоифа борки, уларга маъюслик яра-
шадн. Гўс ғам-кулфат қуёш чсҳраеии бекитмоққа урииастгаи
булутлар сннгари аиа шу гўзалликка соя солмоқчи бўлади-ю,
сира бунииг у;шасндш1 чиқолмайди. Худо бсргаи асл маю ҳат,
табиий ч^|рой булутлар бағриии тилкалапи! шамсу ашюр син-
гари яиа;1а тиннқ, янада ярқироқ бўлиб балқииди.

Лфифа ҳуснн ортгалини ссяпш ло ^ ^ ю сқ Суб^тнн эслади. 111у
топда кўрса эди, дсб илҳақ бўлдн. Вафига 1ифгиси, эркапаш^б,
сиигнб КСТП1СИ келди. Сопшч эди бу! Севгаи, севгаид? ҳ ш муни-
су муитш арлнк бнлш1, И1гп 1ғу н1гп13ор ссвгаи аёлиинг муҳабба-
ти эди бу. Ғалатн бнр ҳолат ҳнс лггарди Лфнфа. У Субупш фш^ат
аёл эркакии сепганн ёхуд хопш ўз суюшга эрини, умр йўлдошн-
пи яхи1и кўрпин! каби эмас, шуига қў1иимча равип1ди 1^и1ақвдир
илоҳий бир муҳаббат билан: худдн фарнанд отаснин, си н тп ака-
снии мушфнқ бир с«1П1 бнлш1 ардо1у1агш1н снигарн қш^бнга,
жискшга »иуш оларди. Худди ўаипнпг, ўз вужудинииг бпр қисмн-
дек ҳнс эта бошлагш1дн. .\йпн пай^гда у ўзининг вужудиии бегу-
иоҳ 1Шпок ҳолатгш шш шу одамга бах1и этолмзгаинлдп армопла-
пар, умр гулшапипииг тоза 1уллирипи уига 1ш фш\ат упга ҳи;уш-
толмагшшдш! ўкшюр, иафнс баддппга бегопа 1;ўллар, бсгопа ву-
жудлар тсгиб булғаппии|;ши сўпгппш упи у>1|>аггаиилан афсусла-
1шр 1ш (гггифоқо нчи^Ш!'^ ҳеч ким!!! раво кўрнлмапи! эиг му1Н1С,
эиг самимий меҳрпи уига, (|)ақат упга бергашин! ўйлаб тасаллн
тоиар эдп. Гарчш1Д уиипг вужудпга /Цшрбек «1 Я1Ш аллакимлар
кпрпи!, нфлослшгп1|)гап бўлса ҳим бирортаси ю ратга, кўппш
мулгип^а қол21М боохлмш^аи. Пу му^иўиппг мустаҳ^шм ;шрво:и1С1пп1
у Субутга очдн. Су^упи! кирпюдп шу мст1ш 1;алъшишг т>рига.
Кпртздпю Я1Ш мапгуга бек>гглн. Токи уш и эидн бопгқа .\еч ким,
.ҳ(!ч қачоп кпроляшсип. Б у салтанатп1пи' ягопа ҳ^-кмдори, шо.ҳи
ишҳопн Субут бўлиб қолади...

111у ҳи1^(а у к5'и ўплар, кўз;шрпю сўзлари билаи, 1хпшрат-
да гир;п1каналак бўлншлари билап Сч-бутга апглапппга ури-
иар, пазарида тил бп;шп ту1иу1ггп|к)лмастгандск баПйШП хафа
бўлпб кстарди. «Ўаи-чи, ўзи бупи билармикаи, т>1пу1шрми-
каи», дея туплар биъзаи Субупппп- че.ҳраспга у^шқ-^^аоқ терму-
;шрди.

149