The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by termiztakmkutubxona, 2020-11-27 06:14:10

A.Qorjovov. Go'r qizi

A.Qorjovov. Go'r qizi

Азамат ЦОРЖОВОВ

гУр к л з и

Биринчи китоб
К^исса

ТОШКЕНТ
«DAVR PRESS»

2011

Азамат К^оржовов уз устида тинимсиз ишлайдиган,
толмас ижодкор. У беш йил ичида уттизга яцин цисса
ёзиб ¡чуйди. «Гур %изи» навбатдаги интилишлар
сифатида майдонга келган ижод намутиасидир.

«Гур крзи». Номиданоц цандайдир сирли ва
афсонавий воцеаларни эслатиб юборади. Бироц
к^иссани уциш жараёнида у афсонага эмас, реал
воцеалик заминига яурилганига гувох, булади киши.
Kjicca в^изицарли ва тарбиявий ацамиятга эга булган
асардир. Ёзувчи унда афсонавий об-цаво муфггини
%ис этади, миллий манзараларга сингиб кетади, унинг
jçap бир сал^ифасида сирлилик уфуриб туради. Асар
тили оддий, халк; тушунадиган содда ва равон, цикоя
цилиш услубининг jçулайлит катта ютуядир-

Китоб кенг оммага мулжаллланган.

Барча jçyrçyiytap амалдаги цонунларга асосан фшояланган.
Кито6дан кучириб босшп нашриётнинг ёзма рухсати билан

амалга оширилииш лозим.

ISBN 978-9943-393-44-8

© Азамат К.ОРЖОВОВ, 2011
© «DAVR PRESS» нашриёти, 2011

“Унинг щизи гурда тугилди. Шундай
цилиб дунёга Гурциз келди. Елкасида катта
холи борлиги учун Гурхол д еб исм цуйилган.
Баъзилар “одам х,ам гурда тугиладими?" деб
ишонмаганларида, шундай жавоб беришди:
“Онаси куп инграйвергач, Бузим деган тентах
гурни очади, лацаддан тортиб олаётганда крз
тутлади...”

Адибнивг дахшат дарасидаги дафтаридаш

I к;исм

ЗУЛМАТ КЕЧАСИ

Хуфтон намозини ук;иб булгач, Бузим з^ар кеч
такрорлайдиган дуоларидан сунг Худога узок; илтижо
К.ИЛДИ. Бирок; бугун овга эртарок; чик,иш кераклигини
эслаб, хотима ясади. Дунё моддийлик деб аталадиган
уткинчи унсурлар устига к;урилган, ким х;аёт экан,
моддийликка з^ам сажда к,илишга мажбур эди.

Юзига ф отщ а тортиб урнидан тураркан, кузгуни
куриб тухтади. Негадир у тескари царатиб куйилмаган
эди ва унда соболи усган бадбуруш кимса — йигирма
йилдан зиёдки одамлардан яшириниб яшаётган
Баз^одирхон мулла тикилиб турарди. Кузгуни дарров
тескари куйгич эди, зфзир биринчи марта узига
бегона куз билан к,изик,синиб к;арай бошлади. У
куп йиллар давомида шундан, узига четдан ачиниб
к,арашдан к;урк,арди. Ким эди у? Ким булиб к;олди?
Шу юришлари билан нимага эришмок;чи? К,ачонгача
узлатда яшайди? Бир бадкирдор уч олиб, мажрух,
к;илган экан, узиям омон к,олмади-ку. К,изи келган эди.
К,изигаям к;аргиш нук,си урганлигини бир к;арашда

3

пайк,ади. Юраги жизиллаб кетган булса-да, ^аргишни
к,айтарик; ^илолмади. Каргиш — кимдир томонидан
ё^иладиган олов. Бу олов бир кун келиб узи учади,
курбонларини ямлаб-ямлаб учади-цолади.

Кузгуни о^иста буриб цуйди. Бир муддат з^оргин
чукиб утирди. Шу утиришида эади^атан телбани
эслатарди.

- Мен... - дедию долган гапини ичига ютди.
У «мен адойи тамом булганман, цариндош-
уругларимнинг, мени аввалдан танийдиганларнинг,
дуст-душманларнинг кузига тик ^араёлмайман»
демо^чи эдими ё «мен хато к^лдим, афсус»
дейишга уриндими, узи х;ам билмади. Балки у отаси
каби муллалик йулини танлаб, охиригача илоэ^ий
ипщдан бопщасини билмаганида бу кунлар бошига
тушмасмиди? Динга тош отилиб турган шуро
замонида х,ам комил инсон була олиш мумкинлиги
Ба^одирхон мисолида исботланганида не ажаб эди.
Биро^ гузал ^изга ишк,и тутттли. Бу ¡^изнинг ошикдари
куп эди, ошицларга сардорликни эса раиснинг угли
к^лга киритди. У «^еч к;ачон х;еч нимадан к,айтма»
шиорига амал к^лувчи кас эди, курган одам юзини
четга буриб кетарди. Сурбетлик х,ар к,андай одамни
шу к;адар хунук курсатар эди-да ахир.
Ба^одирхон эса барно йигит эди. Одми кийинса-
да, тоза-озода булиб, к;оматига ярашарди; юзидан
нур ёгилиб тургандай туюларди. Намозини канда
к,илмаслиги, огир-босикдиги ва диндан к,айтган
улуг империянинг улуг одамлари х;ам алланечук
х;айик;иб туриши унинг хурматини йигирма ёшидаё^
мапщурларникидан кам к^лмаганди. Отасидан кучли
мулла булиб етишишига з^еч кимнинг шуб^аси йук,
эд и . Аммо э^еч ким билмайдиган бир хатога йул iqyftraH
булиб, кейинги э^аёти шу хатога жазо сифатида
цоронги су^мокдарга бурилиб кетганди, эз^тимол.
Хаммаси огир, лекин шарафли йулни танлаганидан
бошланган. Бу йул игнанинг тешигидек хатодан х;ам
туядай гунох, утиб кетиши мумкин булган илоз^ийлик
йули эди. Оддийлар уз йулига, шайтон уларни

4

истаган вак;тда йулдан уриб к;они^иши мумкин, лекин
Ба^одирхондай йигит покликка юз тутиши шайтонни
^ар сонияда безовта к;илиб турарди. Бир куни
мулавачча кунглининг сарцадларидан минг чак,ирим
олисда бир уй лип этиб утди: «Биз чиндан х;ам
эволюция ок,ибатида миллён йиллар ичида табиатнинг
кучи билангина вужудга келган биологик мавжудот
булиб чи^сак ва улгандан кейин з^аёт тугаса, шунча
ибодатларим, маишатлардан, уйин-кулгилардан тийи-
лишим к;аён кетади?»

Дар^ол бу шаккоклик учун тавба к;илиб, Оллоз^га
илтижо этди. Гузал к;изга булган и ш р эса борган
сайин оловланиб борарди. Йигитнинг к;они гупириб,
чидаёлмай кетар, бир бора буса олиш, бир бора
туйиб тикилиш учун дунёсини алмашиб юборишга
тайёр эди. Шу тарифа муллавачча йил утган сайин
к,изга нисбатан уйгонган ишк;к;а таслим була бошлади.
Уйланишга ^арор к,илди. Шундо^ х;ам отаси эртами,
кечми барибир уйлантирар эди, аммо бу йусинда,
яъниким кечалари к,изни пойла, туйдан олдин
висол шарбатини симир, деб эмас. К^айси ишк; учун
курашишни билмай к;олди. Иккисини айро-айро
курди: уйидан майхурлик аримайдиган к;изга ва шу
вак,тгача топиниб келгани Илщга ишк,и.

Кейин фалокат юз берди. Муллани шармандаларча
калтаклаб, бичиб ташладилар. Буни кимлардир синов
деб атади. Агар синов десак, жазо нима эди? Х,ар
к;андай жазони синов дейишади, иккиси к;андай
фаркданади?..

Бузим шулар звдида уйлаб иккисига х,ам кунарди.
Кунглимда йилт этган шаккокликнинг жазоси, дерди
у. Шунинг учун з^ам бу кунларни узига лойик, куриб
яшаб келарди...

Бугун эса у тирикчилик умидида к;абристонга
овга отланди. К,аерга чик;са итини эргапггирар, фак;ат
тулки овигагина олиб бормасди. Кулба эшигини ёпиб,
жийдазордан чик,аётиб, итига деди:

5

- Уйда к;ол, тулки овига бораётганимни сезма-
дингми?

Ит индамади.
- Сендан ацллилар билан учрашишга тугри ке-
лади.
Ит тушунди. Зим-зиё, рутубатли тун куйнида,
далалар ортида милт-милт этаётган чирокдарга к,араб
цуйди, хавони искади, бирдан гингшиб олдинга юрди.
Бузим ^айвоннинг бу ^аракатига ^айрон к;олди.
- Сенга нима булди, ит? - деб суради к;ошини
чимириб.
Ит ^амон маъноли тикилиб турарди. Бузим кечаги
к,опк,онларни эслади. Одатда Соримтепа мозорлари
атрофига к;опк;он к^йса, тонгга як;ин олиб келарди,
лекин гурлар билан банд этилмаган (одамлар иложи
борича в^блага интилардилар) кунчик;ар томонда
иккитаси к,олиб кетганди.
- Майли, юр, - деди Бузим итига, - бугун ми-
рик,иб ов ^иладиганга ухшамайман, утган кунги
к;опк,онлардан хабар оламиз. - Сунгра кушиб куйди:
*еч вак;о тушмаган, кунглим сезаяпти.
Ит думини ликиллатиб к;уйди. Улар гузаларнинг
фацат чуплари к,олган кенг дала уртасида кетиб
боришарди. Канал томондан сузиб чивдан туманнинг
бир учи Соримтепага туташиб кетган, к,абрлар узра
туман сузиб юриши куз кечасини янада сирларга
кумиб ташлаган эди. Бузимдан бошк,а одам бундай
вак;тда к,абристонда кезиб юришни хаёлига э^ам
келтирмасди. Одамзодга минг йиллардан бери мерос
к;олиб келаётган туйгулардан биринчиси тундан
чучиш эди.
Бузим калима к,айтариб олгач, к;абристон
симтусигидан ошиб утди. Ит к;аерда утиш жойи
борлигини биларди, дар^ол уша тирк;ишдан утиб,
эгасига етиб олди. Жимжитлик шох, эди уликлар
шахрида.
Баъзан ойдин кечаларда Бузим ёлгиз келиб, биронта
кабр панасида атрофии кузатиб ётарди. Тепаликда
пайдо булган биронта тулки х;авони з^идлаб олгач,

6

мозорлар оралаб кетарди. Уттиз к,адам нарида тухтаб,
ит каби бир оёгини кутариб мозорга чоптириши
Бузимни даставвал з^айрон к;олдирган. Тулки одам
борлигини курди, атайин унинг як^инига келиб к;абр
устини булгади. Ким билади, балки юмронкрзик;
инини кавлаш ба^онасида мозорнинг бир четини
очиб курар. Бузим тулкилар одам улигидан курк;ади,
деб уйласа-да, улардан хар нимани кутарди...

Яхши эслаб к;олгани боис к;опк;онларни тезда топди.
Биров; к,опк;онлар ёпилиб к;олганини, улжа йукдягини
куриб, ерга оз^иста чукди-да, атрофни кузатди.
К,оронгилик ва туман пардасида бир нимани пащ аш
к;ийин эди. Бузим лаш-лушини турвасига солиб, турт
оёкди з^амроз^ини эркалаб куйди. Ит кела-келгунча
з^ам, мозоротда з^ам бир марта з^урмади, гингшимади.

- Уйга кетамизми? - деди Бузим.
Ит тухтади. У шарпа каби зурга кузга ташланиб
турарди.
- Нима булди сенга? Кетдик.
Бузим уч-турт ^адам ташлади, оёги тагида куриган
шохлар к;асир-кусур синди.
- Оббо, - деди Бузим, - келганимни сезиш учун
тулкилар дала четидан куриган шох опкелишибди-да.
Хуп, ким тажрибалирок; эканлигини вацт курсатади.
Ит эса далиям к;имир этмасди. Бузим изига
к,айтишга мажбур булди. Шунда итнинг кузлари
безовта эканлигини курди. У гад ув;тирилган бола
каби жим турарди, аммо вовиллашни, вовиллаган
куйи аллак;аёк;к;а чопиб кетишни истарди.
- Тушунмадим, - деди Бузим, аммо сергак тортиб
теваракни зимдан кузатди. Шубз^али бирон нимани
пай^амагач, итни чак^рди ва симтусик; томон юрди.
Шундан кейин з^ам жойидан силжимаса, итнинг
хоз^ишига буйсунишга мажбур эканини олдиндан
кунглига тугиб куйди. Ортига цараганида итнинг
шарпаси-да куринмади. Бузим изига к;айтиб звдик;атан
з^амроз^и гойиб булганига ишонч з^осил к,илиб,

7

нимадир содир булганини тушунди. У гуристонда
з^уштак чалишни узига эп курмас эди, бак^р-чак,ир
^илиш з^ам одобданмас албатта. Шу важдан тазсмин
эргапггирган тарафга секин кета бошлади:

- Ит, з^ой ит, к;аердасан?
Олдинрокда нимадир шитирлади. Мана, у ^аёв,-
к;а кетяпти. Янги гур к;азилган шекилли, тупрок; иси
келмокда. Биронтаси бандаликни бажо келтирибди-
да.
Бузим тусатдан тавда тузстади. Бир неча кддам
нарида галати овоз эшитилди. Ит деса итникига, тулки
деса тулкиникига узсшамасди. Овоз такрорланди.
Бузим на зулматдан, на табиат синоатларидан сес-
канарди. Бирок; з^озир сочининг учидан тирногигача
музлаб кетди. Яна калима к;айтарганча олдинга юрди.
Х,ак,ик,атан бу ерда янги гур пайдо булган эди. Ит
тупрощ и тирнашдан тухтаб, эгасига маъноли к;араб
к^йди.
- Шу ердамисан?.. Нима к,иляпсан-а? - асабий-
лашди Бузим.
Ит машгулотини давом эттирмок,чи эди, Бузим
унинг елкасига к,ул ташлади.
- Хозир сен гангшидингми ? - суради итдан.
Ит бир-икки одим чекиниб, мозор тупрогидан куз
узмай тураверди. Шу пайт аллак;аердан — ер тагидан
овоз келди. Аёлнинг аянчли чин^ириги эди бу!
Бузим кулокдарига ишонмай чук тушиб ути-
рарди. Осий бандалар к;абр азобига чидаёлмай к,ич-
щрганларида тирик инсон эшитмас эди-ку. Нега
эшитяпти?
Мурда нажот сураб бацирди, кейин овози ер
к;аърига сингиб кетгандай секин-аста сунди. Ит жон-
жаз^ди билан ерни тирнай бошлади.
- Хей, тирикмисиз? - Бузим узини к;абр устига
ташлади. Сунгра урнидан сакраб турди-да, к,аттик,
ерни гурсиллатиб тепди, к;абр четига кулок; босиб,
бутун вужуди билан тинглади.

8

- Улама-а-а-ан!.. - деган нидо келди гур ичидан.
- Энажо-о-о-н...

- У тирик! —Бузим гурков асбоблари сакданадиган
кулба томон чопди. - Тирик!.. Уни к,утк,араман,
албатта кугк;аришим керак... Эх; шош^алокдар-а, улди
деб уйлаб тирик одамни кумиб юборишганини!

Янги мозорга к,айтаётганида ит к;аттик; вовиллади.
Бузим охирги йиллар касалманд булиб к;олганди,
упкаси огзига тицилиб зур-базур тепаликка шо-
шилди. Яцин икки-уч чациримда к^шлок; йук; эди,
кимни ёрдамга чак^рсин? Йигим-терим х;ам тугаган,
теварак-атрофда к,оровул зоти йук; булса.

Ит уни куриб думини ликиллатмади. «Гурдаги
одам улиб булибди-да», деган уй утди Бузимнинг
кунглидан. Лекин у к;атъият билан:

- Барибир очиб кураман! - деб тупрок;к;а бел
солди.

Хаш-паш деганча гурнинг тубига як^шлашди. Бузим
совук; кечада терлаб кетишини хаёлига келтирмаган-
ди, хала^ит бераётган пустинни ечиб, ла^ад огзини
беркитиб турган чимларни торта бошлади. Лаз^ад
очилдию ингрок; товуш х,авога учди. Бузим з^ам
одам, бирдан узини ортга ташлади, нажот кутгандай
итига бовди. Гур огзида турган з^амроз^и гингшиди,
липанглади.

Огзидан калима тушмаётган Бузим лаз^ад айвонига
энгашиб суради:

- Тирикмисиз?.. Кур^манг, тирик булсангиз сизни
халос этаман...

Инграш эшитилиб, нимадир к^ширлагандай
туюлди.

- Эсим к;урсин, - дея Бузим пустинига отилди. -
Гугурт бор эди-я.

У итнинг ёнидаги пустинни агдар-тунтар к^ла-
ётганда, ит вовиллаб узини opeara олди. Жониворнинг
кузи к;оп-к;ора гур огзида эди. Бузим секин бурилди. Не
куз билан курсинки, лаз^аддан ок;иш шарпа судралиб
чик^б келмокда эди. Одам тушунмайдиган ва х;еч
бир тирик зот эшитмаган бутик,, аянчли хириллаш

9

чик;арди шарпанинг бугзидан. Бузим шоша-пиша
гугурт чаеди. Оний ла^зада «дозир ириган-чириган
мурдани кураман...» деб уйлаган эди. Йук;, Бузим
бошк;а манзарани курди. Оц кафани йиртилиб,
тупровда к;оришиб бир жувон ётарди. Юзи азобдан
буришиб кетган эса-да, ёшлик ва гузаллик уфуриб
турганини билиш к^ийин эмасди. К,аеридир таниш эди
унинг.

Бузим ^аяжон ичра иккинчи чупни ёкди. Ж увон
даз^шатли азобни бошидан кечираётганди. К,орни таре
ёрилгудай дуппайган, чшпуфавериб, типирчилайвериб
жони к;олмаган эди бояк^ппнинг.

- Воз; лаънатилар! - айю^аннос солди Бузим. - Бу
дунёда яна нималарни курар эканман-а?.. Бу нимаси
ахир!.. - У гурдан чик^шга уринаётган жувонга деди:
- Синглим...

- Ёрдам беринг, - ёлворди жувон ^анейраб.
Кафанни сидириб юборгудай к;оринга беихтиёр
Бузимнинг кули тегиб кетди, сунг дарров к^лини
тортиб оларкан:
- Пустин бор, - деди. - Пустин ёпаман. Исинасиз.
Дар^ак.ик.ат, совук; кечада ташк,аридан кура гур
ичи иссик; эди. Гуёки ер х,ам ра^мдиллик билан
бор ^ароратини бераётгандек. Бузим уни шу ерда
^олдириб энг як^н «.ишловда чопишни уйлади.
- Узоги билан ярим соатда келаман, - деди у.
- Калима к,айтаринг, асло к,урк^1анг, одамларни
чак^рсам касалхонага олиб боришади...
Жувон тирсакларига таяниб жон х,олатда кртщирди.
Сунг мадори к;уриб гур ичида тойгониб ла^ад огзига
бориб к;олди. Бузимнинг назарида ер уни уз к;аърига
тортаётгандай туюлди ва куч билан тутиб к;олди.
Ж увон азобдан бугиларди. Шунда Бузим ^омиладор
жувон туголмай азоб чекаётганини тушунди. «Ту-
гишига як^н к;олганда ажал етган бу банданинг не
гуноз^и бор эканки, шури куриб ^абристонда кузи
ёримок;чи?!» деб к;албида исён уйгонди. Аммо исён
гугурт чупидай бир зумда ёниб учди: “Худо ёрлак,аган
эканки, тириклай кумилса-да, ёрут оламга к;айтиб
чикди ва фарзандини дунёга келтиряпти”.

10

- Сиз Бузим мулламисиз ? - тилга кирди жувон.
- З^а... мен - Бузимман...
- Хеч «¡аёк.к.а... *еч «¿аёк^а борманг... Мен барибир
уламан, - деди жувон.
- Умидсиз булманг, Олло^ сизни...
- Йук;!.. - жувон тулгок, азобидан гапиролмай
к;олди. Куллари Бузимнинг билагидан шундай
цисдики, суяклари эзилиб кетди. - Боламни олинг...
У тугилибок; лаз^адга кирмасин... илтимос...
Бузим аёл зотининг тугишини умрида курмаган
эди. Одамлар осонгина тугилиб к;ийинчилик билан
жон беради, деб уйларди, акси экан. Куйировда
тушиб болани олишга шайланди. К^анийди бола узи
тугилиб к;олса? Латтага уралиб кулига тутцазилса.
Э-вох;, Бузим эсидан айирилишга сал к;олди.
Хаммасини узи бажарди, тупроода беланиб, куллари
цонга буялиб, тор гурга икки киши тик^либ...
Сунг уч вужуд!
Чак,алок; огзини каппа-каппа очиб, чинцириб
йиглай бошлаганда Бузим бутунлай карахт булиб
к,олганди. Одам боласи з^амшунчалик митти буладими ?
Мушукдай келадику бу. Воз^, з^озир уни совук, уради,
исси^к;а ураш керак.
Бузим пиджагини ечиб, яхшилаб уради. Пустин
эса з^озирча онага аск,отиб турарди, аммо жувон,
кутилмаганда жимиб к;олди. Чак,алок^и куйиш учун
к;абр ичида жой йук; эди, Бузим дуппайиб турган гур
панасига авайлаб жойлади-да, итига тайинлади:
- Тегма, бу тулки боласи эмас.
Ит гингшиб ортига чекинди. Агар жувон улган
булса, Бузим бунга ажабланмайди. Аксинча, чидаб
булмас к,ийнок,ни бошидан кечириб, к;он йу^отиб,
дийдираб ётган аёлнинг тирик к,олиши купрок;
ажаблантирган булар эди.
- Синглим, - деб елкасидан оз^иста тутди.
Ёш она ингради.
- Яна бироз чиданг, ёрдам чадираман.

11

- Тухтанг, - деди жувон сунгги кучини туплаб,
- мен Зебигулман... Вайнонам билан жийдазордаги
кулбангизга борганимиз эсингиздами?.. Бир
ва^глар отамни к;аргагансиз... Отингиз Бедодирхон,
тугрими?.. Авлодимиз к^рилиб битди... Фа^ат мен
Хаёт эдим. Етимлик тамгаси остида шу кунгача не-не
кургиликларга чидаб яшадим.

- Зебигул, - деди Бузим.
- Мен ^ам уляпман, энди к,аршшингизни к;айта-
риб олинг...
- Зебигул, сен... - дедию Бузимнинг томогига
нимадир тикдлиб к;олди. - К,айтариб олдим... олдим...
- Бир илтимосим... боламга к;аргишингиз урмасин...
Уни сизга топшириб кетаман, ахир мозоротда яна
ким э^ам бор!.. Лекин... лекин уни э^еч к;ачон отасига
курсатмайсиз. Мени йук, к;илган аёл бор у ерда...
Кундошим... кундошим кувига нимадир к^лаётганини
курдим... Атайин тук улади... Худога солдим уни...
- Болани к;аерга олиб борай? - деб суради Бузим.
- Билмайман... яшаб кетса бас... Етти ойлик у...
- ‘Милиция изимдан топади, бефойда.
- Улганимни хамма билади-ку ахир. Мени шу ерга
к;айтадан дафн этинг, шу ерга. Хеч ким билмасин!..
Тупрогамни аввалгидай уюб цуйинг... Мингдан-
минг розиман, мулла бова... Боя... ажойиб нурни
курдим. К,иёматгача шу нурга тикилиб ётаман...
Ь^илган сабрларимга Оллох, мукофот берди... Сизгаям
мукофот берсин...
Бузимнинг кузларига ёш к;уйилди. У жувоннинг
бошини силаб э^и^-э^ик; йиглади.
- К.аргаган булсам *ам отангни к;аргагандим, -
шивирлади у. - К,аргаб нима топдим? Зебижон, мени
кечир... кечир... Сен жаннати аёлсан!
Шунда Зебигул кузини охирги марта очиб,
суради:
- Болам угилми, цизми, мулла бова?
- Хозир айтаман, бироз чида.
Бузим пиджакка уралган чак;алок;ни олиш учун гур
панасига утиб, тахтадай к,отди. Ит уни мезф билан

12

яламокда эди, огиз-бурнидан, пешонасидан, з^атто
пиджак орасига тумпгук, тик,иб бошига, кулокдарига
тил югуртираяпти.

- Тур кет-е! - Бузим итига упнуфиб берди.
Ит хафа булиб, узини четга олди, ча^алок, чириллаб
йиглай бошлади. Бузим шунда бир э^аци^атни пайк;аб
колди: чак;алок; йигисини кимдир эшитиб цолишидан
боядан бери курк;аётган экан. Аксинча, биров келиб
булардан Бузимни кугк;аргани афзал эмасми?
Дарров чак.алок.ни текшириб курди, у вуиз эди. «К,из!
- миясида ут чак;нади Бузимнинг. - Х,али к;из катта
цилишим керакми? З^ечам-да! Мен... ёлгиз бошим
билан чак,алок,ни, яна де, к^з тарбиялай олмайман!..»
Гурда эса она кутарди. Бузим чак;алок,ни багрига
босиб, к;абр ичига оз^иста тушди. Бирок, Зебигул к д\т
этмади.
- 1^из экан, - деди Бузим. - Зебигул... Зебигул!
Зебигулдан садо чик,мади. Гугурт чаадан эди, очик;
долган кузларини курди. Аёлнинг жони узилган
эди. К,улидан чуп тушиб кетди, дир-дир титрарди у.
Марз^уманинг устига энгашиб анча вак;т туриб к;олди,
бир пайт ниманингдир чупиллашидан сесканиб тушди.
Гугурт чацаётганида чак;алок,ни уликнинг к,орнига
ётк^зиб, тиззаси билан бир ёнидан суяб турганди, ё
тавба, гудак гайритабиий чак;к;онлик билан онасининг
кукрагини ахтариб топган, очофатлик билан эмиб
ётарди. Бузимнинг назарида чацалок; кучук каби
ириллаб к;уйгандай, кузларида яшил ут чак^агандай
булди. Одам боласига сираям ухшамасди у.
- Астагфурулло! - Бузим к,абр деворига елкаси
билан урилди. Умри бино булиб бунак;асини
курмаганди.
Аммо беозор чацалок; эди. Яхширок; эмиш учун
тиззачаларига куч бериб, олдинрок, интиламан деди ва
лаз^ад огзига думалаб тушди. Бузим оёги билан тутиб
к;олишга улгурди. Кейин яна пиджакка ураб, ю^орига
чик;арди-да, к,абр тупроги панасига ё'щизиб к,уйди.
Бундан норози булган к,изча кучаниб типирчилар,

13

пиджакни бурда-бурда к^лиш учун митти кулчалари
билан чираниб ёпишганча, огиз соларди. ^озиргина
тугилган ча^алокдан бундайин тугённи кутмаган
Бузим з^амон лол эди.

- Р^иёмат, - деди у, - к^ёмат ^изча... Мени кечир,
онангни дафн этишим керак. Уни цайтиб умрбод
курмайсан! Онангнинг цорнида улиб кетмадинг —
бахтинг! Сенда шайтон кучи борга ухшайди, ипщилиб,
охири бахайр булсин, бахайр булсин.

Бузим атрофга бехуш бокди, сунг алам ва
изтиробдан бор овозича:

- Ким бо-о-р?!! - деб ба^ирди. - Ёрдам берадиган
биронта борми?.. Биламан, з^еч ким йук,! Дунёнинг
ярми улган, ярми уйкуда! Буларнинг барм менинг
пешонамга битилган, ме-е-нинг!.. Отасини ^аргаган
эдим, уругига ут тушиб мениям куйдирди, куйдирди,
куйдирди...

И г к,аттик,-к,аттик, вовиллади, улий бошлади. Агар
бирон киши келиб к,олганида Бузим з^аммасини
ташларди-кетарди. Нима к,илсин, тонг узок;, кун
ёришганда з^ам бу ерларга одам келадими-йук^ш,
аник^тс. Майитни шу э^олда ташлаб кетишга эса
виждони чидамайди. Чак;алоцни-ку кулбасига олиб
бориши шарт, булмаса совукдан улиши мук;аррар,
улмасдан туриб шок;олларга ем булади бечора. Инсон
кечмишларини ёзиб бораётган фарипггалар Бузимнинг
гуноз^ларини битишга шунчалар шай турардики,
кунглидан з^ам утказишга курк;иб к,олганди у.

Шу онда сезфли бир куш цанот к.ок^.андай сезилди.
К,анот тафти таърифга тил ожиз даражада з^узурбахш
булиб, одам эсидан айирилиши з^еч ran эмасди. Баайни
у жаннат исини елпиб учган эди.

Бузимнинг кузлари к;амашиб кетди. Кур булиб
к;олсам керак, деб уйлади. Ер к;аъриданми, самоданми,
тирик одам аникдаб булмайдиган томондан, денгиз
шовиллашига узсшаш сас эшитилди, кушлар сайраб,
фак;ат севимли маз^бубаникига ухшаш кулги
жаранглади. Кулгини бир бора тинглаш учун ер

14

устида юрган жамики одамзод жонини беришга
тайёр буларди, шубх;асиз. Улим эди бу! Бузим
улимнинг нак;адар гузаллигини (агар майит жаннати
булса) шунда билди. Нариги дунё эшиги тирикларни
куркувга соладиган гур деб аталмиш ура ва тупрок;
уюмидан иборат эди. Тупрок^ургонга ташлаб
кетиларди либос...

Бузим узига келди. Чак;алок;ни уйига элтиб, сунг
мурдани поклаб куммо^чи булди, лекин Зебигул
ла^адда окда уралиб, ок,к;а чулганиб, гуё муаллак,
ётгандай эди. Бузимнинг тили калимага келмади.
Кейин эса вужудини ишгол этган ажиб бир истак -
савоб ва ижро дардида ишга шунгиди.

Лаз^ад огзини чимлар билан бекитиб, гурга тупрок;
тортганда к;аёвдандир жаноза овози эшитилгандай
булди. Бузим юзига фотица тортди, холос. Ва
буларнинг бари тушида содир булгандай эди.

Жийдазордаги кулбасига етиб келганида булари
булган эди. Боядан бери жимиб ётган гудак пустакка
ётк.изилгач, чириллаб йиглай бошлади. «Бунга сут
керак, - деди Бузим итига к;араб куяркан. - Сени
катта к;илгунимча таъзиримни еганман. Кучуквачча
эдинг, у эса одам... Одам боласи!»

Идиш-товокдарни так;ир-тук;ур этиб алланима
ахтара бошлади. Нима ахтараётганини билмаса-да,
корига ярайдиган бир нима чикуишидан умидвор эди.

Итнинг кайфияти бузилиб, чак;алокдан куз узмай
ётарди. Кутилар орасидан итнинг косачаси топилиб
к;олди. Кучуквачча бир замонлар шундан сут ичган
эди.

- Сени бок,иш к,анчалик осон булган, - деди Бузим
итига косани силтаб курсатаркан. - Ит бок;к,ан одам
бок;олмайди, к^зиг-а? Булмаса сен эмас, чапалок;
менинг цавмим.

Ит косани куриб ютинди.
—Тушундим, —деди Бузим, —берсанг еяверадиган
ж он тирик к,олади бу дунёда.

15

Ит урнидан туриб думини ликиллатди, ёшлиги
эсига тушиб кетди чоги.

Бузим ранжиб тунгиллади:
- Нега бегоналар олдида талтаясан, ит? Ахир
сенга ов^ат бермок;чи эмасман, шунчаки косачангни
курсатяпман.
Ит тамшанди.
- Мумкин, - деди Бузим, - бу дунёда тамшаниш
бепул. Фацат бир нимани унг кулогинг билан ^ам,
чапи билан х;ам эшитиб куй: анави чак;алок; энди
шу кулбамизда яшайди. Ёпга сендан кичиклигини
^исобга олсак, у сенга ука к;атори, аншфоги, сингил...
- Бузим алмойи-алжойи гапларни суйлаёатанига узи
э^ам ^айрон булди. - К,он босимим ошди шекилли,
алжираяпман... ^а-да, одам боласи билан икки
дунёдаям ака-ука тутинолмайсан, гарчи бе^ад
садок;атли булсанг з^ам.
Ит одамларнинг акдига к,ойил эмасман, деган
маънода дастурхон тугилган кути ёнига лукиллаб
борди. Бузим телпагини ечиб бошини к;ашиди. Ёзда
к,айсидир к,ишлок„дан утиб бораётганида бир аёл
боласига чойга ивитилган нон едираётганини курганди.
У бошмалдокдай нон булагини ширин чойга ивитди.
Сунг пиёла тагидаги чойни чак;алоцнинг огзига куйди.
Таажжуб! О, на^адар ёввойилик! Гудаккина сувга
пишиб олинган каби ук;чиб, типирчилаб к;олди, кейин
секин-аста тинчиди.
Бузим одам боласининг кузи бир неча кундан сунг
очилишини эшитган эди, бу гудаккина эса миттигина
кузларини йилтиллатиб ниманидир, кимнидир
изларди. Ахтарганини топа олмай ухшади, бирдан
оламни бузиб йиглашга тушди. Бузим узи билмаган
^олда тебраниб уни овутишга уринди. Таваккал к^либ
яна чой ичирди. Ха^ик;атан чацалок, шайтоннинг
узгинаси эди назарида, уриниб-чираниб ярим пиёла
ушокди ширин чойни ичиб куйди.
-Яна нима берсам экан? - деди Бузим. - Иштах;аси
карнайга ухшайди-ку бунинг.

16

Бирок; к;орни туйди чоги, гудаккина пишиллаб
ухлаб к,олди. Ж аж ж и кулчалари мупгг булиб тугилган,
куэлари урнида узун чизик, пайдо булган, бурун
тешикчалари тепага к;арагандай яедол куринарди.
Кукрак ^исмининг бир маромда кутарилиб-тушиши
касалманд одамларнинг нафас олишини эслатарди.
Илло шу нарса аник; эдики, гурда тугилган бу к;изча
бопщалардан фавкулодда хусусиятлари билан
ажралиб турарди. Бела улиб к,олади деган хавотир
сунди. Бузим хотиржам булди. Тушагига чузиларкан,
деди:

- Гурда тугилган к^з... гур к;изи... Энди сен гур
щ зисан...

п кием

ЗУЛМАТ КЕЧАСИДАН АВВАЛ

Гур 1^изи тугилмасидан бир неча йил бурун, кеч
кузда мактаб укувчиларини пахта йигим-теримидан
к,айтаритпди. Кечагина ёк,к;ан ёмгирдан унк^р-чунк.ир
асфальт йул к;орайиб, з^алщобларга тулиб к;олган
эди. Кимдир далиям аллак;аердан маккажухорининг
сулиган сарик; поясини ташиб келмокда. Хувиллаб
к,олган боглардан к,иш муралаб тургандай туюлади.
Одам уз-узидан чарчаб кетади. Яккаш узи
тушкунликка тушгандай, бошк,алар эса хуш-хандон,
ишчан кайфиятда юргандай куринади. Аслида эса
з^амма х;ам сулим ёз, туйлар мавсуми булмиш эрта
куз, октябрь куёши ва албатта пишик;чилик мавсуми
тугаб-битганидан эзилади.

Кечагина ёедан ёмгирдан унцир-чунцир асфальт
йул к;орайиб, з^алк;обларга тулиб цолган эди. Кимдир
далиям аллак,аердан маккажухорининг сулиган сарик;
поясини ташиб келмокда. Хувиллаб к,олган боглардан
к,иш муралаб тургандай туюлади. Одам Уз-Узилан
чарчаб кетади. Яккаш КПирттатуишнИЧЭД

1?

бопщалар эса хуш-хандон, ишчан кайфиятда юргандай
куринади. Аслида эса з^амма х,ам сулим ёз, туйлар
мавсуми булмиш эрта куз, октябрь цуёши ва албатта
пишик,чилик мавсуми тугаб- битганидан эзилади.

Табиат к^пшш етаклаб келишдан аввал ана шундай
хафагазак кунларни бошга солади. Бунга к;арши з^еч
ким курашмайди: на халк,, на давлат. Бир замонлар
келиб к^пплоцлар урни экинзорларга айланиб, дунё
аз^олиси шаз^арларгак,амаб цуйилгунчадавом этаверади
бу туйгулар. Бирок; уша замонларгача куп бор. Хозир
эса у^увчилар пазста даласидан она к^пилокдарига
к;айтишди, бугун к,айсидир дала уртасидаги хароб
кулбада утин ёк^лди, к,абристонда к;аргалар гуж-гуж
уйнади, бир ^ишловда туй режаси тузилди... Ёцимсиз
кунлардаги туй...

Автобуслар кечки куёшда тобланаётгандай куча
бошида саргиш бикини ва кир ойналарини гурубга
к;аратиб тухтаб к;олди. Бир аёл чолдевор з^овлидан
югуриб чикди.

- Вой, Насижон! - чинк^фгудай бацирди у. -
Болам! Болажоним! Асал ^изим!..

Кейин бопща аёллар, к^злар етмиш кунлик
айриликдан сунг дийдор куришгани шошилишди.
Кучалар гала-говур булиб кетди. Пахтадан к;айп анлар
озода кийинган булсалар-да кир-чир, увун-туда
куринардилар. Йигитлар уз йулига. Эз^тимол, к^злар
з^ам эркакча зеки куйлакларни кийиб, олдини тугиб
олганлари учунми, калишларидан к,алин пайпокдар
чик^б турганиданми, билмадим, шундай туюларди.

Аммо ораларидаги бир к;из ростдан з^ам хароб
кийинганди. Ишлик кийинганлар ичида унинг к;ана^а
оиладан эканлигини пайк;амаслик мумкин. Оила
дедикми? Йук;, уни з^еч ким кутиб олмади, багрига
босмади. Этак билан богланган шалок, йигма каравот
ва тугунини кутарганча к;овогини уюб лой кучалардан
бирига кириб кетди. Юкини инк; этмай кутариб
кетаёттанига Караганда мез^натда пишиган к;из эди.

- Зебигул! - чак,ирди бир эркак. - Душанба
кунидан мактаб, эшитдингми?

18

К,из бош силкиди ва йулида давом этди. Темир
дарвоза олдида тузггаб йигма каравотдан этакни ечиб
ола бошлади. Шу пайт ит з^урди ва бир к;аримсик,
киши буй курсатди.

- С... салом... - деди к;из юмушида давом этаркан.
Эркакдан садо чи^мади, гайирлик билан к^зни
кузатиб тураверди. К,из йигма каравотни бушатиб,
дарвозага суяб к;уйди.
- Разумат, - дея бош эгди.
Эркакни четга суриб, хунук бир хотин чикди-да,
алжишга тушиб кетди:
- К,андайсан, Зеби? Пахтани яхши тугатдингми?
Раскаладушкамизни йиртиб куймадингми? Менга
ёрдам берсанг сенга бошца нарсаларниям бериб
тураман. Янгиликни эшитдингми узи? Тогангларникига
з^али борганинг йут-а? Сенга совчи келди! Вой, нега
анк;аясан? Совчи деяпман, совчи! Тоганглар сени
узатишмок;чи, тогнинг орк,асидаги к.ишлокда, х;мм!..
- Узатишмок;чи? Мен... - дедию Зебигулнинг к;ул-
оёгидан мадор кетди. Етмиш кун ичида бир марта *;ам
чарчамаган эди циз боя^иш.
- Эрга тегиб кетаверганинг маъкул. - Хотин
Зебигулнинг ортидан эргашиб кулогига ran к,уйишда
давом этди. - Нима кделасан бировларникида
миннатли ош ичиб?! Эрнинг уйи уз уйинг, *еч
ким бегона к;илмайди. Мана, бошк;алардан мисол...
Масалан, мендан! К,аердан келин булиб тушганман,
биласанми? К,ушковутдан! К,ушковут к;аерда, бу
ерлар к,айда?! Э з ^ е ! Хозир шу уй меники! К,ишлок;
меники! Сен з^ам куникиб кетасан. Эрингнинг уйи
з^ам, к,ишлогиям сеники булиб к,олади. Энг муци-
ми, к;ариндошларингнинг миннатидан к,утуласан.
К,ариндош туйда керак, жанозада керак. Лекин
уларникида бир умр яшаб булмайди. Менинг энг ёмон
курганим к;ариндошнинг миннати. Шунинг учун доим
масофа сакдаб юраман...
- Улар миннат цилишган эмас, - деди к,из паст
овозда.

19

Зебигул оёгини судраб босар, дуч келган
з^алцобларни кечиб утар, хотин эса эчкидай сакраб
калишини асрар, к^здан куз узмай кулмак ва лойларга
ботмай кетаётганига к;ойил цолса буларди. Кузлари
ёнарди бу хотиннинг.

- Энди-и... сен шундай дейсан-да, Зеби. Ким
х;ам туз еган жойига тупуради?! Билсанг... сени
совчиларга жуда мацтадим. Ота-онаси улиб кетган,
тугишган тогалари авария булиб, жанозалари бир
кунда булган, ^изни янгалари сигдиришмагач,
онасининг амакиваччалариникида катта булган, роса
фшинчилик курган к;из, дедим.

- Нима кераги бор эди бу гапларнинг, - астойдил
огринди р з .

- Эсим цурсин, Зебижон, ма^тайман деб ёмонлаб
цуйибман-а?! Лекин барибир оилаларининг бошига
тушган фожиани эшитарди, *а, эшитарди. Олдинрок;
билгани яхши... Лекин сенга жуда ^изициб к,олишди.
Уларга мез^наткаш келин керак, ишлари купга
ухшайди. Зеби, лекин сенга иш дегани нима? Тушгача
тинчитиб ташлайсан...

- Эрга тегмои;чимасман.
- Нима дейсан? Жийда-пийданинг тагидан утган-
мисан? Вой, эрга тегмай нима куиласан?
- Мактабда ук^1япман-ку. Кейин... худо пошшо,
пешонамда нима ёзилган булса шу!
- Юрагимни ёриб юбординг-е, шундайдемайсанми?
Хозир унаштириб куйиласан, ба^орга томон ёки
мактабни тугатган кунинг опкетишади. Ёмонми?
- Уларни танимасам, - таслим була бошлади к;из.
Дар^ак.ик.ат, таслим булмасликдан-да узга чораси
йук, эди. Бу хотин ким? Х,ар кимнинг хонадонига бош
суя,иб юрадиган тетикгул бир банда. Айник;са, такдир
савдосини к^йворади. Аммо-лекин у з^озир Зебигулга
меъёрдан ошириб парвона булмокда. Шундан дало-
латки, тога зотининг хотини “шу етимчани тезрок,
кундиринг, кетсин эр-перга тегиб" деган. Деганми,
тамом. Зебигулга ^аттик, гапириб юбормайин,

20

гапирсам х;ам, гапирмасам з^ам совчиларнинг раъйини
к,айтармайман, мендан аввалрок; узига тушунтириб
куйинглар, к;абилида буйру^намо ran цилинган.

Зебигул хдммасини тушунди. Агар шу кучага
кирмаганимда з^еч ran булмасмиди, деб ортига алам
билан к;араб куйди. “Нега з^еч ran булмас экан? -
деди узига-узи. - Мендан сураб утирармиди улар?
Охирги вак^гларда тогам кунини зурга курадиган
з^олга тушди. Болалари катта булмовда, з^аци^атан мен
ортик;чаман... Лекин куёв томон ^анах;а оила экан?
Нега олис бир к^иилокдик танимаган-билмаган етим
к,изни келин к;илиш ташвишига тушиб к;олишди?
Куёвнинг етти мучаси согмикан? Ё... ё мен иккинчи
хотин булармиканман ?.. ”

- Танимасанг танишасан! Мен эримни танибмидим?
Куриб маймун деганман. Маймунлигиям билинмай
кетаркан. Сеники эса ойдайга ухшайди, совчилар
менгаям расмини курсатишди.

- Тогам нима деса шу, - иложсиз долган Зебигул
бопща з^еч нарса деёлмади.

Шу куниёк; к;излар орасида дув-дув ran тарк,алди:
Зебига тогнинг сиртидаги бир эркакдан совчи
келганмиш, тогасининг хотинига узокрок, к;ариндош
эмиш, уша одамнинг биринчи хотини у^иган к;из
экан, бунак;а к,олок, к,ишлокда яшамайман, деб кетиб
к,олганмиш, туй янги йилдан кейин булармиш ва
з^оказо...

Зебигул куп маълумотларни синфдош к,излардан
эшитди. Ичимдагини топ, писмик; янгаси унга мик,
этиб огиз очмасди. “Зеби, сизга одам келди, тогангиз
бермо^чи", деди, холос.

Куп утмай совчилар иккинчи бор к;адам ранжида
к^илишди. Куёвни х,ам етаклаб келишган экан, иккиси
чеккадаги хонада учрашдилар.

- Яхшимисан? - деди булажак куёв алла^андай
з^иссиз оз^ангда.

Зебигул бошини кутарди. К,аршисида сочлари
тукила бошлаган уттиз ёшдан ошган дунгпешона эркак

21

турарди. Янок; суяклари туртиб чиадан, кенг елкали,
худди з^озир ун тонна тошни ташиб келтиргандай
з^оргин к^ёфада.

- Менинг отим Аз^мар, - таништирди узини,
- дездончилик к,иламан... ерим бор... уй-жойим...
Сен звдингда куп нарса эшитдим. Бахтли буласан...
тегсанг...

- Нега айнан менга совчи юбордингиз? - сурашга
журъат этди циз, аммо кузларини ердан ололмади.
Савол хайрихоэушкдан анчайин йирок, булиб, кун-
гилдаги алам ва изтиробларни чангитиб ташк,арига
чикдан эди.

- Энам сени танлади, узингам менга ёкдинг.
- Мактабда у^ишимни билмасмидингиз?
- Биламан.
Зебигул бопща гапиришни истамади. Назарида бу
одамга ran у^гириб булмасди; узининг истакларидан
бопща з^еч нимани курмаётгани аник; эди.
- Мен борай, - деб к>из эшик сари юрганди, эркак
жундор кулини шарт узатиб билагидан тутди. Зебигул
умрида бу кддар дазрпатга тушмаган эди. Яхшиям,
^ич^ириб юборишдан номус кучи сакдаб к;ола олди.
- Куйворинг, - юлв^шди к,из.
- Нега бунча хуркасан? Кулингни тут, узук
тацмок;чиман.
- Сизга тегмайман... - К^из унинг кузларига газаб
билан нигоз^ ташлаган эди, з^ирсни куриб, батгар
курк,иб кетди.
Аз^мар куч билан узукни такди. Бу — катта кузли
рус тилла узуги эди.
- Тогангнинг раъйига к;арши борасанми? - к^знинг
кулини бушатди у. - Шунча йил боедан, кийинтирган,
катта к^1лган...
Аччи^-аччик; гаплар гапирди. Зебигулнинг
кузларига ёш куйилиб келди. Чиндан миннат оши
огудан ёмон эди. Хамма миннат з^акдда гапиради. Улар
сени гудаклигингдан бок;иб олишди, энди истакларига
к,арши борасанми, дейишади. I lera цисмати бунчалик
аччик,? Лоак,ал онаси тирик к,олса булмасмиди? Бутун

22

бошли сулолани царгаб, з^алокатга гирифтор этган
муллавачча ким экан? К,ачонлардир учратармикан
дуоибад к,илган уша кимсани?

- Сиз... уйланган экансиз-ку, - деди Зебигул.
- Улай агар, унга тегинмаганман, - Ах^арнинг
кузлари совук; йилтиради, огзининг икки чети нам-
ланиб, пахта ташлади. - К,улимни теккизмаганман!..
Иккинчи хотин ^илиб олаяпти, деб к,урк,аяпсанми?
Туйдан кейин дарров кетиб к;олган у. Ук,ишда юриб
^уйган экан. Кайрилиб х;ам к;араганим йук; бузу*;ига!..
Шундан сунг ша^арга бормаган, х,атто мактабни
битирмаган келин топамиз, деб энам х;оли-жонимга
к;уймади.
- Лекин мендан бопщалар з^ам бор-ку.
- Лекин фа^ат сен топилиб холдинг, - гапга нук,та
к;уйди куёв.
Зебигулнинг нидосига х;еч ким цулок; солмади.
Синфдош ^излар ичида биринчи булиб турмушга
чик^нп унинг чекига тушганди. Хадемай к^пп келди.
Гупиллаб к;ор ёкдан кунларнинг бирида фотоща туй
булиб утди. К,из бечора булажак куёвнинг ^орасини
ушандан сунг к;айтиб курмаган булса-да, гоз^о
кечалари алаз^сираб чик;арди. Узидан ун беш ёш
катта, аввал уйланган, бутунлай нотаниш бир одамга
хотин булишни тасаввур х;ам к;илолмасди. Пешонам
бунчалар шур булмаса, деб юрган кунлари йигма
каравот бериб турган тетикгул келиб к;олди.
- Калайсан, Зеби? - деди у очилиб-яшнаб. -
Ярашибдими?
- Нима?
- Вой-ей, хаёл кургур к,аёкда? - Хотин устки
кийимини ечиб, янги куйлагини*куз-куз к^лаётганди.
- К,удалар мениям мато билан сийлашди, к,ушни
к,ишлокдаги тикувчига тиктириб олдим. Зур-а?.. Нега
к,айси куда деб сурамайсан? Сенинг к;айнонанглар-
да, ахир. Шу к^зни битириб берсанг куйлак деганди,
мана, ваъдасида туришди, жуда лафзли одамлар экан.
Тогангнинг хотинигаям зур нарсалар беришгандир?

23

Зебигул ^афсаласиз кул силкиди. Буни елпатак
хотин “ушаям одамми?” мазмунида тушунди.

- Тогангнинг хотини булсаям, эна вазифасини
бажарди-ку, кул силтаганинг нимаси?! Энди, эна
булмагандан кейин...

- Хали унак,а деганим йуц-ку, янга.
- Нима, бизларни ёмон курасанми?
Зебигул турли мацомга йургалайдиган хотинга
«¡аттик; тикилди.
- Мацсадларингизга эришдиларингиз, яна нима
керак мендан? - деди илк бор дадил овозда. - Х^Р
гапда берган нонини миНнат циласизлар... Тугри, ^еч
кими йук; етимман, лекин одам эмассан деганимас-
ку. Шу к^нплокдан ёки отамнинг цишлогидан тенгим
топиларди, подачи булсаям...
Хотин илжайиб, кулини куксига куйди. Кузлари
уйнокдаб узр суради.
- Ул-а, шунча дардинг ичингда экан, аввалрок;
ёрилмайсанми ? - деди журттага.
- Боринг, гапирманг менг, - терс угирилди к^з.
- Сенга яхшилик цилганимни кейинро^ тушуниб
етасан.
- Илтимос, кунглимга к;ил сигмайди з^озир...
Бу кун ran урчийдиган кун эди. Узункулок; гап-
сузлар етиб келди: куёвнинг энаси жуда бадфеъл
экан, келинларига умуман кун бермасмиш, ^озир
^овлида кенжа угли билан к,олган булиб, биров к,адам
босмасмиш, цеч ким к,изини бермагани учун узокдан
келин ахтаришга тугри келган...
Бирок; Зебигулнинг дардини эшитадиган онаси
бормиди? Ё бирон меэфибони “аввал мактабни тугат,
ук,ишга кир, турмушга кейин з^ам чик;аверасан”
дермиди? Далда бериб, шу далданинг бир четини
суярдими бирон киши?
К^изнинг юзидан кулги йук;олди, кузларига ^асрат
булути соя солди. У х.ак^к.ий бахтсизликнинг таъмини
энди кураётгандай карахт булиб к;олганди. Кечкурун
тогасининг хотини секин ran очди:

24

- Зеби, сени кдезим урнида катта к^лсам орцамдан
гапирибсанми?

К,из ялт этиб янгасига к;аради. Сунг ниго^и тогасига,
тогаваччаларига ва ахийри бусагага к;аратилди ва
тухтади. Буни кузини олиб к;очиш деб атаб булмасди,
албатта.

- Орк,ангиздан кимга гапирибман, янга?
- Кимга гапирганингни сен биласанда. Лекин мен
чук;алаб утирмайман. Фак;ат... одамга алам ^иларкан,
шунинг учун бетингга айтдим... Тогангнинг сенда
гапи борийди. - Бека шундай деб эрига юзланди. -
Гапиринг.
Тоганинг к,овоги очилмади.
- Зеби, гапимнинг бошида айтиб к,уяй, биз сени
ортик, сакдаб утиролмаганимиз учун совчи келганида
рози булдик. Бу лекин куёв ёмон деганимас. Тогамлар
мендан кутулибди-да, деган хулосЗгаям келма. Боши­
да сени боциб олишга бекорга рози булмаганман.
Индамасам болалар уйидаям катта булардинг. Лекин
шу к^зни узим тарбиялайман, ураб-чирмаб эгасига
топшираман, деганман. Ж ойи жаннатда булгур
амакиваччамлар яхши одамлар эди. Афсус, такдирлари
шундай экан, нимаям к;илардик. Айтмок;чи булганим,
пешонангга ёзилганини куравер, биз з^ам, бопщалар
з^ам шундай, игнадай ишниям пешонадан курамиз...
Норози буп кетиш... билмадим...
Зебигул з^адеб чайналаётган тогасининг дардини
энди тушунди.
- Норозимасман, - деди мунгайиб.
- Яна бир гапим... тагин тогам майда ran дема, -
манглайини инщади эркак, - чиедан к^з чигирикдан
ташк;ари дейдилар. Туй буп кетдингми, уша ёкдиксан,
уша уй сеники! Туй-пуйга айтсак, кеп турасан. Бу
ерга жанжал кутариб келмайсан, бу ерга... к^ск.аси,
к;айтмайсан...
Зебигулнинг юраги увишди. Гуё уни борса келмас
маконга жунатишаётгандек даз^шатли бир куркув
остида к;олди. Худо бор-ку, деб бироз юпанди, паноз^

25

тилдли Азуиарга цаттик; гапирмадиммикан, деб узидан
курк;а бошлади. Зеро энди унинг эгаси Аздмар эди.

Кунлар исий бошлаган эрта ба^орда цуда томон
туйни тезлатди. Зебигул бир нотинчликни сезиб
мактабдан к;айтдию айвон устунига суяниб к;олди.
Шунча йил яшаган уйидан айирилиш, бегона
жойга кетиш... Йук;, буларни эмас, у энди мактабга
умрбод к;айтиб боролмасликни уйлади. Мактаб умр
чорраз^асидаги шундай бир иншоот эдики, ундан бош
олиб чи^иш, олислаб кетиш инсонга з^аёт эвдидаги
энг гамгин кушикдарни армугон этарди. Хечкурмаса
бир марта булсаям ачинарди инсон утиб бораётган
гулдай умрига.

***

Туйга бир кун ^олганда тоганинг хотинига

к;ариндош булмиш саксон ёшли бир кампир эшак

миниб келди. Зебигул пешвоз чикди, тушишига

кумаклашди. Кампир к;ават-к,ават алламбалолар кийиб

олган эса-да, ба^ор совугида музлаб к,олаёзганди.

К,ок,суяк куллари-ла к^зга осилганда к,алтираб кетди.

Кейин деб кулган булди-да, Зебигулнинг

пешонасидан упди. Лабларининг музлиги иссик,

вужудни сескантириб юборди. Одат шунак,а деб узини

мезфибон курсатгандан нима фойда: эринмасдан

тоганинг з^амма боласини упиб чицди. Сунг:

- Айланайин кузиларимдан, - деди-да, атрофга куз

югуртирди, аммо пешонасига лаб босилмаган бопща

х;еч ким крлмаган эди.

У тогага з^ам, хотинига *ам ё^мади. Нима к^лсин,

балки умрининг озсирида зериккани учун келгандир,

балки дунёда з^али з^ам бурунги мех,р-ок,ибат з^укм

сураяпти, деб уйлагандир.

Зебигулнинг-да мез^мон утирган хонага оёги

тортмади. Бирок; ул-бул юмуш билан кириб-чик;аркан,

кампирнинг бир нималарни вайсашидан кутулганига

х;ар сафар шукр ¡шларди.

26

Кечки овк;атдан сал олдинрок; кушниларни
чш^иритттди, эртанги туй учун сабзи туграш керак эди.
Аёллар кампир утирган хонага кириб, 1^из узатиш
икир-чикирларидан гаплаша бошлашди, келинчакка
янга тайинланди. Сеп, сарпо, цалин пули эвдида гап-
суз булаётганини Зебигул у ёк;-бу ёк^а утганда эшитиб
к;олар, узи х;ам бир буюм к;атори тилга олинаётгандай
туюларди.

Кейинги гал кирганида кампир галати тикилиб
к,олганини сезди. Зебигулни биринчи бор кураётгандай
анграйди, митти кузларини укдай к;адаб олди.

Бир гал к^з ёнидан утаётганида этагидан секин
тортди.

- Чечанг билан тоганг жуда савобга к;олди, - деди
у. - Сени бир парчалигингдан катта к^либ, мана энди
куёвга бераяпти. Уларга раэумат айт.

Зебигул бу кампир э^ам эски гапни чайнаяпти,
деб хаёлидан утказди. Аммо кампир кутилмаганда
кузларини уйнатиб шивирлади:

- Булар кетсин, болажоним, сенга бир вок;еа айтиб
бераман. Отанг, энанг, тугишган тоганглар эвдида,
хупми? Сен парво цилма буларга. Кари момонг
улимидан олдин бир яхшилик цилсин-а, бир яхшилик,
айланай...

Киз энгашганча сеэфлангандай к;отиб турарди.
Кейин этагини бушатиб, эшик сари юрди. К,ак,ир-
кук;ир юмушлар тиниб, чирокдар учирилгунча кулоги
тагида кампир к.айта-к.айта шивирлаб турди гуё.

- Момом ётган хонага тушак соволаман, узимга, -
деди тоганинг хотинига Зебигул.

Сабри чидамаётган булса-да, негадир Зебигул
шошилмади, ^улини чукда тутиб, бироз исинди. Вак;т
ярим кечадан ок;к;ан. Бедор юлдузлар дунёда фак;ат
одамзод уткинчи, демок,чидай катта-катта, сирли
жимирлайди. Аксига олиб баргсиз дарахтлар шамолда
гувиллаб, куиз кунглига ^урк^нч сола бошлади.

- Кимсан? - суради кампир эшик очилган захоти.
- Зебимисан?

27

- Xa, m o m o , менман.
- Худой сени сийласин, болам, бу уйда охирги марта
ётаяпсан, - деди кампир. - Балки адашаётгандирман,
эедемай болаларинг билан келиб кетарсан... Лекин
мени тополмайсан, оёк; узатиб ётадиган вацтим келди,
болажоним.
Зебигул уни юпатишни истамасди. Ким унга улим
мавзусида гашфсин дебди. Ваъда берган вок;еасини
сузласин, 1^из ^анчалик интик; булиб кутаяпти, ахир.
- Отанг, энанг эадида гапираман, дедим, нимага
сурамайсан, эшитганмисан?
- Мулла к;аргаган деган гапни эшитганман, лекин
ишонгим келмай юрарди.
- Биров айтиб берган булсаям менчалик билмайди,
болам. Ке, бугун ^аммасини билиб куя к;ол. Эрта-индин
узокдарга келин буп кетасан, к,айтиб куришмаймиз...
- Уларнинг фожиа билан улганлиги ростми?
- Рост. Боя хотинлар “Зеби куёвга дарров кунди,
тушунган циз экан” деганда, бирдан энанг куз
олдимга кеп кетди, айланай. У жуда чиройли к,из эди,
сенга з^уснидан бир миск,ол утган. Тагин бу кампир
к;ариндошимиз булмаса, оиламизни к,аёкдан билади,
дема. Мен билмаган битта нарса к;олди, уям булса
нариги дунё. - Кампир тили тагига нос ташлади
ва деворга ёстик; суяб, утириб олди. - Уй-жойлари
Байрокдида эди. Мактабни битирган йили Бадодирхон
деган мулла йигитдан совчи келди. Мулла йигит анча
узокдан, лекин к^шлок,к,а тез-тез келиб тургани
учун энангга ошик, буп к,олган экан. Бир йил эмас,
беш йилдан бери яхши кураркан мулласи тушмагур.
Уша пайтда муллалар кам эди, айник,са, ёш-яланглар
орасида. Таедир тацозосини к,араки, энангга энг
донгдор раиснинг эркатой углиям ошик;у бек;арор
булган. Тагин раиснинг углини ичингда к;аргаб утирма,
у сенинг отанг, падарижонинг... К^араса, муллавачча
чак^онлик к^либ к^зни илиб кетгудай шашти бор.
Бир куни отанг уртокдарини туплаб, зиёфат беради.
Йигитларнинг кайфи ошгач, душманини шарманда

28

К(ИЛИШ режасини сузлаб беради. Купол булсаям
айтай, бечорани шир ялангоч к^либ, пичок; билан
^алиги жойини кесиб ташлаш кераклигини гапиради.
Шундай х,ам к^лишади. Мулла йигит улмайди,
отангнинг уртокдаридан биттаси раис бова к;амокдан
чик;ариб олади, деган ишонч билан айбни буйнига
олади-да, к;амалиб кетади. Орадан уч йил утади. Мулла
йигит х;амон к;орасини курсатмайди. Кимдир у олис
вилоятлардаги тогларда чупонлик к;илиб юрганмиш
дейди, кимдир Бухорода э^амон та^сил олаёттанмиш,
деб ran тарцатади. Ишк^либ, нима булганини х;еч ким
аник; айтолмайди-да, болам. Энг ёмони кейин маълум
булади. Бечора муллаваччанинг отаси вафот этишдан
аввал атрофидагиларга шундай дейди: “Углимни
бахти^аро калган уша ^аромзодаларга мен индамадим,
чирогам хам ал-к;асос деб пичок; кутармади. Лекин
биз уларни к,аргадик, етти пуштига етадиган к,илиб
к;аргадик. Болажонимнинг ноласи умр буйи уларга
к,аргиш булиб ёгилиб туради. Уша бадкирдорлар
улганларидан сунг э^ам к;абрига к;аргиш ёгилишдан
тухтамайди...”

Момонинг цикоясини тинглаб эртага туйи
буладиган к^знинг тирногидан сочигача музлаб кетди.
Курпани буйни к;адар тортиб, хунук кампирнинг хунук
^икоясини тингламокдикдан узга чора тополмади.
Бегона одамларнинг эмас, уз ота-онасининг ачинарли
щсматномаси эди бу.

- Байрокди билан мулланинг цишлоги як;ин эмас,
шундаям бир зумда мишмиш етиб келади, - давом
этди момо. - Раис бова, яъни отангнинг отаси х;ам
мишмишни эшитади. Шуро одами нима дерди?
“Энангни палон цилай, эчки сок;ол" деб бир сукадию
унутиб юборади. Айбни буйнига олиб к;амалиб кетган
йигитни ростдан э^ам к;амокдан чик;ариб олишга бел
боглайди. Мулла йип рни бичган раиснинг угли, яъни
отанг эса ялло цилибтерарди.

Момо носини туфлаш учун утирган жойидан огир
к;узгалди. Гиламни кутариб тагига туфлаб юбориш

29

одатидан Зебигул яхши хабардор эди, дарров туфдонни
олиб узатди. Парданинг очщ жойидан сирли туннинг
бир булаги куриниб турар, шамол далиям гувиллаб
ётар, ташцарига «¡араган одам негадир гуристонни
эсларди. Зебигулнинг юраги зил-замбил к;айгу
тошлари орасида эзилди. Эртага туйи! Аммо ота-
онаси Байровди к;абристонидаги совук, гурда ётибди,
я;еч к;ачон ^айтмайдилар, ^еч к;ачон яккаю ёлгиз
цизларининг дардига дармон булолмайдилар. Эртага
никщ туйи. Хали акдаалар, бешик туйлар, хатна
туйлар, угил уйлантириш, р з узатиш, э^-^е, к;анча-
к,анча тугилган кунлар бор. Уликлар ^аммасидан жудо
к^линган. Кизнинг ^аёти суниб-битгунча улар йук,...
йук;... Етмиш йил, саксон йил — яна к;анча яшар экан
бу р з ?

- Энам уша воцеадан сунг турмушга чик^анми? -
суради Зебигул.

- К,айси вок,еадан сунг?
- Муллавачча шарманда цилингач...
- Ха. бир йил утиб раиснинг угли билан дабдабали'
туйи булди. Опшк, мулланинг падари вафот этаётганда
сен бир ёшлардаги жимитдеккина к^зча эдинг.
- Энам... энам уша мулла йигитни яхши курганми?
- Хамма ran шунда-да, болам. Энанг раиснинг
углига з^ечам руйхушлик бермаган, кунгли мулла
йигитда булган. Мулла йигит деганда чопон кийган,
салла ураган мутаассиб бир одамни тушунма. У доим
костюм-шимда юрадиган, бошидан узбекона дуппи
тушмайдиган уктам йигит эди. К.адди-к.оматига,
юришига кузинг тушса х;авас циласан. Намозни
канда к,илмасди. Куръон ук,иганини эшитганимда
йиглаганман, айланай. Кузларидан меэф-му^аббат
аримагани учун аёллар “вой-ей, анави мулла йигитнинг
кузига к,арашга одам ^урк;ади” дейишарди. Шуринг
кургур аёллар жигардан уриб к;олишдан куркдан-да!
- х,и-х;илаб кулди кампир.
Зебигул тобора гамли бир тарихга гарк булиб
борарди. Бу кунларни курмаслиги мумкин эди,

30

агар онаси мулла йигитга турмушга чикданда, эх;!..
Балки эуэзир бир этак бола курган бахтли ота-
онанинг тунгичи булиб, севган йигитига турмушга
узатилаётган булармиди. Шу билан бирга уйлаб
^оларди: “Бир одам ёмонлик калган булса нега мени
х;ам, менинг авлодларимни х,ам к;аргади экан? К,аргиш
айбдорнинг узини ургани етмагандай... Умрим армон
ранги билан буялди. Энди мен х;ам бахт нималигини
билмай утаманми?.. Мана, беш -бегона эркакка хотин
булаяпман, х;али олдинда нималар кутиб турибди,
билмайман, билмайман...”

У муллавачча ^ак^да момонинг ^икоясидан
аввалрок; эшитганида негадир келажакда учрашиб
к.оладигандек э^ис ^иларди узини. Мен х;ам к;аргайман,
дерди. Хозир эса мулла йигитга бирдан хурмати
тошиб келди. “Агар учратсам кечирим сурайман,
к;аргишини к;айтариб олмагунча пойида тиз чукиб
ялиниб-ёлворавераман, - деди ичида. - Энамга
булган му^аббати х;ак,к^1 кечиради... Ахир, бизда
нима айб? Бировларнинг к;илган гуноз^и учун нега
мен, болаларим жавоб беришимиз керак? Етимликда
курган азобларим камми? Бирок, орадан йигирма йил
утган. Йигирма йилдирки, дом-дараксиз муллани
топишнинг узи амрима^ол. Тасодифан учраб к;олиш
эса хомхаёлдан бопща нарса эмас...”

- Кейин нима булди? - деди Зебигул ота-онаси,
бобоси фожиасини олдинрок; эшитган булсаям.

- К,аргаш уз ишини бошлади, болам. Жиноятни
буйнига олиб кесилиб кетган йигитга к,аргишнинг
биринчи ук^1 тегди. Уни к;ариндошлари “Москвич”да
к;амокдан олиб келишаётганда гилдирак ишдан чик,иб,
мошин рупарадан келаётган самосвалга урилади. Айнан
уша йигит утирган томондан зарб кучли булганидан
мажацланиб кетади бояк^ш. Кейин раис бовангнинг
уйини Москвадан келган журналист расмга олади.
Катта машмаша бошланади. Бованг к;амаладиган
булгач, томирини кесиб, узини-узи улдиради. Биз
билмайдиган куп ишлар булган-да, бекорга узини

31

улдириб, тунгиз к;авмида кетармиди. Шундан сунг отанг
билан энанг кунига жанжаллашадиган одат чик,аради.
Уртада з(еч нима цолмаган: на бойлик, на мезф-
мух;аббат. Х^тто энангни шумцадам деб з^аммасига
сабабчи кдлишган. Энангни охирги марта курганимда
сени кутариб йиглаб кетаётганди. Бир аз^волда к,адам
ташлайди, кузлари кукарган, юзи тирналган. Менга
салом х>ам бермади. Ишонасанми, уч кундан сунг уз-
узидан улиб к;олди. Эшитишимча, к,ок; туш пайти экан.
Эшик-деразани ёпиб, к;ора парда тутиб, синиц ойнани
палое устига куйибди-да, энкайиб соч тарайверибди,
тарайверибди. Улигини курганлар камида бир сутка
соч тараган дейишган. Сочлари юлиниб-юлиниб ойна
устида ётганмиш. Узи эса худди намоздагидай сажда
к;илиб жон берганмиш. Астагфурулло дейиш керак,
к^згинам. Буларнинг бари муллаларнинг царгишига
бориб тацалади. Ишцилиб, сени худойим уз паноз^ида
асрасин. К,аргиши узларига цайтиб кетсин. Озмунча
одамни к;он ца1упатдими?!

- Отамни пичокдаб улдирган, деб эшитганман,
сизнингча, ким улдирган булиши мумкин? Котил
топилмаган-а?

- Ха, топилмаган. Лекин бегона одам улдирмагани
аник;. Котил унинг журалари орасида булган.
Ж урабозлик шу даражага етганки, ахийри, бир каср
чикд(;ан-да, болам. Мелиса ур-сур к,илиб жураларини
цамок;к;а тик;ади, айбдор топилмайди. Иннайкейин
улфатлар балодан кутулганларини ювиш учун базму
жамшид уюштирадилар. Мол, куй, эчки, товук, гушти
турганда ит суйиб ейди шуринг кургурлар. Зах
камерада утириб маза к,очди, деганми, бизга маълум
эмас... Куп утмай з^аммалари кутуриб улишади. Сен
тогангларнинг кулида к,олгансан. Кунглингга олмаку-я,
тоганглар з^ам язшш одамлар эмасди. Баъзилар
мак,тайди, лекин мен ишонмайман. Язшш булса, нега
сени мол-мулксиз боциб олишга рози булишмади?
Дарров пулнинг жанжалини бошлашди. Отангнинг
колган-кутган нарсаларини узлаиггириб олишга касд

32

цилдилар. Ок,ибати нима булди? Яна улим. Жаз^л
устида ичиб олишиб мошинда авария булди икковиям.
Уша кунлари тогаларингнинг хотинлари сени бурда-
бурда цилиб ташлашга рози эди. Яхшиям, булар сени
асраб олди. Шунинг учун айтаман-да, Зеби, рацмат
айт буларга. Мана, катта цилди, эрга беришаяпти.
Куёв нотаниш булса, туйдан сунг танишиб оласан.
Энг му^ими, мулланинг к,аргаши даф булсин, илойим,
даф булсин.

Кампир Зебигулга тикилиб цолди. Нимцоронги
хонада кузлари мушукникидай ёниб кетди. Киз
курпани маркам кучокдаб олгани учун худди ялмогиз
олдида куркувдан дир-дир титраб утиргандай эди.

- Уша мулла ^озиргача тирик, - деди кампир. -
К,аерлардадир сангиб юрганга ухшайди. Бечора нима
к^лсин? Энди умрбод уйланолмайди. Отанг цам шу
даражада шафцатсизлик к^ладими? Келиб-келиб мулла
йигитни ^айвон урнида бичиш, э^, зуравонликлари
цандай 1днмматга тушишини билганларида эди! Йигит
бечора одамларнинг кузига тик к;араёлмай узок;-
узокдарга бош олиб кетган. Мени айтди дерсан, у
биронта горда умргузаронлик цилиб утирибди.

- Нега уни тирик деяпсиз? - щ зициш и ортди
Зебигулнинг. - Шунча йилдан буён, балки аллак;ачон
улиб кетгандир? Йигитлик номусига чидаёлмай узини
улдирган булса-чи?

- Йуц, у имони кучли йигит эди, динга кирган,
Худони таниган одам х;еч цачон узини улдирмайди.
Агар ажали етиб улган булса, уйига албатга, хабари
етадиган к,илиб улади. Хат-пат цолдирадими,
ипщилиб бир йулини к.илади, чунки у уз к^иилогининг
цабристонида мозори булишни хо^лайдиган мулла
эди. - Кампир башоратгуйлардай такрорлади: - У
тирик! Уни топиш аслида к,ийин ишмас. Оиласи
йук,, эскичадан хабари бор эллик ёшлардаги эркакни
ахтариш керак, тамом...

- Мен ахтармок;чимасман, - деди Зебигул.
- Сенми?.. Сенга ахтар деганим йук,, болажоним.
Хотинлар “Зеби куёвга дарров кунди”деганда энангни

33

эслаб, шуларни гапириб бериш кунглимга келди-да,
айланай. Энанг ^еч к;ачон кунмасди...

- Нимага кунмасди?
- Шундай яшашга, эртан келадиган куёвингга
ухшаш одам билан турмуш куришга.
- Тушунмадим, момо, мен кунмаслигим керакмиди?
- Зебигул жойидан туриб кетаёзди.
Оёк; тагига тушган чугдан кура юрак тагига тушгани
да\шатли эди.
- Йук;, сен нотугри иш цилолмадинг, шурликкинам.
Оилаларингга теккан царгиш балки шунинг учун
сени четлаб утар. Мен фолчи эмасман, бахтли буп
кетишингга умид циламан, Худодан сурайман... Лекин
бир нарса айтсам, чучимайсанми, цизим?
Зебигул секин угирилиб ётди. Кампирга куз к,адаб
утириш азоб эди, бардоши х,ам етмасди ортик;.
- Йук;, - деган заиф товуш чивди циздан.
- Сенга царасам, кузимга нукул гур куринади,
очик; гур... Куркда, у меники булса керак... Кулогимга
ча^алок, йигисиям эшитилгандай буладими-ей... Уям
мен булсам керак... Бир вацтлар чак,алок, булганман,
улганимдан кейин х,ам чацалокдай булиб к,оламан-да,
Зебижон...
Орага жимлик чукди. Бирок; табиат з^амон безовта
эди. Огирлигига инсон акди бовар к,илмайдиган
кучовда сигмас она сайёра абадий само куйнида яна
бироз айланса тонг отади. Бу тонг Зебигулга никои;
туйини, нико^ туйи билан бирга курцинчга к,орилган
янги х,аёт олиб келади. Мав^ум келажак эшиги
очилади ва кдо унинг багрига сингиб кетади.
- Момо, - чацирди Зебигул бошини хиёл буриб.
- Сениям безовта цилиб куйдими бу тентак момонг,
- деди кампир.
- Энди нима к^ламан, моможон?
- Калима к;айтаришни биласанми? Билмасанг
ургатай.
- Биламан. Лекин дунёда фак,ат мен етимманми?
Хар бир етим каргишга цолгани учун ота-онасиз

34

улгаядими?.. Нега э^еч к,андай айбсиз з^олда царгишга
к,олади? Ишонгим келмаяпти. Хаётни жудаям
к,урк^нчли курсатиб к;уйдингиз. Энам бечорани
мулла йигит севиб долган, отам уни журалари
билан ногирон цилиб цуйган... кейин барига ажал
теккан... Булар тасодиф булишиям мумкин-ку.
Воцеаларнинг к;андай тугашига к;араб к;аргиш деган
хулосага келмаяпсизмикан, момо? У к,анак;а царгиш
эдики, бегуно\ларниям аямаса... Ишонгим келмаяпти
барибир... Раис бовам давлатнинг нимасинидир еб
к;уйган. Отам билан боглик; вок,еа булмагандаям
барибир к;амаларди.

- Бунацада сен Худогаям ишонмай к,уясан, к^зим,
- деди кампир ёзгириб.

У сузлаб берган ^икояси рост чик,ишидан умидвор
бахтсиз одамни эслатарди.

- Хаммаси ёлгон булиб чициши учун энг огир
гуно^га ботишгаям тайёрман, - деди жавобан к^з.

Бу ran Зебигулнинг кампирга айтган сунгги гапи
эди. Туй утгач, чиндан х,ам момо вафот этди. Бирок,
у чацаловда сираям ухшамади. Ияги туртиб чивдан,
куз косалари упирилиб кетган к;ок;суяк вужуд ун
йилдирки улим элчисининг хатоси билан бемаврид
яшагани учун бадбуруш к^либ куйилган эди.

***

Куёвнавкарлар соат ун бирда келишди. Маши-
наларнинг рацамлари к;ушни вилоятники эди. Ме^-
монлар узаро шивирлашиб олисдаги токда к^раб-
цараб куйишди. Тогнинг ортидан бу ерларга келиб
к;олганларига узлариям ишонмаётгандек эди гуё.

Ичкари хонада уч синфдош к,из Зебигулга тикилиб
утирарди. Улар хам то келинчакни узатиб кетгунча
дугоналик цилишга розилик билдирган, учовиям
отаси буш-баёв оилалардан эди. К,олганлари оила
бошликдари ва мактаб маъмуриятининг тацицидан
к,урк^б, к,орасиниям курсатишмаганди. Купчилик

35

кртзларни уйдаги катталар “Мактабни битирмасдан
туйда бало борми?!” деб сукиб беришди.

Хак^ш;атан, куёвнавкарлар «¡андайдир оч нигох
билан цизларни $хтара бошлашди. Фацат келинни
олиб кетишга келдик, деса биров ишонмасди. Ду-
гоналарнинг огзида эса дув-дув ran: Зебигул к,андай
цилиб халитдан жувон буларкан? Вой бечорагина,
отаси тирик булганда сираям эрга бермасди...

Синфдош цизларнинг оталари худди хушмачи
Халида гапираётгандай гижинишарди. “Аблах, хеч
ким индамайди деб шу ёшда эрга бериб юборадими?
Бунацаларга царши цонун бор, жиддий олса эрга
берганни к;амаб юборади... Энг ёмони, хизларни
бузади бунаца эрта эр курганлар!..”

Никох ухиш учун кекса бир муллани чациришди.
Зебигул барча хизлар мулла олдида умрларида бир
марта — никох ухилаётгандагина к;аттих хаяжонга
тушишини хис этди ва беихтиёр яна ошик; мулла
Халида уйлади. "Мен хали яна бир марта мулла
Харшисида суст босиб утираман, - хаёлидан утказди
у. - Уша... энамни севиб долган одам булади...
Кдргишини цайтариб олади. К,айтариб олмагунча
шундай утиравераман...”

Мулла розилигини суради, куёвдан сунг Зебигул
эшитилар-эшитилмас “ха” деди. Куёв билан бир
косадан сув ичишди, фотщ а хилинди. Шундан
сунг паранжига уралган хизни янга етаклаб чикди.
Ота урнида тогани к;учди, тоганинг хотини упишиб
хайрлашди. К,ишлох ахли Зебигулдан куз узмади:
йиглайдими, йухми, деб як,инрок, сурилишди,
кулокдар динг булди. Келинчакнинг кунгли бузилиб,
кузлари гилт-гилт ёшга тулди. У тогасининг'“к;айтиб
келмайсан” деган гапини эслаб, хурлиги келиб куз ёш
Хилмокда эди. Шунча эркак, шунча хотин-халаж уни
курбонликда бериб, индамай томоша хилиб турган
кинолардаги бурунги замон одамларини эслатарди.

Хеч ким чехрасини очмади. Зебигул к,андайдир
Хайгу билан узатиб кетилди. Йул узок; эди. Аксига
олиб. келинчакнинг копни огпий бошлали. Минг

истшфла билан к^мирлаб куйди, Азумар кучокдагудай
суяниб утирган эмасми, завк,и келиб секингина
тиззасига кул узатди. Зебигул лабини цонатгудай
тишлаб улганининг кунидан чидаб утирарди. Ахийри
булмади: кулини силтаб ташлаб, нарирок; сурилган
эди, куёвнинг авзойи узгарди. Тегманозик, калондимог
ва улгудай мутакаббир кимса эканлигини Зебигул
бошидан сезганди. Шу одам билан бир умр к,андай
яшайман, к,андай куникаман, деб ич-ичидан куюнди.

- Менга к,ара, - деди Ах;мар кулогига, - бизда
туй куни биринчи кеча булади, эшитяпсанми? Бунча
хуркак булмасанг... Бугундан бошлаб менинг тан
мазфамимсан. Биласанми, тан маврам нима дегани?..
Висол кечасида йигламаган к,из йук;. Йиглаш дегани
оддий йиглаш эмас, бошцача... К,очиб кетмайсанми
ишк;илиб?

Келинчакни баттар вахима босди. “Вой улмасам, бу
одам нима дейди?” деб нажот истаб атрофга угринча
куз югуртирди. “Газ-24” вангиллаб олдинга интилар,
з^айдовчи ва куёвжура нарх-наводан гаплашиб борар,
янгаси эса (бу янгани Зебигул яхши танимас, бонща
купилокдаги к;андайдир цариндошларининг келини
эди) бурчакка тицилиб, к,овок, солганча атрофни
томоша к,илиб кетарди.

Йул азоби - гур азоби булди келинчакка...
Туй одмигина утди. Одамлар териб-териб айтилган,
туйга келганлари з^ам аллацандай э^иссиз, тушкун
кишилар булиб, нари-бери утириб, дарров жунаб
цолишди. Албатта, бунга Аз^марнинг аввал уйлангани
важ к^либ курсатилаётгани Зебигулнинг кулогига
чалинди, астойдил хафа булди. “Аввал уйланган булса
менга нима? - деди келинчак хаёлан. - Биринчи туйни
роса дабдабали к;илиб утказишгандир? Мол-^уйи
купга ухшайди буларнинг. Бу туйниям совиган ошга
айлантиргунча салгина хурмат-иззатимни цилсалар
булармиди?.. Майли, нима булгандаям куникиб
кетсам бас. Уз уйимдай булиб к,олса, з^аммаси эсдан
чик^б кетади."

37

Икки соат утиргач, келин-куёв туй турини тарк
этишди. Маст-аласт куёвнавкарлар орасида огзи катта
бойвачча бор экан, бир пайт баланд овозда деди:

- Аз^мар!.. Азуяар кал!.. Тоза-а нафсинг бузуцсан-
да сен бола! Келин з^али з^еч нарсани тушунмайдиган
ёш цизча-ку! Ул-э, одамман деб юрибсанми? Х,а^-
з^а^-^а!..

- Сенинг хотининг энанг билан ёшли-да, шунга
ичинг куйяпти, бурдоци! - чациб олди Аз^мар э^ам.

Аёллардан бири тунгиллади:
- Шуям з^азилми, тентаклар? Сал цогозга ураб
гапиринглар, илтимос. Ким сизларни оилали кап-
катта эркак дейди?! Мактаб боласининг ишини
к^иласизлар!
- Аз^мар кимнинг ишини куилаяпти булмаса! -
цичцирди бир мает.
Шу билан бир амаллаб чимилдикда етиб олишди.
Ёлгиз долган Зебигул дарров куз ёш цилди.
Йиглаётганда йигидан фойда йукдигини тушуниш
одамнинг улгайганидан бир белги. Зебигул эшик цоциб
турган янги з^аёт з^ак,ида уйлаш фурсати келганини,
з^атто кечикканини англаб етди. Йиги нима? Эр уйида
йиглашга з<;ак;-хукук,и йук; эди. Айнщса, кдйнона куриб
к;олсами! Зебигул сабаб-бесабаб йиглаганлар купгина
жойларда бехосият з^исобланишини дугоналаридан
эшитган, Худо курсатмасин, бир фалокат булса
“радами огар келди" деб кувиб юборишларидан курк,а
бошлаганди.
Чимилдикда як^нлашган куёвга баддовок; янга
шундай деди:
- Сизга бир соат вак^г. Висол дейишадию, лекин
висолни ошик.-маъшукдарга чик;арган, сиз менга
натижасини курсатсангиз булди, тушундингизми?
Тугрисини айтсам, йул юриб чарчаганман, тинчгина
ухлай дейман.
- Меники биринчисимас, - деди куёв.
Учрашувда к;асам ичиб айтган гапини Зебигул
эслади: “Улай агар, унга тегинмаганман... К,улимни
теккизмаганман!.."

38

Вол;, сурбетлик! Хаёт ёлгонлардан, ишни
дундиришдан, к;асам деган номи улуг “кафолат”дан
иборат булиб куринганда одам жуда кичрайиб
к,оларкан, узига узи сазфодаги кум зарраларидан
бири булиб куринаркан.

Лекин Зебигул индамади. Уни бу ерга з^амма
нарсага кунадиган цилиб жунатишганди.

***

Бир ой утар-утмас Зебигул эрига куникиб к;олди.
Энди унга х;еч ким етимга к;арагандай к;арамасди.
Кушнилар учраб к;олса эсудди уйнинг эгаси билан
гаплашаётгандай узларига тент кураётгани келинчакка
хуш ёциб тушди. “Намотки бахтга эришган булсам?”
деб узига-узи суюниб юраверди.

Бироц туйдан олдин эшитган гапларининг ярмидан
купи чин эди. К,айнона илоннинг инида бир кеча
тунаб чивдан тили заз^ар экан. Гап келганда углини
х;ам ^аромзодага чик,ариб куяди. Кушниларни шундай
пастга уриб тилга олардики, Зебигул хижолатдан
узини куярга жой тополмай цоларди.

Туйдан анча-мунча царзга ботишган экан, бир
куни шунинг жанжали булди.

- Ишлаб пул топмайсан дейсиз, - гап цайтарди
Аз^мар онасига, - обериб куйган машинангиз борми?
Кира к^п юрганлар отасининг пулига олган машинани!
Аввалги кудангизга учакишиб ростдан э^ам к;изга
уйлантирдингиз. Шохим чикдими?

- Нима, сени тагли-тугли жойдан уйлантиришим
керакмиди? К,айси бой цизини беради, а?!

- Айтдим-ку сизга тенг-тенги билан! - деб.
- Нафасингни ел олеин!..
Она-бола уришиб туришардию аммо бу жанжаллар
шунчаки одат эди уларга. Хак.ик.ий можаро так^имдаги
к;айсидир санада пойлаб турганини Зебигулнинг кунгли
сезиб, узига омонлик тиларди. Орадан бир йил утгач,
фарзандсизлик ташвиши узининг к;ора сах;ифаларини
очди. Ацмар даладан аллацандай жиззаки булиб

39

цайтар, хотини билан дёярли гаплашмас, аламини мол-
куйдан олиб, бебошларини аямай саваларди. Зебигул
шу калтакларни уз и емаганига шукр циларди.

Кечагина эрини ёк^гирмай юрган хотинга дунё
вафо цилмади. Уйланган эркакка циз з^олида тур-
мушга чициб, илтифот курсатгандай, бунинг учун
энди эри умрбод тили К.ИСИК, булиб, хушомад цилиб
яшаши керакдай з^ис этарди гох;о узини. Тарозининг
палласи аёлнинг тугмаслиги туфайли эркак томон
огди-кетди. Зебигулдан бопща айбдор йуц эди энди
бу хонадонда.

Бир куни цисир сигирни суйишди. Озгин булгани
учун бозорга олиб бориш бефойдалиги аник; эди.
Шундок; к,олдиришса циш буйи сомонга, емга шерик.
Суйишдан з^ам айтарли барака топиб булмайдию,
^ар^олда оёкдай сувтекин кетганидан кура калла-
почаси, бирон кило гушти тузламага цолади, еб
ётишади.

Кассоб гуштни бозор нархидан арзонрокда олиб
кетди. Ахир, у бир нима ишлаши керак-ку. Кайнона
к,арганиб-к,арганиб гох; огилга киради, гоз^ уйга.
Зебигулга у узининг уйи к;айси эканлигини унутиб
куйгандай туюлди. Бошини кутармасдан пик, этиб
кулганча калла тозалашда давом этди. Афсуски,
к,айнона омадсиз кулгини пайв,аб к;олди. Ховлида
узларидан бошк;а з^еч ким йук, эди. К,айнона такда
тухтади, бир неча сонияда шундай цизариб-бузариб
кетдики, к;он босими ошиб улиб к,олмасайди деб
курк,арди одам. Келинининг бошига важоз^ат билан
келиб, сув аралаш к;он з^алцобчасини сачратиб
юборди.

- Вой, - дея Зебигул к;айнонасига ялт этиб к;аради.
Хали кулгиси ариб улгурмаган эди бечоранинг.

- Сен... тентакнинг боласи, нимага устимдан
кулаяпсан?! Эс-песинг жойидами ё манавининг
урнига сен цисирни суйиш керагийдими? А?! Гапир,
эшшак!

Хак,оратлар камлиги етмагандай туртиб юборилган
келин юзтубан йик,илишига сал к;олди.

40

- Кулганим йук;... - мингиллади Зебигул урнидан
туриб, бир к;адам ортга тисланар экан.

- К,асам ич! — ушциришни куймади цайнона. —
Бугундан цолмай де! Огзимдан цоним келсин де! -
Кейин у энг Дсириатли, энг жирканч гапини айтди:
- Ёруг дунёда туголмай цоронги гурда тунгиз тугай
де! Айт!.. Айтасан!..

Кутуриб кетган к;айнона корсондаги ичак-
чавокдарни олиб к;амчи урнида келинини савалай
бошлади. Айтарли бир фожиа булмаган эди. Лекин
буни энди фожиа деса буларди.

Зебигул уч-турт к;адам цочди. К,айнона унга
етолармиди. Ичак-чавокдарни жон-жаеди билан
улок,тириб, яна царгади:

- К,исир! Бехосият! Етимча!..
Урнида бошк,а булганида уша захоти ота уйига кетиб
к,оларди. Ёки баъзи бир келинларга ухшаб, тенгма-
тенг жанжаллашарди. Зебигул ушанда к,айнонасига
инсоф тилади, холос. Бир кулганимга шунчами,
деб кечаси билан йиглаб чикди. Кузини юмди
дегунча “К,исир! Бехосият! Етимча!” деб цичцирарди
к,айнонаси. Яна цасам ичирмоцчи буларди: “Ёруг
дунёда туголмай цоронги гурда тунгиз тугай де!.. Ёруг
дунёда туголмай...”
Сигир суйилган кундаги жанжал цайнонанинг
мутлак; з^укмронлигини кулга киритиб берди.
Авваллари у келинини менсимасдан гапирар, койиб
берар, “х;е, ул-э, гаяк” деб царгар, аммо барибир
“етимча”, “цисир", “тугмас” дейишга ботинолмасди.
Энди огзига бутунлай эрк бериб куйди. Зебигул
эса борган сайин цуллик занжирларига чирмалиб
борарди. Четдан кузатган одам, келин бу кампирнинг
камида чолини улдириб, боласини салкам гурга
тш дан, шунинг учун маломатга цолибди, деб уйлаши
тайин эди.
Турмушининг иккинчи йили тога уз и катта цилган
жиянини эслаб цолди. О зиб-ёзиб бола-чацаси билан
мецмон булиб келди.

41

- Бизни унутиб юбординг, - деди у бахтицаро
келинга. - Мундок; з^айитлардаям бормайсан. Нима
дегани бу?

Зебигул самимий оз^англарни туймаган эса-да, ич-
ичидан кувониб кетди. Нон, мева-чева ташиб, оёги
олти, цули етти булиб чопди. Ота-онаси тирилиб
келсаям бу к;адар хурсанд булмасмиди. Шундай кунда
х,ам цайнона белга тепди.

- Зеби, - деди у ошхонага чициб, - келин буп
тушганингдан бери уйимга к;анча мезунон кедди,
лекин биронтасида бундай кувонмагандинг, бундай
югурмагандинг. Барибир узингникилар-да, а?! Май-
ли, бошимизга етимни келин к;илиш ёзилган экан,
кулимиздан нимаям келарди. Бир кун келиб шу
иккиюзламалигинг билан огзи-бурнимизни к;он
цилмасанг гурга эди.

Келин ерга в;араб жим эшитарди. Бечора нимаям
к^лсин... Бахтига ана чой цайнаб цолди. Такдирдан
куп нолимаслик керак, фурсат келганда битта чойни
цайнатиб халос этиши мумкин...

Тумшайиб утирган к,айнона хиёл утиб тогага
ёрилди:

- Куда, ran бундай. Менинг орзу-хавасим куп,
сизнинг х;ам, бопщаларнинг з^ам...

- Тугри, дунёда з^амманинг орзу-з^аваси бор, - деди
тога совувдонлик билан.

Кампир унга олайиб к;аради.
- Гапга кулок, солинг, унак,а к^лманг, - деб давом
этди. - Кенжа углим билан долганимдан хабарингиз
бор. Х°йнах;ой бешик туйни сурокдаб келгансиз,
яширмай тан олаверинг. Лекин з^али з^еч хабар йук;.
- Тога узини тушунмаганга олган эди, кампир очи^ча
гапирди: ~ Боладан хабар йук,, боладан!.. Шу вак,тгача
жиянингизнинг буйида булиши керагийди. Нима
к^лсам экан деб бошим к;отиб юрибди. Ким уйлабди
дейсиз унинг бунак,а касали борлигини.
- Духтирга курсагинг, айб кимдалигини айтишади.
Бефарзанддикнинг давоси топилган-ку, к;уда хола.

42

- Шу кетишда кетса ажрашади-ёв.
Тога хотинига к;аради, хотини тогага. Болалар ^ам
дастурхондан олганларини емай з^аракатсиз жим

К.ОЛШПДИ.

- К,ани, хаммаларинг Зеби опангларнинг олдига,
учок;бошига бориб уйнаб келинглар-чи, - деди тога.

Кампир асабий тебрана бошлади. Ах;мар эса далиям
ердан бош кутармай алланечук кайфиятсиз утирарди.
У х;ам чик;иб кетмок;чи булди, аммо миясининг бир
четидаги соглом цехлар акд дудини пуркаганча
гуриллаб ишлаб турарди.

- Ажрашса битта туйга куясизлар, - муддаога
кучиб куя к;олди тога. - Мен унга к;айтиб келма,
деганман. Бу нима дегани? Узимнинг муаммоларим
куп, сени ортик; бок;олмайман, мингдан минг узр,
дегани. У энди сизларники! Аввал к,ай даражада
бизники булган булса, шу даржада оилангиз аъзоси.
Мен кимман? Хатто тугишган тогаси з^ам эмасман.
Мажбуран узатганим йук,. Мана, хотинимнинг кузи
тирик. Уни к,ора тортиб бориб, келин циламиз деб
туриб олдингизлар. Тугрисини айтсам, аслида куда
менмасман. Бир воситачидай, вакилдай, узокрок,
к,ариндошдайман.

- Йу-уц, - деди кампир чузиб. - Ажрашиб кетса
сизларга цийин...

Тога кулиб юборди. Киличбозликни мапщ цилаётган
шаз^зода тасодифан асирни улдириб цуйганда дийдаси
к,аттик, телба хукмдор шундай кулиши мумкин эди.

Кампир сергак тортди. У ю'щизганини тушуниб
етди.

- Шунча йил бок;к;ан к^зингиз кучада к;оларкан-да,
- юзини терс бурди мезбон.

- Куда хола, бу гапларни нега менга айтаяпсиз?
- деди тога. - Келин сизники, тамом! Бировларнинг
келини кучада к,олгани билан ишим йук;! Бу билан
мени тошбагир деб уйламанг. Узимнинг муаммом
узимга етади. Мезумонга келиш ниятим *ам йугийди..

43

Бир ойдан бери ота-энаси тушимга киради. “Кизимдан
хабар ол, цизимдан хабар ол" деб з^оли-жонимга
куймайди... Лекин Зебини цийнаманглар! Ота-
энаси катта арвоз;! Охири яхши булмайди. Бундан,
масалан, мен куркданим учун шу ерда утирибман. -
Тога сезиларли даражада асабийлашди ва: - Сиэдан
шунаца гапларни эшитишга келиб зарилми? - деб лаб
цимтиди.

“Омин" деб жойидан туриб кетмасайди, деб хотини
юрах з^овучлаб утирарди.

- Хеч ким уни цийнаган эмас, зур юрибди, - низ^оят
танга кушилди Азуяар.

- Айтаман-да, - чой з^упладитога. - Уриш-жанжалдан
нима фойда?! Юраверсин хизматларингизни цилиб.
Фарзанд масаласига келсак, айтадиганимни айтдим. -
Тога узини мажбурлаб кулимсиради. - Куда хола, з^али
икки йилам булгани йущ, бунча валима к,илмасангиз.
Худо бераман деса, куша-куша беради. Тагин бу одам
бешик з^ам опкемас экан, деманг. Опкеламан!

Мез^мондорчилик зсудойидай утди. Йул олислигига
к,арамай тоганинг оиласи тунашни хоз^ламади. Зебигул
уларни цир адогигача кузатиб куйди. Негадир упкаси
тулди, йиглаб юборишдан узини зурга тийиб, к^лт
этмай тураверди. Тоганинг оиласи бир чак^рим
наридан ортга к,араганида цир ёнида бир нима
цорайиб куринди. Йул четидаги устунми, Зебигулми
фарк^ига боришмади.

- Энасини бунада кудаларнинг! - сукинди тога. -
Каёкданам келдим! Сенинг уругинг-да!.. Ифлослиги
бор!

- Менинг уругим? Хечам-да! - хотин болаларини
туртиб юришга ундади. - Хамманг чувалашмай...
Бало бормиди! - Кейин эрига газаб билан бовди. -
Уруг суриштирманг, тушундингизми ? Мен з^ам уруг
суриштирсам чидайсизми? Чидамайсиз!

Бироз юрганларидан сунг тога яна сукинди.
- Язнамнинг огайнилари! Меникимас! - к.ичк.ирди
хотин.

44

Коронги тушиб, катта йулга етиб олганларида тога
уф тортди.

- Лекин к^зик; одамлар экан, - деди хотинига. -
Сенинг уругинг эмас, тугри айтасан.

- Зебигулнинг ота-энаси тушимга кирди, деб бирон
марта гапирмадингиз-а, дадаси, - упкалади хотини.

- Бехосият туш. Нима циласан эшитиб!
Шу куни улар уйга ярим кечаси бир амаллаб етиб
келишди ва куданикига иккинчи к;адам босмасликка
царор келишди.

***

Хак; ran айтилса номард х;ам кунглининг бир
четида тан олади. Зебигулнинг к;айнонаси угли ва
келинини духтирга курсатиш хасида хали уйлаб
курмаганди. Ичига гулгула тушиб к,олди. Зебигулни
Хайдаб юборгани билан х;еч нарсага эришолмасди.
Келиннинг кими бор? Хатто болалиги утган уйга
Хам сигмайди. Даволатишга бирон як^шидан бир сум
ундириб булмаса.

- Етим! - деди хайнона гижиниб. - Етим! Етим!
Етим-м-м...

Кейин келинини олдига солиб духтирга борди.
Касаллик Зебигулдан чик,ишига тулик, ишонарди. Угли
айбдор булишини етти ухлаб тушида курмаганди.

Духтирлар Зебигулдан жиддийрок; бир касаллик
топишолмади.

- Шамоллаш деганларинг нимаси? - к;айнонанинг
кунгли тулмади. - Келиним касалми? Очик, айта-
веринглар.

- Тугмайди дейишимизни хохдаяпсизми? — Ши-
фокорнинг хам асаби чатох экан, дарров олов олди.
- Айтаяпман-ку буйида буп кетади деб. Эртага
углингизниям опкелинг, к;ани, бир текширайлик-чи,
айб кимда? Канала кампирсиз-а? Келин хам одам,
ахир!

Шундан сунг Зебигул укол ола бошлади. Бирок;
узок; кутилган хушхабардан дарак булмади. Дори-
дармонларга пул ажратиш хам тухтатилди. Ана-

45

мана дегунча яна бир йил утиб кетди. К,айнона
цанчалик заз^ар сочмасин, ^айдаб юборишга
уринмасин, Аз^марнинг бу ерда куп туролмаган
биринчи хотини Зебигулнинг хизматкорлигини бот-
бот ёдига тушириб турарди. “Майли сув ташийман,
- деганди уша келин Ащарнинг онасига, - сигир
согаман, лекин мол бок.майман, таппи цилмайман,
утин ёрмайман. Агар огзингиздан к;аргиш чщ са ёки
бирон гапни саситсангиз, бир кун з^ам турмайман,
тушундингизми ?"

Зебигул з^еч к;ачон шарт ^уймайди, куёлмайди.
К,айнонасининг кузига тик царолмайди муштипар.

- Лекин зсизматимни к^лаяпти деб неварасиз
утиролмайман, - деди бир куни цайнона цайсидир
кампирга, - боламни бопщага уйлантиришим керак.
Пешонам шур экан, бу келин х;ам унгли чицмади.

- Эскича »¡илдирдингизми? - суради дугона кам-
пир.

- Э, эскичадан мацсад нима? Пул олади базаписиям,
эшониям. Эскича рост булганида бовайим тирик
к,оларди-да. Бахшининг исирик; тутунига бугилиб
улиб кетгандай туюлади з^озиргача. Тушларимдаям
кув-кув йуталиб чицади бечора.

- Ха, упка кетгандан кейин бовай одам булармиди?
Сизга маслаз^атим, арзон муллага боринг. Пул
бермасангиз з^ам булади.

- Ким экан у арзон мулласи?
- Соримтепада бир мулла бор экан-ку. Бир-
иккитаси бориб боласини у^итган экан, яхши буп
кетибди.
- Тавба денг-е. Соримтепада мозоротдан бопща
нима бор? Пахтазор, экинзор, жарлар. Одам яшайди
деб эшитмаганман.
- Ким сизга одам яшайди деяпти? Соримтепа
мозоротидан кейин пазста даласи Чуянгача чузилиб
кетган. Лекин Чуянга етмасдан, бир шайит жой
борийди. Эшитганмисиз?

- Эсимда к,оптими?

46

- Менга даранг, айтгандай, Адмарнинг жураси дар
куни эрталаб Соримтепа ёнидан утади, шунга илашиб
олингизлар.

- К,айси жураси?
- Аптовуз дайдагичи. Юк ташийдиган аптовузини
курмаганмисиз? Деразаси йуд...
- Нимага курмаганман. Курганман.
- Хар куни эрталаб районга бировларнинг юкини
ташиб беришга жунайди. Соримтепага тушиб долиб,
тут ёдалаб кетаверасизлар. Аввалги еттинчи биргад.
Бузимнинг уйи даерда десангиз, пахтага сув дуйиб
юрганлар курсатади.
- Бузим? Бузим дегани шайит жойнинг оти-ку.
- Биларкансиз-ку. Худди уша жойда анча йилдан
бери бир одам яшармиш. Мохов деб деч ким
ядинлдттгмай юрибди. Кейинчалик дарасалар деч
касалга ухшамайди. Бир-иккита сувчилар танишиб
дам олибди. Отини айтмасмиш. Умуман, жуда камгап
экан. Лекин К,уръонни шунада удирмишки, сувчилар
“бу одам эски замонлардаги шайхларнинг авлоди” деб
туй-маъракаларда ran тардатибди. Хозир дамма уни
Бузим дермиш. Бир бола тутдан йидилиб уладиган
булганда, дуо удиб оёдда тургазиб юборибди. Шундан
кейин кулбасига одамлар одиб бораверибди. Лекин
уни топиш дам осон эмас экан. Агар топсангиз яхшилаб
илтимос диласиз, удиб ташлайди келинингизни.
К,айнонанинг оёги тортмади. Бузим деганни
жулдурводи кийимдаги пиёниста диёфасида тасаввур
дилди. Нима каромат курсатоларди, деб жини суймай
юрди. Аммо кунларнинг бирида душни дишлокдаги
опаси маърака дилдию уйига узгариб дайтди. Етти
йилдан бери фарзанд курмаётган душни келин
домиладор эмиш. Бузимни роса мадгаётганмиш.
Иккита муаммо дал дилинса бас экан. Биринчиси,
Бузимни кулбасидан топиш. Иккинчиси, дуо удишга
кундириш. “У салтелбарод куринади, - деди опасининг
душниси. - Унча-мунча гапга тушунмайди. Пулга-ку
дайрилиб дарамайди...”

47

- Бопща келин Зеби гарангдай ишчан чикддими,
йу^ми, - деди кампир узига-узи. - Ке, шу Бузим
тентахка з^ам бир оборай. Болали буп кетса бахти
бор, уйимда к;олади. Булмаса, мол-куйни сотиб
Азуиаржонни яна уйлантираман. Харажатдан к;очиб
болам бефарзанд утсинми!

Эрталаб к;айнона-келин йулга отланишди. ХаР
эз^тимолга царши к;айнона таёц з^амолпволди. Бузимни
телбарок; дейишди, айтиб буладими.

Соримтепага яцинлашганда ^нцир-чунцир асфальт
йул унгга к;араб кетарди. Автобусдан шу ерда тушиб
к;олишди.

- Эна, цишлоц куринмаяпти-ку, - деди Зебигул
бироз юрганларидан сунг.

- Ана, - к;абристонни курсатди цайнона, - унта
в^иплоцнинг одами ётибди, жимгина... К,ани, утир,
бир омин цип куяйлик. К,айнотанг з^ам шунда. Хув
анави саргайиб турган дунгликни кураяпсанми?
Хамманикидан баланд, бечора зур одамийди. Шу
кунларни курмай кетди.

Зебигул цайнотасининг к,абрини тусмоллаб з^ам
тополмаган булса-да, ёлгондакам “з^а” деди. Кампир
узундан-узок; дуо ук^ди, охирида углига бола з^ам
тилдли Кадок, кулларини серажин юзига шундай
ишцадики, шигиллаган овоз эшитилгандай булди.

- Муллага бораяпмизми узи? - ям-яшил гузаларни,
янтоцзор дунгликларни ортда цолдириб бораётган
к,айнонасидан суради келин.

- Ул-а, бунча эзмаланиб сурайвердинг! - жеркиб
берди кампир. ~ Ол анов таёк,ни! Ит-пити булса
икковлашиб цайтарамиз.

Куриган даразстга болта ураётган кузойнакли
кишига дуч келишди.

- Хорма, - деди кампир.
Дарахт кесаётган киши з^озир сукиб бермок^шдай
афт-ангори буришиб к;аради.
- Чуяпданмисан? - суради к;айнона.

- Йук;.

- Танимай турибман...

48

- Танимайсиз, - пунгиллади у ва дарахтга болта
уришда давом этди.

- Хов, нимага танимас эканман? Шу ерлар-
да тугилганман, шу ерларда уламан. Мен К,ора-
цишловданман. Мозоротимиз бир х;аммамизнинг.
Соримтепа...

- Мак,садга утинг, момо, мадсадга. Бузимнинг
жойини сурамоцчимисиз?

- Xa--- Буни к;аёкдан била холдинг? Тавба, авлиёлар
кундан-кунга купайиб кетяпти-я!

- Авлиёлар эмас, авомлар купайиб кетди, - деди
дарахт кесаётган киши зардаси цайнаб. - К,аерда
бирон кароматнинг мишмиши чик;са, олди-орцасига
царамай чопади. Песига шифо сураган цайси,
чулогини тузатмок,чи булгани к;айси! Ул бу кунингдан,
ундан кура Худодан уз огзинг билан сура, нима, ихлос
узингда йу^ми, демайди ^еч ким! Хо^ ишонинг, хо^
ишонманг, кечадан бери манави иуриган дарахтга
болта уравериб, Бузимни сураган хотин-халажга
жавоб беравериб чарчадим.

- Айтацол, - ялинди кампир. - Сурипггирса опанг
буп чицаман, айланай.

Халиги киши кузойнагининг устидан к;аради.
Зебигул унинг галати одам эканлигига эмас,
цайнонасидан ширин суз чикданига лолу э^айрон
цолганди.

- Дардингиз огирга ухшайди. Майли, боринг
уша тентакнинг олдига. ХУ8 ана, жийдазор ичида, -
болтаси билан курсатди дарахт кесувчи.

Дала уртасида к,алин жийдазор гуж булиб турарди.
Жийда орасида тол з^ам кузга ташланади. К,ачонлардир
бу ерлар узлапггирилаётганда бульдозерлар Бузим
шайитини омон к,олдирган эди. Зебигул овлоц ва
бехосият маконни царорго^ цилиб олган мулла х;ак,ида
билгач, оёкдари чалишиб кетди. Боягина кампирнинг
имиллаб юришидан ичида нолиган эди, энди етолмай
эгатда чуккалаб к;олаёзди.

- Юрсанг-чи! - дагдага к;илди цайнона. - Гузани
пай^он циляпсан деб х;озир биронтаси бациради.

49

-Эна... курк^шман... - зорини айтди Зебигул.
- Нимадан курк;асан? Куппа-кундузи-я?! Юр дей-
ман! Сени деб келяпман узи бу ерларга...
Зебигул зур-базур к,адам ташлаб борарди. “Бу
уша, - деди ичида. - Уша мулла!.. Уруг-аймогимиз
билан царгишга гирифтор калган, йигирма йилдирки
дом-дараксиз кетган мулла! Мана, у к;аерда яшаркан!
Такдирнинг узи бошлаб боряпти мен боядеппни! Энди
нима циламан? Таниб к;олса у^имайман дейдими?
Халиям к^сос ути сунмаган булса-чи?.. Отам ти-
риклайин азоб бериб мажру^ цилган, севгилисидан
айирган, умрбод цочок, булиб яшашга сабабчи булган...
Бу кунимдан баттар булсам керак...”
Бузимни топиш осон эмаслиги Зебигулга умид
бахш этиб турарди. У титраб-к;ак;шаб жийдазорга етиб
келди. Кун ботиш томонида йулак кузга ташланди.
- Мулла боваю-ю! - хирк^рок; товушда чацирди
цайнона. - Уйдамисиз? ХУ"Ув, мулла бова-а!..
Х,еч к,андай жавоб булмади. Лойсувок; кулбада ит
^ам яшамайдигандек куринарди.
- Кирайлик-чи, жин урармиди! - тетиклашди
кампир. - Шунча йул юриб келдик, индамай к,айтиб
кетаверамизми? Кечгача булсаям кутамиз. Юр, Зеби!
Таёгингни ташлама лекин.
Улар з^увиллаган жийдазорга курк;а-писа кддам
босиб, кулбага бир амаллаб етдилар. Эшик х;ам
алмисокдан долган эди. К,айнона к;ок,суяк кули билан
так^ллата бошлади. Шу пайт орк;а томонда итнинг
ириллаши эшитилди. Кайнона-келин угирилиб
к,араганида одам буйи келадиган, кузлари к,онга
тулган к.оп-к.ора ит суйлок, тишларини курсатиб
секин-аста яцинлашиб келмокда эди. Зебигул итни
^айдаш тугул бир бора силкитолмади, таёц уз-узидан
сиргалиб тушиб кетди. Ит важо:цат билан кампирнинг
бугзидан тишлади-да, бир силтаб тагига босиб олди.
Азучарнинг онаси к.ичкдоишга-да улгуролмади.
Зебигул к,он сачраган цулларнинг томирлари буртиб
чивданини, жон талвасасида ерни тирнаётганини

50


Click to View FlipBook Version