курди. Ит эса баттар кутуриб кампирнинг томогидан
чукуррок; тишлади, кампирнинг буйни, з^атто жаг-
паги билан итнинг тумшугига сигди. Хаш-паш
дегунча кампирни еб цуйиши, еёлмаганда з^ам камида
танасининг яримини гажиб ташлаши мумкин эди.
“Одам ейдиган ит бор экан-да, - деган хаёл утди
бошидан. - Биэнинг замонимизда... куз унгимда...
Кейин менга навбат келади! Менинг з^ам бутзимдан
олиб, типирчилатиб чайнармикан? Томогимга тиш
ботирганда ёки суякларим цисирлаб синганда улиб
цолсам керак... Олдинрок; улсам язапийди..."
Зебигул даз^шатдан к,отиб турарди. К,ичк,ириш
тугул сич^оннинг чийиллаган овоз з^ам чикуиади
ундан. Кузлари одам буйли к;ора итни, к;онга беланиб
жон талвасасида оёкдарини силтаётган цайнонасини
куриб турарди...
Ит з^амон ириллар эди. Бирок; жа баэ^айбат эмасди,
тиззадан з^ам келмаслиги маълум булди-к,олди.
Кайнонаси Зебигулни туртди. Сунг:
- Узингни егир, т у итданам курк;асанми? - деб
к;аргади.
Зебигул к;айнонасига талмовсираб царади. Хозир-
гина курган дазрпатли манзараси хаёлот эканига
ишонмай з^атто кампирдан з^ам нари к;очди.
- Тур кет! Тур-е! - кампир итга таёк; у^талди.
Кейин аламини келиндан олиб, бор овозича койий
бошлади. Назарида келини жийдазорга киргандаёк;
эси огиб к,олган эди.
Шу пайт бир кесак учиб келиб кулбанинг эшигига
тарсиллаб урилди, майда булаклари Зебигулнинг
юзига сачраб, утди. Ит гойиб булди, Зебигул ху-
шига келгандай кузлари жавдираб бокди атрофга.
К,айнонаси томон гандираклаб юрди.
- Эна-а... - деди ёк^мсиз бугик; товушда.
Кампир кесак отган одамни ахтараётгани учун
келинини силтаб ташлашга вак,т топмади. Калин
жийдазордан кулба эшигига кесак теккизиш учун
як,инрок, жойда туриш лозим эди. Шундай з^ам экан.
Бир-бирига ёпишиб усган рупарадаги учта жийда
51
ортидаги мозордай дунгликка бир киши чициб келди.
К,оп-к,ора пиджак, к,ора шим кийиб олганди. Яцин
келган эди, куйлагига дазмол тегмагани, анча вацтдан
бери сок;ол олмагани, ^аммомга ^ам тушмагани
билинди. Томогини боглаб олганми ё юзини бекитиши
учун баронами, саллалик мато буйин аралаш юзининг
яримигача чирмалганди. Зебигул унинг кузларига
царади. Зеро уша мулланинг сувратини курмаган
булса-да, кузларидан кимлигини уциб олишига
ишонди. Лекин унинг кексая бошлаган киши эканлиги
маълум булди, холос.
- Кимсизлар? - суради у. Овозида ж&цл, чарчок;,
тушкунлик, хасталик, шулар билан бирга аллацандай
жозиба х,ам бор эди.
Кампир салом берган эди, ^алиги киши вдаик
билан бош силкиб куйди.
- Нега келдингизлар? - деди иккисига бир-бир
боциб.
- Сизни эшитиб келдик, мулла бова, - ялтокданди
кампир, - яхшилигингиз биздан к,айтмаса Олло-
таолодан к,айтсин... Мен асли шу ерданман, бир
ва^глар К,орацишловда келин буп тушганман. Мана
энди узимнинг келиним бор, келинларим бор...
Буниси кенжаси...
- Мен Бузимман, мулламасман, - деди у. - Нима,
муллаларингиз йук,ми?
- Бор, лекин биз шифо истаб келдик.
Бузимнинг оёги остида к;уриган шох цисирлаб
синди. У гавдасининг огирлигини чап оёгига солиб,
оцсокдангандек бир к;адам ташлаб терс угирилди,
жийдага к;ул тиради, боши эгилди.
- Бу... келинингизми?
- Келиним, мулла бова.
- Мени мулла эмас, Бузим деяверинг! - Эркак газаб
билан кулбаси томон юрди. Хак,ик,атан у ок;сокданар
эди. Эшикни итариб юборганди, шаракдаб очилди.
- Лекин сизни Бузим дейишга тилим бормайди,
- деди кампир. - Бузим ёмон суз. Минг марта тавба
«.илдим, ёмон суз! Бизлар биламиз, ушанда бола эдик,
52
эшитганмиз. Бу ерда, х;а, айнан шу ерда Бузим деган
насл-насаби, миллати номаълум бир одамни суйишган.
Халк; фатво берган, халк; суйган ушани. Осмондан
тушган дейишадими, ердан чивданми, анигини х;еч
ким билмаган, жуда хунук одам булган. Сап-сарик;!..
Илоё, бандасини кечирсин. Шундан кейин бу ерда
унинг арво^ини бир неча марта курганлар бор!
Улдириб з^ам к,утулолмаган бизнинг оталаримиз!
Бузим бусагада мик; этмай эшитди. Кейин хиёл
бурилиб, суради:
- Бу ростданам келинингизми?
Кампир Зебигулга ажабланиб царади.
- Буми? Бу... Зебигул, менинг келиним. Нега з^адеб
сураяпсиз, мулла... кечирасиз, Бузим?.. Энди, узингиз
айтдингиз, Бузим деймиз-да сизни.
- Бузим деяверинг дедим-ку. - Шундай деб у
ичкарига кирди, эшикни ёпмади.
Кампир келинини ургудай судраб кулбага киритди,
таёгини ташлашни эса журттага унутди. Кулба эгаси
аллак,ачон турдаги эски курпача устига чордона
цуриб утиришга улгурганди. “Омадимиз келди”, деб
уйлади цайнона. Аммо кимнинг омади келди, бу з^али
цоронги эди.
- Бузим сап-сарицбулганми? - кампирга синчиклаб
к;аради кулба эгаси.
- Ха, шунаца деган оталаримиз.
- Кофир эдими?
- Кофирлар унинг олдида сувдай тоза.
- Мен келгинди эмасман, - деди Бузим. - Албатта,
кофир з^ам эмасман.
- Шу ерликмисиз? Сизни аввал танимаганмиз-ку?
- Узбекистондаги з^аммани танийсизми?
- Йуц.
- Келинингиз гапирадими?
- Гапирмайдиганларни келин цилмайман, утлим
соппа-сог.
- Тилим бор деб куп к;аргар экансиз.
- А? Менми?.. Йук;...
53
- Фолчи деб уйламанг, царгаганларингизни куп
эшитганман.
Кампирнинг туси узгариб кетди. Жещли чик,а
бошлаганини Зебигул сезиб, цайнонасига сабр тилади,
чунки кулбада яна бироз цолишни истарди.
Бузим кампирга суссиз тикилди, тикилиб
утираверди. Ниго^идан ило^ий каломлар сизиб
чицаётгандай туюларди. У неча бор “келинингиз" деб
гапирган булса, з^ар сафар сесканиб тушган эди келин
бечора. Хозир худди узининг кузларига тикилиб
тургандек к,алтирай бошлади. “Ёмонликка эмас...
ёмонликка эмас...” - деб такрорлади ичида Зебигул.
Кутганидай булди: сеэфли нигох; кампирни ювош
торттириб куйди. Ёнуз цайнона Зебигулга цараб
“курдингми, мулла рози” дегандай жилмайиб бош
силкиди.
- Келинни уцитмоцчимисиз? - суради жимликка
нуцта куйиб Бузим.
- Худодан бола сурадик, цеч боласи йук, буларнинг...
Углим цирк; ёш арафасида.
- Бола булмаса нима цилмоцчисиз?
Кампир негадир яна Зебигулга царади, кузлари
пирпираб мултиради. Бузим сабрсизлик билан жавоб
кутарди.
- Ажрашиб кетмасин дейман-да, - деди цайнона.
Бузим ниго^ини секин бурди. Зебигул цоронги
хонада юзига чирок, тутилгандай бирдан кузларини
олиб цочди.
- Кизим, асли цаердансиз? - саволга тутди Бузим.
Зебигулнинг юраги така-пука булиб утираркан,
ростини айтсам кимнинг фарзанди эканлигимни
билиб олади, деб ёлгонлади:
- К,орак^«плок^инг узиданман... Илтимос, бахтимга,
ук^б юборинг...
- Ук,иш менга цеч нарсамас, - ипакдай майин
товушда сузлай бошлади Бузим, - холдаганингизча
ук,ийман, лекин сиз рост гапиряпсизми?
- Рост, рост! - цушилди к,айнона.
54
Келинининг ёлгони унга маъцул тушди. Негаки
Бузим ниманингдир цидини олганини кампир пайцаб
булганди.
-Уртага кампир цушиляпти, ^аммасини узингиз
гапириб бера олмайсизми? - буш келмади Бузим.
- Дуоларни уцишимдан аввал ростингиз анча
муцим. Тугрисини айтсам, сиз... сиз менга кимнидир
эслатяпсиз. Бунинг устига сизни ёмон бир аломатлар
ураб турганини куряпман. Агар...
Зебигул ич-ичидан музлаб, цайнонасига царади.
У ота-онамни царгаган муллани мен цам царуайман
деб юрарди, кейинчалик оёгига йицилиб, царгишни
цайтариц цилишни ялиниб-ёлворишни кунглига
тугди. Мацсад деганлари бунчалик узгариб турмаса.
Хозир у алдов йули билан Бузимга узини танитмаслик
йулинигина уйларди.
Ва бирдан бошини осилтариб йиглаб юборди.
- Ёмон аломатларни айтманг, - бидиллади кампир,
- з^аммасини уциб ташланг. Биламиз, цулингиздан
келади.
- Чициб туринг, - деди Бузим.
■*- Менми? - кампир аразлаган каби лаби-
лунжини таалвиратди. - Келинимдан бир цадам х,ам
узокдашмайман. Сиз ук^йдиганингизни Уцийверинг,
булмаса...
- Булмаса уртада бир одам пайдо булиши мумкин,
- огохдантирди Бузим.
- Ким? - цайнона йиглаётган келинининг цорнига
царади.
- Буни вак^г курсатади, - деди Бузим, - мен авлиё
эмасман.
- К,ариб цолганман, очшфок; гапирмасангиз
тушунмайман.
- Сизларга фарзанд керакми? - асабийлаша
бошлади Бузим.
- Шунинг учун келганмиз, духтириям ёрдам
беролмади, фацат сиз...
- Мен х;ам ёрдам беролмаслигим мумкин, лекин
дардларингизни енгиллапггиришга уриниб кураман.
55
Нимангиз булса, чицаринг, царшимда бир нимани
яшириб, к,ора ният билан утирманг. Аввало анави
таёцни отиб юборинг.
Кампир таёцни эшик томонга улоцтирди, сунг
Бузимга атаган пулини курпача устига куйди. Ёнида
сандик, калитлари х;амбор эди, аммо уларни чицарипгаи
хо^ламади. Зебигулнинг ёнида эса туморидан бопща
^еч вацо йуц эди.
- Борингизни чицаринг, - Бузим бош эгиб
цулларига тикилиб цолди, - юрагингиздагиларни
айтаяпман. К,алб тоза булсин.
- Боримизни чицардик, - деди цайнона. - Кели-
нимда ^еч нарса йук;.
- Майли, ичингиздагиларни секин-аста бушатиб
олаверасиз. - Бузим бир муддат Зебигулга уодайди. -
Лекин туморингиз менга халацит беряпти.
Зебигул цайрон к,олди: либосига яширинган
туморни цаёедан билди? Кейин шошиб ортига
бурилди-да, цуйнига цул солиб туморни юлиб олди.
Бузим уцишни бошлади. У кузларини юмиб
берилиб тиловат цилар эди. Суралар кушик, каби ог;анг
ва ажиб куйи билан таралар, руцларга ором бериб,
жонсиз нарсаларга жон ато этарди. К,ачонлардир
одамзот самовотдан тушиб келганини суйларди бу
оз;анг. Ёввойи табиат, йир'щичлар, маймун шаклидаги
одамсимонлар хавфи остада яшашга мазусум этилди,
аммо тавба цилди, Парвардигор кечирди. Улардан
тоза цалбли муътабар авлод цолди. Бирок; то вафот
этгунларича бойликларга эга булиб, айш-ишратда
яшаш мумкинлиги айримларни царгиш текхан
йулга бошлади. Х,укмдорлар етишиб чикди, цотил-
каззоблар урчиди, фоцишалик бутун дунёга тарцалди.
Самовотдан тушган одам зурриёди орасида касаллар
пайдо булди, цачонлардир цилинган гуно^нинг
мацсуллари! Ахир, одам гузал эди, одам х,айвон каби
йуталмасди. Аршда йутал бор дейишга ким журъат
этади, акдга сигадими? Бутизларигача гуно^га боттач,
парвардигори олам уларга аслида ким эканлигини
56
эслатиб куйишни жоиз топди ва пайгамбарларни
юбора бошлади. Буюк сирлар дунёсига игнанинг
тешигидай тирциш очилди, холос. К,олганини билиш-
англаш инсоннингузига цолдирилди. Игнадай тешикни
суцирлик балчиги билан чаплаб ташлаганлар цанча
булди, санаб саногига етишнинг иложи бормикан?
Хар куни одам дунёга келади, з^ар куни кетади.
Хар бири узини таниб олиши керак, мутлок; узини
таниган х;олда х;еч ким тутилмаган, тугилмайди з^ам.
Худо “Мен борман, менга ишон, манави туйнукдан
царасанг нариги дунёни курасан” демайди, бу —
узини таниган инсон дунёга келмаслиги билан айни
бир цацицатдир. Одам тупрок,, дунё тупрок;. Аммо
одам цалбига илоциётдан бир зарра цажмича нур
инган. Шу нурни сундириб куйма, одамзот! Сенга
бошцалар ёрдам бериши мумкин. Хусусан, дуосираб
цолганингда узинг уциёлмасанг, бошцаларга уцит!
Сенга багишланган муцаддас каломлар оз-моз булса-
да, ботинингни ювиб, огирликлардан фориг этиб
туради. Бирок; цалбингда бизга ёт нимадир бор экан,
ундан цутулолмай яна нима истайсан? Сени мен
эмас, Яратган кечирсин! Мени з^ам сен эмас, Яратган
кечиради...
Илозуга кушик; тугади. Зебигул куз ёшларини
сидириб ташлади.
- Энди нима цилайлик? - суради цайнона.
- Кетинг, - деди Бузим цорган товушда. -
Келинингизни авайланг, озгина булсаям сабр
цилинг.
- Ишк^либ мушкуллари осон булсин, - кампир
юзига фотиз^а тортди.
Бунга жавобан Бузим кулгандай булди. Зебигул
кампирдан олдин чивдан булса-да, цандайдир
куринмас кул этагидан тортганини сезди. Шу
аснода жийдазорга шамол урилиб, кишини элитувчи
сархушлик таралди. Кум-кук осмон шамол сезфига
сезф кушиб сукут билан кузатарди.
- Осонгина топдик, - мингиллади цайнона икки
йилдирки Зебигулга таниш оцангда, - тезрок; юр
57
судралмай! Бугун унг томоним билан турган эканман...
Айтгандай кучукни куриб нега улик буп цолдинг?
- Бопщача булиб кетяпман, - нолиди Зебигул.
Хацицатан унинг ранг-руйига цараб булмасди.
- Ук^ггаш к^шин деганди, дарров уциди-цуйди.
Жуда бушангсан, озрок; пиёда юрганга мазанг цочиб
утирибди. Кддамингни катта-катта бос, Соримтепада
мошин кутишни уйла.
Куз олди цоронгилашган келин йицилиб цолмаслик
учун сунгги кучини туплаб олга интилди. Дала четида
цуриган дарахт цулаб ётарди. Кузойнакли киши эса
Хеч цаерда куринмасди. Зебигул амаллаб дарахтга
етди ва кема ^алокатидан сунг уммонда бир парча
тахтани учратгандай осилиб олди.
- Юр-е, шарманда! - цистади цайнонаси. - Вой,
нима цилаяпсан? К,учоцлама дарахтни, гаяк!
Зебигул ницоят уввос солиб йиглаб юборди.
- Ота-энамни гур цилган шу мулла!.. Мени етим
цилганам шу мулла!.. Болта беринг, чопиб ташлаб
цутуламан ундан!.. Суйиб ташлаб цутуламан ундан!
Кампир бак,а булиб цолди. У келинидан цанчалик
ирганмасин, мияси суюлиб гап-суз булишини асло
истамасди. Кути учиб ёнига лукиллаб борди-да, суяб
олди. Улар худди ёцалашгандай судрашиб арицца
етишди. Зебигулни энгапггириб юзига сув сепа
бошлади. Келини к,ургур тинчиб к,олгач, царгади:
- Сени келин кдлган менинг пешонам курсин!
Хали шу з^унаринг х,ам бормиди! Вой, энди дардимни
кимга айтаман, кимга-а!.. Келини теитак буп цопти
деб одамларнинг кулгисига цолганимдан кура ажалим
етса булмасмиди!.. Ажалим етса булмасмиди!..
Орадан куп утмай цайнона хасталикка чалинди.
У Бузимнинг кулбасидан цайтаётиб уз ажалини чин
дилдан чацирган эди. Тушакда анчайин азоб чекиб
ётди. Жони узиладиган фурсат келганда ой юзини
булут цоплаб олисларда бури улиди.
- Бури? - саволомуз тикилди Ацмарга катта акаси.
- Мол-куйни опкеганман, ака, х,аммаси цамовда.
58
- Тунов куни келин даладан ёлгиз цайтаётган
экан, - деди уртанча акаси Ацмарга ёвцараш цилиб.
- Бурилар бурдалаб кетишини хо^лаяпсанми? К,иш
келмасдан улар овга чшдан, укдингми? Шолгом
билан турпинг чириб кетсаям ёлгиз жунатма!
Жарликдан утиши, тутзор оралаши керак. Кеч тушса
мен утолмайману у ерлардан!
- Жин з^ам урмайди, - тунгиллади Зебигулнинг эри.
- Айтмоцчи, эсимдан чицаёзганини к;ара, - катта
ака пешонасига енгил муштлади, - келинни мен
цам кургандим. Аввалига уни эркак деб уйлабман.
Нега деганда куприкда цора кийимли чулок; кимса
курингандай туюлди. Тракторда эдик. Тутзордан
чицишини кутдик. Куприкдан утган одам тутзор
уртасидаги йулдан келади-ку, тугрими?
- Тутри, - деди Аэумар.
- Лекин тутзордан Зебигул чициб келди...
Кампир улим дардида инграрди. Кулоги том битиб
цолгани угилларига аён эди. Не ажабки, су^батни
эшитгандай келинини тилга олди:
- Зеби... Зебигулни... цайдаб юборинглар... Ацмар-
жонни бопщага... бопщага уйлантиринглар... Хаммаси
уни деб булди!.. Вой, жоним...
Шундай цилиб, цайнона вафот этди. Одам ёмондан
кутулганида елкасига кун теккандай туюлади, лекин
цисматига ёмонликлар куп ёзилган булса, урнига
дарров бошцаси келар экан. Жанозадан сунг Зебигул
турмушида нимадир йуцолганини сезди. Бу э^ечам
цайнона эмасди, Зебигул цар цадамда уни ^ис этиб
турарди. Вацт утган сайин маъракалар ницоясига
етди, таъзия билдириб келувчиларнинг цораси учди.
Хаёт узилган жойидан давом этиши керакдай эди
гуё. Шундагина Зебигул эрини йуцотганини тушуниб
етди. Кенг цовлининг цутир босган ерида бир эркак
ва бир жувон бегонадай яшар эди. Мана энди айтса
буларди уртада фарзанд булмайди деб.
К,иш буйи Зебигулнинг ранги чицмади. Кушнилар
унинг жилмайишини, очилиб гапиришини, жонини
59
жабборга бериб юмуш бажаришини унутиб юбо-
ришди. Зебигул деганда куз олдиларига эзилган, тунд
циёфали, кимсасиз, ^оргин бир келин келарди. К,иш
буйи ун ёшга цариди у.
Агар уртада яна бир аёл пайдо булмаганида
икковининг цаёти бинойидай изга тушиб кетармиди,
ким билсин.
***
Аслида у мол-куй сотиб яцин йилларда бойиб
кетган хонадоннинг Зебигулдан ун ёш катта цари
цизи эди. Гиёц битмайдиган тап-тацир цишловдаги
сарик, тупроцли пастак уйларда яшашса-да, узларини
осмон чоглайдиган тоифа эмасми, тогдаги сурувлари
уч йил цаторасига миели курилмаган даражада
кузилаб, тумпгуцлари янада кутарилиб цолди.
Хонадон эркаклари бозорга куй олиб чицавериб
чарчашди, сурув эса камаймади. Машинали булишди,
томи конверт цилиб ёпилган, пойдеворига мармар
ёпиштирилган дангиллама уй куришди. Молхонадаги
новвослар тез-тез семирар, гоц оёцлай, гоц суйиб
сотиларди. Мебеллару чугдай гиламлар зеки калишга
янги патакдай алланечук ярашмай турса-да, хонадон
эгалари азалдан шундай шароитда яшаётгандай
тутарди узларини.
Улар бошца бир нарса ахтара бошлашди. Ва
ахийри топишди: кунгил батамом жойига тушиши
учун огилдан бери келмайдиган Чецрани шошона
узатишлари керак эди. Мол билан булиб яккаю ёлгиз
циз ота-онаси томонидан х;ам, акалари томонидан цам
унутиб юборилган эди.
- Чеэфа уттизга кирди бу йил, - деди отаси. -
Совчи келса цалиниям керакмас, шундай бервораман.
Камига узим кушаман.
- Ха, цараб турармидик, - эрининг гапини маъ-
куллади цора хотин. - Хайла. х;еч балоси йук,
60
^амсоянинг цизи ойдай жойга тушиб кетди, куёвлари
яцинда “Жигули” олганмиш.
Шу оиланинг учинчи угли билан Аз^мар армиядош
урток; эди. Бир вак^глар иккови Москвадаги цурилиш
батальонида икки йил тер тукиб келганди. Аммо
хизматдан сунг куп утмай борди-келдилари йуцолган,
хар ким уз ташвишига кумилиб цолган эди. Бир куни
у тракторида Ацмарнинг ^амк^шлогининг куйларини
тоцца, чупонга кушишга олиб борадиган булди. Айни
шу дамда Аз^мар цам трактор ахтариб юрганди,
уртогига дуч келиб тфлди. Чеэуэанинг акаси охирги
пайтларда ^аётдан мамнун эди, Ацмар эса эзилиб
юрарди. Мамнунлик ва эзилиш гоцо бир-бирига
э^тиёжманд булади, улар кучокдашиб куришдилар.
- Куйларимни токда кушмоцчийдим. - деди Аз^мар.
- Юзта борми ишцилиб? - гердайиб суради
Чецранинг акаси.
- К,аёкда! Ун битта.
- К,ани? Тележканинг бир бурчагига ортиб
кетаверамиз.
Улар шу куни икки тележкали тракторда тог
ичкарисига куй олиб боришди. К,айтишда А^марнинг
цамцишлоги тракторни бир уйда тухтатиб, флягада
уттиз литрча вино олиб чикди. Аз^марга э^ам икки
бутилка берди.
- Уйга ут х;ам демайсан-ей, жура, - упкалади
Чезфанинг акаси. - Мамашкадан айирилдим деб
бунча чукиб цолмасанг? Кетдикми?
Зебигул дарров дастурхон ёзди. Бир зумда тухум
цовуриб келди.
- Ишингни цип юравер, з^адеб кириб чицаверма,
- Аз^мар мецмон олдида хотинини жеркиб берди.
Зебигул мик; этмай чициб кетди.
- Нега аччик, к^ласан? - суради дусти.
- Куйиб юборсамми деяпман. Ифлоснинг цадами
ёцмади.
- Бунаца дема, жура, цаммаси яхши буп кетади.
- Энди уйлаб курсам, энам шунинг касрига улган.
Асли буларнинг оиласига царгиш теккан, доим бир
61
касофатга йулициб юради. Неварали булиш умидида
бир муллага олиб борганди, шундан мазаси булмади
энам бояцишнинг. Щу касофат билан яшасам тирнок^а
зор буп ажалимдан беш кун бурун улиб кетаман.
Охирги пайтларда бир нарсани уйлайман: улиб цолсам
у арвоз(га ухшаб шу ерда яшайверармикан? Жонидан
туйган цайси аз^мок, хотин цип оларди уни! Ажрашиб
кетсам борадиган жойиям йук, энагарнинг.
Чезфанинг акаси кулимсираб, уртогининг елкасига
цул ташлади.
- Улсанг у эмас, сен арвоз^ буласан. Ке, яхши
гаплардан гаплашиб, шу бутилкани бушатайлик.
- Сен бойсан, жура, - Аздоарнинг кузларига ёш
куйилди. - Болаларинг цам бор, ота-энанг х;ам!..
Лекин мен цам сендай буп кетишим мумкин!
Бунинг учун бопща хотин оламан, улай агар шу йил
уйланаман! Энамнинг улимидан олдинги васиятиям
шу!.. Лекин хотин топиб бериш сенинг буйнингга!
Кишлоцларингдан битта есир чицар? Чицса, уша
куниёк; Зебининг жавобини бериб юбораман, йигитча
гапим! Болали булсам, суннат туйида елкангга зар
чопон ёпаман! Буям цасам, жура! Квасам, цасам, к^сам!..
Чезфанинг акаси уйга толди. Аз^мар зса устма-уст
кутарилган цадахдан алжиб цолганга ухшаса-да, чин
гапни гапираётгани сезилиб турарди.
- Тагин учинчи хотин буларканман, деб чучимасин!
- давом этди Азриар. - Уй-жойим, мол-куйим, ерим
бор. Хотиним яхши чицса, рузгорга барака киради,
шундай бойиб кетаманкп, цамма Ах;марбой деб
оёгим тагида чувалашиб цолади. Шунаца булмайди
дейсанми, жура?
- Худо хозу^аса...
- Кара лекин! Кейинги шанба цишлоцларингга
утаман, хушхабар билан кутасан. Келишдикми?
Фитнага уланган винохурлик анчага чузилди.
Зебигул бадбуйга тулган хонада такдири х;ал була-
ётганидан бехабар куйхонани тозалаш билан
овора эди. Бир пайт ширакайф мез^мон тракторига
62
осилаётганини курди. Куз кузга тушди, аммо мецмон
бир огиз “яхши цолинг” демади, кузларини олиб
цочди.
Чецранинг акаси шу куниёц онасига Ацмар эодида
гапирди. Сунг:
- Чезфани журамга узатсак нима дейсиз? - деди.
— Ховли-жой, мол-^ол, гектар бор. Уйда жанжал
цилдлиган цайнсингил, цайнона, цайнота йуц. Узи
яхши йигит. Битта айби — икки марта уйланган.
.Тацдир-да, нима цилсин журам бечора...
- Куй, унингга Чезфа улсаям рози булмайди.
- Энди... Чеэфанинг ёши утди, келган совчига рози
булиши керак.
- Келсин, Чеэфа рози буласа майли, - деди онаси
к,уй юнгини куч билан татар экан.
- Эна-а, - деди угил овозини чузиб, - бу ерни
Осиё деб цуйибди, Европа эмас.
- Унаца гапларни гапирма, барибир тушунмайман.
- Нега тушунмайсиз? Европада уттиз ёшли к,из-
ларнинг эрга тегиши оддий ran, бизда эса уттиз ёшлига
уйланадиган буйдок; йук,. Чезфага ухшаганларга
буйдокдар эмас, уйланганлар совчи куяди, бошца
иложингиз йуц, эна.
- Иложим бор деяпманми?! Узи рулда нимага
ичдинг? Отанг билса тракторни опцуяди.
- Э, рулда ичиб, нима, мошин миниб кетибмидим!
Даштнинг йулида юз йил юрсам з^ам тракторимни
биронта “ГАИ” тухтатмайди.
- ”ГАИ” йук, деб ичайверасанми? Бор, дамингни
ол.
- Совчи келса берасизми?.. Айтгандай, энг мухими
- унинг боласи йук;.
- Лекин хотини бор деяпсан-ку. Хозир бирга
яшаётганмиш. Тугрими?
- Тугри.
- Унда нимага бошимни цотирасан? Чеэфа хотин
устига хотин буп тушмайди. Майли, уйлангандан
келсин, лекин уйи куйгандан, билдингми?
- Уйи куйган?.. Тавба, нима деганингиз?
63
_ Ажрашган дегани, хотини улган дегани!
- У хопши билан ажрашмоцчи, хотин топилган
куни уйидагини цайдаб юборади.
Шундан сунг цари цизнинг онаси дилидагиларни
айтди:
- Улим, Че^рага буйдокдан совчи келишига менам
ишонмайман. Уйланган эркакка узатишга мажбурмиз.
Лекин совчи куймиш бефарзанд, бехотин булиши
керак. Ацмар журанг мента маъкул Билсанг агар, у
сенданам бой, фацат билинмас бой. Агар яна уйланаман
деб хотин излаётган булса, Чецрани кундир, розиман.
Нияти цатъий булса барибир бопща хотин топади-
ку... Уни отангам танийди, беради Чеэфани. Лекин
ажрашмасларидан туриб бир ишкал чицарма.
Аз^мар ваъдасига биноан шанба куни Чецранинг
цишлогига келди. Сафдошининг уйини куриб танимади.
Харцалай у булутга цараб жойни аницлайдиганлардан
эмасди, йул четидаги харсанг тошни кургач, ишончи
комил булиб дарвозани тациллатди. Ховлида бир неча
ит вовиллади.
Аз^марнинг царшисида кир-чир кийимдаги бир циз
турарди. Даставвал уни аёл деб уйлади.
- Янга, яхшимисиз? Журам уйдами? Мен
К,орацишлокданман..,
- Ассалому алайкум. - У бирдан салом бериб,
бурнигача ёпиб турган оциш румолини янада
юцорироц кутарди. - Уйга киринг, акам цозир
келадилар. Киринг, вой...
У галати мулозамат цилганча бирдан ортига
бурилиб куздан йуцолди.
- Кизиц... - деди Ацмар.
Дарвозадан муралаганида антица мезбон молхона
томонда лапанглаб цочиб борарди.
Ха, у Чецра эди, цамма гапдан хабари бор эди.
Фацат Ацмаргина бехабар эди бу хонадондаги умр
савдосидан.
Булажак цайнота илик, кутиб олди. Барча оталардек
узини вазмин ва жиддий тутиб ичкарига таклиф этди.
64
Ошхона томондан келаётган цид куюк, зиёфатдан
дарак берарди.
- Мени танидингизми? - скради Ах;мар иззатли
мецмон булиш умидида.
- Корацишлоцлик А^мармисан? Бизнинг угил
билан бирга хизмат цилгансан-а? Ана курдингми,
танидим. Куринмай кетган булсанг цам кузимда
суратинг цолган.
Улар кулишган булди. Ах,мар оила ^ак^да
сурипггиришларини, цол-ацвол сурашларини ёцтир-
масди. Дустининг отаси бу мавзуда огиз очмаганига
суюнди.
- Журамни бир курай деб келдим, - деди Ацмар
бир титлам нонни чайнар экан. 7 Мезф-оцибат
узилмасин дейман-да, ака.
Мезбон боши билан тасдикдади. Гапирсаям
Ацмарнинг юзига царамасликка тиришарди. Шу пайт
трактор овози эшитилди.
- Келди, - деди ота мамнун булиб.
Ацмар ошнаси билан кучокдашиб куришди. Келин
патнисда уч коса цайнатма шурва келтирган эди, чол
юзига фотщ а тортиб, урнидан турди.
- Мен у ёкда кампирим билан ичаман. Сизлар эса
бемалол гурунглашиб утираверинглар.
Айни муддао эди. Овцат ичаётганларида
хуриллашдан бонща барча шовцин бир ла^за тинди.
Ёгли шурва дурдок; лабларни ёкда буктирганча огиз
деб аталмиш жонли горга сурилиб кирар ва ^алкумдан
сулакка аралашиб одамнинг тулмас тубига тушиб
кетарди. Шу пайт А^марнинг кулокдари ^овлидан
келган товушни илгаб цолди:
- Жувонмарг булгур, сенга айтмабмидим молхонага
энди яцинлашма деб!..
Чецранинг акаси урнидан туриб деразадан му-
ралади. Кейин кулганча цайтиб утирди.
- Энам к^1зиц-да! Синглимни уришиб ётибди.
- Нега? - деди Ацмар шунчаки.
65
- Молларга царама дейди... Боя сенга Чецра
дарвоза очдими?
- Танимадим, синглингми?
- Ха. Молни боплаб семиртиради, - кулимсиради
мезбон, - профессионал буп кетган. Очигини айт-
ганда, новвосларимизни ундан бопща цеч ким томдай
цилолмайди.
Ацмар узига хуш ёкдан алланимани сезди. Лекин
ишонч водийсини х;али туман цоплаб ётарди. Милт
этиб куринган чировда умид боглаб суради:
- Туй булганми?
- Ким? Синглимми? Йуц... Э, нега олмаяпсан
овцатдан, ол катта-катта.
Улар бошца мавзуга чалгиган булишди. Бирок;
Ах?чарнинг хаёли Чехрада эканлигини ака сезиб
турарди.
Чойга навбат келди. Ацмар пиёлани кутариб, шу
билан юзини яшираётгандай, деди:
- Бизнинг иш нима булди, жура?
- К,ишлокда, ундан наридаям есир йук;, - деди
Чецранинг акаси. - К,ирнинг этагидаги бир чупоннинг
к,изи ажрашиб келган, икки боласи билан. Барибир
уни олмайсан, тугрими?
- Ишни пишитгансан деб умид к,илувдим. Хотиним
билан бугун-эрта ажрашмоцчи эдим-а, эсиз. Намотки
уша тагсиз-тугсиз махлукдан мени цутцармасанг.
Аёллардан х,ам сурадингми узи?
- Бу ишни аёлларсиз битириб буладими, А^мар!
Энамнинг узи бош-цош булди. Лекин эридан ажрашган
ёки эри улган келинчак х;еч цаерда топилмади.
- Бунаца булмайди-да... - Ацмар бояги ширин
туйгуси х,ам алдамчи булиб чицишидан курк,а бошлади.
- Энди нима к^лсам экан?
Чезфанинг акаси бош эгди. А^мар ундан садо
чик^шшни сонияма-сония кутар эди. Ахийри, мезбон
хиёл цизариб:
- Умидсиз булма, - деди. - Энам сенга биттасини
мулжаллаган лекин ran шу ерда к,олсин, мен *ам
йигитман, сен ^ам.
- Сирми бу?
-Умуман олганда... сир эмас... - деди Чецранинг
акаси цийналиб. - Агар айниб цолсанг деяпман-да,
жура... Кейин гапириб юрма... Бизнинг обруйимизни
уйла...
- Тушунтириб гапирсанг-чи. Сизларнинг обруй-
ларингни туширадиган иш цилиб ацмоцманми?
- Энам сенга синглимни бермоцчи, - шартта
цутулди-куйди мезбон.
- Синглингни? - Ацмар цувончни яшириш
учун узини фидойи курсатиш йулини танлади. - У
турмуШга чицмаган дединг-ку! Мен эса икки марта
уйланганман. Ёшим ^ам цирцца цараб кетаяпти.
- Чецра сендан бор-йуги беш ёш кичик. Бошида
бир-икки жойдан совчи келганди, бермадик. Бировида
циз узатишга тайёр эмасдик, бировининг оиласи
ёкумади, хуллас, синглим уттизни цоралаб к,уйди.
Лекин уйланмайман десанг ran шу ерда цолсин,
- такрорлади мезбон. - Журасининг хотинини
ажрапггириб, синглисини уртага тицибди, дейди огзи
ёмонлар, биласан-ку узинг.
Ацмар учинчи гал цам пешонасига циз ёзилганидан
узида йук, хурсанд эди. Колаверса, биринчи бор дидига
мос хотин топилди цисоб. Мол-цолга яхши царайди,
ота-онаси бой, узиям наслдор хотин чицса ажабмас.
- Мен нима дейман? - Ацмар отини цамчилади.
- Синглинг рози булса бас... Рози булмаса, аксинча,
менинг обруйим бир пул булмасин.
- Бу ёгини энамга цуйиб бер, - деди мезбон
Ацмарнинг пиёласини олиб.
- Хуп, сизлар нима десаларинг шу.
Ацмар кетмоцчи булганида, дусти деди:
- Яна ун минут цол, энамнинг сенда гапи бор, мен
эса утинга кетишим керак, анча одам трактор цараб
утирибди.
Ноилож хонада ёлгиз к,олди. Тракторнинг овози
куча томонга сингиб кетганида, эшик очилиб,
Чецранинг онаси кириб келди.
67
- Ассалому алайкум - Ацмар шопшб салом берди.
- Яхшимисан, болам? - сурашди булажак цайнона.
Булар ичмаганмикан, чекмаганмикан деб дастур-
хонга зимдан цараб цуйди.
- Хаммасини эшитдим, - деди аёл, - утган цафта
улим гапириб берди. Бизам энди савоб иш цилайлик
деяпмиз. Лекин иложи булса хотининг билан
ажрашма... - синовчан бокди дустнинг онаси. - Балки
болали буп кетарсан.
- Йуц, уни деб энам улди, у... касал, к^сцаси,
болали булолмайди, духтирларгаям курсатганмиз.
- Майли, майли, узинг биласан, - деди аёл. -
Бахтингни излаётганингни эшитиб, узимизнинг
Чецрани берсакми деб уйлаб цолдшс. У тирикчиликдан
цочмайди, тани-жони cor.
“Бунингустига эр курмаган, - деди Ащарнинг ички
овози, - ота-онаси бой, акаларининг тракторлари
хизматимда, бой эрга бой хотин!”
- Кариндошларингга бугун айтиб кур, масла^атлаш,
- деди аёл, - бизнинг царшилигимиз йук,, уларам бир
нима десин.
“Нима х,ам дерди? Мен билан цеч цайсининг иши
йуц, - деди яна ички овози. - Узимга хон, узимга
бекман”.
Одамзод фацатгина маънавият аталмиш жаво-
цирдан жудо булгандагина узига хон, узига бек
булишини А*мар англаб етиши учун бу дашт урмонга
айланиши керак эди. Сунгги янток; шамолда баттар
хунук куринган бефайз кун булди.
** *
Бу кун Зебигулга огир келди. Эри уйга цовоги
солиц к,айтган булса-да, бир ишни дундирганини,
аслида хурсанд эканлигини пайцади, юраги увишиб
кайфияти тушгандан тушаверди. Хаётда одамни
хурсанд циладиган сабаблар шу кддар купки, бахтик^ро
хотин эрининг ичидагини цаёкданам билсин. То узи
ёрилмагунча нималигига акди етмади.
68
- Зеби, - деди Ацмар кечки овцатдан кейин хоти-
нини учоцбошидан ахтариб топаркан, - шу юриш
билан умрни утказмоцчимисан?
- Пешонада бори, - товок, ювишда давом этди
Зебигул.
- Менга цара, уриш-жанжал цилиб утирмайлик,
тинчгина ажрашайлик...
Зебигул з^аммасини тушунди. “Нщоят, хотин
топибди-да", деди ичида.
- Уриш-жанжал к^лмаймиз, куркдоанг, - зарда
билан юваверди у.
- Гапиргани цам куймайсан-а?!
- Гапираверинг.
- Гапираверинг эмиш! Уйдан кетасан! Тамом!
- Зебигул бир мулдат тухтади, аммо коса-товок,
ювишдан яна давом этди.
- Тогангникига кетасан. Узим мошин гаплашиб
бераман, эшигининг олдигача ташлаб цуяди.
- К,айтиб борганимдан кура улганим яхши.
- Менга к,ара! —Азуиар товоцни юлиб олди. —Битта
гапга келишиб олайлик.
Зебигул урнидан секин турди. Оёги остида ер,
боши устида осмон бор эди ва шу ораликда Ацмардан
бопща х;еч кимни курмаётганди.
- К|айси гапга? - мунгайди у.
- Сени урмайман, сукмайман, индамай кетасан,
- тово^ни силтади Ацмар. - Мен уйланмоцчиман!
Бошца хотин оляпман, эшитдингми, бошца хотин!
Ахир, мен х,ам туй цилишим керак боламга! Мени
акаларимнинг фарзандлари эмас, узимнинг угилларим
кумсин дейман! Сени деб бефарзанд утмайман,
тушундингми?!
Зебигулнинг кузига милт-милт ёш келди. Ацмар куз
ёшини кургач, хотинини ургудай силтаб ташлади.
- Нега йиглайсан?! Булмаса айт, нима к^лай?
Шунча нарсамни кимга ташлаб кетаман? Ким мени
ота дейди? Шармандам чициб бола асраб олайми?
Агар бепушт булганимда асраб ^ам олардим, цеч ким
69
кулмасди!.. Лекин сени деб бефарзанд утсам, энам
х,ам к,абрида тик туради!..
- Улган одамни цушманг, майли, розиман, - деди
Зебигул.
- К,ачон кетасан? - суради Ацмар.
- Кетаман, демадим, уйланишингизга розиман.
- Ие, калланг жойидами! Сен шу ерда юрсанг...
Йук,, ran битта! Кетасан!
Зебигул бошини эгиб тураверди. У цайнонасининг
вафот этганига мана энди астойдил аза тутиб йиглади.
Э^, ^аёт булганида хизматини цилиш бацонасида шу
уйда цоларди. Ялиниб-ёлворса аёл аёлни тушунарди,
Аз^марга эса гапиришдан фойда йук;. Кузлари айтиб
турибди.
- Эртага мошин гаплашаман, - тунгиллаб, уйга
кириб кетди эр.
Зебигул товоцни лойга беланган ^олда топди. Ич-
ичидан рашки тошиб келаркан, аламини забонсиз
идиш-товоцларга сочди: жон-жазди билан ипщаб юва
бошлади. Эртаклардагидек биронтасидан жин чициб
цолгандами, албатта фарзанд тиларди.
Сунгра э^амма ишини чала ташлаганча учокдаги
чук,к,а тикилиб узок, утирди. Рашк туфони тиниб
цолганди ва куз унгида бепоён ёлгизлик цувиллаб
ётарди.
- Каерга бораман? - суради узидан. - Пешонам
бунча пгур булмаса?! Одамлар тукдаз ойга к,олмай
болали буп кетишади, менга нима жин урди? Ё
ота-онамга теккан к,аргишнинг касофатимикан бу?
Намотки етти пуштимизни цушиб царгаган уша
мулла... Бузим?
Зебигул жийдазор ичидаги кулбани, тиловат
цилаётган сирли эркакни эслади. “Узиниям царгиш
урибди-ку, - деди хаёлан. - Мана, йигирма йилдирки,
моховга ухшаб якка-ёлгиз яшаяпти. Курган куни
курсин. Улиб к,олса ким кумади? Ким э^олидан хабар
оларди? Кулбасида чириб битади з^али”.
Ота-онаси Зебигулга бурунги хаёлларидагидан-
да чиройли, ёк,имли, истарали куринди. Улар неки
70
гуноц цилган булса, аллацачон жазосини олишган,
кечирилган, дозир нурга йугрилиб аллацаердан
кузатиб туришарди. Сен дам азобланасан, сунг биз
каби кечириласан, бунинг цеч ажабланадиган жойи
йуц, «¡арагин, азоб бир мерос, дейишаётгандай эди.
- Эри бопща хотин олибди, бу бояцишни дайдаб
юборибди, деб биринчи навбатда тогамнинг хотини
гапиради, - Зебигул узига узи сузлади. - Гапир-
магандаям цандай шармандалик! Бунгаям царгиш
тегибди, дейди одамлар... Нега бахтим очилмади-я!.. Ё
ростданам узимни улдирсаммикан? К^зноцда анчадан
бери битта канистр турибди, бензин сасигандай
булувди... Йук;, узимни улдирсам кимга фойда?!
Узимни улдиришим — царгиш.
Чуг эса суниб борарди. Зебигул тусатдан бир нима
кашф этгандай булди: «Чуг кувватини утаб булгани
боис сунади, царгиш теккани учунмас; менга дам
деч цандай царгиш тегмаган, балки царакат цилсам
цачонлардир бахтли буларман...»
Эрталаб Адмар уни довли-жой тозалаётган долда
курди. Бундан “туйингизга тайёрланаяпман” деган
маъно зодир булиб, жон-пони чициб кетди.
- Энди тегма супургига! - бацирди у. - Кеча
уйин учун айтганим йук;! Кетасан дедимми кетасан!
Тогангникига сигмасанг, ана, катта куча! К>ишлок1к;а
сигмасанг, шадар куп. Борсанг эр дам топилади.
Фодишалик цилсанг дам ишим йук;. Бугундан бошлаб
бу ерда яшамайсан!
- Туйгача молларингизга ким царайди? - деди
Зебигул. - Ким овцатингизни цилиб беради? Х^ч ким
сизга цайишмаслигини биламан. Кейин билиб куйинг,
мен бузуцчилик к^лмайман. Эркакка ярашмайдиган
ran айтманг, уят эмасми!
- Улиб кетмайсанми! - Адмар шундан булак деч
нима деёлмади.
Зебигул юмушида давом этди. Супургининг
шипиллаши кулогига “яхпшямки талок; айтмади” деб
шивирлагандай булди. Бирод дафта охирида туйга
тадорик Вадима билан тезлашди. Адмар бир талай
71
куйини, цали етилмаган новвосни бозорга олиб
чикди. Ола новвоснинг кунлик емини купайтирди,
туйга суяман деган-да.
Опалар келди, акалар нос отиб, эснаб утиришди.
Зебигул уларнинг олдига чой ташиб турди, лекин
утирмади. Ме^монлар х,ам утир демади, уцрайиб-
уЕфайиб царашди.
Бир гал эшик тагида беихтиёр кичик цайнопанинг
гапини эшитиб цолди:
- AjçMap, айтганларинг тугри, лекин Зеби кетмайман
деса уриб кеткизасанми? Унинг цам з^урматини цил,
иложини топ.
- Кетади, - деди А^мар.
- Яшайверсин уям. Ота-бовамизнинг замонида
икки хотинлилик айб булмаган. Хозир цам икки
хотинлилар бор.
- Икки хотинлилар бор? Гашимни келтирманг, опа!..
Келин томон туйга таппа-тахт эди. Бир куни туш
чоги кичик цайнопа келди.
- Уч кун цолди, Зеби, бизникига бориб турацол, -
деди у. - Тагин Ацмар талоц айтиб юбормасин.
Бир парча мезф Зебигулни эритиб юборди.
- Кетаман, опа, - деб куз ёш 1^илди.
- К,аерга кетасан? - аччикданди цайинопа.
- Бошим окдан томонга.
- Хозир ёмон куп. Биронта ёмоннинг кулига туш-
санг, шарманда буласан. Менгаям ran тегади, келини
бузилиб кетибди деса!..
- Кетмасам-чи, - Зебигул умид билан кузларини
пирпиратди.
- Ацмарни биласан-ку, еб куяди сени. Куй,
тинчгина бизникида яшаб тур, болаларга царайсан.
- Кейин-чи? Сизникида туравераманми?
- Барибир борадиган жойинг йук,. Аэуиарга инсоф
кириб цолса цайтиб келасан бу ерга. Балки янги
хотини унинг феълига чидолмай кетиб цолар, цаёедан
биламиз келажакни.
Зебигул алмапггириб кийишга бор-йути битта
ортикча куйлак билан чициб кетди. Унинг курпа-
72
тушаги, кийимлари, цатто пайпокдари цам шкафу
сандикдарда цолди.
Чезфанинг туйи турт йил аввалги туйдан анча
цизиди. Ащарнинг ташаббусими ё Чецранинг
акасиникими, армиядош уртокдардан з^ам иккитаси
келди. Буткул мает булиб цолгани важидан уша куни
куёв чимилдицца киролмади. Биров у деди, биров бу,
энг куп тарцалган ran Зебигулнинг курпа-тушагию
кийим-кечаги цацидагиси эди. Келин билан келганлар
сепни ёйиш учун уйга кириб анг-танг булди-цолди:
гуё аввалги хотин сигир согишга чиадандек бирон
нарсага тегинилмаганди.
- Чеэфанинг шури курсин, хотини кеп цолса нима
к и лд л и энди? - пичирлашди куда хотинлар.
- Чезфаям анойимас, курасиз, эрини минади цали!
Кундошга йул куядими!
Биринчи кеча Зебигул уйку нима, билмади.
Курпани бошидан ошириб ёпди, уликка ёпилган мато
эди у. Кани кузи юмилса. Узида бу цадар рашк, эрини
к^зганиш борлигини, азобларига чидаб булмаслигини
тасаввур цилмаганди.
Эрталаб цайнопа чимилдик; олишга кетди, тушдан
сунг асабийлашиб цайтди.
-Ичиб олиб, ошхонада ухлаб цопти, алкаш! -
деди у Чеэфага эшиттириб. - Борсам бош огрик; цип
утирибди. Чимилдиеда келинчак кутаётганда испиртга
бало борми?!
Зебигул ич-ичидан кувониб, ичкари кирди.
Бузимнинг цироати цулоги тагида жаранглаб кетди.
Мулла мени чин дилдан уциди, голиб булишим
аник; деб умидвор булди у. Бироц бу умидворлик
узоцца чузилмади. Эртасига кимдир цайнопага тунги
воцеанинг дарагини етказди: келинни кечаси туман
касалхонасига олиб боришга тугри келибди, бироз
к;он йуцотганмиш.
Йигирма-утгиз кун Зебигулнинг юрагини кесиб-
кесиб, тилиб-талиб утди. Х^р бир тун пичоцлари
цайралган сон-саноксиз боск^шчи эди. Зебигул
73
э^аммасидан омон цолди. Биргина юпанч — эрининг
асал ойи нщоясига етиши эди. Энди у билан
учрашишни уйлай бошлади. ''К,андай куринаман,
цандай царайман кузига?” - деб сурарди узидан.
А^марни бир кун цам бегона санамади бечора.
- К^ийналяпсанми, Зеби? - деди цайнопаси. -
Сенга осон эмас, тушунаман.
- Хотин кишининг цулидан нимаям келарди. Икки
хотинли эрлар куп-ку. Лекин х;еч цачон икки эрли
хотин булмайди.
- Эркак цамма нарсага чидасаям, хотинининг яна
бир эри борлигига чидолмайди-да. Аз^мар цам тоза
рашкчи, цеч сезганмисан?
- Билмасам.
- У сени Соримтепадаги Бузим тентакдан рашк
цилганини эшитувдим, цайрон булдим, кейин... -
айёрона кулимсиради цайнопа. - Зеби, тугрисини
айт, даладан цайтаётганингда у сени цувганми?..
- Мени Бузимдан рашк калган?! - Кутилмаган
гапдан Зебигулнинг кузлари чацнади. - Биринчи
эшитишим буни... Ёлгон...
Нега ёлгон булади? - айёрона кулимсирашини
цуймасди цайнопа. - Бу бор гап-ку.
Зебигулнинг ранги оцарди. Эрининг совиб кети-
шига бир фитна х,ам сабаб эканини тушунди.
- Мени у кувмаган. Туз^мат, опа!
- Кувганми, йук^ш, анигини сурадим сендан, Зеби.
“Бор ran” деб Ацмарнинг рашк цилганини айтяпман.
- Менга бирон марта бу ^акда гапирмаган, - деди
Зебигул бошини хам цилиб.
Хаёли Бузим томон учди. “У мени таниган... -
деди ичида. - Демак, изимдан тушгани рост экан-
да! Сезгандим-а!.. Лекин мени кузатиб юргандан
нима фойда? Ё отам цилган жиноят учун цалиям уч
олиб туймадими? Бахтицаро эканимни уз кузи билан
курди-ку... B o x ,! Зебигул кунглидан утган дазупатли
уйдан тахтадай котди: Бузим севиб колган булса-чи?!
Ахир, севгилисига эришолмади, Бир умрлик армон
74
баъзан бопща бир орзуларни — кирлаган орзуларни
етаклаб келиши мумкин.
Бирок; шу захоти фикрнинг ишончсизлигини тан
олди. Бузим ростдан уша Бацодирхон мулла булса,
мажруц цилингани важидан уйланолмайди. Шундай
экан, узини шарманда к^либ ёш келиннинг кетидан
чопишидан не маъни?
Лекин уйланиш истагисиз цам муцаббат уйгониши
мумкин-ку, Зебигулнинг бадани жимирлаб кетдн.
Бузим гуёки жирканч калтакесак эди, ота-онасининг
бахтига зомин булган бадбашара махлук,.
- Гап бекорга чицмайди, - деди цайнопа.
- Тутри, цушни хотинлар бир куни мендан
сурагандай булувдилар. Эркаклар уч-турт марта
кечкурунлари изимдан келаётган галати бир
одамни курган эканлар. Тутзоргача келиб, кейин
йуцолиб цолганмиш. Кучадан юрганимда биров
чацирмаса орцамга царамайман. Ким билибди,
биронтаси тасодифан мен билан олдинма-кетин
уйига цайтгандир. Уша одамнинг Соримтепадаги
Бузим эканлигини айтишгач, булмагур мишмиш
болалаганини тушунгандим. У биз томонларда нима
цилади? Мулла одам булса...
- Укам нега узингдан сурамаган?
Зебигул цак^щатни айтишга мажбур булди:
- Опа, энам улгандан кейин биз бегонадай булиб
цолгандик, битта хонада ётмасдик, гаплашмасдик.
Зебигулнинг сабр-тоцати уз умрини еб битирган
эди. У охирги икки кеча мижжа к;ок^иади.
- Нима, мазанг йук,ми? - цурк^б кетди цайинопаси.
“Улиб цолса мен кумаманми?” деган уй яшиндай
чацнади.
- Яхшиман... Уйга кетсам деяпман... - Ерга царади
Зебигул.
- Бизникигами? Аз^марнинг олдига?..
-Ха.
- Аввал узим тушунтириб келишим керак.
- Гапингизни олмайди, биламан. Опа, бирга борсак
дегандим, - илтижоли нигоц ташлади Зебигул.
75
К,айнопа уф тортди. Зебигулни деб ортицча
бошогрик; орттириб олганини энди тушунди.
— Опаси аввалги келинни эргаштириб келиб
жанжалга сабабчи булибди, деган гапга цоламан
шекилли. Ундан кура узинг бор, Зеби.
Зебигул олдида енгиб булмас туйгулар тусиги
турганлигини курди. Лекин утиравериш х;ам мумкин
эмасди. Ахийри таваккал кдлиб Корк^пплок^а жунади.
Ба^ор беармон безаган дунёнинг фацат шу нуцгаси
цорайиб куринарди. К,оралик нима эканлигини
^еч ким тузукрок, айтиб беролмаган. Кимлардир
кучаларга цорамтир тош ётцизилганидан, кимлардир
буготлардаги ёгочлар цорайиб кетганидан дейди.
Зебигул эса к^сматига йуяди. У келин булиб тушиб,
цора кунларни куриш учун цишлоц номи азалдан
К,орак^ш1лок, деб аталган эди.
Учраган киши ажабланиб кузатиб цолаётгани
Зебигулнинг бир чимдим журъатига х;ам гур цазиди.
Хеч кимнинг унга далда бергиси йук, эди. “Хой, эрнинг
уйида сенинг цам цак^инг бор, - демасди биров,
- кет деса индамай кетаверасанми? Ажрашмоцчи
булса сенгаям уй олиб берсин, цонуний ажрашсин.
Иккинчи, э-э, учинчи хотинга никоц уцитиб, туй
к^либ яшаётгани билан “ЗАГС"дан утмаган, сен
х;озирча цонуний хотинисан. Бундай пайтда бир четда
ётган цонунни чак^р, у оч итдай югуриб келмаса
бизни айт!..”
Уйи куринганда Зебигулнинг юраги цафасдаги
кушдай типирчилаб к,олди. Во ажаб, уй чинни мисоли
яракдаб турарди. Х°влининг топ-тозалигини олисдан
цам пайцаш мумкин. Дорга осилган кийимларнинг
саноги йук, ва цар бири э^афсала билан соатлаб
ювилганига цеч ким шубца к^лмайди. Ит хурди. Шу
ит х;ам менга э^уряптими, деб Зебигулнинг багри
куйиб кетди.
Йул четига чицишини сураб бир машина сигнал
берганида Зебигул чучиб тушди. Шалоги чик^сан
“Москвич"дагилар х,ам ажабланиб к,араб утишди.
76
У цовлига етиб келганида анча цолдан тойганди.
Бахтга царши илк цадамданоц кундоши билан туцнаш
келди. Келинчак эшак турадиган айвонни супураётган
эди, одам келганини пайцаб, илкис бош кугардию
“келинг”, деди. Зебигул унинг цусн-малоцатдан кейин
тугилган цари циз эканлигини, з^атто келинлик цам
ярашмай турганини куриб ичидан кулимсиради.
- Мен... - деди Зебигул, аммо цолганини гапи-
ролмади.
Чецра царшисида узидан хийла ёш жувон тур-
ганлигини куриб турар, цайси кушнининг келини
экан, нега галати цараб турибди, деб уйларди.
- Мен... уйга кирсам буладими? - суради Зебигул
нщоят.
- Сиз ким буласиз? - Чецранинг ичи шув этиб
кетди, кундоши келганини сезгилари айтиб булганди.
- Кимсиз?
- Зебигулман... Оиласиман...
Зебигул кузлар жангига узиям, кундошиям бардош
беролмаслигини англаб, уй сари таваккал юрди.
- курцманг, жанжал цилишга келганим йуц, - деди
сал нарида тухтаб. - Хужайинимга фарзанд керак
эди, уйланишига царшилик цилганим йук,, царшиям
эмасман. Тугрисини айтсам, сизниям душман
санамайман, опа... Мен сизларга халацит бермайман...
Аслида анча вацтдан бери у киши билан битта хонада
ётмай куйгандим... Сингил урнида курсангиз цам
майли...
Чецра жойида цотди-цолди. Аламдан бугрициб
келаётганини, чинцириб юбормаслик учун лабларини
тишлаб цонатиб юборганини Зебигул куриб чуг устида
юриб борарди. Эшикка етганида кундоши ундан узиб
кетди. Эшикни шаракдатиб очиб, келинлик уйига
кирди-да, укириб йиглаб юборди. Йиги орасида
“огзингдан цонинг келсин”, “акамлар эшитса суйиб
кетади цали”, “эш-шаклар... итлар...” яна алламбалолар
деб царганар эди.
Зебигулнинг цам худди шундай гавго кутаргиси
келди. Лекин у етим эди, цайдалган эди, инсон хурмат-
77
иззати деган э^уцуцларнинг анчасидан жудо этилган
эди. Хонасига кириб йигига кулок; солиб, тахмонга
суянганча уйга толди. Йук,, бу уйга толиш цам эмас,
мияси чулдай хувиллаб ётарди.
Кейин ихтиёрсиз равишда кундошининг хонасига
кирди. (Эрининг кичик хотини булса з^ам Зебигулдан
ун ёш катта эди у!) Келинчак ёстицни цул к^лганча
эркакдай букиряпти. Кулочга сигмас елкаларидан,
новвоснинг оёцларидай болдирларидан Зебигул
з^уркиб кетди. Агар ташланиб цолса борми, сочини
юлиб кулига берар, гарданига мупгг солиб огзидан
упкасини чицариб юборарди.
- Куйинг... нега йиглайсиз? - ёнига чукди Зебигул
ноилож. - Мен цеч нарсага даъво цилмайман...
Хеч кимим йуц. Борадиган жойим булганида кетиб
цолардим... Йигламанг! Нима цилай, айтинг унда...
- Кет! Кет деяпман! Иккинчи цадам босма!
- Айланай, опажон, цаерга кетаман? - деди Зебигул
зорланиб.
- Нима ишим бор?! - Чезфа алам билан ёстикдан
бош кутарди. - Узингни етим к^либ курсатиб раз^мим-
ни келтирмоцчимисан? Шарманда цилмоцчимисан?
Миянгни ишлатиб, уйлаб кур мундай!..
Зебигул тузгиган сочлар орасидаги товокдай юзга
цараб курца-писа суради:
- Нимани уйлаб кураман?
- Чик,! Чицуйимдан! - Чезфа жойидан сакраб туриб
Зебигулни эшикка томон тортк^лади. - Кундош билан
яшагандан кура бугиб улдириб цамокда чириганим
минг марта яхши!
Улар гавго-туполон билан бусагага етдилар.
Эшик ланг очиц турар, иккисининг овози етти уй
нарига эшитиларди. “Зебигул угиб кетувди, иккови
юлишяпти, ажратиб куяйлик” деб цамсоя хотинлар
йитлиш иб келиб цолдилар. Уларни куриб Чезфа
э^айицди шекилли, Зебигулни куйиб юбориб, уйига
кириб кетди. Хотинлар ранги мурдадай оцарган
Зебигулга сув ичиришди. Воцеа тафсилотини сураб
билгач, бири Чеэфани чацириб чикди.
78
- Чезфа келин, - деди туладан келган, шаддотгина
цорача хотин, - Зеби бизга цизимиздай буп цолган,
бечоранинг сагир цолганиниям яхши биламиз,
рацмимиз келиб доим яхши гапириб юрамиз. Унинг
бошига тушган кургиликларни душманимизгаям ра-
во курмаймиз. Бечоранинг кунгли яримталигиниям
з^исобга олиши керак-да одам деган! Урнида бопща
булганида, аксинча, сизнинг узингизни юмдаларди.
- Нега келади? Билади-ку! - йигламсиради Чезфа.
- К,онуний эри! —буш келмади хотин. - Нега келмас
экан?! Унга шу ердан бопща уй йук;! Хотин устига
хотин буп тушаётганингизни билмасмидингиз?
- Билмасдим!
- Вой, нима бало булди билмай! Ах;мар узини буй-
док; к^либ курсатмагандир? Аввалдан танигансизлар,
акангиз билан жура-ку...
- Икки марта уйланган, иккови билан цам
ажрашган, - деганди.
- Лекин ажрашмаган! - цулини пахса цилди хотин.
- Ажрашмаганини билмайман дейсиз, нега билмас
экансиз? Биласиз!
- Билмайман! - гаплан цолмади Чезфа.
- Курпа-тушаги, кийим-кечаги, сандигию чойнак-
пиёласи шундайлигича турибди. Ажрашмаганини
туйга келган азуиок; хотин цам бир царашдан билди,
сиз эса бир ойдан бери яшаб билмайсизми? Фацат
улган хотингина э^амма нарсасини ташлаб кетади.
Келин, тагин Зебининг тарафини оляпти деманг.
Икковингиз з^ам менга тенг. Хайла, цишлокда икки
хотинлилар нак; иккита, сизлар билан учта булди.
Одам иложсиз цолганда бунинг айби йук;!
- Айби булмаса эрингизга хотин к;ип опкетинг!
- Нима дедингиз, келин? Вой тавба, тилингиз
заз^арлигини цали келмасингиздан, утириб цолга-
нингиздан сезувдим, рост чиццанини царанг!
Чезфа тумшайиб олди. Нима деб гапирса
гапирсинлар, ипщилиб кундошини олиб кетишса
бас.
79
- Эрларингизнинг яна битта хотини пайдо булса
кейин биласизлар, - деди Чецра.
- З^а, мана Зебигул х;ам билиб угирибди-ку бунинг
азоблигини, - чациб олди кулига пес тушган хотин.
Чецра унга алам билан куз ташлади. Сунг яккаланиб
цолганини тушунди. Энди унга Ацмар х,ам ёвцараш
цилгандай йиглаб юборди.
- У кетмаса, мен кетаман! - дея уйига кирди.
Ичкаридан йиги аралаш овози эшитилди: - Буни
пгундай цолдириб куймайман! Хозир уйга бориб...
Аёллар бир-бирига цараб елка цисишди. Зебигул
эса цамон улардан нажот сураб мултирарди.
- Кетса кетаверсин, - деди цорача хотин, - Ацмар
даладан цайтса узим тушунтираман. Келганида менга
айтинг, Зеби, хупми?
Зебигул дам кушниларига, дам эшикка цараркан,
келинчак кетиб цолса ёлгиз узи айбдор булишини
тушунди. Бунинг учун баджахд А щ ар кечирармикан?
Ахир, у Зебигулга бошца бу ерга цадам босмасликни
буюрганди.
Хотинлар секин тарцалиша бошлади. Корача хотин
деди:
- Бемалол яшайверинг, Зеби. Хоналардан биттасини
эмас, иккитасини эгалланг. Хотин устига хотин буп
тушишга чидаса рози булсин эди. Билмабман деганини
царанг. Неча кундан бери идиш-товогингизда овцат
еб угирибди-ку.
Зебигул нимадир демоцчи эди, тили айланмади.
Бирпасдан сунг э^овлида ёлгиз цолди. Хотинлар з^ув
нарида, йул устида Зебигулни курсатиб узларича
алланималарни гапиришган булди, бир цараса, уй-
уйига тарцаб кетибди.
- Ув, бу ёкда ке, - имлаб чацирди Чехра.
Зебигул остона цатламасданоц:
- Бундай булсин демагандим, опа, - деб узрхох,
ох;ангда кундошига тикилди. - Кетманг, янги келин-
чаксиз... Гап-суз булиб,..
80
- Учир, писмиц! К^илар ишни цилиб юпатма,
тушундингми?!
Зебигул келинчакнинг йигидан цизарган кузларига
цадик аралаш ачиниш билан бокди. Савлатидан от
цуркарди. Х,ойнацой бундай савлат ичидан камида
бир шокоса куз ёш булиши тайин.
- Менинг ацволимни тушунмаяпсиз! - йиглади
Зебигул.
- Ацмар ака цайтгунча цорангни учирасан, - шарт
цуйди Чецра. - Майли, истаган нарсангни олиб кет.
Биронтаси керак эмас, бошимга ураманми!
- Нарсага келмаганман... - уввос тортди Зебигул. -
К,аерда яшайман? Ким деган одам булдим? Эримнинг
уйида яшолмасам... Шунча йил азоб чекканим камми?
Йуц, цеч цаёцца кетмайман, кетмайман...
- Чиллам чицар-чицмас бошимга кундошлик
балосини солдинг-а! Йуцол, цайвон!.. Йуцол
деяпман!..
Чецранинг цуёнчиги тутди. Зебигулнинг сочидан
тутамлаб полга отиб урди. Кузларидан ут чацнаб
кетди Зебигул бечоранинг.
Шу куйи оламни зулмат цоплаб, сукунат домига
гарц булди.
***
У цушига келганида цоронги уйда эди. Боши луц-
луц этади, гуёки бир тахта устида ётибдию, тахта
цавода чирпирак булиб учаётгандай.
Томоги цацраб сув суради. Ташцарида ит вовиллади.
Нима воцеа булганини эслаган Зебигул сесканиб
тушди: “К,аердаман? Вой улмасам, бу Бузимнинг
кулбаси-ку! Вовиллаган цам унинг ити!.. Ким мени
Соримтепага ташлаб кетди?..”
Эшикда басавлат бир одам куринди. Зебигул
овози борича чинцириб бурчак томон судралиб цоча
бошлади. Бироц эркак кувмади. Бусагада цайрон-
цайрон цолганча, изига цайтиб кетди. Кечаси билан
81
ит буридай улиб чикди. Зебигул минг азобда алвдсиб
ётарди. Иситмада ёнаётганини билар, тез орада жон
таслим цилсам керак, деб огзини капа-капа очарди.
Назарида жони бугзига пщилиб долган, з;ализамон
кушдай учиб, самовот сари равона буладигандай эди.
...Ит улиса эгаси улади, деган мацолни эслади.
Сунгра “Бузимнинг ити улиса, нега мен уларканман?"
деди. Мияси тиникдашган кезларда уй узиники булиб
туюлар, бегона хотин дидсизлик билан курпа-тушак
ва шкафларни к,алаштириб тахлаб ташлаганини
фаздилар, “нокаслар, мени етти боларли четдаги
хонага ётк^зиб куйишибди-ку" деб туриб кетмок^и
буларди.
Афсуски, у майиб булган эди. Нечанчидир кун
гунгир-гунгир овозлар эшикка вах,м билан як,инлашиб
келди. Сунг эшик ланг очилиб, к^зарган осмон
куринди.
- Зеби! - деди таниш овоз.
Зебигул саросима ичра овоз эгасига тикилди.
Куздан к;олгандек шунча уринса-да, танимади.
- Зеби, нима цилди? Менга к;ара!.. Юроласанми?..
Зеби, туроласанми? Эшитяпсанми мени? Зеби...
Зеби...
Ёнидаги хотин ^ам бир нималар деди. “Тогамнинг
хотини! - к,увониб кетди Зебигул. - Буниси тогам-
ку!..”
- Тогажон!
- Худога шукр-э... Мана, гапирди-ку!
Аз^марнинг ^овлисига к,ариндош-уруглар, к,уни-
цушнилар тупланишди.
- Яримжон сагирни шунча к^йнадингларми?! -
оломонга газаб билан куз югуртирди тога. - Кучларинг
шунга етдими? К,ойил сизларга, к,ойил!
- Икки кундошнинг жанжалига бизнинг нима
алок;амиз бор?! - деди кимдир. - Аёлларни пойлаб
утиролмаймиз -ку!
- Шундайку-я, - истех;зо билан кулди тога, -
аммо калласига уриб тентак к;илиш, к;оронги томга
82
к,амаб, олдига нон-сув куйиш, улгандан кейин “бу
хотинларнинг иши” деб кузни лук; к;илиш керак,
тугрими? Ха. ростдан бу хотинлар иши! Хозир
тугри район касалхонасига ётк^заман, экспертиза
к;илдираман. Азумарнинг нок;онуний хотини э^ам,
А^марнинг узи ^ам к;амалади. Хотинларнинг иши деб
к,араб угираверинглар!
Одамлар жимиб к;олишди.
- Хазиллашмаяпман! К,амалиши турган гап!
Кимлар урганини, кимлар к,амаб куйганини, к;андай
азоблашганини Зебига шахсан айтиб тураман,
ёзади! Ёзгандаям шундай боплаб ёзадики!.. Куда
хола э^аёт эканлигида бир келганимда Зебининг
оиласи бузилишини писанда к;илганди. Ушанда
айтадиганимни айтганман! Зеби тугишган жияним
эмас, амакиваччамнинг оиЛасидан к;олган биттаю
битта зурриёд! Болалар уйига беришга ор к;илиб узим
катта к^лдим. Кунимни зурга курган кунларим х;ам
бир бурда нонимни к;изганмадим, миннат к^лмадим!
Лекин энди уни уйга к;айтиб олиб кетмайман. Бунга
шароитим ^ам йук;, иккинчи марта эрга беришни
истамайман х,ам. Келин сизларники, менинг бошимни
цотирманглар, деганман. Бу устига хотин олинглар,
калласига уриб тентак к^линглар деганимас. Бир
тола сочи сабабсиз юлинса куймайман. Вазирликкача
борсам бораман, з^ак^ши айирмасдан тинчимайман.
Зебигулунсиз йигларди. “Менга нима”дегандай кул
силтаб кетган одам бугун К,орак^шлок,ни Зеби учун
зир титратиб турарди. “Мезуэибоним тогажоним!” дея
Зебигул унинг оёги остига узини отмокла тайёр эди.
Уларни машина олдидан цайтариб келишди.
Кимдир щшлок; духтирини ча^ириб келган эди,
Зебигулни текширди.
- Хеч нарса к^лмаган, ва\иманинг нима кераги
бор, - деди у. - Мия чайк,алганда бунак;а юролмасди,
х;озир дори ёзиб бераман, опкеп берасизлар...
К,оронги тушиши билан ёмгир ёга бошлади.
Зебигул эрини, Чезфанинг акасини, з^атто Чезфанинг
83
узини х,ам курди. Чезфанинг акаси синглиси номидан
кечирим сураган эди, огзидан чивдан арок, х^иди
бутун хонани тутди. Ярим тунга як^ш тога х,ам кирди.
Алалхусус, у х;ам анча-мунча ичган эди.
- Хамманг чик^б тур, жиян билан ёлгиз гаплашаман,
- деди тога.
Шу одам борлиги учун Зебигул еттинчи осмонда
^ис к^лди узини.
- Бугундан бошлаб уйнинг ярими сеники, - кулини
шипга бигиз 1^илди у. - Биронтаси гинг деса судга
бериб, »¡аматиб юбораман. Анави кундошингга купрок;
тааллукди бу! Урса индама, сукса индама, секингина
менга хабар етказ, к^ёматни курасан. Айтгандай
ажрашаман деса, аризс ёзма. Буниям менга етказ!
Талок; айтса, талогининг ^ак;ини ун баравар ^илиб
узига тулатаман. Энг циммат нархдаги муллани олиб
келиб нико^ни к;айтадан у^итаман. Бизнинг ютугимиз,
Зеби, у сен билан к,онуний ажрашмасдан уйлангани.
Улар к;опк;онда. Кулларидан тиррав^ бузовнинг иши
^ам келмайди. Ёмонликка олсам уйининг ярми, мол-
куйининг ярми, гектарининг ярми кетади. Лекин
бизга нима керак? Шу ерда яшаб юрганинг яхши.
Чинимни айтсам, жияним, анави хотини бадбашара
экан. Бир-икки ойда А^марнинг кунгли айнимаса
отимни бошк;а вуяман. Кафолат бераман, Зеби!.. Хуп,
яхши к;ол. Кушниларинг сени огир ётибди, деб хабар
етказишди, ^амсоянинг мошинини “заказ” в;илиб,
янганг билан Уедай учиб келдик. Энди тез-тез келиб
турамиз... Омон бул, Зебигул...
Тоганинг хотини хайр-хуш ^илишга кирди.
- Зеби, мабодо буйингда йук^чи? - шивирлаб
суради у.
- Йук;, лекин тушларимга бир к,изча киряпти,
“мен як^нда келаман” дейди, кутар эмишман... Кейин
фак,ат совук; кунларни, мозорларни кураман...
Зебигулнинг кузлари олайиб, курвувдан титраб
гапирди. Унинг цар лаб к^ширлашида одамни сес-
кантирадиган ниманингдир саси эшитиларди. Янга
84
бош цимирлатиб, далда бергандай булди-да, бемордан
узокдашди.
Апрель ойининг охирларида Зебигул бутунлай
согайиб кетди. А^мар ва Чезфа курарга кузлари
йукдигини яшириб утирмас, иргангандек узларини
четга олишар, аммо ботиниб бир суз айтолмас эдилар.
Бегоналикнинг сунгги чизикдаридан з^ам нарига
суриб ташланган Зебигулга з^аётнинг маъниси йукдай
эди. Хар^олда эр уйида эканлиги, кучада к;олмагани
унга бирмунча таскин бериб турарди. Нима к^лсин,
Азомарнинг уйидан булак шапалокдай бошпанаси
булмаса. Тогасининг гапини з^ам з^ар куни бир эслаб
оларди. Чезфа з^акдоатан хунук, купол хотин эди.
Купчилик к;излар эрга тегиб чиройи очилиб к;олади,
бу эса...
Одамда узи билмайдиган интилишлар з^ам бош
кутариб цоларкан. Зебигул “менга бас келиб бупсан”
деб уй юмушларини Чезфадан ошириб бажара
бошлади. Кузгу олдида утириб узига оро бераркан,
з^уснига зусн кушилиб бораётганидан суюнарди.
Аэ^мар келинчак уйига ошкора голиблик билан кириб
кетгувчи эди. Энди у зсудди биров мажбурлагандай
бошини эгиб, судралиб утарди остонадан.
Бир куни Зебигул Аз^мардан пул суради.
- Нима к,иласан? - юзига к,араёлмади эри.
- Кучада савдогар к,араб турибди, куйлаклик мато
оламан.
- Куйлакларинг куп-ку.
- Бупти, з^озир з^амсоядан к;арз сурайман, эртага
эрим беради дейман.
Азумар сукинганча- пул чи^ариб берди. Тикув-
чиникидан к,айтган куни Чезфа Азуиарнинг бошида
ёнгок; чакди. Зебигул хонасида магнитофон эшитиб
утирганди, бир зум овозини пасайтириб жанжалга
кулок; солди, мийигида кулиб куйди.
Бу енгсиз, э^илпиракли, орк,а-олди хийла очик;
бежирим куйлак эди. Хатто Чезфанинг з^ам огзи
очилиб к;олди. Хафта утмай у з^ам куйлак тиктирди.
85
Зебигулникидан уч баравар ^иммат матодан тикилган
эса-да, эгасига ярашмагани яедол сезилар эди. Зебигул
кулиб юборшпдан зурга узини тийди. Турмушнинг
унлаб кучаларида Зебигулнинг зафар цозонаётган
орзулари байрам ^илиб ётарди.
Зебигулга эркаклар зимдан «¡араб «уяётганини
Азуиар сезиб тишини тишига босар,гингдеёлмаганидан
узини узи сукарди. Кунларнинг бирида чидаёлмай:
- Ув, охирги пайтларда юришинг ёк^аяпти, эрсираб
«¡олган булсанг, судга арз 1^илиб ажраш, бошк^асини
топиб оласан, - деди.
- Менга бопща эр керакмас, - жавоб цилди
Зебигул. - Бу уйга сизни деб келганман, куз очиб
курганим х,ам сизсиз. Эрсираб к,олиш эодида яна огиз
очяпсиз-а! Хиёнатчи булганимда уйланганингизданок;
кетиб «.олардим сизга аччик, к,илиб! - Кейин шундай
деб «¡ушиб «¡уйди: - Болта билан чопиб ташласа э^ам
бопща эркакнинг куйнига кирмайман.
Катъиян айтилган гапдан Азуиар томирларида
или«дик уйгонганини туйди. Бирок, бундан «ур^иб
кетди. Уруг-аймоги ярим мингдан зиёд булган учинчи
хотини ундан куз узмай турарди.
Истаса-исгамаса Азриар уша кундан бошлаб
Зебигулнинг ётогига кириш эвдида уйлайдиган булиб
к,олди. Икки хотин билан з^ам тенг яшайверсаммикан,
деб Чехрага гапнинг учини чи«;арганди, яна жанжал
«упди.
- Тушунмадим, жиддий гапиряпсизми? - деди
Чеэфа буздай о«,ариб. - Мен... к,ачон унинг «¡уйнидан
чик;аркан, деб кутиб ётаманми?.. Ё тонггача уша
«¡анжи^нинг хонасида «.оласизми?! Кейин... эрталаб
чойингизни «¡ип бераман-а? Балки чойниям у билан
бирга ичишга к;арор циларсиз?
Чеэфа жирканч нарсани эслагандай афгани
бужмайтирди. Сунгра вазуиат билан эрига «¡айтадан
за^ар соча бошлади:
- Узи эркакмисиз?! Гапингизда турасизми, йук^ш?
Менга уйланаётганингизда эшакнинг калласидай
ваъдалар берувдингиз! К,ани ажрашганингиз?! К,а
86
ни? Кани?! Хаммаси ёлгон буи чикди! “ЗАГС"дан
утайлик деганимда, “шошмай тур, з^озир мавриди эмас,
з^ужжатларим чала” десангиз чиппа-чин ишонибман!..
- Ростдан з^ужжатларим чала эди, - мингиллади
Ащар.
- Узингиз чаласиз!.. - ба^ирди Чезфа. - Чала
эркак! Чала!.. Чала... Ахир, мен сизга — аввал
икки марта уйланган эркакка — низ бола з^олимда
тегдим. Бахтли ^илай дедим, з^урматимни билади
дедим... Энамлар, отамлар, акамлар хам сизни
уйлади, эски танишлигингиз з^урмати... Сиз эса нима
^илдингиз? Битта етимчани уйдан кеткизишнинг,
суд билан гаплашиб, ажратиб юборишнинг иложини
к,илолмаяпсиз. Агар бизнинг оила з^урматингизни
^илмаганида мени з^еч к;ачон сизга беришмасди, эрсиз
к;олиб к;ари к^з булиб улиб кетганимдаям...
- Чезфа, узингни бос. Секинрок;.
- Керак булса кучага чик^б ба^ираман!
- Лекин уни мен эмас, узинг урдинг-ку, Чезфа.
Агар салгина эз^тиёткор булганингда аллацачон з^айдаб
юборардим. Энди эса икковимиз з^ам судга тушиб
^олишимиз мумкин. Давлат молимнинг ярмини унга
олиб беради...
- Мол кетса кетсин.
- Кизик;мисан, молдан олдин сен кетасан. Тога-
сининг нима дегани эсингдан чикдими?
- Кимни молга тенглаштиряпсиз? А?!
Чезфа эрининг устига бостириб борди. Аз^мар
унинг кул кутариш шашти борлигини сезди. Агар
хотини тармашса, суколмаслигини, уролмаслигини
з^ам тушунарди. Зебигулнинг олдида бундан ортик;
шармандаси чик;иши мумкинми?
- Чезфа, илтимос, тугри тушун. Зебигул гапларимиз-
ни эшитяпти, устимиздан кулади, шарманда буламиз.
- Э-э, отасининг гурига куладими! К,ачон уям
ота-энасига ухшаб улибгина кетаркан? К,ачон ундан
кутуларканман?.. Узи бу уйга келиб жанжалдан
бош^а нима топдим-а?! К,ачон к;арасам гурбат, к;ачон
к,арасам ёлгон-яшик; ваъдалар!..
87
Азуиарнинг дилига бир ran келди: “Сента
уйланишдан мак;сад фарзанд куриш эди, афсуски,
сен х,ам бепушт куринасан, тавго цилишинг ортащча!"
Бирок; тилига чик^ади. Узини-узи бир сония четдан
кургандай булди. Ношукур, шошцалок;, калтабин
кимса! Энди учинчи хотинидан х,ам кир ахтарадими?
Зебигул билан тинчгина яшаса буларкан. Аттанг,
утмиш улган, уни тирилтириб булмаса.
- Бундан кейин унга гапирмайсиз, - деди Чеэфа. -
Агар гаплашганингизни курсам кетаман.
Аз^мар тескари к;араб утириб олди.
- Кетсанг уни хурсанд ^иласан-да, - деди
тегишиб.
- Битта тугиб олай, к;андай “хурсанд” булишини
кейин кураман! Шуртумшук;! К^исир!..
А^мар афсус-ла бош чайв;аб куйди. Бу Чеэфани
кескин танцид ^илиши эди, яхшиямки учинчи хотин
курмади, акс э^олда жанжал янада чузиларди.
Уша цафтанинг охирида Чеэфанинг холаси
неварасини хатна ^илдирадиган булди. Куни-кушни,
к;ариндош-уругларни чак^рди. Аксига олиб А^мар
даласига мардикор солиб куйганди, боролмаслигини
айтди.
- Нега бормас экансиз, борасиз, - деди Чеэуэа.
- Ишчиларга ким к;арайди? Ким уларга ишни
курсатиб туради?
- Эй, ана, Зеби бор, бир кун к;араса з^еч ким
зурлаб куймайди, к,из бола эмас, борсин далага юраги
ёрилмай.
- Унинг-ку юраги ёрилмайди, ёлгиз узи далага
бориб юрган хотин. Аекин у ишчиларга к,андай
ра^барлик кдлади? Холангнинг ^изи углига катта
туй к,илар ахир, ушанда бораман, кичик чупронга
боришим шартми?
- Шарт!
А^мар нима к^ларини билмай ахийри депсинишга
мажбур булди.
- Ув, учир! Еб куйдинг-ку “холамнинг к;изи,
холамнинг к,изи”деб! Холангнинг к,изининг боласидан
88
бонща ишим йук^ш? Борсанг узинг бор, булмаса клей
тушаб угир эфр кунги жойингда!
Чеэфа вазият тескари авж олиб бораётганидан
курк^б кетди, аммо булар А^марнинг далага астой-
дил жон куйдиришидан деб билди. Мардикорларни
туплагунча жони бугзига тицилганидан бохабар эди
албатта.
- Хуп, - деди бироздан сунг ичкаридан кийимларини
алмапггириб чик;аркан, - ва^тингиз йукдигини з^исобга
оламан. Лекин бундан кейин холамларнинг тугилган
кунлариниям канда к^лмайсиз, келишдикми?
- Келишдик, - Азуиар гижиниб сузлади. - Бун
дан кейин туй, тугилган кун, жаноза — биронтасини
к;олдирмайман.
- К,ана^а жаноза?! - Чеэфанинг лаби гезарди. -
Кимнинг жанозаси? А? Сиздан сураяпман!
- Тавба, к;ариндошларинг минг йил яшамайди-
ку. Менинг х;ам к;ариндошларим иссик, жон. Икки
томонда ^ам эртами-кечми барибир одам улади.
Шунга айтаман-да.
Чезфа яна ул-булини олишга ичкари кириб, ярим
соатча тунгиллади, к,арганди. Бир пайт йулга шай
булиб чикди-да, деди:
- Холамнинг уйи к;аердалигини биласизми?
- Билсам худо урсин.
- Кесатманг, йул узок,, келолмай к;олипшм мумкин.
- Анигини айт, кечкурун хавотир олиб утирмай.
- Эртага эрталаб йулга чик;аман. Сиз э^ам бугун
уйга келмайсиз.
- Мол-^олга ким к,арайди?
- Зеби бор-ку. Хамма ишни тайинлаб кетинг.
Узингиз чайлада ётинг. - Чеэфа кулини бигиз к,илди.
- Бир нимани сезсам уйингизга ут куйиб, узимниям
ё^иб юбораман.
- Бу нима к,илик„ Чеэфа?
- К,илик; эмас, аксинча, сизнинг к^лик,сирамасли-
гингиз учун.
Азумар полни муштлашга чогланди ва лекин худди
биринчи никох; ок^помини кутаётган куёвдай ичидан
89
энтикиб куйди-да, бушашди. Чезфа бир муддат
У1файиб турди. Сунг:
- Булинг, - деди. - Далага жунамайсизми?
Ацмар ноилож урнидан турди. Чезфа кутуриш
арафасидаги итдай э^амма нарсага ёвк;араш к^лар,
зодиксирар, бора-бора кузига ^еч нима куринмай,
узини-да билмай ^оладигандай эди.
Улар куча охирида икки томонга айирилишди.
Азумар далага жунади. У ростдан х,ам бу кеч уйига
к;айтмаслиги мумкин эди.
***
Бирок; кеч туцшб, арикдарда курбав;алар куриллай
бошлагач, огир хурсинди-да, бирин-сирин юлдуз топгаб
бораётган осмон ток^га термилиб к;олди. Юрагидан
узи з^ам тушунмаган нимадир тошиб келди, к,ишдан
кейинги илк илик, ок^иомларни, ёзнинг фараа;бахш
кечаларини ва негадир Зебигулнинг келинлик даврини
согиниб кетди. Димогига келинчак уйида тутатилган
исирик,, Зебигул фак,ат кечалари сепадиган уткир
атир х,иди урилгандай булди. Кузларини сархуш
юмди. Солярка солинган чирок; хира нур сочаётган
хона куз олдига келди, нимк;оронгида янги атласлар,
зарлар нур сочади, оппок; чойшаб о^анрабодай
тортади... Зебигул минг марта аъло куринди кузига.
Бундан кейин бурдок;идай Чезфа билан утадиган
аччик, з^аётини охиригача тасаввур этиб, беихтиёр
сукиниб юборди.
- Каёкданам уйландим, - деди ва жаз^л билан
урнидан турди.
У Зебигулнинг ёнига боришга ахд калган эди.
- ХУв Аз^мар ака, - чацирди к;оровул бола, - кет-
япсизми?
-Ха.
- К,оламан девдингиз-ку.
Аз^мар жавоб бермади. Шарпаси уват томондаги
толлар тагида гойиб булди. Хар бир радами хиёнатга
хизмат к;илаётгандай буларди. Гуё у к;онуний хоти-
нининг з^узурига, уз уйига эмас, жазманиникига
90
кетаётгандай эди. Х°влига етгач, бир нафас тухтаб,
атрофга угринча »¡араб олди. Уйининг икки хонасида
чироц ёник, эди. Бири Зебигулнинг ётоги, иккинчиси
ме^монхона. “Тагин Чезуэа к;айтиб келган булса-я” —
юраги така-пука булди Аз^марнинг.
Кейин дангал юриб кетди. “Нима, энди уз уйимга
х;ам келолмай к;олдимми? Кундошникига бораманми,
уйнашникигами, бу уйда Чезфа хужайин эмас-ку!
Куша-^уша угил тугиб, элнинг олдида юзимни ёруг
к,илиб куйган жойи з^ам йук;! Келганига икки ой х;ам
булмасдан бунча юрак олдириб куймасам!..”
Остона з^атлаб ойнаванд хонага кирган з^ам
эдики, ме^монхона чироги учди, к^я очик; эшикда
шарпа куринди. Курк,к,анга куш куринар дейишади,
Чезфанинг гурига гипгг к;алаб келган Аз^мар тусатдан
тахтадай к,отди. Назарида у азроилдан з^ам утиб
тушган нак; Чезфанинг узгинаси эди.
- Кимсиз? - жонга оро кирадиган овоз жаранглади.
- Зеби, сенмисан? - деди Аз^мар енгил тортиб.
Зебигул мез^монхонадан чик^б, ойнаванд хонанинг
чирок; тугмачасини босди, олам ёришиб кетди. К^из
ва буйдок; учрашгандай бир-бирининг кузларига
к;араёлмай жиддий тортиб к,олишди.
- Корин оч, - деди Ацмар дагдага ^илишга ури-
ниб.
- Келмайман деганингизга, з^алиги, овк;ат к;илмаб-
ман.
- Тухум-пузсуминг бордир?
- Бор. - Зебигул барона топилганидан севинди
шекилли, шошилганича чи^иб кетди. Ацмар унинг
тезлигини чамалаб куркдани ёки суюнганини билгич
эди, з^озир мияси ишламай к;олди. “Йук,, у севинди,
севинди” деб узини ишонтира бошлади.
Бир вак,тлар офтобани илик; сувга тулдириб, елкада
сочиги билан пешвоз чик;арди. Ацмарнинг онаси
к;анча к;аргаб-нетиб юрмасин, у барибир з;ар кунги
юмушини бир маромда бажараверарди. Аэуиарнинг
жонига тегиб, силтаб ташлаган пайтлари куп булган.
Зебигулни бир сония з^ам узига тенг курмаган, энди
91
эса Чеэфадан нимасидир устунлигини тан олиб,
буйнини эгиб К.ОЛДИ.
Не тонгки, таом тайёр булганда илщ сув аллацачон
келтириб куйилганди.
- Ювиниб олинг, - деди Зебигул ийманибгина.
Овцатдан сунг Ацмар илик, ran гапиргиси келди,
лекин тили айланмади. Телевизорга к;араб, хумрайиб
ётаверди. Bai^r утиб борарди. Шу ётиши булса, хотини
уз хонасига кириб кетиши, эпшкни оч, деб ялиниб
к;олиши турган эди.
Янада иликрок, гапни кунгли тусади, чузилиб ётган
жойида пешонаси оша ортита нигох; ташлаган эди,
Зебигул этагини тортиб оёк; учларини бекитди.
- Зеби, - деди Азуиар яна телевизорга к,араб, -
мени соганмадингми?
Зебигулнинг к,овоги солинди. Шарт урнидан туриб
дастурхонни йигипггиришга тушди. А^мар биринчи
довондан утиб олганди. Ёнбошлаганча хотинига
тикилди. Чезфанинг сояси тарк этган кузларида
одамийликка хос нимадир йилтираб турарди.
- Зеби дейман...
- Суюлманг.
- Сен... узимникисан-ку.
- К,очинг, коса-товок, ювишим керак.
Зебигул идиш-товок^ш кутариб чик;иб кетди.
А^марга телевизор татирмиди. Хотинининг ошхонадан
к,айтишини интизорлик билан кута бошлади. Калака
к^лаётган соат миллари сира олдинга силжимасди.
Бир асрга тенг вак,т утгач, Зебигул келди. Юзида
келинчаклик давридаги э^аяжон к,упчиб турганини
сезиш к^шин эмасди. Хийла тез к,адам олгани боис
Аз^мар гафлатда цолди, ёток; эшиги *,аво цисилиши
натижасида гуп этиб ёпилди.
Ацмар ташк.ари эшикни ёпаётиб, цовлига яна бир
куз югуртирди: сулим кеча икковининг висолига
бирон зог халак^гг бермаслиги учун кузини юмиб,
тилини тишлаб табиатга к;оришиб ётарди. Кулфнинг
кулогини бураб, ойнаванд хона чирогини учирди.
92
Зебигулнинг ёток; эшиги тир^ишларида саргиш нур
товланарди. Тортган эди, очилмади. Кулок; солган эди,
гуп-гуп этган овозлар эшитилди. Урин тушаяпти.
- Зеби, - ча^ирди Аздиар, - эшикни оч, гапим бор.
- Айтаверинг, - деди жувон.
- Ёпик, эшикдан гапирилмайди, ^изи^мисан...
- Чеэфа опа бир кун кетганига дарров...
А^мар жа^л билан эшикни муштлади.
- Минг лаънат ушангга! Исминиям эшитишни
хоэушмайман! Менга бола керак эди, Зеби! У менга
х,еч нарса бергани йук;!
Ичкари жимиб к;олди. Зебигул ё тушакни солиб
булди, ё устундай кртиб к;улок; соларди.
- Балки мени сабрсиз, ичи тор кимсага чик;арарсан,
- деди А^мар, - лекин к,ачон бахтимни топаман?
Нега з^аётим бошцаларникидай силлик; кечмаяпти?
Уйланган одам бир йилдан кейин бола куриши, яна
бир йилдан сунг бешик туй к,илиши, бу дунёда з^ар
бир одамнинг угил-к;изи, невара-чевараси булиши
керак. Хаммада шундай-ку! Мен эса учинчи марта
х;ам уйландим. Хеч нима узгармади! К,айтага битта
бош огрик; орттириб олдим. Душманинг булишини
истасанг, хеч кимга ёмонлик цилма, хотинни иккита
Нил экан, тамом! Яхшиям анави биринчи хотиним
к,айтиб келмайди. Булмаса учовинг уч томонимдан ер
экансанлар!
Эшик лукидони сурилди. Зебигул бир к;адам
чекиниб, деворга суянганча бошини эгиб турарди.
А щ ар ичкарига кира солиб эшикни ёпди. Бир неча
ойдан бери бош сук;маган бу хона келинчакнинг
уйидай безатиб к,уйилган эди. Уша уткир атир
сархушлик, хатто янги курпаларга хос хид.
Турдаги жавон устида эса иккисининг туй куни
тушган сурати.
- Мен учун игу ерда яшаяпсан-ку, тугрими? - деди
Ацмар жувоннинг елкаларидан тутиб.
Айни дамда бировнинг уйида, бировнинг хотинини
огушига тортаётгандай к,алтираб кетди, томоги
к;а1фаб, аччик; ютинди. Зебигул х;ам бегона эркакнинг
93
царшисида тургандай куэларини олиб хочди,
гапиролмади.
- Куйинг, - деди йигламсираб.
Ах;мар хакдоатан бегона одамга айланганини
тушунди. Зебигул билан ажрашиб кетганидами, шу
тобда чиндан-да бу хурлик;онинг иккннчи эр билан
никох ок^шоми булар эдими. О, у к,андай бахтли! Худо
бир сандали, мана, хотини пок-покиза, узига насиб
этиб турибди.
- Сени яхши кураман, Зеби. Тугриси, Чехра молдай
бефаросат, молнинг ичида юриб мол буп кетган... Хеч
кунглим тулмаяпти... Агар битта тугиб берганингда
асло уйланмасдим унта. Энди нима »¡илишни билмай
гарангман.
- Мени кимдан рашк к,илгансиз? - пичирлади
Зебигул.
- Хаммадан.
- Бузим мулладан рашк цилганингизни эшитдим,
жиннисиз, Азуиар ака. Ахир унинг ёнига энам куярда-
нуймай олиб борганди, к,айтиб учрашмаганман...
Учрапшайин х;ам!
- Тентак, нега мени Ахмар ака деяпсан?
- У сизни шундай дейди-ку.
- ”У” деб анави новвосни назарда тутяпсанми?
Куявер... Бир сирни айтайми, Зеби?
- Айтинг.
- Аввал чирок;ни учирай.
Баланд бир дунгликда айни шу пайтда Бузим
К,орак^1шлокдан куз узмай утирарди. Кишлондаги
чирокдардан бири лип этиб учгач, урнидан турди.
К,абристон томон йул олар экан, ортига яна бир
бор бокди. Ногахоний эсган шамол унинг жанда
кийимларидан гур исини сидириб, копилок; устига
сочди. Итлар баравар акиллай бошлади.
- Мана, учди, Ахмар ака, энди айтинг, - шивирлади
Зебигул.
Ахмар хам, Зебигул хам хам итларнинг овозига
Нулок, солмади. Кулокдари иигк, мусик,асидан узга
товушни эшитмас эди.
94
- Ким менга биринчи булиб фарзанд тугиб берса,
уша к;олади, - деди эр.
- Нима, олимпиада утказмоцчимисиз?
- Зеби, сен одаммисан ё фарипгга?
- Турмушга чик;са хам етимлигидан кутулолмаган
бахпщароман, Ахмар ака.
- Булди, мени Ахмар ака дема, акс холда сени Зеби
опа деб чацираман, чидайсанми?
- Йун-
- Мени нима деб чациришни истайсан?
- Дадаси деб.
- Э, шахарликларга ухшабми?
- Йук,, бахтлиларга ухшаб.
Шу кеча уларнинг хаётида турт йил ичидаги энг
бахтли онлар булди. Иккиси хам эртаклардаги ошик,-
маъшукдарга айланиб, шох саройида висол шаробини
симирдилар. Одам Ато ва Момо Хаво давридан бери
Хеч ким эркак ва аёл санъатини бу к,адар асалга
Хорипггириб, гузаллаштириб, илохийлапггириб татиб
курмаган эди.
Эртасига Чехра холаваччасиникидан кузи кукариб
Найтди. Хаммасига Зебигул айбдордай ховлига надам
босганиданок; к;аргана бошлади. Молхона ёнидан
утиб хожатхонага бориши керак эди. Тунини тескари
кийиб олган хотиндан шу ерда хам омад юз угирди:
янги калиши бплан гунгни босиб олди.
- Xе ул-а! - чузиб к,аргади у. - Шу ергаям
тезаклайсанми, гаяк, мол, хайвон!.. Анави шуртумшук,
молнинг тагини тозаламай номаъкул еб утирибдими
узи! Огзигинангдан к;онинг келгур!
Хожатхонадан хам унинг наргагани эшитилиб
турарди. Шу янин-атрофдан бир чол эшак миниб
утиб нолди. Зебигул секингина салом берди, аммо
чолнинг хаёли хожатхонадан чик;аётган наргишларда
эди, барок, хошларини чимириб:
- Отангнинг чойчумичига сенинг!.. - деб сукиниб
кетди. Зебигулнинг кулгиси к;истади.
Ахмар тушдан сунг даладан к;айтди. Зебигул гулдай
очилиб утирар, кечагидан фаркди уларок; бугун
95
Ношларига Азуиар з^али курмаган тарзда ингичка
усулда налам тортган эди. Хумор кузларига лаб
босгиси, сочларини зоддлаб ётгиси, ун саккиз ёшли
Низларникидай ихчам вужудини уз багрига сингдириб
юборгиси келди. Бирон...
Чезфа эшикни тепгандай шиддат билан очди. У
газабдан ^ансираб турарди.
- Бу седа киринг, - деди хонасига имо нилиб.
- Ие, кузингга нима нилди? - суради каловланиб
Нолган Азуяар.
- Йинилдим! Хаммаси сизнинг дастингиздан!
Чупронга борганим учун ёмон курдингиз, норози
булдингиз! Кеча окопом холамникидан чинаётиб
зинада оёгим тойиб кетди...
- Кечирасану одамга тузуиат нилма.
- Майли, кузимни к,уя туринг, кеча наерда эдин-
гиз?
- Далада... Узинг тайинлагандинг, - гудранди Аздмар.
- Унда з^анов нима?! - Чезфа эрининг тирсагидан
тортиб дераза олдига судраб борди. - Куряпсизми?
- Нимани?.. Э, нУлимни нУйвор-э!
- Кафанига айлансин, илойим, он чойшабни
курмаяпсизми? Ана, дорда з^илпираб турибди!
- Хилпираб турса нима?
- Нимага овсарликка соласиз узингизни?! У
ифлоснингтагигатушаб ётадиган матоси-ку! Билмайди
дейсизми? Бу етимча келмасидан бурун з^амма
нарсасини титкилаб курганман, тушундингизми?!
- Чбнра, гиди-бидиларинг жонимга тегди. Аканг
келсин, барчасини айтаман.
- Бупти, кечаси нанжиннинг нУйнига кирганин-
гизни з^ам айтасиз.
- Айтаман! Нега мени уйингдагилардан нУРНади
деб уйлайсан-а? Сени чертидимми, сукдимми?
Уйнашга бордимми?
- Хотин устига хотин буп тушишимни сир тутган
Насамзсурсиз! Тан олинг!
Шу пайт э<;еч кутилмаганда эшик ланг очилди.
Иккови з^ам ялт этиб наради. Ё тавба, Зебигул уларга
96
тик к,араб турарди. Кундошининг ётон эшигини очади,
ичкарига к,адам босади деб ким уйлабди дейсиз. Хатто
Ченра нам бирпас анграйиб нолди.
- Бунча жагингиз тинмайди? ! - деди Зебигул
жеркиб. - Худо-ё тавба, огзингиздан наргиш
тушмайди-ей! Каргиш нималигини биласизми узи?
Нона»; н^Ргалса наргаган одамнинг узини уради-
ку ахир! Менга осилганингиз етмагандай нега бу
кишини тинч нуймайсиз? Сизга яхши ниятлар билан
уйланганди, нишлончилик, узбекчилик, угил курай
деб...
- Вой, вой, вой! Кимга гапиряпсан, нароми?! К[ани,
чин ташнарига!
Анмар иложсиз нолди. Ченра жанд билан кундошига
ташланди. Зебигул бу сафар нам шундай булишини
билиб чорасини куриб нУйганди. Ойнаванд хонага
чекиниб, аввалдан тайёрлаб нУйган заранг таённи
олди.
- Урмончимисан? Мен нам энди нараб турмайман!
- деди Зебигул.
- Бас нилинглар! - Анмар вантида уртага тушди. -
Икковинг нам хонангга кир! Икковинг нам учир!
У Ченрани итариб юбориб, Зебигулнинг таёгини
тортиб олмаганида жангнинг уртасида ноларди.
Шундон нам банир-чанир бир соат тинмади. Хайрият,
Ченра ваъдасида туриб, уйга нам, узига нам ут нуйиб
юбормади.
Кундошлар уз йулига, Анмар шарманда булди.
“Икки хотин билан яшамай ул бу кунингдан! ”дейишди
одамлар.
Бирон тинимсиз давом этаётган жанжалли
кунларнинг бирида низин вонеа содир булди.
Бобосидан нолган ташнаридаги темир сандонда Анмар
кетмонни болгаламокда эди, Ченра новон уйганча
куви пишар, электр кувини тузатиб бермагани учун
Нар замонда эрининг шаънига ёмон ran айтиб ишида
давом этарди. Хавода тутун ва мой иси сузиб юрар,
утиннинг нисирлаб ёниши эшитиларди. Шунда учон
бошида куймаланиб юрган Зебигул бутик, йуталганча
97
бирдан уватга чопди ва утириб к;олди. Бечора к^шналиб
в;айт ^ила бошлади. Даставвал А^мар ^еч вацога
тушунмади. Бунга нима булди узи, деган маънода
Чезфага к,аради. Чеэфанинг ранги мурданикидай
оцариб, куви дастасини так; этказиб тдшлади-да,
уйига кириб кетди. Азуиар югуриб бориб Зебигулнинг
ёнига тиз чукди.
- Зеби!.. Зеби... сен... янгилик айтмоцчимисан?..
Хурсанд цилмок;чимисан?
- Ха, - деди Зебигул зурга бош к^мирлатиб, - б...
буйимда буп к,олганга ухшайди...
- Нега бунаца о^ангда гапираяпсан, тентак! Хозир
машина топиб келаман, текширтирамиз. Бугунок;
анигини билишим керак... Хорнинг ^имирлаяптими,
Зеби?
- Йук,, ер к^мирлаяпти, - деди Зебигул.
А^мар уни урнидан тургазди. Она-болага, айнан
уз боласига кумаклашгандай бир бошцача булиб
кетди. Ота деган ном Аздчар деган касга-да хуш
ёкди. Дунё бойликлари х;ар к,андай одамга берилиши
мумкин. Яхши-ёмонга к;араб тацсимланмас эди у.
Ким бу дунёда бой булса, такдир мени хуш курибди,
деса адашади. Ахир фо^ишалар хам бойиб кетади-
ку, го^о жирканч кимсага фарзанд ато этилиб, пок
бир инсон бефарзанд утиши бор нарса. Ацмар х;ам
фарзандсизлик жазо эмаслигини, шунчаки бир-икки
йил синалганини х,ис этди, кузларига ёш цуйилди.
- Чеэфа! - деб бак^рди Зебигулнинг олдида илк
бор кенжа хотинни жеркиб. - К,аердасан? К,араб тур
манавига! Мошин топиб келай!
- Нима валима? Нима? Нима?! - Чеэфа бутун
гавдаси силкиниб остонада куринди. - У молмидики
к;араб турсам?! Туради узи! Бориб мошинингизни
олиб келаверинг!
- Одам эмас экансан! - тишларини гижирлатди
Ахмар.
- Бир ran келдию... - деди Чезфа.
Зебигул яна ук,чиди. Мен сабаб булар уришиб-
нетиб юрмасин деб эрига ялинди:
9Х
- Куйинг... яхшиман... Духтирам шар™ас...
Азуиар теитак булиб «¡олганди. Ёш боладай
кучага чопиб кетди. «Москвич»да цайтиб келганда
Зебигул отдай эди, аммо А^мар уни орк;а уриндиада
ээ^гиром билан ущазди, з^атто таксичи х;ам бундай
меэфибончиликка ишонмай бош к;ашиб »¿уйди.
Машина овози тингач, Чеэуэа ^олсизланиб остонага
утириб »¡олди. У да^шатли тарзда ютк,азганини з^азм
к,илолмай, пешонасини эшик кесакисига урди.
Кундоши ундан олдин ^омиладор булишини хаёлига
сигдиролмади. Бепушт эди Зебигул. Уруг-аймога
билан к;аргишга долган етимча эди. Xе4 к;ачон бахти
очилмаслиги керак эди-ку. Бирок; нега бундай булди?
Нега?..
Чезфа кундошининг кунгил айниши шунчаки нагма
булиб чик^шига умид боглади. Ундан-да ведшиёна
хаёллар кунглидан утди. К^анийди такси йулда
я;алокатга учраса, деди. «Зебигул улди, А^мардан э^ам
ажраб к;олдинг» деб уввос солаётган одамлар кузига
куринди.
Шу пайт учок; бошида олов гурлади.
- Мой ёнди! - Чеэуэа ^аллослаб югурди. - Олов
шифтга етса, уй х;ам ёнади! Эгаси улса улсин, уйи
ёнмасин, уйи!
Кундош учокда ёвдан оловни учириш осон эди,
аммо юракда ёнадиган адоват оловини х;еч ким
учиролмасди. Чез^ра кун буйи дунёга сигмай юрди.
Азриар хотинчасини туман марказидаги касалхоналарга
ишонмай ша^арга олиб кетганини кунгли сезди. «Бир
парча эт деб одамнинг бунчалик итлик к;илишини
билмабман, - деди Чезфа узига-узи. - >^али кузига
курсатаман. Атрофимда кучукдай айланиб, товонимни
ялайди, ярамас! Элга шарманда булиб, индамай к;айтиб
кетавераманми? Улсам х;ам кетмайман. Мен кучада
долган, х;еч кими йук; ташландик; эмасман!»
Улар к,айтгач, Чехра бир огиз х;ол сурамади.
А щ ар дупписини ечиб, бир четга утирди. Зебигул
дарров юмушга уннаб кетди. З^ар бир та^ир-тукури
Чеэфанинг миясини эговлаб утарди.
99
- Эрсираб юргандан курк;, деган мак;ол бор, дарров
илинтириб олибдими бузут^и? - чакди Чезфа.
Зебигулнинг эшитиб к,олишидан чучиган Аз^мар
кенжа хотинига олайиб ^аради.
- Шукр, мен э^ам ота буларканман, - деди у. -
Нега фак,ат Зебига учакишни уйлайсан? Сен хам
хотиниммисан ?
- Булмаса эрингизманми?! - чийиллади Чезра. -
Пешонам курсин, ^али унинг тарафини олиб, огзимга
урарсиз?! Тугиладими, йук^га, элбурутдан отаман
деманг.
- Чезфа!
- Нима Чезфа? Хак, гапни гапиришга куясизми
узи?
- Шу х;ак, ran булса, тамом булибсан. Бориб узингни
у^ит!
- Ким тамом булганини духтирга бориб текшир-
тирамиз, розимисиз? Биринчи хотинингиздан бола
булмади, иккинчисидан х,ам булмай келаётганди,
мендан х;ам. Бир вак^г лоп этиб, иккинчиси цорнини
ушлаб К.ОЛДИ. Масалан, мен соппа-согман, Зебининг
томошасига зигирчаям ишонмайман.
Ацмар гинекологнинг хулосасини айтганди, Чезфа
лаб бурди.
- Гап унинг буйида булганида эмас, кимдан
булганида!..
Азуиар алам билан урнидан турди. «К,ари цизга
уйландим десам, к,ари иблисга уйланган эканман»,
деган уй утди хаёлидан. К,ани энди ундан кутулишнинг
йули?
- Бу билан мени касал демок,чимисан? - суради
хотинидан.
- Касаллик айб эмас, - тунгиллади Чехра.
- К,уй, сенга гапиришнинг фойдаси к,олмабди.
Чеэфа эркакчасига дуриллади:
- Бир у^иса болали к^ш юборадиган Бузим
муллаха ухшаб к;олмаса отимни бошк;а куяман. Менга
«укртг» дейсиз, сиз ^ам бориб ук;итиб келинг, курамиз
кейин...
100