The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by termiztakmkutubxona, 2020-11-27 06:14:10

A.Qorjovov. Go'r qizi

A.Qorjovov. Go'r qizi

- Бусиз *;ам отингни бопща куйсанг булаверади,
—деди Азуиар ва эшикни зарб билан ёпмок;чи эди,
Зебигулга кузи тушди. Агар унинг гувозушгида
Чезфанинг эшигини к;аттик; ёпса, оловга мой сепилиб
кетарди. А^марнинг кури^ани з^ам шу эди.

Куп утмай Зебигулнинг з^омиладорлиги хусусидаги
миш-мишни хамма эшитди. Журалари Аз^марни
сукиб беришди:

- Хе ул-е, шошмасанг сендан з^ам бола буларкан-
ку, бир бошингда икки эговни гириллатиб нима
к^лардинг!

Айник,са, кичик цайнопанинг боши кукка етди.
У хар хафта икки марта келадиган булди. Чезфа
уни курса шжинар эди. «Зебижон, далага чицма»,
«Зебижон, сув кечма».

- Бехосиятни бунча авайлайди, касофати узига
урсин, илойим, - деб бир четда тунгилларди.

Бир куни к;араса ёнида эри йук,. Жувонмарг
чорпояда узслаб к,олдими, дея деразадан мураласа,
чорпоя з^ам бум-буш, эски шолча к;айирилиб ётибди.
Юраги аламдан зирк^раб кетди: «У Зебигулнинг
ёнида!»

Ойнаванд хона деразаларини зириллатиб ёток,
эшигини очди-да, катта хона уртасида туриб к;олди.
Бу ердан бир неча хонага кирилади, хусусан,
Зебигулнинг ётогига з^ам. Кундошнинг эшигидай
як;ин, кундошнинг эшигидай олис эшик йук;. Чезфа
Зебигулнинг ётогига дурсиллаб борганини билмай
к,олди. Айни дамда бир соат аввал йулга чик;к;ан каби
тили осилгудай з^ансирар эди.

Бирдан у узини бегона х;ис этди. «Нима к;иляпман?
- деб суради узидан. - Энди ярим кечада эр тала-
шаманми? Кундошнинг кучощдан тортиб олинган
эрни бошимга ёстик, к;илармидим? Аввал ун марта
з^аммомга тушсин, кийимларини алмаштирсин... Йук;-
йук,, буям кам, барибир жирканаман... К,ирк; кун
бир хонада ёлгиз ётсин, ундан Зебигулнинг сассига
арисин...»

101

Чезфа ортига бурилди. Кулидан з^еч нима кел-
маслигини тушунди. Космат битигидан бопщаси бул-
мас экан бу дунёда.

Хонага огир ух; тортганча кириб келди, тушакка
аганади. Ичидан тошиб келаётган цайнок; бир нима
бугзини куйдириб юборди. Йиглади Чезуэа, кузлари-
дан к,он тукди у. Ёк,тирган йигитлари уйланмади,
орзусидаги шазрода келмади, к;ари циз булиб эрга
теккани етмагандай кундоши х,ам бор. Ва бу кундоши
куз унгида бир думалаб бахтли кундошга айланди.
Шу кетиш булса Чезфага х;еч ким к;арамай куяди.
Нафак,ат эрнинг уруглари, уз ота-онаси з^ам. Ха,
Чезфа бунга ишонади, шоа;ид булган ахир. Узок; к;ари
к;излик даврида арзимас хато учун онаси к;аргарди,
отаси сукарди. Маъноси бир хил: «Сени шунинг учун
эр олмайди», «Шу к,илигинг билан эрга тегсанг, бир
кунда ташлаб кетади».

Чеэфа йигидан тухтаб бир нук^гага тикилиб
к,олди. Бурондай бостириб келган бахтсизликни даф
этишнинг йулини топган эди.

- Зебигул улиши керак, - пичирлади Чезфа, -
улиши керак. У бор экан, мен тинч яшолмайман, з^еч
к,аерга сигмайман, етимча у эмас, мен булиб цоламан,
Лекин к;ачон улади? Мана шу муаммо... Йук,, муаммо
эмас, уни улдираман, уз кулим билан... Эртагаёк;
маргимуш бераман...

Чезуза ростдан-да тонг-саз^арда туриб сигир согди.
Ширин сут тайёрлаб, сичк,ондори аралаштирди.
Бирок, жудаям хавфли иш к^лаётганини фазуилади.
Аввало Зебигул унинг кулидан осонгина сут ичиб
куймайди. Заз^арланиб улганда эса духтирлар саба-
бини аникдашади. Чезфадан бошк,а кимдан з^ам гумон
к,илишарди?

Сутни тукиб ташлади. Ёстик, билан бугиб улдириш
Хак^да бош к;отира бошлади. «Кучим етади, - деди
ишонч билан. - Азуиар далада эканлигида хонасига
бостириб кириб ёстик;ни юзига босаман. Xе4 к;аери
тирналмай, из-пиз колмай улади-к,олади».

102

Бирок, бундан-да чучиди. ХаВДига кучганда, кун-
допшни типирчилатиб бугиб улдиргандан кура кун-
дошликка чидаб яшаган афзал куринди. К,олаверса,
ит билан искатишларини, экспертиза деган бало жуда
синчиклаб текширишини эшитган эди. Не ажабки,
к;отиллик пайидаги Чеэфа узини кунгли буш деб
э^исобларди. Сездириб куяман деб куркди.

Уйлаб-уйлаб ^озир улдирмасликка к;арор к^лди.
Бунинг учун шуб^а-гумондан узини х,оли к,илиб
куйиши лозим эди.

Эрталаб Зебигулнинг ёнида уйгонган Ацмар
кун буйи буладиган жанжални уйлаб афтини
бужмайтирди. Бирок; аллак;аердан эшитилган радио
овозидан сергакланиб, ёстикдан бош кутарди.
Кушик; бошланди. Як,инда бир кино курганди. Шацар
харобалари ичида фашистлар билан к,ак^иатгич жанг
булади. Навбатдаги хужумдан аввал к;аердандир кушик,
эшитилади. Х°зирги ^олатни шунга менгзади. Аммо бу
ажойиб кун эди. Кутилмаганда Чеэфа ^овлида туриб
к;айсидир кушнига баланд овозда жавоб берди:

- Акангиз х;али ухлаб ётибди, келинг, келаверинг!..
Уйготинг дейсизми? Бугун Зеби янгангизнинг уйида...
Тераскадан чак^гринг! Чик;ади!

А^мар Зебигулга, Зебигул А^марга к;аради. Иккиси
тушакнинг икки томонидан сиргалиб баравари^а
деразадан муралашди. Х°влиДа бемалол юмуш к^либ
юрган Чеэфа эди.

«Ё кудратингдан!» - деди А^мар.
«Тушунгани рост булсин», - деди Зебигул х;ам
ичида.

***

Хомиласи етти ойлик булди. Купчиликнинг
фикрича, бола тугилишига я;али икки ой бор эди. Ёз
буйи Чеэфа ^ам бир неча марта узини текширтириб
келди. Бирок; кунгил айниши ёки цорнида нимадир
к;имирлаши икки^атликдан далолат булиб чш^мас,
^аммаси куп овк;ат ейиш асоратлари эди. Хадеб туман

103

марказига чопиши Ахмарнинг жигига тегди. Кечалари
Зебигулни эркалатиб ётиб кенжа хотинидан нолирди.
Бир куни шундай гап-суз булиб утди:

- Кундошинг сенга мехрибон булиб холгани билан
барибир ичида хоралнги бор, - деди Ахмар. - Мен
х;ам бугозманмикан деб салга ухчиса духтирга чопади.
Энагарни бир тогора кулчатой билан иккнта нон
Ухчитади-да. Курдингми боя? Яна де, катта пиёзни
кушиб еди. Устидан энам рахматлининг чойнагида уч
чойнакни бостирди-ёв.

Зебигулнинг лаблари кулгига мойиллик билдириб
турарди. У хомиладорликнинг хийин кунларида эри
инсофга кириб, ёнида эканлигидан бехад севинар эди.
Албатта, Чехра хам унга ёмон куринмас, тинчгина
яшасак бас, деб унга хам тугал инсоф тиларди.

- Куйинг, егиси келса еяверсин, - деди Зебигул
Ахмарнинг пинжига тихилиб, - кун буйи огир
ишларни шу хилади, новвослар усиз семирмасди.

- Айтгандай ола сигирни согяпсанларми?
- Бир хафтадан бери сутининг тайини йух, согмай

ХУйдик.

- Нега унда Чехра «беигга сигирнинг сутини хУл
кувида пишиш хийин, тук кувини хачон тузатиб
берасиз?» деб гиди-биди хилади?

- Аввал беигга эди-да, - Зебигул кундошига ён
босди. - Айтган булса тузатиб беринг. Турттасининг
сутиниям ёг-хатихха ажратиб олиш осонмас. Чехра
опа хийналиб кетганини куриб ёрдамлашамандейману,
лекин хамма ишларигаям аралаштиравермайди.

- Зеби, тугрисини айт, уни ёмон курасанми?
- Нима хиласиз?
- Узим, пгунчаки сураяпман.
- Тинч юрса, шукр хиламан. Унгаям хийин, Xй3
бола боши билан иккинчи хотин, йух, аслида учинчи
хотин булди. Фарзанд кургиси келади...
- Х,айдаб юборайми?

- Хайдаб юборолмайсиз, энди кеч.

- Нимага асосланиб кеч деяпсан? Уртада бола
йух-ку.

104

- Уртада менинг хаётим бор, тугилажак боламиз-
нинг хаёти бор. Чехра опанинг кулидан хамма иш
келади, биламан. Инсофга кирдими, шукр хилиб,
тинчгина яшаб юраверайлик, келажакда нима булади,

Худо пошшо.
Ацмар шифтга тикилиб ётиб:
- Мен хам уйимизда бомба бордай хадиксираб

яшайман, - деди.
Худли уларнинг сухбатига кулок, солгандай эр-

тасига Чехра эрига чой узатаётиб k,obofhhh уйди-да,

амр этди:
- Бой бова, тук кувини тузатиб берасизми ё устага

уйнаб бериб тузаттирнб олайми?
- Уйнаб бера к,ол.
- Хазиллашмаяпман. Тузатасизми, йухми?
- Бир огиз гапинг! Тузатаман дедим-ку!
- Минг марта айтсанг хам кулогига ran кирмайди,

- деди Чехра Зебигулга к;ош учириб. - Буни узи
к;андай эр калгансан? Латтадан хам баттар-ку. Эркак
деганам шунча мужмал буладими?

- Э, эрталабдан ханградинг-да! - Ахмар кулини
сочиада нари-бери артиб, юзига фотиха тортди. -
Далага кетдим.

- Уста-чи? - нак, ушхираёзди Чехра.
- Йул-йулакай кириб утаман, келиб тузатиб кетади.
Уша куни ростдан хам кушни к;ишлокдаги сарик;
муйловли метис келиб кувини тузатиб берди.
- Тук-пук урмайдими ишк;илиб? - деди Чехра
мотоциклга минаётган устага.
- Урмайди деб умид хиламан, —жавоб берди уста
сиполик билан. - Боболар айтишган: «отни тепмайди
дема, итни хопмайди». Сими корпусга тегмаса бас. Омон
булинг, бека.

Чехра яна икки ой пайсалга солса, бу хонадонда
чапало»; йигаси янграши аник; эди. У ичкари уйга
кириб хайсидир газетадан хирхиб олинган мак,олани
яна бир марта хижжалаб ухиди: «...куви пишаётиб
хатихха кул солган ва ток уриши натижасида оламдан
куз юмган...»

105

Имконият бир кунда келмади. Чезфа жиноятчилик
китобини уи^маган булса-да, даставвал гумонни
узидан йирокдатиш лозимлигини тушунарди. Шунинг
учун кечки овцат макали эрига деди:

- Хайрият, кувини тузатгириб бердингиз, энди
ишимиз осонлашди. Нима дейсиз, бундан кейин куви
пишишни Зебига тошпирсам, мен эса овцат к^илардим.
- У кундошига юзланди. - Сенга кдйси бири маъкул,
Зеби?

- Майли, куви пишаман, - деди Зебигул.
Во^еа жума кунига тугри келди. Совук; тушиб
долган, ялангоч далаларни туман цоплайдиган
лувиллаган фасл эди. Зебигул эрталабданок, юраги
безовта булаётганини з^еч кимга айтмади. Сал нарсага
инциллайверса, кундошига огир ботишини биларди.
Шундок, х;ам уртадаги иликдик йук,олмаслик учун
тиришиб юрган эмасми, Чел;ра сут согишга киришган
маз^ал ёнига борди.
- Кечагини пишайми? - деб суради кундошидан.
- Пиш, пишавер, - деди Чехра унинг юзига
«¡арамай, - шуниям сурайсан-а? Хозир свет учиб
к,олса, кулга к,олади з^амма иш.
Зебигул ошхонадаги к,атикдарни олиб чи^иш билан
овора эди. Чезфа сут челаги яримламаган булса-да,
четга тортиб куйди. Х°влига бир кур куз югуртириб,
куви томон юрди. Бу «Киргизия» номли бочкасимон
кир ювиш машинаси эди. Хамма к;ишлокдарда ундан
куви сифатида фойдаланишарди.
- Опа, узим... - деди Зебигул куви атрофида
куймаланаётган кундошига.
- Сими тегмаяпти шекилли, - деди Чезфа сир бой
бермай.
У бир зумда симнинг бир учини чик;ариб, металл
к,опламага тиркаб куйди. Кейин атрофга олазарак
«¡араганча молхона томон юрди. Говмиш “яна нега
келяпсан, з(ой хотин?” дегандай ёвк.араш к^лди.
Чезфа то кундоши жон таслим ^илгунча сут согишга
мажбурлигини мол к;аёкдан билсин.
Бир пайт Зебигулнинг овози эшитилди:
- Ишламаяпти-ку бу!

106

Чезфа жойидан турди. У ток уланганини, *озир
Зебигул кувига тегинса, улишини билиб беихтиёр
титраб кетди. Одам улдиришнинг осон тури йук; эди
дунёда. “Коч, Зеби! - деган нидо келди бугзига. - Тук
бор! Яцинлашма!.. Зеби!.. Зебигул!..”

Буни у овоз чи^ариб айтмо^чи эди, аммо
з^амон молхона огзида мум тишлаб к;отиб турарди.
Курк^анидан тили танглайига ёпишдими, Зебигулдан
барибир кутулишим керак, дедими, билмади. Шу пайт
оламни бузган дащгатли чинк^рик; эшитилди...

- Зеби-и-и! —^ичцириб юборди Чезфа.
У лапанглаб чопаркан, кувига энгашган куйи
к,алтираётган бояк^гш кундошидан куз узмай борарди,
Зебигулнинг чинк^риги з^ам энди бутик; зсириллашга
айланди.
Куви ёнидан чопиб утаётганида Чезфага з^ам
чуг сачради, куюк зщаи димогига гуп этиб урилди.
Югуриб бориб токни узди — Чезфа к;отил.
Бечора Зебигул куви устида яна бир лаз^за осилиб
турди, сунг бугзида к;олган озсирги товуш купик
аралаш гийк; этиб чикди. Гуп этиб кулади у. Куйган
халатидан, дуппайиб турган к;орнидан тутун кутарилди.
Чезфанинг назарида кундошининг к,орнидаги гудак
з^ам куйиб, жизганак булиб кетгандай эди.
Куча томонда бир киши куринди.
- Нима булди? - деб суради. Ерда ётган хотинга кузи
тушгач чошугллади. - Тук урдими? Узинг розеткани!
Куни-кушнилар бир зумда туплана к,олишди.
Хаммаси Зебигулнинг атрофида парвона эди.
Онда-сонда Чезфадан алланималарни сурашар, сув
ичиришар эди. Кимдир ер к;азишга тушиб кетди.
- Зах тукни тортади, - деб чувиллашди одамлар. -
Ж они борга ухшайди. Тупрок;к;а кумамиз.
Аёллар йиги-сиги бошлашди.
- Эсизгина, к;орнидагигаям жабр булди.
Духтирдан сал кейинрок; Аз^марнинг к;ораси
куринди. Бошидан телпаги учиб кирза этикда югуриб
келаётган оила бошлигига йул беришди. Шу аснода
духтир к,арорини айтди:

107

- Фойдаси йук;, тупровдан чицаринглар, у улган.
А^мар здтсмни эшитмаган булса-да, уйида фожиа
юз берганини, ок^бати улим билан якунланганини
англаб турарди. Х&Р цандай одам х;ам уйи олдида
тупланган одамларни, йиги-сиги ^илаётган аёлларни
ва ерда чузилиб ётган хотинини курганда минг
умидидан биттасиям цолмайди.
- Нима булди?! - деб бацирди Ацмар. - Нима ^илди
бунга деяпман? !! - Сунгра у чийиллаган товушда
бирваракайига з^аммага олайди - Абладдар!..
Тинчлансин дея кимдир елкасига к;ул ташлаб,
гапиришга огиз жуфтлаган эди, Аздиар силтаб юборди.
Одамларни туртиб-суртиб Зебигулнинг бошига
тиз чукди. Хотинининг ебжаги чик;иб кетгандай
туюлди, дуппайиб турган к;орнига к;араб дазунатга
тушди. Дацшат Ер шарини к,арсиллатиб иккига
ёриб юборгандай, олам-олам чексизликни зулмат
к,оплагандай булди. Узбекнинг гами огир эди, улкан
эди, кичрайиб кетарди одам бу ситамлар олдида.
К,ул теккизса шилиниб тушадигандай авайлаб
юзини силади. Димогига куюк з^иди урилди, к;улогига
биров шипшигандай туйкус электр кувига к,аради,
кейин Чезфани ахтариб топди.
- Тук уриб юборди, - деди биров.
Ах,мар энг ёмон, уят сузлар билан сукиниб
Чезфанинг устига бостириб борди. Атрофдагилар
з^озир кенжа хотинини тепиб-уриб ташласа керак деб
хавотир исканжасида эди. Урмади, лекин бор кучи
билан эгнидан силтаб кулоги тагига ушк,ирди:
- Кузларингга к,арасаларинг булмайдими, з^айвон-
лар!.. Итдан тарк,аганлар!.. Болани увол к,илдинглар!
Мени единглар-ку!.. Уни к,анча кутгандим... к;анча
кутгандим-а!
Бак.ир-чак^р авжига чикди, кейин секин-аста
пастлай бошлади. Бу орада Зебигулни ойнаванд хонага
олиб киришди, устига чойшаб ёпиб куйишди. Уликнинг
дуппайиб турган цорни з^аммани сескантирарди.
Боласи З(али улмагандек, сунгги нафасини олаётгандек.

108

«Чацало^ни сакдаб к;олишнинг иложи йуцмикан?» -
дейишарди жувонлар.

- К,андай сахдайсан? - жеркиб берди кушни хотин.

- Ой-куни етган булса экан...
- Етти ойликдаям бола тугилади, — шивирлади

кулига пес тушган хотин.
- Э, буладиган гапдан гапиринглар, бу бечорани

роддомга эмас, жанозага тайёрлаш керак, - деди

кушни.
Энди игу аёллар э^амма ишга бош-к,ош эдилар.

Узини йукртиб куйган Чеэфа бир четда тош к,отган
— кафанлик к,аерда, аза кийим к,аерда, билмас эди.
«Аэ^марнинг келинчаги улиб к,опти», деб (уттиздан
ошмаганлар «келинчах» дейиларди) кексалар ^ам
бирин-сирин туплана бошладилар. Мулла жанозани
шу кунга, пешин намозига белгилади. Эрталаб улган
одамни иккинчи кунга к^олдириб, майитни куттириб
куйишни хеч ким истамасди. Ким не к^лса, шуни
топгай, дерди к;ариялар. Шундай экан, к;айси довюрак
дафн маросимини орк;ага сура оларди.

Тумонат одам тупланди. Тобут кутариб савобга
к;олиш истагидаги одамлар, мозорбошига боришни
хохдовчилар, умуман, чин дилдан куювчилар х;ам куп
эди.

Машинаси борлар Корак^шлокда жаноза булиб
к,олгани ^ак^даги хабарни з^амма жойга, хусусан,
Зебигулнинг тогасиникига х;ам етказгандилар. Тога
чопон кийиб, бел боглаб улик чик;арилишига як,ин
етиб келди.

Зебигулни шу атрофдагиларнинг к;абристони х;и-
собланмиш Соримтепага дафн этишди.

Хомиладор хотин улганини эшитган гурков ёр-
дамчиси:

- Йуг-е, - деб юборди, кейин шеригининг кулогига
пичирлади: - Боядан бери к;аерда пишак миёвлаяпти
десам, чак,алок, йигиси экан-да.

109

- Гарангмисан?! Ча^алок; тутилмаган, тугилмаган
нарса к;андай улади? Улмагандан сунг унда арво^
^ам булмайди-да. Арво^ булгандаям сенга овози
эшитилардими ?

Зебигулни ёшлигидан таниганлар улим хабарини
эшитиб, ёк;аларига туфлаб, калима к;айтарардилар ва:
«Ё ал^азар, намотки Баз^одирхон мулланинг к;аргиши
раиснинг углининг охирги авлодини х;ам жувонмарг
к;илган булса?!» дердилар. Агар Зебигулнинг улгани
рост булса, раиснинг углидан авлод к;олмагани
э^ам рост эди. Бой-бадавлат хонадон невараси
олис К,орак^нплокда хор-зорликда улиб кетган
^исобланди.

Ш К.ИСМ

ЗУЛМАТ КЕЧАСИДАН СУНГ

Шундай к^либ, Зебигул кдезалогини Бузимга мерос
к;олдириб, яна гурга кирди. Бузим нима еса чак,ало^
х;ам шуни ейишга мажбур эди. Чайналган нон, туршак
суви, бироз совитилган шурва...

Чадалок; латта-путталарини булгаб куяр эди.
Уни тогорада ювинтираётган Бузим катталарнинг
егуликлари огирлик к^ляпти, сут ичмаганидан
к,ийналяпти, деган хаёлга борди.

- К.ишлок.к.а бориб келсаммикан? - деди итига. -
Бунга кийимчалар, болаларбоп овцатлар керак.

Кийина туриб гудакка назар ташлади. Бир кун
ичида у уч ойлик чадалокдардай анча узини тутиб
олганди. Валинеъмати уйдан чик^юк,чи эканлигини
фацмлаб йигламокдан бери булиб ётарди. Ит эса хафа
эди, жойини эгаллаб олган одам боласига упкалаш
билан к,араб олгач, икки марта вовиллади.

- Балки сен ^акдирсан, - тухтади Бузим, - уни
биронта уй олдига ташлаб кетганим маък,улдир. Биз
бола к,арашни билмаймиз.

110

Ча^алок; э^ик^ллади, лаблари йигилди, кузлари
к;исилди. Ит аслида унинг чинк^риб йиглашидан
хавотирда экан, чопиб бориб гудакнинг юзини ялай
бошлади.

- Бас, - деди Бузим мулойимлик билан, - уни куп
ялаб-юлк;айверма. Билсанг агар, бу — 1^из бола. К,из
болани ит яласа, менимча, яхши булмайди.

Ит ортига тисарилди.
- Тушунсанг-чи, - деб Бузим яна ча^алок^ш
курсатди, - уни мен катта к^лишим керак. Отасига
топширмаслигим шарт. Утган куни К,оракдшлокда
киши билмас к,отиллик юз берган... Умуман, буларнинг
барига кул силтаб вок;еани мелисага айтишим мумкин
эди, лекин... лекин Зебигулни илк курганимдаёк;
кимнинг цизи эканлигини сезгандим. Унинг бадкирдор
отасини деб шу куйларга тушиб юрибмиз ^аммамиз.
Отаси улди, к^зи улди, мана энди невараси кулимда.
Мабодо мелиса билса Зебигулнинг гурини очади,
оромини бузади, гапим ростлигини текширишади-да
ахир. Кейин чацалок^ш отасига топширадилар. Балки
к;отил кундош к,амалиб кетиб, гудаккина яхпшларнинг
кулига тушар. Бирок; билишимча, мурхума аввало угай
онадан эмас, менинг к;аргипшмдан куркди, х;а, авлоддан-
авлодга утиб келаётган к,аргишдан. Агар к^з менинг
^узуримда улгайса, х;еч нарса к^лмайдигандай. Мен она
васиятини бажармасамми, деб иккиланаяпман... Йук;,
иккиланмайман. Ь^изчани катта к^ламан. К,аргишимни
аллак;ачон к;айтариб олганман. Бизга ноаён, бадкирдор
ота бопща бировлардан х;ам к,аргиш олиб куйганга
ухшайди.
Эшик ёпилиб, бир неча сония лик,иллаб турди.
Бузим Чуянга йул олди. Кун анча совиб долган эди.
Бир вак;тлар Зебигул ва к;айнонаси Бузимни ахтариб
келаётганларида куриган дарахтни кулатаётган
кузойнакли одамни учратган жойда бола кутарган ёш
эр-хотин билан учрашди.
- Саломалайкум, —деди йигит Бузимга иккала ^улини
узатиб. Унинг кузлари дунё ташвишларидан к;изариб
к,олганди. - Сиз мулла бовамисиз?

111

Бузим индамади, у янги режалар устида бош
дотирар эди.

- Ха, шу киши-ку, - деди хотини паст овозда.
- Кичкинтойимиз ралдомданок; касал буп келди,
мулла бова, шунча царатсак х,ам барибир тузалмаяпти.
Ишта^а вопше йук;. Сизни эшитиб умид билан
келаяпмиз-да, бова. Бир ёрдам циворинг, илтимос.
Нима хизмат булса ^иламан.
Бузимнинг режаси пишди.
- К,ани, гудакнинг юзини очинглар, - деди
мугомбирлик билан. - Уз^-у, бу полвон бола булади.
Бунинг учун ростдан з^ам еттилик у^илиш керак.
Ёш она эрига хавотир билан к,араб куйиб:
- Еттилик... нима у? - деб суради Бузимдан.
- Етти кун келасиз ^ар келганда етти хил дуо
у^итасиз. Пул олмайман, лекин етти хил бола иштони,
яна шунча куйлакчасини олиб келасиз, з^ар сафар
битгадан. Хар куни дуоларни у^иб булганимдан сунг
болани ок; матога ураб бераман, юзига ^арамасдан
эмизасиз. Иштаз^ани ушанда курасиз. К,айтишингизда
кийимчалар куЛбамда к;олади, нима ёмонлик
теккан булса кийимчаларга урнашиб, болангиздан
касаллик арийди. Шунга ихлос цилсангиз бутундан
келаверинглар.
- Бутундан келамиз, - деди йигит, - з^озиро^
к^нплокда к;айтиб дукончадан кийим оп к,айтамиз.
- Лекин мен з^ам бир иш билан кетаётгандим-да,
- Бузим чунтагини кавлаштира бошлади. - Кунлар
совияпти, адёл олишим керак, егуликларимнинг з^ам
таги куриниб к;олди.
- Мулла бова, одамни хафа к^ляпсиз, з^аммасини
узим есть щламан. Сиз бемалол уйингизга ^айтиб,
тайёргарлик куриб туринг, ярим соат-к^рк, минутда
етиб борамиз.
Бузим нима дейишни билмади. У умрида
биринчи марта одамлардан таъма к;ила бошлаганди.
«Ноиложман, - деди ичида, - шундай к,илмасам,

112

к^зча к^шналади. Бечорада нима гуно^? Хали олдинда
^иличини к;айраб циш турибди».

Айтилган вак^гда улар етиб келишибди. Йигит
бек^ёс даражада кули очик; булиб, икки халта
егуликлар келтирганди.

- Мана, —деб у жойлаштира бошлади.
- Тухтанг, - деди Бузим. - Анави бурчакка, парда
ортига утманг. У ерда чилла сакдайман, сизларга
ножоиз. Чацалок^и беринг. Тагин келгуси сафар х;ам
буна*,а тулиб-тошиб келманг, мен к,арок^ш эмасман.
Фак,ат бир идишда сут олиб келсангиз бас.
- Сигир сутими? - суради йигит.
- Сигир сути.
- Челаги билан опкеп ташлайман, бова.
Бузим чацало^ни парда ортига утказиб, гур к;изи
билан ёнма-ён ётк;изиб куйди. Иккови хам уйкуни
омонатгина урарди. Бузим парда ортидан чикди-да,
йигитга ran к,отди:
- Биров мулла деса жалдим чш^арди, негадир бугун
ёкди. Одам узи учунгина яшамаслиги керак. Мулла
«мен ило^ий илмлар билан шугулланувчиман» дегани,
«му-илло>;», бу — арабча суз. Мен аслида муллалик
даъво к^лмайман, лекин ёрдам сураб келганларни
ранжитмайман ^ам.
- Тугри-да, кулдан келса яхшилик к,илавериш
керак, - деди йигит узини янада катта олиб. —Сиз
аслида к;ишлок;к;а кучиб утсангиз яхши буларди.
Хафа булмангу Робинзон Крузога ухшаб яшайсиз,
диний билимингиз кучли, нафасингиз уткир, сизга
ярашмайди бу кулбада яшаш.
Бузим йигитга ажабланиб к;аради. Орадан йигирма
йилдан зиёд вацт утган, бир замонлар Робинзон Крузо
^ацидаги фильмни севиб томоша ^иларди. Йигит
китобхонга ухшамасди, э^ойнацой киносини курган­
ов.
Хотини «куп гапирмасангиз-чи» деб уни яниб
куйди. Бузимнинг эса базфи дили очилиб кетганди.

113

- Уша фильмни э^али х,ам куйишяптими ? - Бузим
жилмайди.

- Франция ишлаган варианти х,ам бор, зур.
- Бир курсам буларкан.
- Дунёдан узилиб яшашга к;андай куниккансиз?
Мен ула к,олсам ^ам рози булмасдим.
- Жим, - шивирлади курк^б кетган хотини уни
туртиб.
Бузимнинг лабидан з^амон кувонч аримасди.
- Биласизми, - деди у, - ёлгиз яшаш таркидунёчилик
деб аталади. Мен узимни Робинзон Крузо демайман,
к;адимда горларда яшаган шайхлар булган. Ёлгизлик
— уларнинг ибодатхонаси. Фа^ат шу ибодатхона
орцалигина кунгилни Олло^га камоли куч билан
боглаш мумкин.
- Худо меэфибон...
- Меэфибон, - деди Бузим ^ам.
- Отамдан эшитганман, ёлгизлик Олло^га ярашади,
одам купам ёлгиз яшамаслиги керак, дейилган экан
зеки китобларда.
- Тугри, ёлгизлик Олло^га ярашади, чунки одам
аслида истаса-истамаса, ^еч к,ачон ёлгиз булолмайди.
Йигит итга маъноли к;араб куйди, Бузим эса пардага
куз ташлади. Болалардан бирининг инк,иллагани эши-
тилгандай туюлди.
- Бошлаймиз, - деди мулла.
У онага к,арата суралар ук,иди. Билади, бу жувон
касалми, согми, суралар сезфига минг йил сув ичмаган
каби чанк,окдир. «Билганларимни к^изганмайман»,
дерди Бузим.
Кейин дуоларни укдди. Эр-хотинга поклик, бахт,
хусусан, соли^ ва солща фарзандлар тилади. Марднинг
топганларига барака сураб, оилада гул мисоли очилган
болага согликни утинди. Елгон ишлатганини, аммо бу
ёлгони совук, кечада мозоротда дунёга келган бечора
^изчагина учун эканлигини айтиб, тавба-тазарру ^илди.
Лабларда пичирлаб айтилди булар.
- Кийимларни беринг, - деди Бузим ердан куз

узмай.

114

Сунгра парда ортига утди-да, гур щзининг кул-
оёгини чирмаб, латтага уради. Ёш онани чак;ирди,
^оронгида кулига тутцазди.

- Тескари цараб, лекин шу ерда утираман, - деди
Бузим, - сиз хам у ёкда угирилиб эмизасиз. «Булди»
деганимдан парда уртасига куясиз. К,андай келган
булсангиз шундай юриб чш^асиз, тушундингиз-а?

- Тушундим, мулла бова.
К^изча угил чак;алокдан икки баравар енгил эди,
бирок, хаяжонланган жувон сезмади чоги, терс
угирилиб индамай кукрак берди.
Бузим хам парда ортида терс бурилиб олган,
тиззасида касалманд угил пилладай ётарди. Ногох,он
жувон «вой» деб юборди, дал;шатли чапиллаш, хатго
гириллаш эшитилди.
- Тинчланинг, келин, - деди Бузим - юзига к,араб
цуйсангиз, болангиз умрбод уша х;олича к,олади.
Йигит дурс-дурс юриб келди, аммо журъат
этолмади, изига к,айтди. Бузим алдаб бопща ча^алохни,
бундан-да дацшати, махлухни эмизишга мажбур
хилаётгани уларнинг кунглидан утган эди. Зеро
бунчалик саросимага тушиб утирмасдилар.
- Углимиз тузалса бупти-да, - норози охангда
пунгиллади йигит.
Парданинг нариги четидан жувоннинг, бу четидан
узининг оёги куриниб тургани, уртада анчайин
буш жой борлиги албатта йигитнинг нафсонияти
кузимаслигига важ эканлигидан Бузим умид хиларди.
Вох, гур хизи! Бунчалик очофат булмаса-я! Ахир,
тугилганига икки кун хам тулгани йук,-ку. Ипщилиб,
бояк;иш жувоннинг куксини гажиб ташламаса эди.
- Булди, етар, - деди Бузим ортих чидаёлмай.
У гур хизига кесак едирсам едираманки, бу
майнавозчиликни йигипггираман, деди узига. Шундай
деса-да, ёш эр-хотин етти кун к;атнадилар. Бузим
муьжиза туфайли яна шон-шухратга эришди. Негаки,
касалманд ча^алок; согая бошлаган эди.
Кейинчалик Бузим бу хакда бош к,отирар экан,
чак,алок,ни узи эмас, гур к;изи даволаганига ишонч

115

^осил цилди. Айб она сийнасида булган, эз^тимол. Гур
1^изи бури боласидай гажиб, тамшаниб эмиши ва...

Буни тула-тукис тушунишга Бузим тиббиётни
ёрдамга чацирмади. Шунча йилдан буён тиббиёт фан
сифатида уз вдамиятини йук;отган эди.

***

Бир куни эрталаб Бузим безовта уйгонди. Кулбада
нимадир к^ггир-к^ггир кдлиб юрарди. Бошини
кутардию кузларига ишонмади: гудак эмаклай
бошлаганди. Унинг кузлари итникидай оч, итникидай
чаинок; эди. Ит «кулбада куп кезганман, менга визи­
ги йук;, хоз^ласам-хоцламасам кулба фук;аросиман»
деяётгандай туюларди ва албатта хато к^лаётганини
^ам тушунгандек эди. Энди бегонасан, деган фармон
вожиб булиши э^ам мумкин эди-да.

Кизча унга я^ин борди. Она цорнидан тушгач,
аввало шу ит меэф берганини, ялаганини эслаёлмади,
шекилли, ё^имсиз мавжудот э^исоблаб, дарров йулини
буриб кетди.

- Булиши мумкин эмас, - деб анграярди Бузим.
Назарида кулба буйлаб ажабтовур махлук, кезиб
юрарди, э^ализамон ташланиб к;олмаса гурга эди.
«Улгайганда к;анак£ буларкан? - деди Бузим. - Валламат
булар-ов. Акд-хуши согмикан? Тук уриб улган онадан
совук, гурда дунёга келди, булар асоратсиз к;олмас...»
- Хей, - чак^рди Бузим.
Овози бугзидан зурга учиб, динданафас завода
йук,олди- К.ОЛДИ. Шунда одам зурриёдига исм
куймаганидан ажабланди. Ит-ку бир умр исмсиз
яшаяпти, «ит» деб мурожаат этади. Бу эса одам. Xе 4
замонда одамни ^ам «одам» деб чак^риб буладими?
Кизча гудаклигига борди: егулик тополмай йиглаб
юборди.
- Тухта, - дея Бузим уни кутариб, тушаги четига
утцазди. Боласига шифо истаган ёш эр-хотинлар
келтирган кийимчалар уни рисоладагидай оиланинг
ширинтойи к,илиб курсатарди.

116

Бузимнинг кулига намлик тегди.
- Оббо, ^уллаб куйибсан-ку.
У ипггончалардан бирини олиб кийгизар экан,
^изчанинг оёгидаги к;ора догга кузи тушди. Илгари
курмаган эди. Нимадир ёпишган деб уйлади, илло бу
оддий хол эди, аввал пайк;алмаган тугма хол.
- Оёгида холи бор 1^из, - Бузим кулимсиради. -
Отингни нима куйсам? Холдон десам розимисан? Ё
Холбуви куяйми? Холнисо, Норхол, ^имм, Холиса...
Йук,. Холиса бопща маънода... Э, бу дунёда з^еч ким
к;изини Гур^из деб чак^рмайди-да. Булмаса сенинг
исминг накд эди.
Бузим сок;олини силаб куйди. К,изча огзидан суви
ок;иб соцолга талпина бошлади. Индамаса сок;олни
х;ам огзига солиб курадиган.
- Бор-е, бунча кртгмир булмасанг! Сенга исм
танлаяпман, тек турсанг-чи, шурлик циз.
К^изча нимадандир норизо булиб чийиллаб юбор-
ди.
- Ужар! - деди Бузим кесиб.
Кизча узини з^ар томонга отарди, агар бир ёшли
бола булганидами, Бузимнинг кулидан учиб кетиши
мущаррар эди. Унинг уйинцароцлиги Бузимга
биринчи марта хуш ёкди. Онг тогининг энг пастки
цатламларини хотира вул^они ёриб юборган, Бузим
бир вак,тлар Бах;одирхон булган кезлари укаларини
шундай эркалатиб утиргани жонланарди унда.
- Гурхол, - деди у, - сенинг исминг Гурхол булсин.
Кулогингга шундай деб азон айтаман...
Кизча гапга тушунгандай Бузимнинг юз-кузларига
термилди.
- Отанг з^ам, онанг х;ам менман, - деди мулла.
У Гурхолни «к^зим» деёлмади. Бировни болам
деб айтишга тили бормаслигини энди пайк;ади.
К,ачонлардир шармисорликдан курк^б ота-онасини
к;он к;ак^натиб кетганини юракдан туйгандай булди.
«Болам» деб гапирарди падари, «болажоним» дерди
онаси.
Бузим жилмайиб куйди.

117

- Гурхол, бирон кун К,орак^Ш1Лок^а боришим
керак, - деди чадалокда. - У ерда ота-онангнинг
уйи бор. К,ани, бир хабар олай-чи, онанг бечорани
ростдан х,ам тук билан улдирганмикан? Эх,, банда
уз ^илмишини шайтонга тункаб 1^уйгани каби
бахти^аролик з^ам менга агдарилди. К,аргаганим учун
онанг х,ам жувонмарг булганмиш. Шайтон цатори
булиб К.ОЛДИММИ? Бу ёмон, Гурхол.

Бузим шамол кирмаслиги учун эшик тир^ишларини
яхшилаб беркитди. Йукдигида биронтаси узини
у^итишга келиб к;олса, чадалок, йигисини эшитиб,
гап-суз купаймасмикан, деб иккиланиб цолди.
Бегоналар келишини истамаган дамларда итога дам
солиб куйгувчи эди. Бир вак^глар ит Зебигулга одам
буйи булиб курингани, к,айнонасини еб куйганининг
синоати х;ам шунда эди.

Эшик олдига катта жийда шохи ташлаб, йулга
тутпди. Зебигулни билганидан бери К,орак^шлок,
о^анрабодай узига тортарди. Зебигул улганидан
кейин х,ам к^нплок.к.а оёги тортиши унга муз^аббат
учкунларини эслатди. Йигирма йилдирки курмаган
севгилисининг ^изини учратиб юраги жиз этган
эди. Пок муз^аббат нафак,ат ма^бубанинг узига, ота-
онасига, опа-синглисига х;амз^урмат-иззат уйготишини
биларди, аммо к^зига нисбатан... Балки бу мух;аббат
эмасдир. Шундай булса-да, Зебигул хотини булиб
^олишни истганини Бузим тан оларди.

Гурхол эса з^аммасини агдар-тунтар к;илиб, уни
отага айлантириб куйди. Шу билан муз^аббат туйгулари
урнини аллак;андай огир х,ислар эгаллай бошлади.
Бу оила курган эркакнинг йук;олиб бораётган ёшлик
кечинмаларига жуда-жуда ухшарди.

Бузим Соримтепага етгач, туйкус янада баттарин
з^ислар — без^афсалалик, лок,айдлик исканжасида
цолди. Зебигул унга биров булиб куринди. Бировнинг
з^аётига кириб к;олгани, бировнинг сирини яширишга
узини мажбур санаётгани ёк,май кетди. Симтусиеда
суяниб унинг мозорига тикилди. Жанозанинг эрта-
сига к,ариндош аёллар мозор бошига келиши одат

118

эди. «Гур очилганини биронтаси сезмабди, —деган
уй утди кунглидан. —Сезмагани яхши, сир сирлигача
к;олсин».

Тиловат ^илди. Кабристонни айланиб утиб
Кора^ишлоц йулига тушди. У Азумарнинг уйи
^аердалигини алла^ачонлар билиб олганди. Кишлоеда
кираверишда сарик, лой билан сувалган шиферсиз
уйчадан дарча очиб куйилган булиб, «Дукон.
Сартарош» деган лавх; ^ийшайиб турарди. Бир неча
кундан бери Бузим дайдилар салтанатидан келган
ажнабий мак;омидан мосуво булмокдикка жазм этган
эмасми, дарчага бош сукди.

- Ассалому алайкум, - деди у бинойи одамлар
сингари.

Хамма бараварига бошини кутарди. Аслида бу
ерларда Бузимнинг башарасини танимайдиган ки­
ши йук; эди. Умрларида бир марта булсаям дуч
келишган ва Бузим ула к,олса х,ам ташкуи куринишини
узгартирмаган буларди, одамларнинг хотирасига уша
^олида урнашиб к;олиб, бир неча йилдан кейин э(ам
уша ^олида учраб турган эди.

- Келинг, бова, - деди сартарош йигит.
Бузим дукон айланиб эшикдан келди. Бекорчиликдан
вайсаб утирган йигитлардан бири дик этиб турди-
да, жой берди. Бузимнинг оёги 1одшаб огримокда
эди, бажонидил утирди ва йигитга миннатдорчилик
билдирди. Одамлар Бузимни сассик; дейишганди.
Бирок; шу тобда ундан ажабтовур х;ид келар, бу х;еч
к;айси атиршунос кашф этолмаган галати ифор эди.
Сок;олимни к^ртишлаб куясиз, уста, - деди Бузим
ва синод кулиб куйди.
Ёнгинасида утирган бола мулланинг жат тишига
як,ин жойида тилла тиш яракдаб кетганини куриб,
^уркув билан кузларини пирпиратди, аммо х;еч ким
ташк,арига чи^ишни истамасди.
- Сиз у ёкда яшайсиз-а? - суради сартарош йигит
гуристон томон ишора к,илиб.
Дукондаги йигитчалар Бузимнинг огзига тики-
лишди.

119

- Менинг уз уйим бор, - деди сирли одам.
- К,аерда?
- Анигини билмайман.
- Сизни чет элдан келган дейишади, уйингиз уша
ёкдами?
- Уй деганда мозорни назарда тутяпман, - деди
Бузим. - Мозордан бопща уй банда учун омонат.
Йигитчалар бир-бирига маъноли к;араб цуйишди.
Бузим уларни зимдан кузатаркан, фак,ат сочи
олинаётган йигитгина ура к;очишга тайёр эканлигини
сезди. Кузлари аланг-жаланг бок^б:
- Булдингми, Асли? - деб сабрсизланди у.
Бузимнинг кулгиси ^истади. Уйида дин ё бирон
маънили эъпщоддан ran очилмайдиган оилаларда
баъзан шунада тоифалар шаклланади. Бундайлар улим,
жаноза, тобут, цабрдан ran кетса ранг-кутлари учиб,
жуфтакни ростлашадилар. «Улимдан куркдан одам
ватанни севолмайди, - хаёлидан утказарди Бузим. -
Биринчи уц отилгандаёк, сартарош курсисидаги шу
йигитга сич^он ини минг танг булса керак. Батан
деганда амалдорларни тушунадиган, уларсиз ватан
уз рангини йук,отадиган тоифалар х;ам шулардан
чи^ади...»
- Одам улгандан кейин з^ам яшайдими? —суради
рангпар успирин. Афтидан у анча-мунча нарса
биларди, буш-баёвлиги учунми, билганлари з^ак^да
гапиришни эмас, бошк;аларнинг огзидан эшитишни
маъкул курарди.
- Яшайди, - деди Бузим.
- Буни к;аердан биласиз? Хеч ким бориб келмаган-
ку у дунёга? - ran щотди бурчакдаги к;ововдор
йигитча.
Бузим унга табассум к,илди.
- У дунёни куриш оддий одамларга тириклик
чогларида насиб этмайди. Мунаддас китобларимизни
ук^сангиз, ким бориб келганини билиб оласиз.
- Йуг-э, - деди йигитча к;изариб.
К,ишлок, ахди ичида игундай одат бор: даврага

янги кушилган одам к;айси касб, гоя, тарик,ат эгаси

120

булса, мавзу ушанга к;аратилади. ХозиР тракторчи
келиб к;олганида, шуб^асиз, трактордан ran кетарди,
журналист келганида газета-телевидениядан суз
очиларди. Бузим мавзу узгаришини кутди. Янги
одамнинг янги мавзуси х;ам муващат эди.

Ибодат э^ам, амри маъруф з^ам Бузимнинг наздида
уз жойида булиши лозим ^исобланарди. Агар шу
йигитчалар уни атайин ахтариб борганларида кечаю
кундуз маъруза к;илган булармиди. Таассуфки, булар
тасодиф болалари.

Бир пайт дарчани бир киши тусди. Огзидан бут
пуркаб, деди:

- Опанг чечам булади, Асли, арогинг борма?
Сартарош кузи билан Бузимга ишора к^лди чоги,
оний сукутдан сунг унинг капалаги учиб бак,ирди:
- Э-э! Бузим бовам шу ерда экан-ку! Ассалому
алайкум, тацсир!
Бузим алик олиб шу билан арок; шайдосининг даф
булмогини кутганди, ^аёкда. Анча-мунча отиб олган
кимса эшикдан кириб келди. Кирганданок; сартарошга
буюрди:
- Бовамнинг сочини яхшилаб ол, тушундингми?!
Сунг Бузим билан кучокдашиб куришди. Белидан
даст кутариб куймок;чи х;ам булдию, з^арк.алай
кучогидаги одам армиядан к;айтган аскар эмас,
авлиёсифат инсон эканлигини эслаб бирдан куйиб
юборди, Бузим гандираклаб кетди.
- Узр, узр... Мен салгина... - деди у.
Бузим жой курсатган эди, ташк;арига имлаб:
- Тракторимдан бопща нарсага утиролмайман, -
деди беухшов кулганча.
Бу одам Чеэфанинг акаси эди.
- К,орак;ишлок„да х;амма мени танийди, - деди
Чеэфанинг акаси огиз купиртириб, - манавиларнинг
бари братишка булади, тугрими, ойналар? Аслибой
зур сартарош, мужик бола. Ulajqapra бормайман,
сочим усса шунга келаман. Аекин ^азиллашаман х;ам.
Опанг чечам булади, дейман! Ха-^а-^а-а... Шухмиз-да,

121

мулла. Кани, Аслибой, бовамнинг сочини навбатсиз
ол.

- Соч олдиргани кирганим йук;, - деди Бузим.
- Дуконга келдингизми?
- Со^олимни эпа*;ага келтирмок^шман, ука, жа
усиб кетди. Курганлар ёввойи деб нари ^очишаяпти.
Чезфанинг акаси вазвдалаб кулди. Зийрак одам
унинг бир неча кундан бери байрам к^илиб юрганини
бемалол фаздолаши мумкин эди.
- Бунинг куладиган жойи йук,, - деб Бузим к,ай-
рилиб к,аради.
Тракторчининг дами ичига тушиб бузрайди. Аммо
хурсандчиликни биргина гапга бой бергиси келмасди.
Йигитларга куз ^исиб куяркан, нигоз^и сартарошда
тухтади.
- Асли, бир минутга...
Улар тапщарига чик^ипаётганда, Чезфанинг
акаси кулини куксига куйиб Бузимга енгил таъзим
Нилди, «чао» дедими, «чойга утинг» дедими, з^еч ким
англаёлмай к,олди. Сартароши тушмагур бир зумда
к,айтиб кирди, кугиларнинг биридан арок; олиб,
куйнига тикди-да, буйнини к^сганча чик^б кетди.
Яширинча арок; олгани шу эди тракторчининг.
Сартарош-дукондор з^ам, тракторчи х;ам Бузимга
овсаррок; куринди, аммо соз^иб изига к.айтгач, тарок;,
к;айчини кулга олиб деди:
- Одамларга з^ам з^айронман, бова, синглисиникида
таъзия булган, бу эса атайин келиб ичади, худди
Зебигул янганинг улганини нишонлаётгандай.
Бузим ногатой уз исми айтилгандай сергак тортди.
К,овокдор йигитча тал тортмай сузлади:
- Байрам к;илса сизга нима, тога? Синглисининг
кундоши улди. Кундош улса байрам к^ладиганлар
сонмингта.
- Зебигул янга язсши эди-да. Бечора ящинда болали
булиши керагийди.
- Гап яхши ё ёмонлиги з^ак^да кетмаяпти, - дея у

Бузимга к.аради. - Тугрими, мулла бова? Кундош улса

кувонадими, йук^ш?

122

- Одам улганда кувониш ^иёмат белгиси, -
Бузим уларга гамгин куз югуртирди. —Мен э^ар бир
душманим к;азо калганида йиглаганман. Ха, улар
ашаддий душманларим эди.

Дукондагилар ишон^ирамай к;араб туришарди.
Омади бир ran-да, дейишгандир, эзсгимол.

- Ашаддийдан х;ам баттар эди улар, - давом этди
мулла, - ота-онамни, цариндсшларимни, булажак
хотинимни умрбод йук; к^лишган.

- Вой-буй, - дейишди йигитлар, - фашист экан-да, а?
-Мундай олиб Караганда ящнларимнинг баъзилари
з^аёт, лекин мен учун йук;. Умрингнинг охиригача
курмайсан, овозини эшитмайсан, хат-хабар келмайди.
Бу нима? Улим эмасми?
Низ^оят, мижоз сартарошдан кутулди. Пулни шоша-
пиша бераркан, лом-мим демасдан чик^б кетди.
- Утиринг, - дейишди йигитлар Бузимга.
У кузгу ^аршисига, буёги кучган курсига угирди.
Гап мавзуси Азумар, Зебигул ва Чезфа з^акзда эди.
Бузим кишилик жамиятига к,айтгани сайин можаролар
булути куюкдашиб борарди. Дукондаги ёш йигитлар
шу к,адар ёниб гапиришаётган экан, огзи мишмишга,
кулоги ёлгонга урганиб долган хотинлар з^озир
нималар деб вайсаётган эканлар-а?
- Мелиса келгани ростми? - усмок;чилаб суради
Бузим.
- Ха, неча марта кеп кетишди, эз^-з^е. Кеча
прокуратурадан з^ам бировлар келиб юрувди.
- Нега? Шубз^аси бормикан?
- Ким билади, - лаб бурди к;овокдор, - ^айсиям
йили тогамнинг купилогида бир келинчак узини осган
экан, улмай ^опти. Прокуратура роса тергов ^ипти,
ундан кура тинчгина улиб кетганим маъкулийди,
дебди келинчак.
Йигитларнинг йугон-ингичка, дадил-уятчан овоз-
ларидан ясалган кулги дукончани тулдирди, Бузим
зурга узини тийди. Сартарош бир мудадт ишидан
тухтади, сунг яна энгашиб, цайчисини гийк^ллата
бошлади.

123

- Бова, арок, сотса гунозучи? - суради х;алим
товушда.

- Арок; тайёрлаган, омбору дуконларга келтирган,
уни курикдаган, сотган, олган, ичган, ичирган —
з^аммаси кетади.

- К,аёкда?
- Дузазсга.
- Йез^! - Сартарош йигитларга к;араб бощ чайв;ади.
- Дабдала-ку!
Йигитлар бу гал цаздаз^ отиб кулишди.
- Мана, з^озир милиция, прокуратура зодида
гапирдиларинг, суд дегани з^ам бор. Билиб куйинглар,
у дунёнинг сифатлари оз-оздан бу дунёникига
берилган, одамлар билсин, сезсин, деган-да. Жиноят
калган киши жазосини олган каби гуноз^кор марз^ум
з^ам з^укм этилади. Фацат барчаси юз фоиз адолатли
булади. Ким охирги марта ич-ичдан кувонган?
Йигитлар бир-бирига саволомуз к,арашди.
- Айтаверинглар, бунинг нимаси цийин? Ишим
расво булди, деганларингда бирдан омад кулиб
шапкаларингни осмонга отганмисизлар?
- Э, бу куп булган, - деди к;овокдор к,аддини гоз
тутиб.
- К,абрга куйилган майит узи з^аедадги баъзи
з^ацицатлар билан юзма-юз келади, шунда роз^ат
кутиб турганини билса, тириклигида кувонганидан
минг, милён баравар кучли шодликни з^ис этади. Бу
шодликни биронта тирик жон *;ис этса, кувончдан
юраги ёрилиб улиб к;олиши мумкин. Аксинча, к;айгу
ва курк^нч х,ам шундай. Одам з^амиша тугри йулдан
тойинмай юриши керак. Осий булишдан сакданинглар,
укалар.
- К,абрда з^аёт булишини як^нда эшитдим, - деди
успирин, - у «к;абр з^аёти» деб аталар экан. Лекин энг
тинч жой мозорот дейишади-ку...
- У ердан чик;аётган овозларни эшитмаймиз-да, -
изоз(; берди Бузим.
- Айтмок;чи булганим, тириклар эшитмаса, нега

унда Х,илой мает эшитади?

124

- Нимани эшитади?
- Зебигул янга улган куни к;абристонда чак^алок;
йигисини эшитибди.
- Уша окопом сиз к,аерда эдингиз ? - суради
сартарош Бузимдан.
Баданига чумоли югурди. Кора^ишло^нинг хароб
сартарошхонасида эмас, осмонупар бетон деворлар
билан уралган к;амо1уюна ичида курди узини. Уз оёги
билан кирибди-я бу тузок^а!
- Мен... жийдазордаги кулбамда... - Бузим яна бир
нималар деганди, маънисини узиям илгамади.
Хамма унга галати тикилиб к;олди. Сартарош
тухтади.
- Мазангнз цочдими, бова?
- Мазам... Нега... Олавер сок;олни...
Бузимнинг упкасидан з^аво эмас, з^авосиз бушлик;
гувиллаб чик;иб бугзига к,адалди, нафас олиш бир
лаз^за к,ийинлашди.
“Упкам ^исди, - деди Бузим ичида, - анча соглик,
олдирибман... Гурхол учун узимни авайлашим керак.
Кулбамда улиб к;олсам, к;изча боя^иш ^ишлоодача,
одамлар з^узуригача эмаклаб боролмайди-ку”.
- Бир одамдан эшитдим, - сартарош узрхоз^
оз^ангда суйлади, - сиз Соримтепа атрофида тулки
овларкансиз. Шунга... мабодо сиз з^ам бирон нима
эшитганмисиз, деб сурамок;чийдим. Лекин, сабабини
билмайману, мозоротда юрадиган одамдан сурамайди
дейдилар-а?
Бузим «кгурков, гассол кабилардан з^ар нима
сурайвермаслик кераклигини тушунтиргандай булди.
Эси-дарди Хилой мает деган кишида эди. Демак,
Зебигулни- гурдан кавлаб чик,арган муедиш кунда
Соримтепа ёнидан одам утган экан-да! К,ип-к^оил
мает булган.
- Энди-и, укалар, ким нима деса ишонвермаслик
керак. - Бузим узини бироз босиб олди. - Банданинг
борар жойи зодида му^аддас китобларимизда
ёзилган. Хилой мает деяпсиз, - мулла успиринни

125

кузгудан ахтариб топди, - доим мает булиб юрадиган
кишими?

- Э, ичмаган куни йу*;. Чуянда ичиб пиёда келган
вак^глари булади.

- Бир гаплашиб куйишим керак экан-да.
- У гапга кирмайди. Шу кунлари мелисахонада
булса керак.
- Мелисахонада нима ^илади?
- Уша учун булса керак...
Аммо ёнидагилар огзига уришди:
- Бекор айтибсан, ун беш суткага ^амалган!
- Гаров уйнайсанми? Эрталаб мозор бошига
борган тогасининг хотини к,онли латта курдим деган.
Бор, Жужидан сура!
- Жужи манавини билади! - кдоивдон йигит бош-
малдогини уятли ^олда курсатди.
Бузим сабр билан кутди. Йигитчалар деярли бопща
маълумот беришмади. Сурипггиравериш Бузим учун
^имматли нарсага - узок, йиллардан. бери урганиб
к,олган тинчгина одамови умрига таедид солиши
турган ran эди.
Сартарошга пул узатган эди, олмади. Бирок;
уста ^aK^i бермаган ёки олмаган одамлар барака
топмаслиги айни даядаат эди, Бузим утирган
курсисига пул ташлаб, дукондан чикди. Йигитчалар
жужахурозлардай чираниб, дуконни бошига кутар-
дилар. Х,амманинг огзида Зебигулнинг улими, уша
кеча к,абристондан эшитилган чак,алок; йигиси, яна
алламбало мишмишлар эди.
«Сирим очилиб к,олармикан? - уйларди Бузим
Кора^ишлок; ичкарисига кириб бораркан. - Хуш,
очилса нима ^иламан? К|изчани олиб кетишади,
менга танбе^ беришади, сунг яна эски тос, эски
^аммом — яшайвераман-да х,еч бало булмагандай...
Йук;, хато фикрлаяпман. Елгизлик халк, ^аётидан узиб
ташлабди мени. Муддиш к;отиллик э^ак;ида фак;ат икки
киши билади: мен ва к,отил. Шундай экан, к,абристон

126

вок,еаси маълум булгач, бошим терговдан чи^май
к;олади. Зебигулнинг кундоши ун йилга кетиши
керак. Кимнинг дастидан? Менинг! Ахир, унинг
разилона ишини очиб ташлайман-ку. Кейин булар
кулбада тинчгина яшашимга куйиб беришармикан?
Куйишмайди! Чунки ёшидан к;арисигача мунофик;,
гаразгуй, гина сакдовчи кимсалардан иборат эмасми
атрофдаги к;ишлок; адли! Орамиздан к;отил чик^бди,
деб фа^ат к;отилга куйса, майли. Уни ушлаб берган
хоин деб мендан нафратланадилар... Курк.майман!
Йук;отадиган нимам бор? Бирок; Зебигул буни
истамаганди, сир сирлигача к,олсин деб эди. Унинг
васиятини бажо келтиришим керахми? Керак.
Бечора бутун умр мени лаънатлаб яшаганга ухшайди.
Отаси билан душманлигим бор эди, к^изнинг айби
нима? Бу саволга дозир у тирик булганида х;ам
жавоб беролмасдим. Ёш, миллат, дин танламайдиган
нарсалар куп, аммо авлод танламайдиган бало-к;азо,
бу — к,аргиш. Отасини к;аргагандим, етти пуштини
кушмаган эдим-а. Бир вак;тлар келиб Гурхол дам нега
бизни к;аргагансиз, деб сураса керак...»

Адмарнинг уйи ор»;асида одамлар кузга ташланди.
Маърака булаяпти шекилли. Бузим юкррирокда —
довли бошига синчиклаб к;аради. Уша ёкдаги дунглик
бик,инидан юрмабди-да. Уй орк;асида турган кишилар
айнан бекорчиликдан безор булган гийбатчилар
булиб, пик;-пик; кула бошладилар. Соримтепа авлиёси
уларнинг наздида дарбадар, х;атто гадой к;атори эди.

Саргайиб саргаймаган, к;орайиб к,ораймаган
малламтир томор^адан тугрига йул солиб, Адмар-
нинг уйига олд томондан бормо^чи эди, уй орк;а-
сидагилардан бири дупггак чалиб чак;ирди. Бузим
одоб юзасидан улар томон юрди. Битта-иккитаси нос
отиб, томоша илинжида интизорлик билан кутди.
Я^инлашгани сайин цизил, сарик;, к,ора башараларда
дайи^ишга ухшаш аломатлар зодир булиб, одамнинг
ташк^! куриниши иш бериши исботини топди. Бузим
озода кийимда, бошида дуппи, сок;оли текисланган.

127

- Ассалому алайкум, - дея у даммаси билан бир-
бир куришиб чикди. Кейин шундай нигод ташладики,
худойига келганлар носларини ютиб юборишларига
сал к;олди.

- Ичкари киринг, бугун «к^рк;» булаётувди, - деди
биттаси.

Бузим уй ёнидан юрганди, ёшрогини йул курса-
тишга кушган булишди. Бийбатчиларнинг дами ичига
тушган, шугина долат Бузимга тогдай галаба эди. Неча
йилки дала-дапггда устидан кулувчилар, кулбасида
эса бутунлай тескариси, салкам сигинувчилар билан
учраштирарди уни такдир.

Дарров кулига сув куйитпди. Сочик; тутишди. Бир
хупггавозе киши ойнаванд хонага йул курсатди. Бу
уша хона эди, дар томонда эшиклар: бири Чедранинг
ётоги, бири мардума Зебигулнинг. К,айси бирига
кирма, бахтсизлик бисёр дегандай бефайз куринади
бу даворанг жонсиз тахталар.

Турда оппок; сок;олли мулла утирган экан. Бузим
кириши билан дар бир кас аввало синчиклаб,
гайритабиий мавжудотни учраттандай галати-галати
к,араб олди, сунг мулла зериккан товушда Куръон
тиловат дилишга тушди. Тапщарида «Тераскага битта
ош! Салат!» деган хитоб эшитилди.

Бузим одамлар сафига кушилди, даётга к^айтди.
Одам элга эл булгандагина одам дисобланарди бу
юртда.

- Медмон, чойдан ичинг, - деди бири кддок; кули
билан пиёла узатаркан.

Чой ичди, таом еди. Мулла томо^ ^ириб, деди:
- Отам улган йиллари сизни Соримтепа атрофида
биринчи марта учратувдим. Эд-дей, ундан кейин неча
замонлар утиб кетди, шу атрофларда яшаб юрасиз,
асли к,аерликсиз?
Куп йиллардан буён ran ололмай юрган одамлар
Бузимнинг огзига мадтал булиб, ёнма-ён утирганлар
энкайиб ё к;ад ростлаб бир-бирининг елкасидан, ияги
тагидан муралашди. Хали х,еч зог мулланинг саволини
жавобсиз к;олдирмаган эди.

128

Бузим худойига келганларга тик к;аради.
- Мен х,ам сиз каби оддий одамман, - деди у. -
Бир вак,тлар уз к^шлогимда, уругдошларим орасида
яшардим. Бир воцеадан хафа булиб кетиб к,олганман.
Лекин кейинги з^аётимни узлатга чекиниш, ибодат
мавсуми деб тушунишларингизни истардим.
- Худойига борсам К,ораи^ннлок; мулласи тергаб
тннчгина утиргани з^ам куймади, демасангиз бир ran
сурайман.
- Булар иш булган, мулла, келган жойимни айтмай
куя к;олай.
- Йук;, ^ишлогингизни сурамайман, - к,ишлок,
мулласи сощолини силаб, уйга толди, сунгра шундай
деди: - Кушни вилоятда, тогнинг нариги томонида бир
пайтлар йигирма ёшлардаги мулла йигит дом-дараксиз
йук,олган деб эшитганман. Ота-онаси фарзанд догида
куйиб улиб кетишган. Эътиборли томони, уша йигит
билан марздгм келинимиз Зебигулнинг ота-онаси сан-
манга бориб щолишган экан, мулла эл олдида ёмон
ran айтиб юборган, дейишади, шунак^а вок;еани з^еч
эшитганмисиз ?
- Эшитганман, - деди Бузим.
- Унинг бир белгиси бор дейишганди, худойида
айтиладиган ran эмас-у, аммо...
- Мулла! - Бузим бирдан безовта булиб к,олди.
- Мол белгисини айтса гуноз^ эмас, одамникини
айтманг. Уша белгини биламан, биров сураса
айтмаган булардим. Чунки сиз ва мен динни яхши
тушунамиз. Х,адислардан хулоса к;илинишича, пойгада
ортда долган туяни «чопагон эмас» деб айтиш з^ам
гуноз^га утиб кетиши мумкин экан. Х,айвонни
обрусизлантириш з^исобланади. Кимга обру бериш,
кимни уятга к;олдириш бандасининг иши эмас. Боз
устига уша йигит мулла булган, мулла з^а^ида з^ар
нима дейиш ножоиз.
Чоллардан бири эчки сок;олини силкитиб
шангиллади:
- Кизи^япмиз-да, Бузим жура! Мол з^ам, одам
з^ам Худонинг яратгани. Нега бдамнинг белгисини

129

айтмаслик керак экан? Эшмат сари^, Тошмат чулоц
десак одамлар тушуниб олаверади-ку.

К^нплок; мулласи бу чолга хайризсозушк ^илмади,
бир дегандан Соримтепа авлиёсига ён босгиси
келаётгани сезилиб турарди. У Бузимни, Бузим уни
тушунди.

- Балки эл орасида айтилса айб буладиган белгидир,
- деди мулла калиги чолга.

- Песи бормикан? - суради бефаросат чол.
- Куй-е, Мустафо гарант, булар диндан гапираяпти,
сен хозир х;ам намоз у^имайсан, аралашма, - к;айтариб
ташлади царияларнинг дадилроги.
Бузим салкам кулга тушганини англади, лекин эл
айбини айтиб ташлашга, тутиб олишга, к,ариндошлари
олдига жунатишга уринмас, Зебигулникига кели-
шининг асл сабабини х;ам суриштирмас эди.
- Марз^ума келин икки йилча аввал к,айнонаси
билан олдимга борганди, - Бузим дастурхондан куз
узмай з^азин товушда сузлади, - бефарзанд экан,
билганимча увидим. Муллаликка, азайимхонликка
даъво ^илмайман, узлари келишади атрофлардан.
- Шифо топяптими, у^ийверинг-да, - копилок,
мулласи далда берган булди. - «Ихлос — халос» деган
ran бор.
- Кейин эшитдимки, у як,инда кузи ёриши керак
экан, тук уриб улибди. Ж уда разамим келди, ачинарли
вощеа...
Утирганлар орасида:
- Пешонасида бор экан-да...
- Иймонини берсин...
- Энди, бу палакат-да, - деган гап-сузлар жонланиб
к;олди.
- Каерда тук урди? - суради Бузим улардан.
- Анави томондаги айвонда, - деди ёнидаги
киши. - Анча вацтдан бери кувиси ишламаётган
экан бечоранинг. Ацмар уста чак,ириб тузаттирган.
Уста ичадиган бола, балки изалентани яхши бог-
ламаганмикан, шу палакат булди-да.

ПО

- Дарров улиб к;олганми ё...
Киши ма^зун тортди.
- Ха энди, икки юз эллик вЬльт тук уради, одам
^оладими? Захга кумган, духтир к;араган, к;арияларимиз
текшириб куришган, улган-да боя^иш.
Мустафо гаранг дегани яна шангиллаб к,олди:
- Бизнинг келиннинг айтишича, эртасига мозор
бошига борган хотинлар «мабодо зах тортиб
тирилдимикан?» деб гурга роса кулок, тутишибди.
Каёкда! Жимжит эмиш. Агар тирилсаям чимни ёриб
чик,олмайди, узи чим булиб усиб чик,кунигача эса
анча бор.
Ёнидагилар уни турткилаб ran ук,тиришга туш-
дилар. Мулланинг кетадиган вак;ти булиб к;олган
экан, фопщага кул очди. Бузим ^ам к;андай турсам
экан деб ташвишга тушиб ^олганди, жойидан
кузгалди. Уликнинг худойилари к;ишлок; к;арияларига
оддий бир зиёфат к;атори эди. На чин дилдан дуои
ф отщ а ^илади, на ачинади мархум-у мархумаларга.
Бошца ва*,т булганда Бузим бундай маъракага к;адам
босмасди.
- Насиб этса яна куришармиз, - жилмайди к;ишлок;
мулласи, - туй-маъракаларга ^атнашиб туринг.
Бузим маъкул маъносида бош к^мирлатди, ле-
кин яна бурунгидай яшайверишини цамма билиб
турарди.
Чеэуэани бир марта куриб кетишни истаб к;олди.
Котиллик з^а^ида хабар топганидан буён Зебигулнинг
кундошини учратишни кунгли тусар, аммо к,ачон
учрашади, нима дейди, ц о р о н т эди. Сал юриб
^овлига куз югуртирди ва узига ижирганиш билан
цараб турган бир одамга кузи тутттди. Бу Ах;мар эди.
- Анави одам уй эгасими? - деб суради Бузим.
- Ха, Аз^мар ака, - жавоб берди бир бола. -
Чак^райми?
- Кучада кутаркан де.
Аздмар дастлаб иккиланиб турди, сунг белбогини
маркам к^сиб кучага йул олди. Х°зиргина худойидан
чи^цан кишилар ^андайдир кулгили вок,еани

131

(э^тимол, Бузимни масхара к^либ) сузлашиб,
кулишиб борардилар.

- Ча^ирган сизми? - деди Ацмар салом-алик
^илмасдан.

- Менга баъзи нарсалар маълум, - ran бошлади
Бузим, - хотинингизнинг улими юзасидан... Бир
гаплар айтмок;чиман, лекин... - У чайналиб к;олди.

- Негаки, сиз уни куф-суф ^илгансиз, шундайми?
- Азуиар белидаги белбогини з^амон куйиб

юбормасди. - Улмаслиги керак эди! Дуоларингиз
асраши шарт эди! Шуларни айтиб узингизни шайх
к^либ курсатмок;чисиз! Топдимми? Раз^матли энам
кулбангизга олиб бориб бир хато калган калган -
да. Куф-суфингиз шифо берса, ушанда фарзандли
булардик, улмас эди тугишига бир-икки кун
к,олганда.

- Фикримча, у шифо топганди...
- Шифо топганмиди? Э, шунинг учун даладан
к;айтишда узокдан кузатиб юрадиган булибсиз-
да? Уни мен даволадим, энди рози ^илиши керак,
дегансиз-да? Эй, одаммисиз узи? Замон кутарганда
сизни уриб улдирардим. Мен учун авлиё йу*;, мен
каромат курсатган одамларни курмаганман. Эскилар
айтарди, фалон жойда бир мулла сувни тескари
о^изган деб! Чувринди, анк,ов, гул, саводсиз, авомлар
з^ар бало деяверади. Светни шайтон чирок, деб к;очган
азунокдардан нимани кутиш мумкин? Сизга ухшаган
телбалар э^озирги одамларнинг ушалардай булишини
орзу к;илади. Дуо билан иш битганда Иккинчи жаз^он
уруши к^рк; биринчи йилнинг узидаёк, тугарди, милён-
милён одам дуо калган, нега одамлар жувонмарг буп
кетди?
- Сиз айтмок;чисизки...
- Айтмок,чиманки, мен бепушт эмасман! Хотин-
ларим з^ам соппа-сог, тирнокдай зсизматингиз йук,,
з^еч нарсадан увидвор булманг. Хозирги хотинимнинг
буйида бор, Худо хоз^ласа, келгуси йил фарзадд
кураман, ота буламан.

- сиз отасиз...

11.1

- Менга к;аранг, пичинг гапларингизни йигиш-
тиринг-да, К.орак^ннлок.к.а иккинчи к;адам босманг.
Агар андишали булмаганимда Зебигул билан ran
булганингиздаёк, чолдеворингизга борардим, уласи
к,илиб урардим. Хеч кимнинг худойисига келмай
нега Зебигулникига келдингиз? Боринг, йук,олинг.
Агар шу гаплашганимни бирон ерда саситсангиз, cor
^уймайман. Жонимдан туйиб юрибман.

- Фа^ат битта илтимосим бор, - деди Бузим.
Азуутр тишларини гижирлатиб, кузларини уй-
натди.
- Нима, з^озиргина кимга гапирдим? Ха^ик.атан
тентакмисиз дейман?
- Узингизни босинг, улик чиедан уй эгаси худойига
келган одам билан ёк,алашиб юрса ярашмас...
- Ув! - А^мар з^езланди, аммо мушт ^илинган
цулини хиёл к,имирлатиб куйди, холос.
- Ураман десангиз »¿аршилик ^илмайман, -
Бузимнинг афт-ангорида з^еч к;андай узгариш
сезилмади. - Марз^амат... Балки уришга з^ак^ингиз
бордир.
- Уриш тугул улдиришгаям з^аедим бор!
- Чезфа билан бир огиз гаплашиб олсам...
Азумар тирсагидан омбурдай цисиб Бузимни
дунглик ортидаги култепага судраб борди.
- ...гаплашиб олсам дегандим, - гудранди Бузим.
Иккови з(еч кимга куринмасди. Аз^марнинг кузлари
аланг-жаланг бокди. Шунда Бузимнинг кунглидан
«Зебигулнинг улимида Чезфадан таищари шунинг з^ам
кули йук,микан?» деган уй лип этиб утди. (Кулбада
к,олган к;изча куз олдига келди.) Совук; ва улим
нафасидан дийдираб ётганида эрининг исмини тилга
олиш ёдидан кутарилган булиши мумкин-ку.
- Куйвор, к;отил! - деди Бузим кутилмаганда.
- Нима дединг?! - Аз^мар з^ам сенсираклади.
- Зебигулни мен эмас, сен улдиргансан!
Аз^мар Бузимга бошдан-оёк; к,араб чикди. Сунг:
- Хов теитак, - деди, - биров сени одам улдиргансан
деяптими? Ё мен улдирганманми? К,ани, кури бу

133

ердан! Зебининг изидан эргашдинг, индамадим,
Чезфани сураяпсан... Энди бунисига чидолмайман!
Кетмасанг, шу ерда бугиб улдириб, кулнинг ичига
тициб ташлайман! Йу^олиб к;олганингни бир йилдан
кейин з^ам биров билмайди.

- Адашаяпсан.
- Зебини з^еч ким улдирмаган! Шунча йил бола
кутиб, з^омиладор булганида улдираманми? Уша
куни уйда йук; эдим. Тентак, мени ^отилга чик,ариб
валдирама! Мишмиш чицарсанг лекин...
Аз^мар мупгг кутарди-ю, уролмади. Шу пайт
Чезфанинг акаси изма-иэ келиб, таеда тухтади.
Ажойиб томошага учраб серрайиб турарди.
- Ие, Бузимми? - з^айратдан огзи очилиб,
кузлари ча^наб кетди. - Уни нима ^иляпсан, Аз^мар?
Урмоцчимисан ?
Тракторчи пастликка гандираклаб тушаркан, кела-
келгунча «бу мулла зур», «урсанг кулинг уз-узидан
синиб тушармиш», «нафаси уткир» деб алжиради.
Етганида ишшайди.
- Нима к;асдинг бор, Аз^мар? - деди у куёвига
сузилиб тикиларкан.
- Чезфани чак^риб берармишман, - ерга туфлади
Аз^мар.
- Боя сартарошхонада роса узига оро берганди.
Сабаби бу ёкда экан-да.
Тракторчи к^зариб, кузларини к^сиб, кучаниб-
кучаниб кулди, еган-ичгани огзидан отилиб чик;иб
кетмагани муьжиза эди. Тусатдан к,аддини гоз тутиб,
Бузимнинг афтига калла куйди. Авлиё ортига чалакам-
чатти к,адамлар ташлаб, култепанинг уртасигача борди
ва гуп этиб йик,илди.
Йигирманчи аср одами авлиёсифат инсонни тап
тортмай бир калла уриш билан аганатди!
- Бекор урдинг, - хафа булди Азуиар ва Бузимнинг
туришига ёрдамлашди.

Бузим шу тарифа Коракуишлоадан калтак еб к,айтди.
Гурхол иштончасини з^уллаб к,уйган, огиз-бурнидан
сув оедан, чинк^риб йиглаб ётарди. Багрини ерга
бериб олганини-чи шайтончанинг.

Уша кундан бошлаб Бузим кулбадан узокдашган
сайин ^улога тагида гудаккинанинг йигаси
янграйдих’ан булди. Холдан тойиб, жондан туйиб
кетган дамларда ча^ало^ни болалар уйига топширгиси
ёки к;ишлок; алдига кулбада к^зча борлигини айтиб,
олис-олисларга бош олиб кетгиси келарди.

Чезфанинг акасига эса ^аддидан ошиш к;имматга
тушди. Бузим одам боласини к;аргашдан узини тийган
эса-да, орадан бир ой утиб, баайни тугилган кунида
трактори кичикрок; унгурга агдарилиб кетди. У тирик
к,олкши мумкин эди, аммо бошини чик;ариб ёрдам
сураб бак,ирди. Мотор огирлигини кутаролмаган
кабина бир неча да^и^а утиб майиша бошлади.
Одамлар етиб келганида Чезфанинг акасининг боши
мажакданиб булган эди. Кимга к;аргиш, кимга бахтсиз
Ходиса эди бу. Куп утмай мишмиш чикди: у Бузимни
урган экан.

“Бехосиятга х;еч ким якденлашмасин! У з^али куп
одамнинг бошига етади!”

Чезфа учун звди^ий жаноза акаси улган кун
булди. Аёлларнинг айтишича, у з^адеб з^ушидан кетиб
к,олаверган. Балки к;айтар дунё эканлигини тушунган,
балки з^омиладорлиги важидан дармонсизланган, ким
билади дейсиз.

Орадан уч йил утди. Соримтепа »¡абристони билан
богли^ривоятлар, Баз^одирхон, Гурхол ваитяшайдиган
кузена шайит жийдазори з^ак^даги афсоналар Зебигул
дафн этилган кунда ростдан з^ам гурлар орасида
чак,алок; йиглаганини з<;ак,ик,атдан ажратиб, эртакка
айлантирди. Бузим одамзот гафлатда к;олганидан
севинди. Вак,т утган сайин Гурхол ажабтовур к^зчага
айланган эди. Ота-оналар фарзандларини нечун
суйиб-эркалашини энди тушунди у. О, цанчалар

135

масрур дамлар эди. Хилой мастнинг кулогига чалинган
ёки “буям бир чупчак-да” деб куя к;олинган “чак;алок;
йигиси воцеаси” ёлгизликда умрбод яшашга азд
калган кимсани бахтли к;илган эди.

Бузим кулбага одам келишига к;атъиян чек ^уйди.
Хатто кучк;ор суйганларни х,ам к;айтариб юборди.
Кейин з^ужрасида у^имас экан, касалларнинг уйига
борармиш, деган гаплар чикди. Йивдан пулларига
яхширок; том солди: бир уй, бир ошхона. Эшикни
мустацкамлади. Итнинг к;ариб к,олганини айтмаганда
бу оилада э^амма нарса рисоладагидек эди.

Кунларнинг бирида (ушанда пахта даласида ягана
бошланган булиб, ерлар хусусийлаштирилган эди)
фермер мардикор ёллади. Мардикорлар ичида бир
жиннитабиатрок; йигит булиб, отаси гиёэ^вандлик
балосидан ун йилдирки азият чекаётганди.

- Вой онангни... анави жойдан тутун чи^япти, -
деди мардикор носини тупуриб.

- Сукма, - огоядантирди чуянлик йигит, - у ерда
Бузим деган авлиё яшайди.

- Бузим? Ие, шунак;а хунук жойда яшайдими?
Бир дуоси билан улаётган одамни сакдаб долган деб
эшитгандим, миллионер эмас экан-да?

- У куп пул олмайди, атаганингни берсанг кунади,
ортик;часини цайтаради.

- Паханни опкеп ук^ггишим керак, индамасам
игнага утириш шашти бор.

- Ук^гг, лекин бу ерга опкема, Бузимнинг узини
чак^риб бор.

- Нега?
- Хужрасида ужимай куйган. Сабабини эшитсанг
улиб к;оласан.
- Улсам уламан, айт!
- Жийдазорга кирсанг сирли уйга кузинг тушади.
Бузим билан бирга жинлар х;ам яшайди, шунинг учун
оддий одамларни у ерга як^н йулатмайди. Бовамнинг
айтишича, к,а^ратон к,ишда иурилар дам келармиш,
узларини укитиб кетармиш.

11 Л / "

- Бор-е! Шу гапга ишонарканман-да. - Шундай
дея мардикор Бузимнинг кулбаси томон жунади. -
Мен деч нарсадан курк^айман.

-Эз^тиёт бул, увв, чак;алок; йиглаганини эшитганлар
куп, бола арводи деган гаплар чивдан я^инда.

Мардикор кулок; солмай жийдазорга к;араб
кетаверди. К,олганлар к;изик;синиш ва куркув аралаш
к;араб туришарди. Пахта даласи тугаб жийдазорни
ураган кичик янток;зор бошланди. У нимадандир
курук; ^оладигандай олга интиларди. Янток;зордаги
уйдим-чукурларга йик^либ тушиши мумкин эди, йу^,
кесакларга суриниб юзтубан тушишдан х;ам Худо
сакдади. Такдир бу йигитни шу тентаклиги учун
мардикорга айлантирган, фермер билан учраштирган,
Бузимнинг к,ароргоди ёнига уло^тириб келган
эди. Хали хеч зог бостириб кирмаган эди сирли
жийдазорга. Бузимнинг бошига айнан шу йигит бало
келтириши такдири азалда бор экан-да.

Тарвак;айлаб кетган жийда ортидаги эниш жойда
куздан йу^олди. Мардикорлар гуё шерикларидан бири
дозир минага учраб портлаб кетадигандай э^айи^иш
билан куз узмай турганларида нога^он да^шатли
к^гчк^рик, жийдазорни титратиб юборди. Кичн^рик;
иккинчи бор оламни бузганида пахтазордагилар бир-
бири билан куз уриштириб, елка к,исишди. Тентак
мардикор журттага бак;ираётганга ухшарди.

- Юринглар-чи, - деди чуянлик йигит, - у
^азиллашмаяпти-ёв.

Мардикорлар кетмонларини ташлаб, Бузим
жийдазори томон секин-аста як^шлаша бошладилар.
Улар жийдазорга шимол томондан бораётганликлари
сабаб хадеганда кулба куринмасди.

- Тутун тухтади, - деди мардикорлардан бири.
- Тухтади, - иккинчиси негадир курк^б гезариб
кетди.
Худди янтокдар орасидан илон чи^иб к;оладигандай
аланг-жаланг бок;иб бораётганларида чуянлик йигит
бир кулини баланд кутарди.

137

- Жим!
Сукунат чукди. Дайди шамол жийда шохлари
орасидан шитирлаб утганда, биров:
- Ана! - деди.
Шу пайт мардикорнинг елкаси, боши, сунг
тиржайган башараси куринди. Унга жин дам урмаган,
адмок,она дазил калган эди.
- Боришга куркдим, - дея уст-бошини к,окди у, -
ба^ирмасам келмайсанлар-да.
Мардикорлар сукинишга тупшшди. Кейин ^ул
силтаб ортларига бурилишди. Шу он итнинг дургани
эшитилиб, дамма баравар к;аради. Бузимнинг ити
дак,ида эшитмаган одам йук; эди. Ит булгандаям оддий
к,ора ит. Бирок; одамлар кучук зотини курмагандай
к^зик,синиб томоша ^илишди, душтак чалиб ча^ирган
булишди. Ит бечора к;ариб касалманд булиб долган. У
турт оёкда базур турарди.
- К,уйинглар-е, кетдик, - деди чуянлик.
- Тухтанг, яна биттаси борга ухшайди.
Мардикорлар «к;ани, к;ани» деб буйинларини чузган
мадал томошани бошлаган мардикор йигит лапанглаб
^очиб к,олди.
- К,изча! - дея шерикларига олайиб к,аради. - У
ерда к*изча бор, алдасам отам улсин, журалар.
Шерикларидан яна сукиш эшитди. Бирок; бу гал
довлик,манинг гади ёлгон эмасди. Уларнинг куз
унгида жимитдеккина к^зча намоён булди. Итни
пана кдолиб одамларга еб »¡уйгудай тикилиб турарди.
Агар у бирон зиёратчининг цизи булса, шу ёшида ит
билан жийдазорда ёлгиз уйнагани деч к,ачон рухсат
беришмасди. Агар у ёввойи булса, бор-йуги йигирма
сотихча чик;адиган жийдазорда Бузим ва адли дунё
бехабар долда бир одам боласи вояга етиши мумкин
эмасди.
- Кимсан? - деди чуянлик йигит. — Мулла
бованикига келдиларингми?
Кизча куз узмасди. Мардикорларга к;анчалик
к;изик, булса, унга дам шунчалик ажабланарли эди
одамларни учратиш. Бурнини хотиржам тортиб

138

куяётгани, ширинлик берармикан дегандай умидвор
бо^иши, айнидса, эгнидаги дали эскирмаган болача
либоси унинг ёввойи эмаслигидан дарак берарди.

- Юринглар, ота-онасига олиб борамиз, — деди
кимдир, —менимча, бу узини укртгишга келганларнинг
^изи. Мулла ук^ётганда уйнаб чик;иб кетган.

- Бузим дужрасида удимай куйган дедим-ку, -
чуянлик йигит дизча томон юрди.

- Эрталаб унинчи бригадда кетиб бораётганини
кургандим, Бузим бова жийдазордамас, - деди югуриб
келган бир бола.

- Ушлаймиз!
- Ота-онасига тогпиириб, суюнчисига пул сураймиз!
- Бери кел, эй диз! Ма, кака!
- Макака! - кулди бопщаси.
Йигитлар ярим дойра булиб ^изчанинг устига
бостириб боришди. Ит гингшиб чекинди ва жунаворди,
аммо жунагандаям дизчани додсуяк вужуди билан
яшириб чопди. Йигитлар куз очиб юмгунча етиб
олиши тайин эди. Ит билан дизча кутилмаганда
буталар к;алин усган жойга уриб долишди. Худди
тажрибали крчокдардай аллак;аерга беркиниб кузатиб
туришганини дамма сезди.
- Бу оддий к,из эмас, - дейишди мардикорлар,
- кетдик, тинчгина уз ишимиздан к;олмайлик, бир
касофати урмасин.
- Уни тутиб олмасам умрбод узимни сукиб юраман,
- деди довлидма ва буталар орасини патир-путир
ёриб утди.
Балки у айтганини дилармиди, лекин дишлод
томондан шошиб келаётган Бузимни куриб барчанинг
юзида ташвиш пайдо булди. Бузим уларни олисдан
пайдаган эди, даддан ташдари шошаётгани шундод
сезиларди. Икки тарафга-да тегишли умумий
нохушлик вужудларга ёпишиб олди. Мардикорлар
бирин-сирин янтодзорга чидиб, ундан пахта даласи
этагига бордилар, кесакларга орда бериб доргин
чукдилар.

139

- Ёмон одамми? - пичирлади биров.
- Йу^, лекин узи йукдигида биров я^инлашса
жинидан ортик; ёмон куради. Жийдазор унинг уйи,
хотини, бола-чак,аси.
Бузим улардан уттиз к;адамлар наридан утиб кетди.
Одатига хилоф равишда мардикорларга шундай
у!файиб царадики, ораларидаги художуйлар «тамом,
з^аммамизни ^аргади» деб курк^б кетишди.
Куп утмай атрофдаги ^ишлокдарда Бузим шайитида
яшайдиган уч ёшлар атрофидаги абжир ^изча зодида
ran тарк,алди. Бахтга к,арши туманда уч яшар к^залок;
йук,олган булиб, йиглайвериб кузи кур булаёзган
ота-онаси к;аерда нима хабар чик;са, чопиб боргуси
эди. Чуянликлардан бозорда эшитиб, уша куниёк; бир
мошин булиб гириллаб келиб к,олишди.
- Бузим дегани анави пахтазор этагидаги куриниб
турган тутлардан кейинги бригаднинг уртасидаги
жийдазорда яшайди, - дейищди уларга, - мишмишни
куп эшитамиз, бечора Бузим бола угриси булмаса
керак. Яна ким билади дейсиз, муллалардан з^ам х;ар
нарса кутиш мумкин.
«Жигули» вангиллаб, чай^алиб, гоз^о арикдарга
ботиб амаллаб икки к;атор тутга етиб олди. Йуи;олган
к^зчанинг ота-онаси, тогаси ва амакиси важо^ат
билан тушиб, даланинг уртасидан кесиб утишди. Бузим
хусусидаги х;ар к;андай диний афсона, кароматлар бу
одамларни к^зик,тирмасди. Онаизор з^зир Бузим
авлиёсининг юзини тимдалаб ташлашга тайёр эди.
Улар бирдан тухташди. Негаки к,аршисида шахсан
Бузимнинг узи турарди. Уртада янток;зор.
- Ассалому алайкум! - деди «Жигули»нинг
з^айдовчиси бор овозида.
Йу^олган к^зчанинг онаси Бузимга эмас,
з^айдовчига нафрат билан к;аради. Кейин Бузимга
нигозргаи бурди.
- Кизим к,ани? - деди сафни ёриб чик,иб. - К,ани
деяпман? Шу ерда курганлар айтди! Агар бирон жойи
тирналган булса...

140

Улар энди Бузимдан атиги бир к,адам нарида
туришарди. Куплаб одамларнинг ваз^мини келтирадиган
авлиё касалманд эканлиги, эрта царигани, яна беш-
олти йил яшайдими, йукучи, даргумоилиги маълум
булди-^олди.

- К,анак;а циз зодида сураяпсиз? -д е д и Бузим. —
Дабдурустдан нималар деб валдираяпсиз?

- Нима-а? Мен валдираяпманми? Хозир курамиз-
да! - Хотин бирдан эрини судраб к,олди. - Юринг,
нимага к,аедайиб турибсиз!

- Тухтанглар! —Бузим чацирилмаган мезрионларнинг
йулини тусишга уринди, эплолмади.

Хужра остонасида к;оп-к;ора к;ари ит улиб ётарди,
к,орни ич-ичига ботган, тукилган жунлари орасидан
к,овиргалари билиниб турибди,

Келганларнинг нигоз^лари итнинг бопшни силаётган
^изчага к;адалдиди. Кизча з^адиксираб турган булса-
да, к,очмади.

- Буямас, - дея аёл ичкарига отилди. Аммо бошк,а
з^еч кимни тополмади.

- Нима керак сизга? - Бузим унга к;азф билан
тикилди.

- Болам керак, болам! Мана шундай эди, пгу
^изчадай эди, - йиглаб юборди у.

Эркаклар з^ужра ичкарисига к,арамадилар з^ам.
Вазифалари жабридийда хотинни олиб кетишдан
иборатдек индамайгина йулга солишди.

Пахтазор буйлаб бир аёлнинг нидолари к,олди.
Бузим унинг овозини Зебигулникига ухшатди. Зебигул
к;абристондан чик^иб шу кенг далаларга сингиб кетган,
з^озиргина келган ожизанинг овозига узиникини
к;ушиб узок;-узокдарга узатган эди гуё.

- Гурхол, - деди ^изчанинг ёнига тиз чукиб, - сен
одамлар орасига к;айтадиганга узсшайсан, з^адемай бу
ерни милиция деган даргазаб кишилар босишади.
Халигилар сени курганликларини албатта айтадилар...
Майли, нима з^ам дердик. Уларнинг вазифаси шу.

- Мен з^аммасини з^айдавораман, - жажжи
кулчасини мупгг к;илди гур к;изи.

141

Бузим синик; жилмайди. У узи танлаган йулнинг
интицосига етган эди. К^изга келган миршаб намотки
мулланинг шахсига ^изи^маса? Ун йил бурун бир
неча участка нозирларига чап берган эди, энди эса
иложи йухдигини яхшигина тушунарди.

- К,очиб ^ам кетолмайман, - уз-узига сузлади у. -
Итни кумаман, ^озир ^иладиган ишим шу. Яхшиям,
бу шармандаликларни курмай кетди.

Тушдан сунг Бузим ва Гурхолчой ичишга утирдилар,
тушлик ^илиш эсларидан чик,иб кетган эди.

- Нега ут ёкдинг? - суради Бузим.
- Туш курдим, - жавоб берди цизча. - Жуда
ё^имли туш.
- Нимани курдинг ё^имли тушингда, оппок; ^из?
- Мени бир йигит олиб кетибди, - деди у. -
Туманли тун экан, совук,. Лекин мен сов^отмабман.
Йигитнинг журалари шунчалик куп экан, минг-
минг. Хаммасининг ярми бури... «Хаммамиз
гурда тугилганмиз, - дебди у, - лекин фа^ат сен
к^злардансан...»

***

Хулласи калом, гур к^зи одамларга маълум булди.
Милиция булимига келтирилган Бузимнинг шахси
аникданди ва чорак асрки дом-дараксиз йук,олган
одам топилди. Бирок; бу билан энди ниманид хам
узгартириш мумкин буларди?

Гур к^зининг кейинги такдирига к,изик^б, сураб-
сурипггиришганимда шундай дейишди:

- Чезфа к,амокдан чиеданида меэфибонлик уйида
униб-усган Гурхолнинг буйи чузилиб к;олганди. Утган
йиллар мобайнида у нималарни уйлаган, к;андай
тарбияланган, дунё^араши к;анак;а шаклланган,
билмаймиз. Орадан яна йиллар утиб, Гурхол мустадил
х;аётга учирма булади.

Бир куни ховли четидан Чезфанинг мурдасини
топиб олишади. Одамлар Гурхол к.иёфасидаги бир

142

^изни куришгани айтишади. Хак^щатан гур к^зининг
оёк; ва бармок; изларини аникдадилар. Уни бир йилча
ахтаришади. Унинг туманли кечада бир йигит билан
кетиб бораётганини курганлар бор эди. Нщ оят
тувдиз ойдан сунг цайсидир туман тугрукрсонасига
бир жувонни огир вдволда келтиришади. Бояк,иш
туголмай улади. Шифокорлар чак;алок;ни кечсарча-
кесиш йули билан сакдаб к;оладилар. К^исматнинг
аччик, ^адик,атини »¡арангки, Гурхол к,абрда тугилиб,
тугрукрсонада вафот этди.

- Бузим-чи? - сурадим ундан.
- У узи к;аргаган сулоланинг сунгги вакили оламдан
утганини эшитганда улим тушагида ётган эди.
Кариндошларининг айтишича, кузидан бир томчи
ёш думалаб, жимгина жон берган. Хозир Гурхолнинг
к^зи к;аердадир вояга етяпти. Агар ёмонларга дуч
келмаса, у бахтли булади.
Ха, шурлик к,изчага мен *ам бахт тиладим.
Бирок; бу билан к^сса уз нодоясига етди, демок,чи
эмасман. Тугилганиданок; фавкулодда кучга эга
булган афсонавий р з эвдида яна бир одамдан
эшитиб, иккинчи китобни ёзишга к;арор цилдим.
Унда Гурхолнинг болалиги, угай онасининг улими ва
сирли йигит билан йу^олиб ^олганию тугрукрсонага
тушгунича бошидан нималар кечиргани з^икоя
к;илинади. Балки Гурхол з^озир я;ам тирикдир? Айрим
мишмишлар замирида жон борлигини инобатга олсак,
тугрукрсонадаги жувон бош^а. Хаётда эса, таассуфки,
англашилмовчиликлар тез-тез учраб туради.

Биринчи китоб тутади

143

УДК: 821.512.133
84(59)6
Ц59

К59 ^оржовов, Азамат.
Гур циэи: Кисса. К. I/ А. К,оржовов. —

T.:«DAVR PRESS», 2011. - 144 б.

ISBN 978-9943-393-44-8 УДК: 821.512.133
ББК 84(57)6

А дабий-бадиий нат р

Г?Р цизи

Бош му^аррир Му^айё Рихсибекова
Масъул му^аррир Дилноза Зуннунова

Дизайнер Мупггарий Абдужалилова
Садифаловчи Азиза Ойназарова

Нашриёт лицензия разам и N“083
Матн 2011 йил 6 июнда теришга берилди. 2011 йил 27 августда

босишга рухсат этилди. Бичими 84x108 1/32
«Baltica АРР» гарнитураси. Шартли босма табоги 7,56.

Н ашриёт з^исоб табоги 5,5. Адади 2000 ыусха.
430-сонли буюртма. Ба^оси шартнома асосида.

Оригинал макет «DAVR PRESS» нашриётида тайёрланди.
«MAXIGRAF PLUS» М Ч Ж нинг матбаа булимида
офсет усулида чоп этилди.
Манзил: Узбеки стон Республикаси, 100156,
Тошкент шавди, Чилонзор тумани, 20а-дах£, 42-уй.
Тел; 8(371) 216-9014, 120-1299;
М аркетинг булими: 8(371) 120-1233, 420-1233
Web: w w w .m gp.uz,www.kitoblar.com;
E-mail. [email protected]


Click to View FlipBook Version