ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ
ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ
ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

1

2

Η Πρωτόγονη Κοινωνία

Η πρωτόγονη κοινωνία σύμφωνα με τους επιστήμονες (Δ. Ι.
)ΛΟΪΖΟΣ 2001-2018
χαρακτηρίζεται από κοινωνική, πολιτική, οικονομική και
θρησκευτική οργάνωση. Η βασική κοινωνική μονάδα της
πρωτόγονης κοινωνίας ήταν η οικογένεια
Μία τυπική οικογένεια αποτελούνταν από τον πατέρα, την
μητέρα και τα παιδιά.
Μορφή κοινωνικής οργάνωσης ήταν και το σόι, που
αποτελούνταν από πολλές οικογένειες που συνδέονταν
μεταξύ τους είτε μέσω ενός θηλυκού προγόνου είτε μέσω ενός
αρσενικού προγόνου. Τέλος, η οργάνωση της πρωτόγονης
κοινωνίας ολοκληρωνόταν με την φυλή, που αποτελούνταν
από πολλά σόγια, τα οποία μπορεί να συνδέονταν ή να μην
συνδέονταν μεταξύ τους συγγενικά. Χαρακτηριστικό γνώρισμα
της φυλής ήταν ότι τα μέλη της αποτελούσαν μια κοινότητα με
κοινή γλώσσα, κοινές παραδόσεις, κοινό τόπο διαμονής και
έναν αρχηγό.
Η πρωτόγονη κοινότητα χρειαζόταν ορισμένους κανόνες
συμπεριφοράς για να διατηρήσει την ύπαρξή της. Οι κανόνες
αυτοί μετασχηματίσθηκαν σιγά-σιγά στα έθιμα της φυλής και
τελικά αποτέλεσαν το εθιμικό δίκαιο. Δικαιοσύνη στην
πρωτόγονη κοινότητα σήμαινε διατήρηση της υπάρχουσας
ισορροπίας.
Την πρωτόγονη κοινότητα κυβερνούσαν ο αρχηγός και οι
γηραιότεροι, που θεωρούνταν ότι διέθεταν μεγάλη εμπειρία
και γνώριζαν τις παραδόσεις της φυλής. Ο αρχηγός έπρεπε να
κυβερνά σύμφωνα με τα έθιμα και τις συμβουλές των γηραιών
μελών εκτός από τις περιπτώσεις που έπρεπε να ζητηθεί η
γνώμη όλης της φυλής. Οι αποφάσεις που αφορούσαν σε
σημαντικά γεγονότα, απαιτούσαν την απόφαση όλων των
μελών της φυλής.
Σημαντικότατο ρόλο στην πρωτόγονη κοινωνία έπαιζε η
θρησκεία. Η πρώτη μορφή θρησκευτικής πίστεως ονομάζεται
ανιμισμός. Με τον όρο ανιμισμός (από το λατινικό animus
που σημαίνει ψυχή) στη θρησκειολογία και την ανθρωπολογία

3

εννοείται η αρχέγονη ανθρώπινη θρησκεία, η οποία
θεμελιώνεται στην πεποίθηση της ύπαρξης πνευματικών
υπάρξεων που εμψυχώνουν κάθε μορφή και εκδήλωση του
φυσικού κόσμου.
Πρόκειται για την αρχαιότερη λατρευτική πρακτική της
ανθρωπότητας και τα χαρακτηριστικά της απαντώνται σε
γηγενείς πολιτισμούς. Η βάση του ανιμισμού είναι η άποψη
ότι υπάρχει ένα πνευματικό βασίλειο το οποίο μοιράζονται οι
άνθρωποι με το σύμπαν. Η θεμελιώδης άποψη ότι οι
άνθρωποι, τα φυτά, τα ζώα και τα ουράνια σώματα κατέχουν
πνεύμα ανεξάρτητο από τη φυσική ύπαρξη είναι κεντρική στον
Ανιμισμό.
Σύμφωνα με τον ανιμισμό, όλα τα πράγματα στην φύση (ο
άνεμος, οι πέτρες, τα δέντρα, τα ζώα και οι άνθρωποι)
κατοικούνται από κάποιο πνεύμα. Σπουδαία θέση στην
θρησκεία αυτή κατέχει το πνεύμα της γονιμότητας, που
οδήγησε τελικά τους πρωτόγονους ανθρώπους στην
λατρεία της θεάς της γονιμότητας (Μητέρα Θεά).
Ένα άλλο στοιχείο της πρωτόγονης θρησκευτικής πίστης είναι
η μαγεία. Η μαγεία χρησιμοποιούνταν για να στρέψει τα
πνεύματα υπέρ των ανθρώπων σε περιπτώσεις ξηρασίας,
λιμού, πλημμύρας ή λοιμού.
Η πρωτόγονη κοινωνία εμπεριείχε όλα τα στοιχεία που
χαρακτηρίζουν μια κοινότητα ανθρώπων: κοινωνική
οργάνωση, νόμους, πολιτική διακυβέρνηση και θρησκευτική
συνείδηση. Έξω από τα όρια του μυκηναϊκού κόσμου αλλά
και μέσα σ' αυτά, σε απομονωμένες κυρίως περιοχές ,
φαίνεται ότι επικρατούσε ένας τύπος πολιτικής οργάνωσης
που μπορεί να χαρακτηριστεί ως φυλετικό κράτος.
Το φυλετικό κράτος αποτελεί πολιτική οργάνωση με βάση το
φύλο.
Το φύλο ήταν μια πληθυσμιακή ομάδα που ανήκε σ' ένα
ευρύτερο σύνολο (κράτος, έθνος) αλλά είχε τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά της.
Για παράδειγμα, τα φύλα των Ιώνων, Δωριέων, Αχαιών,
Μακεδόνων, Αιτωλών, Θεσσαλών κ.λπ. ανήκουν στο ευρύτερο

4

σύνολο του ελληνικού έθνους, αλλά έχουν τα δικά τους
χαρακτηριστικά, όπως π.χ. τη διάλεκτο, τη λατρεία κ.ά.
Φυλετικό όμως κράτος μπορεί να συγκροτήσει και
τμήμα ενός φύλου, όταν αποσπαστεί απ' αυτό.
Μετά την πτώση των μυκηναϊκών κρατών και τις μετακινήσεις
ελληνικών φύλων σχηματίστηκαν πολλά νέα φυλετικά κράτη.
Ιδιαίτερα, από τα φύλα των Ιώνων και των Δωριέων
προέκυψαν πολλά κράτη όπως π.χ. τα δωρικά του Αργούς, της
Κορίνθου, της Σικυώνας, των Μεγάρων κ.ά.
Στο φυλετικό κράτος η κοινωνία οργανώνεται με
υποδιαιρέσεις σε μικρότερες ομάδες που μπορούμε
γενικά να πούμε ότι είναι οι φυλές, οι φατρίες και τα
γένη.
Η πρώτη υποδιαίρεση των φύλων είναι η φυλή.
Σε όλες τις Δωρικές κοινότητες συναντώνται τρία ονόματα
φυλών, οι Υλλείς, οι Πάμφυλοι και οι Δυμάνες, ένδειξη ότι
η διαίρεση ανάγεται σε εποχή πριν από τη διάσπαση του
φύλου.
Στην Αθήνα μαρτυρούνται 4 φυλές: οι Αιγικορείς, οι
Αργαδείς, οι Γελέοντες και οι Όπλητες, ονόματα που
συναντάμε και σε άλλες ιωνικές κοινότητες.
Το επόμενο επίπεδο διαίρεσης είναι η φρατρία, που, όπως
φαίνεται και από την ετυμολογία της λέξης, συντίθεται από
ομάδες «αδελφών» και προϋποθέτει συνεπώς την ύπαρξη ενός
κοινού προγόνου.
Ωστόσο, φαίνεται ότι στο σχηματισμό φατριών υπεισήλθε και
ο τοπικός παράγων. Είναι δηλαδή πιθανό σε διάφορες
περιπτώσεις οι φατρίες να συγκροτήθηκαν από γένη που
γειτνίαζαν και συνεργάζονταν, υπό τον έλεγχο ενός τοπικού
ισχυρού γένους.
φατρία = θηλυκό που σημαίνει λαός που κατάγεται από τον
ίδιο γενάρχη, φυλή, οικογένεια, αδελφότητα, η υποδιαίρεση
φυλής: (κάθε φυλή είχε τρεις φατρίες και κάθε φατρία:
αποτελείτο με τη σειρά της από 30 γένη ή οικογένειες)
απαντάται και ως φράτρα
ιωνικός τύπος: φρήτρη
αττικός τύπος: φρατρία και φατρία και φάτρα

5

δωρικός τύπος: πάτρα
Σαρακατσάνικα (πιθανόν) η φύτρα που σημαίνει την
καταγωγή ενός ανθρώπου.
Οι απόγονοι ενός ανθρώπου, από την αρχαία ελληνική λέξη
φύω
Κάθε φατρία αποτελείται από γένη, δηλαδή ομάδες
οικογενειών
Ο Αριστοτέλης μάς πληροφορεί ότι στην Αθήνα κάθε φατρία
αποτελείται από 30 γένη και κάθε γένος από 30 οικογένειες.
Η ανάπτυξη ισχυρών δεσμών ανάμεσα στους ανθρώπους,( που
είναι κάτι φυσικό για μικρές κοινωνίες) και η ενίσχυση του
ρόλου της οικογένειας, που αποκτά ιδιόκτητη γη και
αυτονομείται οικονομικά από το γένος, περιόρισαν το ρόλο των
ομάδων του φυλετικού κράτους (φυλής, φρατρίας, γένους) και
σταδιακά τις αποδυνάμωσαν.
Στους Σαρακατσάνους όμως το "φυλετικό κράτος" δεν
αποδυναμώθηκε ποτέ και οι δεσμοί των ομάδων
παρέμεναν ισχυροί διότι η οικονομική αυτονόμηση δεν
συνέβη ποτέ και αν συνέβη, συνέβη μεμονωμένα και
κυρίως όταν η οικογένειες (κονάκια) η κάποιες από
αυτές σταμάτησαν την νομαδική ζωή κατά την οποία η
ανάγκη στήριξης και αλληλεξάρτησης επέβαλαν
ομαδοποίηση σε φατρίες (σόια ), φυλές (τσελιγκάτα)
Μερικά από τα κυριότερα διακριτικά γνωρίσματα του γένους
ήταν οι κοινές θρησκευτικές τελετές, ο κοινός τόπος ταφής, η
συλλογική εργασία και η κοινοκτημοσύνη, η οποία όμως
βαθμιαία περιορίζεται. ...
Τα μέλη του γένους επιδιώκουν την αυτάρκειά τους.
Γι' αυτό το σκοπό καλλιεργούν την κοινή γη, ασχολούνται με
την κτηνοτροφία, κατασκευάζουν τον εργαλειακό εξοπλισμό
τους.
Με την αύξηση του πληθυσμού όπως αναφέραμε πολλά γένη
συνενώνονται και αποτελούν τη φυλή. Ενδιάμεσο συνδετικό
κρίκο αποτελούν οι φρατρίες.
Κατά τον Δικαίαρχο η συγκρότηση των φατριών οφείλεται στο
ότι απαγορευόταν η ενδογαμία και οι κόρες δίνονταν να
παντρευτούν σε άλλο γένος.

6

Συνήθως η κάθε φυλή έχει τη δική της εδαφική περιοχή.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

α) ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

β)ΓΕΝΟΣ ομάδες οικογενειών που απαρτίζονταν από

ομόαιμους που είχαν έναν κοινό πρόγονο, έτρωγαν από την

ίδια χύτρα και ανέπνεαν τον ίδιο καπνό, που προϋποθέτουν

κοινή διαμονή. Είναι (ομογάλακτες, γεννήται, ομοσίπυοι,

ομόκαποι) Απαρτίζεται από 30 οικογένειες

γ) ΦΑΤΡΙΕΣ σημαίνει λαός που κατάγεται από τον

ίδιο γενάρχη, φυλή, οικογένεια, αδελφότητα. Εκτός από την

ύπαρξη ενός κοινού προγόνου, γένη που γειτνίαζαν και

συνεργάζονταν δημιουργούσαν φατρίες. Η φατρία απαρτίζεται

από 30 γένη

δ) ΦΥΛΕΣ (π.χ. ΔΩΡΙΚΕΣ ήταν - Υλλείς, Πάμφυλοι,

Δυμάνες)

ε) ΦΥΛΑ (ΙΩΝΕΣ, ΔΩΡΙΕΙΣ, ΑΧΑΙΟΙ, ΑΙΩΛΕΙΣ)

ζ) ΕΘΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΣΤΟΥΣ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΥΣ

Κατά τον Δ. Μαυρόγιαννη στο βιβλίο του ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ
ΘΡΑΚΗΣ, ΚΕΝΤΡΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ.(Τόμος 3 σελ 112).
…..Η κυριότερη κοινωνική ομάδα γύρω από την οποία
οργανώνονται και δρουν άτομα και οι λοιπές ομαδώσεις των
Σαρακατσάνων είναι η οικογένεια. Τα μέλη της ορίζονται ως
προς την ταυτότητα τους, τους ρόλους και την κοινωνική τους
θέση και υπόληψη από τους άλλους Σαρακατσάνους, ανάλογα
με την οικογένεια στην οποία ανήκουν. Την αξία και την απαξία

7

των ρόλων και της κοινωνικής θέσης την προσδιορίζουν το
όνομα και οι προηγούμενες γενιές της οικογένειας…..
…. Οι οικογένειες βασικά ήταν ατομικές και όχι πατριαρχικές
στις οποίες , όπως είναι γνωστό, πολλές γενιές κάθετης και
πλάγιας συγγένειας (παππούδες, σύζυγοι και τα παιδιά τους,
εγγόνια, θείοι και θείες με τους κατιόντες τους ,βοηθητικά
πρόσωπα) ζούσαν μαζί κάτω από την πατρική εξουσία ενός του
πιο ηλικιωμένου δηλαδή άντρα της οικογένειας…
…οι κρίκοι της πατρογονικής αλυσίδας αντιπροσωπεύονται με
ζουνάρια και μπορούν να μετρηθούν οι περασμένες γενιές με
πολλά ζουνάρια…
….Μετά την οικογένεια η δεύτερη κοινωνική ομάδωση ήταν το
σόϊ. Το τελευταίο συνδέει της οικογένειες που κατάγονται από τα
ίδια πρόσωπα μέσα από το ίδιο αίμα η από το ίδιο γάλα
Η ροή των γενεών δια μέσου των πατέρων καλείται δέντρο
αίματος και η ροή από τις μητέρες δέντρο γάλακτος.
Η επόμενη κοινωνική ομάδωση το τσελιγκάτο αν και
οικονομική αποτελεί το επόμενο στάδιο καθώς σε αυτό είναι
οργανωμένες πολλές οικογένειες (κατά την Χατζημιχάλη
περισσότερες από τρείς) αίματος και αρκετές φορές γάλακτος
η οικογένειες σμιχτάδων1 άλλου σογιού που δεχόταν την
αρχηγία του τσέλιγκα και συμμετείχαν ως σμίχτες Τελευταίος
δε εργασιακός παράγοντας είναι οι τσοπάνηδες, ως έμμισθοι.
Η ανάγκη μετακίνησης των Σαρακατσάνων και ορισμένων
Βλαχόφωνων (αυτών που είχαν υιοθετήσει το νομαδικό βίο) με
όλα τα μέλη της οικογένειάς τους, σε μια κυκλική και
επαναλαμβανόμενη διαδικασία, καθόριζε την κοινωνική τους
οργάνωση και τους θεσμούς. Ιδιαίτερο γνώρισμα, των
νομαδικών αυτών κοινωνιών ήταν η συγγένεια, η οποία όριζε
σε μεγάλο βαθμό την οργάνωση των ανθρώπων σε γένη και όχι
η εντοπιότητα, όπως συνέβαινε στο μεγαλύτερο τμήμα της
ελληνικής κοινωνίας. Όμοια με τη διευρυμένη οικογένεια και
τα μέλη του τσελιγκάτου ανέπτυσσαν μεταξύ τους πνεύμα
αλληλεγγύης. Αναφέρεται ότι η ομαδική συσπείρωση οδήγησε
στην καλλιέργεια συγκινητικών εθίμων αλληλοβοήθειας και

1 οι σμίχτες, αρχηγοί των οικογενειών που συμμετείχαν στο τσελιγκάτο και κατείχαν καίριες θέσεις
στην παραγωγική διαδικασία.

8

συνεργασίας σε κοινοτικές, αγροτικές και κτηνοτροφικές
εργασίες. Με αυτόν τον τρόπο το τσελιγκάτο πήρε μορφή
ομαδικής ζωής, που εξασφάλιζε, μέσω της συνεργασίας, την
υπεράσπιση των συμμετεχόντων έχοντας στόχο το κοινό
συμφέρον
έτσι έχουμε την κοινωνική δομή για τους Σαρακατσάνους:

α) ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

β) ΣΟΪ Εκτεταμένη οικογένεια: αποτελείται από

τρεις ή περισσότερες γενιές, οικογένειες από το ιδιο αίμα η

ίδιο γάλα που ζουν στο ίδιο σπίτι (π.χ. παππούς-γιαγιά,

γονείς, παιδιά).

γ) ΤΣΕΛΙΓΚΑΤΟ κυρίως οικονομική ομάδα σογιού ή

σογιού και σμιχτάδων

δ) ΦΥΛΗ Περραιβοί

ε) ΦΥΛΟ Θεσσαλικό, Ηπειρώτικο

ζ) ΕΘΝΟΣ Πελασγοί - Έλληνες . Ο κατά τον

Ηρόδοτο, ορισμός του έθνους: «ὅμαιμόν, ὁμόγλωσσον,

ὁμότροπον, ομόθρησκον »·

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Σε ότι αφορά στην Ελλάδα ο όρος "οικογένεια" δεν απαντάται
στην κλασική και στην ελληνιστική περίοδο. Για πρώτη φορά
αυτός απαντάται σε μεσαιωνικά (βυζαντινά) κείμενα. Ως εκ
τούτου είναι ένας όρος νεότερος, ο οποίος αποτελείται από δύο
συνθετικά: «οίκος» και «γένος». Η αντίστοιχη αρχαιοελληνική
λέξη είναι ο όρος «οίκος» που σήμερα χρησιμοποιείται
επίσημα μόνο για Βασιλικές Οικογένειες ενώ στην σύγχρονη
ελληνική λαϊκή γλώσσα οι όροι που χρησιμοποιούνται είναι:
φαμελιά (από το γαλλικό όρο), φαμίλια (από τον αγγλικό όρο),
ασκέρι (από τον τουρκικό όρο = κονάκι < τουρκική konak),
σειργιά, φάρα (που ταυτίζεται και με το γένος) ως και τζάκι
(από το τουρκικό οτζάκ).
Στους Σαρακατσάνους ο όρος που εκφράζει την
οικογένεια είναι η φαμλιά, το ουτζιάκι (ομόκαπνοι
utzaki = καπνοδόχος) και το κονάκι (συγκάτοικοι στην
ίδια στέγη).

9

Στη νεότερη Ελλάδα χρησιμοποιούμε τον όρο «οικογένεια» με
την ευρεία και στενή σημασία της, εννοώντας αφενός το γένος,
τη γενιά, τους συγγενείς, αφετέρου τα συγγενικά πρόσωπα που
βρίσκονται κάτω από μία στέγη, ή τους συγγενείς οι οποίοι
κατοικούν σε περισσότερα οικήματα, θεωρούμενα ως ενιαίο
αρχιτεκτονικό σύνολο (οικία). Βασική προϋπόθεση της
οικογένειας με μια στενή έννοια είναι η ανταλλαγή οικιακών
υπηρεσιών. Αυτή η μορφή οικογένειας αναδεικνύει
χαρακτηριστικά όπως η κοινή οικονομία (συνεργασία,
ιδιοκτησία) και η κοινή κατανάλωση, (κοινό μαγειρείο). Τα
χαρακτηριστικά αυτά μας οδηγούν και στους όρους
«νοικοκυριό», «σπίτι», «σπιτικό». Ο πρώτος όρος
χρησιμοποιείται συνήθως από τους δημογράφους και τους
στατιστικούς, οι δύο άλλοι χρησιμοποιούνται γενικότερα στην
ανθρωπολογική, εθνολογική και λαογραφική έρευνα,
διατηρώντας παράλληλα πολλά κοινά σημεία με την έννοια
του αρχαίου «οίκου».

ΣΟΪ
Σόι είναι ευρύτερη οικογένεια στην οποία ανήκει κάποιος.
Συνδέει τις οικογένειες που κατάγονται από τα ίδια πρόσωπα
μέσα από το ίδιο αίμα η από το ίδιο γάλα.
Το σοι προέρχεται από αμφίπλευρη συγγένεια, πατρικές κατά
κάθετο (παιδία) και ευθεία (αδέρφια) αιματική διαδρομή και
μητρικές κατά οριζόντια και γαλακτική (αδέλφια και αδέλφια
εξ αγχιστείας )
Η πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια: Η οικογένεια
αυτού του τύπου είναι γνωστή και ως μεγάλη πατριαρχική
οικογένεια. Ο όρος πατριαρχική όμως δηλώνει περισσότερο
την αυξημένη εξουσία του πατέρα (patria potestas), παρά τη
δομή και τη μορφή της. Αποκαλείται πατροπλευρική, γιατί
από άποψη δομής και μορφής οι συγγενείς μέσα σε αυτήν
συνδέονται μέσω ανδρών. Η πατροπλευρική πολυπυρηνική
οικογένεια στηρίζεται στην αρχή της πατροτοπικότητας,
δηλαδή στην αρχή σύμφωνα με την οποία η νύφη έρχεται και
εγκαθίσταται στο σπίτι του πεθερού. Με αυτόν τον τρόπο μια
πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια αποτελείται από

10

τους αδερφούς, τις συννυφάδες και τους γονείς. Όταν όμως οι
γονείς αποβιώσουν και οι αδερφοί συνεχίζουν να παραμένουν
μαζί, τότε η πολυπυρηνική οικογένεια ονομάζεται «αδερφική».
Η πατροπλευρική/αδερφική πολυπυρηνική οικογένεια
ήταν διαδεδομένη κυρίως στις ορεινές, ημιορεινές
ακόμη και πεδινές περιοχές της χώρας, όπου υπήρχε
μεγάλη κτηνοτροφία αλλά και εκτατική καλλιέργεια
δημητριακών (π.χ. στους κτηνοτρόφους Σαρακατσάνους,
Βλάχους της Πίνδου, στους γεωργούς Καραγκούνηδες
της θεσσαλικής πεδιάδας και αλλού).
Η πολυπυρηνική οικογένεια στηρίζεται στην κτηνοτροφία
μεγάλων κοπαδιών. Στην κτηνοτροφία όπου μια οικογένεια
διατηρεί τέτοιο αριθμό ζώων (πρόβατα, γίδια) που χρειάζονται
περισσότερα άτομα (κυρίως άνδρες) για τη βοσκή και τη
φροντίδα τους (άρμεγμα, γέννα κ.λ.π.). Η ανάγκη, η οποία
είναι μεγαλύτερη, ιδιαίτερα την περίοδο γέννησης, για
περισσότερα χέρια εξηγείται από τον τρόπο οργάνωσης του
κοπαδιού (χωριστά τα πρόβατα, χωριστά τα γίδια κ.ά.). Η
κτηνοτροφία αυτή είναι κατά κανόνα νομαδική
(Σαρακατσάνοι), ημινομαδικοί (Βλάχοι) ή μεταβατική
(διάφορες ομάδες κτηνοτρόφων της ορεινής και ημιορεινής
ζώνης στην Ελλάδα).
Άλλα σύμβολα, τα οποία όμως έχουν περισσότερο σχέση με
την έννοια της οικογένειας ως ομάδας συγγενών, είναι το αίμα
και ο σπόρος (σπέρμα). Το αίμα και ο σπόρος συμβολίζουν
κυρίως τη συγγένεια ή τους συγγενείς από την ανδρική
πλευρά, μέσα και έξω από το σπίτι. Πιστεύεται ότι με το αίμα
και το σπόρο μεταβιβάζονται από τους παππούδες τα φυσικά
και κοινωνικά χαρακτηριστικά στην ομάδα.
Ένα άλλο σύμβολο, το οποίο όμως δεν είναι πάντα τόσο
έντονο, όπως το αίμα, είναι το γάλα. Το γάλα συμβολίζει ενίοτε
τη συγγένεια από τις γυναίκες. Πιστεύεται ότι έχει παρόμοιες
ιδιότητες με εκείνες του αίματος. Συγγενείς από γάλα επίσης
δεν πρέπει να παντρεύονται, καθώς και μη συγγενείς που
έχουν θηλάσει από την ίδια γυναίκα.

ΕΘΝΟΣ

11

Η έννοια του έθνους προσδιορίζεται ήδη από τον Ηρόδοτο
ως το σύνολο μιας ανθρώπινης ομάδας που χαρακτηρίζεται
από το όμαιμον, το ομόθρησκον, το ομόγλωσσον και το
ομότροπον. ΄Οταν δηλαδή μια ανθρώπινη ομάδα έχει κοινή
καταγωγή και δεσμούς συγγένειας (το όμαιμον), κοινούς θεούς
(το ομόθρησκον), την ίδια γλώσσα (το ομόγλωσσον) και τα ίδια
ήθη και έθιμα (το ομότροπον), συγκροτεί ένα έθνος, είναι
δηλαδή μία οντότητα με ίδιους τρόπους επικοινωνίας.
Άλλοι επιστήμονες, υποστηρίζουν ότι κύριο προσδιοριστικό
στοιχείο του έθνους είναι η συνείδηση κοινότητας, η
συνείδηση των ίδιων των ανθρώπων ότι αποτελούν εθνικό
σύνολο, εθνική κοινότητα, και είναι κοινός ο τρόπος που
αναπροσδιορίζονται. Αμερικανοί, οι Ρώσοι, οι Ελβετοί, οι
Καναδοί κ.ά.)
Ένας άλλος ορισμός είναι ότι Έθνος ονομάζεται ένα σύνολο
ανθρώπων που μοιράζονται κοινά γνωρίσματα, τα οποία
διακρίνουν το σύνολο αυτό σε παγκόσμια κλίμακα. Τα
κυριότερα από τα γνωρίσματα αυτά μπορεί να είναι η φυλή, η
γλώσσα, το θρήσκευμα, η κοινή ιστορία και πολιτισμός και η
γεωγραφική καταγωγή. Ιστορικά όμως, βασικότερο στοιχείο
για την ύπαρξη ενός έθνους είναι η ανάπτυξη της εθνικής του
συνείδησης ή ακριβέστερα η αυτή ιστορική αποστολή
Ο σύγχρονος ορισμός του έθνους είναι: Μια ομογενής
ανθρωπολογικά και πολιτιστικά κοινότητα ανθρώπων,
την οποία χαρακτηρίζουν η κοινή καταγωγή, η κοινή
ιστορική συνείδηση, το κοινό εθνικό αίσθημα και
χαρακτήρας και η κοινή εθνική βούληση. Θεωρώντας τα
άλλα χαρακτηριστικά ενός έθνους ως δευτερεύοντα, τα οποία
βέβαια ότι συντελούν μεν στην ενδυνάμωση των δεσμών
μεταξύ των μελών του, αλλά δεν θεωρούνται αποφασιστικής
σημασίας. Τέτοια είναι η γλώσσα, η θρησκεία, τα κοινά ήθη
και έθιμα κ.λ.π
Κατά τον Δ. Ευαγγελίδη «Λεξικό των αρχαίων Ελληνικών και
Περι-Ελλαδικών Φύλων»
Έθνος: μια ευρύτερη ομάδα( Δωριείς , Ίωνες, Αχαιοί,
Μολοσσοί, Μακεδόνες. Τα στοιχεία που διακρίνουν κάθε
ενός είναι η διάλεκτος, τα ήθη και έθιμα η θρησκευτικές

12

λατρείες και η προέλευση του γενάρχη τους.(Ίων =
Ίωνες, Δώρος = Δωριείς, Αίολος = Αιολείς, Μάγνης =
Μάγνητες,Μακεδών = Μακεδόνες κ.ο.κ)
Το έθνος αποτελείτε από φυλές και οι φυλές σε φρατρίες,
φράτρες, πάτρες.
Κατά τον Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου «Ελληνικά έθνη κατά την
Εποχή του Χαλκού»
Υπάρχουν δύο βασικές υποθέσεις: πρώτον, ότι μετά την
εγκατάσταση των πρώτων Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο
διαμορφώθηκαν τα πρώτα έθνη, με ταυτοποιημένα εγγενή
πολιτισμικά χαρακτηριστικά (εθνικό όνομα, θεότητες, ήρωες,
διάλεκτοι, ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια, μηνολόγια, ονόματα
φυλών). Και δεύτερον, ότι κάθε έθνος συνιστά ήδη από την
Εποχή του Χαλκού μια αυτόνομη δομημένη οντότητα, μια
πολιτική κοινωνία συγκροτημένη από ομάδες με κοινά
πολιτισμικά στοιχεία. Πηγή: lifo.gr
Τα ομηρικά έπη αντανακλούν μια εικόνα του έθνους. Για
παράδειγμα, η ομηρική πολιτική κοινωνία εμφανίζεται να έχει
έναν βασιλιά (βασιλεύς), ένα συμβούλιο γερόντων (αρχοί,
βασιλείς, βουληφόροι, ηγήτορες) και μια συνέλευση (αγορή).
Κάποτε τα μάρμαρα του Παρθενώνα είχαν εκτυφλωτικά
χρώματα 30.1.2018 Κάποτε τα μάρμαρα του Παρθενώνα είχαν
εκτυφλωτικά χρώματα
Το σύνολο των μελών του έθνους χωριζόταν σε έναν ορισμένο
αριθμό φρατριών ή φυλών. Αυτός ο τύπος οργάνωσης
ανταποκρινόταν κατεξοχήν σε συνθήκες ποιμενικής
κτηνοτροφίας.
Τις γνώσεις μας για την προϊστορική περίοδο τις αντλούμε από
τρεις διαφορετικές πηγές:
α) από τα αρχαιολογικά ευρήματα,
β) από τις πληροφορίες που μας προσφέρει η
αποκρυπτογράφηση των πινακίδων της γραμμικής γραφής Β,
γ) από τις μυθολογικές διηγήσεις, που σχηματίστηκαν και
διασώθηκαν προφορικά ως τα ιστορικά χρόνια, οπότε
καταγράφηκαν.
Ως πηγή πληροφοριών, η μυθολογία είναι ιδιότυπη. Μέσα της
έχουν συμπυκνωθεί πολλά πρώιμα ιστορικά βιώματα· όμως

13

στους μύθους η ιστορική αλήθεια παρουσιάζεται
παραμορφωμένη, κρυμμένη πίσω από φανταστικά γεγονότα
και πρόσωπα, μετακινημένη στον χώρο και στον χρόνο,
γεμάτη υπερφυσικά στοιχεία και υπερβολές.
Από τα πολύ παλιά χρόνια οι Προέλληνες που κατοικούσαν
τον ελλαδικό χώρο είχαν αναπτύξει αξιόλογους πολιτισμούς:
α) τον κυκλαδικό πολιτισμό, που αναπτύχτηκε στα νησιά από
την 4η χιλιετία ως το 1650 π.Χ., οπότε καταστράφηκε από την
έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας,
β) τον μινωικό πολιτισμό, που αναπτύχτηκε στην Κρήτη
από τα μέσα της 3ης χιλιετίας ως το 1450 π.Χ. περίπου,
οπότε το νησί κατακτήθηκε από τους Αχαιούς της
ηπειρωτικής Ελλάδας.
Τα ινδοευρωπαϊκά φύλα άρχισαν να διεισδύουν στον
ελλαδικό χώρο γύρω στο 2000 π.Χ., ίσως και νωρίτερα.
Δυναμικός λαός, οι Ινδοευρωπαίοι γρήγορα
ωφελήθηκαν από τις επαφές τους με τους πολιτισμικά
πιο προχωρημένους Προέλληνες. Από τους
θαλασσοκράτορες Κρητικούς διδάχτηκαν τη ναυπηγική και
τους δρόμους της θάλασσας, που ως τότε τους ήταν άγνωστη,
και ακόμα τη μεταλλουργία και πλήθος άλλες τέχνες· από
τους Κρητικούς προερχόταν και η πρώτη ελληνική γραφή, η
γραμμική Β, που αποτελούσε εξέλιξη και προσαρμογή της
μινωικής γραμμικής Α στα ελληνικά. Ο πρώτος ελληνικός
πολιτισμός, ο μυκηναϊκός, θα ήταν αδιανόητος, αν δε
στηριζόταν στον μινωικό, που προϋπήρχε.
Οι Μεσογειακοί λαοί διείσδυσαν κατά τον Δ. Ευαγγελίδη
σταδιακά στον Ελληνικό χώρο από το 6500/6000π.Χ. και
διαδίδουν κατά πάσα πθανότητα τον Νεολιθικό τρόπο ζωής
στους προυπάρχοντες Μεσολιθικούς κατοικους απογόνους
παλαιώτερων Παλαιλιθικών πληθυσμών που υπήρχαν στην
χώρα αποδεδειγμένα π.χ σπήλαιο Πετραλώνων , ευρήματα
Σιάτιστας κ.α
Με βάση τις ανασκαφές συμπεραίνεται ότι η νεολιθική
οικονομία βασιζόταν στην γεωργία και στην κτηνοτροφία. Στην
Θεσσαλία καλλιεργούνταν σιτάρι, κριθάρι, κεχρί και φακή.
Οστά εξημερωμένων προβάτων, βοδιών και χοίρων μαρτυρούν

14

την εκτροφή ζώων αλλά και οστά ψαριών υποδεικνύουν ότι
όλα αυτά τα είδη χρησιμοποιούνταν για τροφή.
Η ζωή των νεολιθικών ανθρώπων που ζούσαν στον ελλαδικό
χώρο άλλαξε σταδιακά με την χρήση του χαλκού, που εισήχθη
μάλλον από την Ανατολή στην αρχή της τρίτης χιλιετίας. Το
έτος 3000 π.Χ. περίπου σηματοδοτεί την αρχή της Εποχής
του Χαλκού για την Νότια Βαλκανική χερσόνησο.
Με την επικράτηση του χαλκού σαν βασικό υλικό κατασκευής
εργαλείων και όπλων αρχίζει η λεγόμενη εποχή του χαλκού
(περίπου 2600 π.Χ. – 1100 π.Χ.). Κάποιοι παλαιότεροι
οικισμοί εγκαταλείπονται τώρα και πολλοί νέοι ιδρύονται, ήδη
από το ξεκίνημα της περιόδου σε όλο τον ελληνικό
γεωγραφικό χώρο. Από τις 929 θέσεις (στοιχεία 1990) της
πρώιμης εποχής του χαλκού που έχουν εντοπιστεί, 9
βρίσκονται στην Ήπειρο, 85 στην Μακεδονία, 18 στην Θράκη,
57 στην Θεσσαλία, 206 στην Στερεά Ελλάδα και Εύβοια, 172
στην Πελοπόννησο, 17 στα νησιά του Ιονίου, 229 στα νησιά
του Αιγαίου και 136 στην Κρήτη.
Η γεωκτηνοτροφική οικονομία μπαίνει σε μια φάση ανάπτυξης
καθώς μέρος του πληθυσμού αρχίζει να ασχολείται
συστηματικά με τις μορφές αυτές της οικονομίας.
Έτσι συμβαίνει και μια πληθυσμιακή έξαρση η οποία βέβαια
θεωρείται ότι δεν είναι δυνατό να εξηγηθεί μόνο με την
βελτίωση των συνθηκών ζωής, λόγω της παγίωσης της
γεωργοκτηνοτροφικής οικονομίας στην νεολιθική περίοδο
αλλα εικάζεται ότι οφείλεται και σε μεταναστεύσεις
πληθυσμών. Η κατανομή του μεγάλου μέρους των περιοχών
που κατοικούνται την πρώιμη εποχή του χαλκού (περίπου
2600 π.Χ. – 2000 π.Χ.), στον νότιο και ανατολικό ελληνικό
χώρο υπονοεί ίσως μεταναστεύσεις πληθυσμών από ανατολικά
προς την Ελλάδα. Χωρίς βέβαια αυτές οι μετακινήσεις να είναι
κατακτητικές εκστρατείες αφού δεν συνοδεύονται από
καταστροφές παλιότερων οικισμών ή τουλάχιστον δεν έχουν
μέχρι τώρα βρεθεί αρχαιολογικές μαρτυρίες που να στηρίζουν
ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Φαίνεται ότι παλιός και νέος
πληθυσμός συνεργάζονται και τελικά συγχωνεύονται.

15

Από την αρχή της περιόδου της εποχής του χαλκού η
βόρεια Ελλάδα και ειδικότερα η Θεσσαλία φαίνεται να
χάνουν το προβάδισμα στην εξέλιξη του πολιτισμού,
καθώς αυτή την περίοδο και μετά η νότια Ελλάδα, τα
νησιά του Αιγαίου και η Κρήτη έχουν το προβάδισμα και
αυτό θα συνεχιστεί σε όλο σχεδόν το επόμενο διάστημα
της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, μέχρι τα χρόνια της
ανόδου των μακεδόνων βασιλιάδων.
Η μελέτη των ανθρωπολογικών δεδομένων της νεολιθικής
περιόδου, δείχνουν ότι στο ξεκίνημα της πρώιμης εποχής
του χαλκού (2600 π.Χ.), ο πληθυσμός της ηπειρωτικής
Ελλάδας, αποτελείτε από άτομα με ανθρωπολογικά
χαρακτηριστικά της Ηπειρωτικής φυλής και τα παράλια
και ο πληθυσμός των Κυκλάδων και της Κρήτης
αποτελείται από άτομα με ανθρωπολογικά
χαρακτηριστικά της μεσογειακής φυλής . Όπως
αναφέρει ο Πουλιανός και έχουμε καταγράψει σε
προηγούμενα βιβλία.
Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός ήταν ο προϊστορικός πολιτισμός
της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, που αναπτύχθηκε την
περίοδο 1600-1100 π.Χ. κυρίως στην κεντρική και νότια
ηπειρωτική Ελλάδα

Ο ελληνισμός, στην ιστορική του πορεία των 4000 χρόνων,
δημιούργησε πολυεθνικές (αλλά ποτέ πολυπολιτισμικές, όπως
τονίζει η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ) αυτοκρατορίες, είχε
εμπορικές σχέσεις με δεκάδες λαούς και χώρες, υπέστη

16

επιδρομές βαρβάρων λαών, κατακτήθηκε πλήρως ή εν μέρει

από ξένους λαούς, ενώ εκτοπίσθηκαν τμήματά του από

προαιώνια ελληνικά εδάφη. Αποτέλεσμα όλων αυτών των

ιστορικών εξελίξεων ήταν κάποιοι ελληνικοί πληθυσμοί

να αλλοφωνήσουν, όπως ορισμένοι μικρασιάτες

(τουρκόφωνοι Έλληνες), να λατινοφωνήσουν

(βλαχόφωνοι Έλληνες), να σλαβοφωνήσουν (σλαβόφωνοι

Έλληνες), να αλβανοφωνήσουν (αρβανιτόφωνοι

Έλληνες) ή να ιταλοφωνήσουν (οι Γρεκάνοι της Magna

Grecia). Εκείνο πλέον, που και επιστημονικώς είναι

αδιαμφισβήτητο, είναι η διαπίστωση ότι η ομιλούμενη

γλώσσα δεν αποτελεί πάντοτε απόλυτο εθνολογικό

κριτήριο ταξινόμησης μιας συγκεκριμένης

πληθυσμιακής ομάδας

Λέει ο καθηγητής Μιχαήλ Σακελαρίου στο βιβλίο του
"Ελληνικά έθνη κατά την Εποχή του Χαλκού" (μετάφραση από
τα Γαλλικά της Νατάσας Παπαδοπούλου) των
Πανεπιστημιακών εκδόσεων Κρήτης
"…Η γεωγραφική καταγωγή των Πρωτοελλήνων, καθώς και η
χρονολόγηση της άφιξης τους στην Ελλάδα είναι δυνατόν να
προσεγγιστούν με αφετηρία δεδομένα πολλών κατηγοριών:
α) γλωσσικά,
β) 0νοματολογικά, γ) μυθολογικά, και δ) αρχαιολογικά…"
…
το γεγονός ότι οι αψιδωτές καλύβες από φθαρτά υλικά
διαδέχονται ορθογώνιες και πολύ καλύτερης ποιότητας
κατασκευές μάς οδηγεί στο
συμπέρασμα ότι δεν πρόκειται για εσωτερική εξέλιξη ή για ένα
πρότυπο που έχει εισαχθεί από το εξωτερικό, αλλά για την άφιξη
φύλων λιγότερο ικανών στην οικοδόμηση και λιγότερο
απαιτητικών ως προς την άνεση απ’ ότι οι προκάτοχοί τους,
ακόμα και για την εμφάνιση στο προσκήνιο ομάδων που μέχρι
τότε δεν είχαν μόνιμη εγκατάσταση·

Για τους Σαρακατσάνους δεν υφίσταται τέτοια εξέλιξη
καθώς η αρχιτεκτονική τους στις κατασκευές δεν

17

αλλάξει. Στους Σαρακατσάνους συνεχίζουν οι αψιδωτές

κατασκευές "ορθό καλύβι" και γενικότερα οι

κατασκευές με πρόχειρα υλικά σε μαντριά, "(α)δίπλα

καλύβι" βοηθητικοί χώροι, κ.α, καθώς δεν υπάρχει

μόνιμη εγκατάσταση. Αυτή δε η «ποιμενική

αρχιτεκτονική» των πρόχειρων κατασκευών παραμένει

μέχρι και την σύγχρονη εποχή. Αποτέλεσμα της

απομόνωσης τους και ένδειξη της αρχαίας καταγωγής

τους. Αυτή η εξέλιξη συμβαίνει στους βλάχους όπου αρχίζουν

να κατασκευάζουν οικισμούς και μόνιμες κατασκευές από

πέτρα οι οποίες είναι περίτεχνες κατά πολλούς μελετητές της

σύγχρονης εποχής του 18 ου19 ου αιώνα.

Πελασγία2

Το τέλος της Νεολιθικής εποχής και η έναρξη της εποχής του

χαλκού τοποθετείται γύρω στο 2800 π.Χ. με 3000 π.Χ.

Οι διάφοροι Μεσογειακή λαοί έρχονται στον Ελλαδικό χώρο

σταδιακά από το 6500/6000 π.Χ. και αναμειγνύονται με

τους προϋπάρχοντες Μεσολιθικούς πληθυσμούς

απογόνους των Παλαιολιθικών που αποδεδειγμένα από

ευρήματα υπήρχαν στην χώρα.

Απο την πρώτη τους εμφάνιση το 6000 π.Χ. μέχρι ο 4000 π.Χ

γνωρίζουν συνεχή ανάπτυξη.

Οι πολλές μεταναστεύσεις που ακολοθούν το 4000 π.Χ από

τα βόρεια του Ευξείνου πόντου προς την κεντρική Ευρώπη και

την χερσόνησο του Αίμου θα προκαλέσουν εξελίξεις στην χώρα

και ανθρωπολογικές μεταβολές.

Αυτή την περίοδο περνάμε από την Νεολιθική εποχή στην

εποχή των μετάλλων

Κατά την πρώιμη χαλκοκρατεία 2800/2700- 1900 π.Χ.

στον ορεινό όγκο της βόρειας Πίνδου έχουμε μια

εγκατάσταση νεοφερμένων Πρωτοελλήνων.

2 Ανάμεσα στις αναφερόμενες ως Πελασγία περιοχές είναι οι εξής: αρχαιοτάτη ονομασία της
προελληνικής ή πρωτοελληνικής Ελλάδας,δοκέει ἐμοί... τῆς νῦν Ἑλλάδος, πρότερον δὲ Πελασγίης
καλευμένης τῆς αὐτῆς ταύτης (Ηρόδοτος, Ευτέρπη (2ο βιβλίο) 56), ως αρχαιοτάτη ονομασία της
Αρκαδίας αλλά και ολόκληρης της Πελοποννήσου(Στράβων και Παυσανίας), ως αρχαιοτάτη
ονομασία της Λέσβου και της Δήλου (Στράβωνας),ως ονομασία της Λαρίσης και της Σκοτούσας στη
Θεσσαλία (Στράβων), ως αρχαιοτάτη ονομασία της Θεσαλίας, ως ονομασία τού Άργους (Ευριπίδης),
Κατάρχομαι στεναγμόν, ὦ Πελασγία, τιθεῖσα λευκὸν ὄνυχα διὰ παρηίδων (Ευριπ. Ορέστ. 960

18

Στην Μακεδονία διεισδύουν οι Βρύγες (ή Φρύγες) από την
κοιλάδα του Μόραβα και του Αξιού και από ανατολικά
Θράκες και Πελασγοί οι οποίοι αφομοιώνουν διεισδύοντας
τους Παίονες .
Όλοι μαζί δε αργότερα θα αφομοιωθούν από τους Μακεδόνες.
Στην Κρηστωνία3 γνωρίζουμε την ύπαρξη των Πελασγών μέχρι
τον 5ο αιώνα π.Χ οι οποίοι Πελασγοί είναι ένας προελληνικός
λαός αποτελούμενος στην ουσία κατά τον Δ.Ε. Ευαγγελίδη "
ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΛΛΑΔΙΚΩΝ
ΦΥΛΩΝ" σελ. 25 ,
" από μια ομάδα συγγενών φύλων, ο οποίος εξαπλώθηκε
βαθμιαία στα νότια της χερσονήσου του Αίμου και στην Δυτική
Μικρά Ασία για να συγχωνευθεί με την πάροδο των χρόνων με
τους γηγενής των περιοχών εγκατάστασης"
Η εμφάνιση αυτή στον ελλαδικό χώρο έγινε στο τέλος
της Νεολιθικής (2900/2800 π.Χ.)
Τα παλιότερα Πελασγικά φύλα στην Ηπειρωτική Ελλάδα
είχαν απορροφηθεί μέχρι το τέλος της Μυκηναϊκής
εποχής .
Κατα τον 12 αιώνα έχουμε τις κατακτήσεις των Φρυγών οι
οποίοι καταλαμβάνουν σταδιακά την βόρεια Ελλάδα από τον
Στρυμόνα μέχρι τις Ιλλυρικές ακτές στην Αδριατική .
Την περίοδο 1150-950 π.Χ. γίνεται η σταθεροποίηση της
Φρυγικής κυριαρχίας.
Κατά το 800 π.Χ. οι Φρύγες αποχωρούν από την Μακεδονία
προς την Μ. Ασία με αποτέλεσμα τα ισχυρά Ιλλυρικά φύλα
της εποχής να εισβάλουν καταλαμβάνοντας την περιοχή της
Μακεδονίας άνω (ορεινή) και κάτω(πεδινή) μέχρι την κεντρική
Ήπειρο εκτός της Πιερίας μέχρι και την κοιλάδα του
Στρυμόνα και την παραλιακή πεδιάδα της Αμφίπολης.
Το 1150 έχουμε την κατάρρευση των Μυκηναίων και τις
κατακτήσεις των Δωριέων
Την περίοδο 1125 - 1100 π.Χ. έχουμε το πρώτο κύμα
μεταναστεύσεων προς τα νησιά και την Μ. Ασία.

3 Η Κρηστωνία ήταν αρχαία επαρχία της Μακεδονίας. Εκτεινόταν στα βοειοανατολικά της
Μυγδονίας, νότια της Παιονίας και Μαιδικής, και δυτικά της Βισαλτίας

19

Το δεύτερο κύμα προς Κρήτη , Κύπρο και Παμφυλία γίνεται

το 1100-1050 π.Χ με αποτέλεσμα των διαδοχικών

μεταναστεύσεων διαφόρων περιόδων να φτάσουμε στην

περίοδο 950-800π.Χ όπου ολοκληρώνεται αυτή η

μετανάστευση προς την Μ. Ασία και την Κρήτη, Μήλο, Ρόδο

κυρίως των Δωριέων, Ιώνων, Αρκάδων, Αχαιών, Αιολέων κ.α.

Όλη αυτή η κινητικότητα προς τα έξω φέρνουν μετακινήσεις

και στο εσωτερικό της χώρας με φύλα που εκδιώκονται από τις

περιοχές τους και εγκαθίστανται σε άλλες περιοχές.

Με την έναρξη της Αρχαϊκής περιόδου (760/700-490/80

π.Χ.) αρχίζει και ο ελληνικός αποικισμός

Ο Ιάσονας και οι Αργοναυτες στην Κολχίδα, οι περιπλανήσεις

του Ορέστη στη Θοανία του Πόντου, οι περιπέτειες του

Οδυσσέα στη χώρα των Κιμμερίων, η εξορία του Προμηθέα στο

Κάυκασο, το ταξίδι του Ηρακλή στον Πόντο, αποτελούν

μύθους που αναφέρονται ειδικά στον συγκεκριμένο

γεωγραφικό χώρο, επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη πανάρχαιων

εμπορικών δρομολογίων. Παράλληλα λειτουργούν σαν

μαγνήτες που τραβούν μεγαλύτερες μάζες Ελλήνων

μεταναστών απ’ τη Ελλάδα στη Μικρά Ασία και τον Πόντο.

Γύρω στο 1000 π.Χ αρχίζουν τα πρώτα ταξίδια αναζήτησης

χρυσού και άλλων μεταλλευμάτων. Η εποχή του μεγάλου

αποικισμού ξεκινά δύο αιώνες αργότερα τον 8ο αι. π.Χ. με τη

Μίλητο της Ιωνίας να αποικίζει τα παράλια του Εύξεινου

Πόντου ιδρύοντας τη Σινώπη σε εξαιρετικά στρατηγική θέση

εξαιτίας του καλού λιμανιού της και της δυνατότητας ομαλής

επικοινωνίας με τις γύρω περιοχές. Η Σινώπη, με την σειρά

της ίδρυσε το 756 π.Χ την Τραπεζούντα, την Κρώμνα, το

Πτέρυον, την Κύτωρο και άλλες φημισμένες πόλεις της

περιοχής.

Γραφή
ο Διόδωρος Σικελιώτης ιστορικός του 1ου αι. π.Χ. γράφει :
Τίς γὰρ ἂν ἄξιον ἐγκώμιον διάθοιτο τῆς τῶν γραμμάτων
μαθήσεως;
διὰ γὰρ τούτων μόνων οἱ τετελευτηκότες τοῖς ζῶσι
διαμνημονεύονται.

20

Μετ. Ποιός θα μπορούσε να εγκωμιάσει, όπως της αξίζει, την
εκμάθηση των γραμμάτων;
Μόνον με αυτά η μνήμη των νεκρών παραμένει ζωντανή στους
ζωντανούς
Ο Διόδωρος διατυπώνει κατά τον πλήρη και σαφή τρόπο την
αξία της γραφής και της μάθησής της. Η γραφή δεν είναι
παρά η προσπάθεια των ανθρώπων να επιμηκύνουν τη μνήμη
τους και να αντισταθούν στη λήθη του χρόνου.
Η έλλειψη της γραφής κατά τους προηγούμενους αιώνες
δημιουργεί ένα μεγάλο κενό στον εντοπισμό από
γραμματολογικές πηγές των αρχαίων εθνών.
Αυτή η έλλειψη της γραφής, πολλούς αιώνες αργότερα δεν
αφήνει στοιχεία για την ζωή των μετέπειτα ονομασθέντων
Σαρακατσάνων.
Διότι τα γράμματα και η γραφή για τους Σαρακατσάνους
είναι άγνωστα μέχρι και τις νεώτερες εποχές, καθώς
μόνον ο τσέλιγκας κατέχει τα απαραίτητα για την διαχείριση
του τσελιγκάτου . Πολύ αργότερα οι Σαρακατσάνοι και με δική
τους πρωτοβουλία αναλαμβάνουν την μόρφωση των παιδιών
τους με τους καλυβοδάσκαλους.4
Με τον αποικισμό και τη γεωγραφική εξάπλωση, ο ελληνικός
ορίζοντας μεγαλώνει, οι ελληνικοί πληθυσμοί έρχονται σε
επαφή με πλήθος λαών και οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις
πολλαπλασιάζονται. Από την ελληνική πλευρά, ιδιαίτερα
αισθητές τον 7ο π.Χ. αιώνα είναι οι ανατολικές επιδράσεις,
που οι περισσότερες, οφείλονται στο συναπάντημα των

4 Από χειρόγραφο κείμενο του Θωμά Σπανού στα ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ. διαβάζουμε
…Σε πολλές περιπτώσεις, αν και απαγορευόταν αυτό, όταν ήταν αδύνατο να πάνε όλα τα παιδιά στο
δημόσιο σχολείο, έβαζαν κάποιον ιδιωτικό δάσκαλο, κυρίως οι κτηνοτροφικές οικογένειες. Τον
δάσκαλο προπολεμικά μπορούσε να κάνει ένας απόφοιτος του σχολαρχείου, ένας παππάς και ένας
συνταξιούχος δάσκαλος. Οι γονείς φρόντιζαν να βρουν έναν άνθρωπο με ακέραιο χαρακτήρα και
ηθικόν, για να μάθει τα παιδιά τους γράμματα. Για το σκοπό αυτό ζητούσαν έμμεσα και τη γνώμη του
δασκάλου του χωριού τους. Στο τέλος της σχολικής περιόδου, οι μαθητές έπρεπε να υποστούν
κάποια δοκιμασία, για να πάρουν το σχετικό ενδεικτικό η απολυτήριο.
Τον δάσκαλο αυτόν τον ονομάζαμε καλυβοδάσκαλο, από την καλύβα, την πρόχειρη δηλαδή αίθουσα
που κατασκεύαζαν οι γονείς μας από δέντρα του τόπου : έλατα, οξυές, πλατάνια και φτέρες που
έβαζαν γύρω-γύρω.
…

21

ελληνικών αποικιών της Μικράς Ασίας με τους ανατολίτες
γειτόνους τους.
Ίσως κάποια στοιχεία στην γλώσσα και τήν τέχνη, διάκοσμο
στην ενδυμασία, υφαντά, κεντήματα κ.α., των Σαρακατσάνων
να δέχονται μια επίδραση από αυτή την εποχή,(καμπύλες,
άνθη, φυτά, δένδρα, ζώα, κ.α της ανατολικής τέχνης).
Τα διάφορα ελληνικά φύλα εξακολούθησαν φυσικά να μιλούν
καθένα τη διάλεκτό του, όπως και ο κάθε τόπος το ιδίωμά του
και οι γλωσσικές αποκλίσεις μεταφέρονταν και στις αποικίες,
που πάλι η καθεμιά τους κρατούσε τη διάλεκτο και το ιδίωμα
της μητρόπολης. Γλώσσα κοινή στα αρχαϊκά χρόνια δεν είχε
σχηματιστεί, αλλά βέβαια η συνεννόηση των Πανελλήνων
μεταξύ τους δεν παρουσίαζε ιδιαίτερες δυσκολίες.
Ο όρος φυλή είναι αποτέλεσμα συνδυασμού ανθρωπολογικών
και πολιτιστικών στοιχείων.
Η Ελληνική φυλή προέκυψε από την συγχώνευση των
αυτοχθόνων Μεσολιθικών κατοίκων οι οποίοι κατά τον Δ.
Ευαγγελίδη ήταν απόγονοι παλαιολιθικών πληθυσμών και
ήταν ολιγάριθμοι. Από τους Νεολιθικούς κατοίκους που
ανήκαν στο Μεσογειακό υπόστρωμα και από τα
Αριοευρωπαϊκά φύλα που εγκαθίστανται σε δύο κύματα. Το
πρώτο στο τέλος της Νεολιθικής εποχής 3000 π.Χ, αρχές
εποχής του Χαλκού. Θα συγχωνευτούν με τους υπάρχοντες
κατοίκους από τους οποίους παίρνουν πολλά πολιτιστικά
στοιχεία και κυρίως την Θρησκεία της Μεγάλης θεάς. Το
δεύτερο κύμα πραγματοποιείτε κατά το 2200/2100 π.Χ. γύρω
από τον ορεινό όγκο της Πίνδου.
Από τα πολιτιστικά στοιχεία και τις μαγικές δοξασίες των
Σαρακατσάνων γνωρίζουμε (Γ. Καββαδία "ΟΙ
ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ"σελ 256, 257, κ.α) ότι ο Σαρακατσάνος
επικαλείται τις δυνάμεις που πηγάζουν από τις δοξασίες της
Θεάς-Μητέρας. Όπως αυτή λατρεύεται στις Αρχαίες και
Ομηρικές εποχές.
Οι νεοφερμένοι κάτοικοι της περιόδου 2800/2700- 1900
π.Χ μιλούν την πρώτη μορφή Ελληνικής γλώσσας η οποία
διαμορφώνεται σε τρείς ομάδες διαλέκτων: Την Δυτική

22

(Ηπειρωτική),Την Νοτιοανατολική (Ιωνική), Την Κεντρική ( η
οποία χωρίζεται σε Πρωτοαιολική και Αρκοδοκυπριακή)
Οι φορείς αυτών των γλωσσικών ομάδων το 1900 π.Χ. θα
κινηθούν Ν.Δ. η Ηπειρωτική ομάδα και νοτιότερα οι Ίωνες,
Αιολείς, και Αρκάδες.
Ενώ κατά την Μυκηναϊκη Εποχή εμφανίζεται ένας νέος τύπος
κράτους5 στις περιοχές και τις ομάδες που μας αφορούν και
αφορούν, απομονωμένες και δυσπρόσιτες περιοχές, η φύλα με
κλειστές ενδογαμικές σχέσεις.
Είναι βέβαιον ότι δεν δημιουργούνται αμέσως νέα έθνη και ότι
τα φύλα τα οποία σχηματίζονταν από αποκοπή κάποιου
μεγάλου φύλου η από συνένωση φύλων χρειαζόταν μεγάλο
διάστημα συμβίωσης ώστε να αποκτήσουν νέα
χαρακτηριστικά, πολιτιστικά και φυλετικής συνείδησης.
(Από τον Μαγουλά, Γ. 1997. Αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι. Στο Ελλάς: Η ιστορία και ο

πολιτισμός του ελληνικού έθνους μέχρι σήμερα, 71-80, Παράρτημα του Πάπυρος

Λαρούς Μπριτάννικα. Αθήνα: Πάπυρος, σελ.71, 72-73).
διαβάζουμε στην σελίδα 71 του Πάπυρου
Η μεγάλη διαλεκτική διάσπαση της Αρχαίας Ελληνικής ήδη από
τον 8ο-7ο π.Χ. αιώνα, έναντι της υποτιθέμενης ενότητας της
Προϊστορικής Κοινής ή Πρωτοελληνικής, δεν έχει παρατηρηθεί
αλλού. Η ύπαρξη τόσων διαλέκτων σε μικρό χώρο, οφείλεται στη
διάπλαση της χώρας, που εμπόδιζε την ευρύτερη επικοινωνία,
και στην έλλειψη πολιτικής ενότητας. Ο χωρισμός των

5 Το φυλετικό κράτος αποτελεί πολιτική οργάνωση με βάση το φύλο, δηλαδή την πληθυσμιακή
ομάδα που ανήκε σ' ένα ευρύτερο σύνολο αλλά είχε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Για
παράδειγμα, τα φύλα των Ιώνων, Δωριέων, Αχαιών, Μακεδόνων, Αιτωλών, Θεσσαλών κ.λπ.
1. Γένος-φυλή-φρατρία Οι ονομασίες με τις οποίες προσδιορίζονται τα μέλη του γένους
(ομογάλακτες, γεννήται, ομοσίπυοι, ομόκαποι) δηλώνουν και τα βασικά γνωρίσματα του.
Απαρτίζονταν από ομόαιμους που είχαν έναν κοινό πρόγονο, έτρωγαν από την ίδια χύτρα και
ανέπνεαν τον ίδιο καπνό, που προϋποθέτουν κοινή διαμονή. Αλλα από τα κυριότερα διακριτικά
γνωρίσματα του γένους ήταν οι κοινές θρησκευτικές τελετές, ο κοινός τόπος ταφής, η συλλογική
εργασία και η κοινοκτημονική αρχή, η οποία όμως βαθμιαία περιορίζεται. ... Τα μέλη του γένους
επιδιώκουν την αυτάρκειά τους. Γι' αυτό το σκοπό καλλιεργούν την κοινή γη, ασχολούνται με την
κτηνοτροφία, κατασκευάζουν τον εργαλειακό εξοπλισμό τους. Αργότερα και μετά την επικράτηση
του καθεστώτος της οικογενειακής ιδιοκτησίας οι οίκοι θα έχουν την ίδια επιδίωξη.
Με την αύξηση του πληθυσμού πολλά γένη συνενώνονται και αποτελούν τη φυλή. Ενδιάμεσο
συνδετικό κρίκο αποτελούν οι φρατρίες. Κατά τον Δικαίαρχο η συγκρότηση των φατριών οφείλεται
στο ότι απαγορευόταν η ενδογαμία και οι κόρες δίνονταν να παντρευτούν σε άλλο γένος. Η φυλή
έχει τη δική της εδαφική περιοχή.
(Αννα Ραμού-Χαψιάδη. Από τη φυλετική κοινωνία στην πολιτική. σ. 21-22.)

23

Ελλήνων σε πάμπολλες πόλεις-κράτη, ευνόησε τη
διαλεκτική διαφοροποίηση, στην οποία θα συνέβαλε η
μη ταυτόχρονη εγκατάσταση των πρωτοελληνικών
φύλων στα διάφορα σημεία της Ελλάδος και η ασφαλώς
διαφορετική κατά περιοχές επίδραση των προελληνικών
πληθυσμών. Αντίθετα όμως με τη Λατινική, δεν επήλθε
διάσπαση της Ελληνικής σε «θυγατρικές» γλώσσες. Η
συναίσθηση των Ελλήνων για την ενότητά τους ως προς τον
πολιτισμό, την καταγωγή και τη γλώσσα («τὸ ὅμαιμον καὶ τὸ
ὁμόγλωσσον»), παρά τους ανταγωνισμούς μεταξύ των πόλεων,
τους συνένωσε ενωρίς τόσο στα ιερά -κυρίως των Δελφών και της
Ολυμπίας- όσο και στους Ολυμπιακούς και άλλους αγώνες,
αποτρέποντας ενδεχόμενη πλήρη γλωσσική διάσπαση.
Και στις σελ. 72-73….Έχουν προταθεί πολλές ταξινομήσεις,
όπως η τριμερής του Γ. Χατζηδάκι σε Ανατολική (Ιωνική-
Αττική), Αχαϊκή (βόρεια ή Αιολική, νότια ή Αρκαδοκυπριακή)
και Βορειοδυτική (Βορειοδυτική, Δωρική), στις οποίες
πρόσθεσε ως ανάμεικτες διαλέκτους τη Μακεδονική, «ἥτις
ἔκ τινων φθογγικῶν τεκμηρίων φαίνεται συγγενὴς τῆς
βορειοδυτικῆς καὶ τῆς ἀργείας» και την Παμφυλιακή, που
περιλαμβάνει αχαϊκά και δωρικά στοιχεία.
Πάντως ευρύτερα αποδεκτή εμφανίζεται η διαίρεση που
υιοθέτησε ο Μπακ (C. D.Buck) στο κλασικό έργο του. Oι
ελληνικές διάλεκτοι (Τhe Greek Dialects, Σικάγο, 1955),
λαμβάνοντας υπ' όψιν γεωγραφικά κριτήρια: την κατανομή των
διαλέκτων πριν από τις μεγάλες μεταναστευτικές κινήσεις. Κατά
τον Αμερικανό διαλεκτολόγο, η Αρχαία Ελληνική διακρίνεται: 1)
σε Δυτική, που υποδιαιρείται σε Βορειοδυτική και σε
Δωρική, και 2) σε Ανατολική, που περιλαμβάνει την Αττική-
Ιωνική, την Αιολική (της Λέσβου κ.ά. ή Μικρασιατική Αιολική -
Θεσσαλική και Βοιωτική, ανάμεικτες, ιδίως η Βοιωτική, με
σημαντικό αριθμό βορειοδυτικών στοιχείων) και την
Αρκαδοκυπριακή (όρος βέβαια συμβατικός, όχι κατάλληλος
όσον αφορά στις διαλέκτους κατά τη μυκηναϊκή περίοδο). Στην
Αρκαδοκυπριακή εντάσσεται η Παμφυλιακή, ανάμεικτη με
πολλά δωρικά χαρακτηριστικά. Η ταξινόμηση αυτή
πλεονεκτεί έναντι άλλων, διότι δεν στηρίζεται σε

24

υποθετικές -όχι πάντοτε ασφαλείς- προϊστορικές σχέσεις
των ελληνικών φύλων, αλλά στο συγχρονικό κριτήριο
της γεωγραφικής κατανομής (ο Μπακ πάντως δεν διακρίνει
φαινόμενα χρονολογικώς διαφορετικά ούτε λειτουργικώς -
δομικώς σημαντικά από άλλα μικρότερης σημασίας).
Τις ομαδοποιήσεις αυτές προώθησαν οι κατά μέρος
συγγένειες και βέβαια η προϋποτιθέμενη προγενέστερη
γειτνίαση σε κάποιους χώρους τού ελληνικού εδάφους.
Η γειτνίαση αυτή θα πρέπει να αναχθεί σε μια εποχή αρκετά
πριν το 1900 π.Χ. όπως αναφέραμε με την είσοδο νέων φύλων
Έτσι πιστεύουν οι επιστήμονες ότι ο σχηματισμός κάποιων
ελληνικών διαλέκτων ανάγεται στην εποχή από το 2500 ώς το
1900 π.Χ. Είναι βέβαια ευνόητο να υποθέσουμε ότι τα
πρωτοαιολόφωνα φύλα του 2000 π.Χ. θα μιλούσαν μια
διάλεκτο αρκετά διαφορετική από τη γνωστή μας τών
Ιστορικών Χρόνων. Κάτι αντίστοιχο ισχύει επίσης και για τις
υπόλοιπες διαλέκτους.
Mέχρι το 1976 θεωρούνταν ως ιστορικό γεγονός η παράδοση
της «καθόδου των Δωριέων» μετά τον Τρωικό Πόλεμο. H
μαρτυρία της μυκηναϊκής, που, όπως αναφέρθηκε, είναι μη
δωρική διάλεκτος, επιβεβαίωνε αυτή την αντίληψη. Ωστόσο, η
διάκριση μεταξύ «κανονικής» και «ειδικής» μυκηναϊκής
θεωρήθηκε ως ένδειξη κοινωνικής διαφοροποίησης μεταξύ των
ομιλητών της μυκηναϊκής από τον Chadwick (1976), ο οποίος
υποστήριξε ότι αντικατοπτρίζει μια διχοτόμηση μεταξύ
κάποιας ανώτερης τάξης, που χρησιμοποιούσε την κανονική
μυκηναϊκή, και μιας κατώτερης τάξης, που
χρησιμοποιούσε την ειδική μυκηναϊκή και την οποία
αποτελούσαν οι Δωριείς.
Kατά τον Chadwick, ποτέ δεν σημειώθηκε δωρική
κάθοδος, και όλες οι δωρικές διάλεκτοι είναι συνέχεια
της ειδικής μυκηναϊκής, της γλωσσικής ποικιλίας της
κατώτερης (δωρικής) τάξης.
Στα μυκηναϊκά ανάκτορα της Κρήτης και της ηπειρωτικής
Ελλάδας (1600-1250 π.Χ.), ανευρέθηκαν αργιλώδεις
πινακίδες με μια νέα γραφή Οι αργιλώδεις αυτές πινακίδες

25

διατηρήθηκαν εξαιτίας των εμπρησμών, που είχαν
καταστρέψει τα κτίρια.
Η γραφή αυτή ονομάστηκε Γραμμική Β σε αντιδιαστολή με
την αρχαιότερη Γραμμική Α, η οποία δεν έχει ακόμη
αποκρυπτογραφηθεί. Η Γραμμική Β αποδίδει ατελέστατα
(φαίνεται ότι είχε επινοηθεί για μια προελληνική γλώσσα) με
87 περίπου συλλαβογράμματα και αρκετά ιδεογράμματα μια
διάλεκτο σχεδόν ενιαία σε όλα τα κέντρα του μυκηναϊκού
πολιτισμού. Τα κείμενα είναι απλές απογραφές προσώπων
(θεωνύμια, ανθρωπωνύμια), ζώων, αντικειμένων και προϊόντων,
δηλαδή το αρχειακό υλικό της ανακτορικής γραφειοκρατίας.
Από λογοτεχνικά έργα, αν είχαν καταγραφεί, δεν διασώζεται
ούτε ένας στίχος.
Tαυτόχρονα έχουμε και τη μαρτυρία της αλφαβητικής
ελληνικής από τα τέλη του 8ου αιώνα μέχρι τον 3ο αιώνα
π.X., που παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλία διαλέκτων, οι
οποίες μιλιούνταν σε διαφορετικά μέρη του ελληνικού
κόσμου. Πριν από τον 3ο αιώνα π.X. δεν υπήρχε μια κοινή
μορφή της γλώσσας. Aπό τους διάφορους διαλεκτικούς τύπους
είναι δυνατό να συναγάγουμε τον προγονικό τύπο, που πρέπει
να υπήρχε σε παλαιότερη φάση.
Hoffmann, O. & A. Scherer. 1994. Ιστορία της ελληνικής
γλώσσας. 1ος τόμ., Ως το τέλος της κλασικής εποχής. Μτφρ.
Χ. Π. Συμεωνίδη. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. σελ. 53-54,
57. © Αφοί Κυριακίδη
Στη χώρα από όπου ξεκίνησε το αιολικό φύλο, τη Θεσσαλία, η
Αιολική μπόρεσε να διατηρηθεί αμιγής μόνον στα
ανατολικά εξαιτίας της διείσδυσης δυτικοελληνικών φύλων,
ιδίως των Θεσσαλών (οι οποίοι κατά την παράδοση ήλθαν από τη
Θεσπρωτία της Ηπείρου) που έδωσαν κατόπιν το όνομά τους στη
χώρα. Η Αιολική εδώ μάλιστα παρουσιάζει σε ορισμένα σημεία
αρχαϊκότερα γνωρίσματα από τη συγγενική διάλεκτο στη Μ.
Ασία· Αντίθετα στις πλαγιές της Πίνδου η γλώσσα πήρε
έντονο δυτικοελληνικό χρωματισμό, και στις ως τώρα
γνωστές επιγραφές από τη Φθιώτιδα, που προέρχονται
βέβαια από νεώτερη εποχή, επικρατεί μια βορειοδυτική

26

ελληνική διάλεκτος, στην οποία μόνον σποραδικά ίχνη
της Αιολικής μπορούμε να ακόμη να αναγνωρίσουμε.

Έτσι εξηγούνται πιθανόν τα στοιχεία των γλωσσικών
δανείων του Σαρακατσάνικου ιδιώματος από στοιχεία
Δωρικά (μερικά), αιολικά - ιωνικά, (περισσότερα) και
κυρίως της διαμορφούμενης Δυτικής (Δυτικά ιδιώματα
κατά τον Τριανταφυλλίδη όπως θα δούμε πιο κάτω)
Δεν γνωρίζουμε πόσο νότια πέρα από τη Θεσσαλία εκτεινόταν
η ζώνη εξουσίας των Αιολέων πριν από τη «δωρική
μετανάστευση». Κατά τον Παυσανία, οι Βοιωτοί αρχικά ήταν
εγκατεστημένοι στη Θεσσαλία: Θεσσαλίαν γὰρ καὶ οὗτοι τὰ
ἀρχαιότερα ᾤκησαν καὶ Αἰολεῖς τηνικαῦτα ἐκαλοῦντο (κατά τον
Θουκυδ. 1, 12, 3 ήλθαν από τη θεσσαλική Άρνη). Οι Βοιωτοί
εξαιτίας της διείσδυσης των δυτικών Ελλήνων έφτασαν κατόπιν
στη Βοιωτία, που προηγουμένως ανήκε στην ιωνική
δικαιοδοσία· η Κολοφών, η Μίλητος, η Πριήνη, η Τέως λέγεται
ότι αποικίσθηκαν από τη Βοιωτία. - Η βοιωτική διάλεκτος
παρουσιάζει σε βάση αιολική ισχυρή επίδραση εκ μέρους της
(βορειο)δυτικής Ελληνικής. Μερικά από τα γλωσσικά στοιχεία
της δυτικής Ελληνικής πλησίασαν μόνο τη γραμμή Λεβάδεια,
Κορώνεια, Θεσπιές, (W. Porzig, Gnomon 32, 1960, 594).
[…]
Όσο αφορά τη λαλιά των Σαρακατσάνων που
προσδιορίζει και την καταγωγή τους, ο καθηγητής
γλωσσολογίας Μ. Τριανταφυλλίδης γράφει στη
Νεοελληνική γραμματική, Ιστορική Εισαγωγή, σελ. 68.
"Τα νεοελληνικά ιδιώματα μπορούν να καταταχτούν σε
δυο μεγάλες ομάδες, χωρισμένες αναμεταξύ τους με
κάθετη περίπου γραμμή, στα δυτικά και τα ανατολικά.
Δυτικά ιδιώματα. Εδώ ανήκουν τα πελοποννησιακά, τα
στερεοελλαδίτικα, με τα ηπειρώτικα και τα
σαρακατσάνικα..."
……
Όμως, υπάρχει μια πραγματικότητα που δεν μπορούμε
να αγνοήσουμε. Ο μεγαλύτερος όγκος των λέξεων της
σαρακατσάνικης λαλιάς προέρχεται από ρίζες της

27

ομηρικής γλώσσας που θεωρείται μια ποικιλία ιωνικών
και αιολικών ιδιωμάτων, {πλην της δωρικής}…..
Κατά τον Γ. Φυτιλή
Η λαλιά των Σαρακατσάνων περιέχει δωρικές λέξεις,
που είναι λίγες, ιδιωματικές και δεν έχουν συνέχεια.
Ακόμα κι η προφορά των δωρικών λέξεων της
σαρακατσάνικης λαλιάς δεν ακολουθεί τους κανόνες της
δωρικής διαλέκτου, όπως διατυπώνονται απ’ τους
γλωσσολόγους…….
Η βορειοθεσσαλική διάλεκτος, που ίσως είναι η
πιθανότερη πρόγονος της λαλιάς των Σαρακατσάνων,
έχει σαν βασικό γνώρισμα την μετατροπή του αττικού ω
σε ου. Λένε, έδουκε αντί έδωκε, ανάλουμα αντί
ανάλωμα, όπως το συνηθίζουν και οι Σαρακατσάνοι.
Αυτή λοιπόν την βορειοθεσσαλική λαλιά με επιρροές
από στοιχεία αιολικά, ιωνικά και λίγα δωρικά
διαμορφώνει την λαλιά των Σαρακατσάνων στην περιοχή
της Πίνδου .
Η διασπορά του Ελληνισμού στις αποικίες και ο επιμερισμός
του σε μικρότερες πολιτικές ενότητες, τις πόλεις-κράτη,
αντισταθμίστηκε από ισχυρές ενωτικές δυνάμεις. Οι ιδιαίτερες
σχέσεις που γεφύρωναν τις αποκεντρωμένες αποικίες με τις
ελλαδικές μητροπόλεις τους, οι ποικίλες συμφωνίες ανάμεσα
στις πόλεις-κράτη, οι αμυντικές συμμαχίες, οι θρησκευτικές
ενώσεις (ἀμφικτυονίαι), οι πανελλήνιοι αγώνες και τα
πανελλήνια μαντεία, γιορτές και προσκυνήματα - όλα αυτά
όχι μόνο συγκράτησαν αλλά και δυνάμωσαν στην Αρχαϊκή
εποχή την ενότητα και την αυτοσυνειδησία των Ελλήνων.
Εξαιρετική θέση κρατούσε στην κοινωνική ζωή των αρχαϊκών
αιώνων η θρησκεία. Τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινοτικό
επίπεδο, τόσο στις περιορισμένες τοπικές λατρείες όσο και στα
πανελλήνια ιερά, τόσο στην επίσημη λατρεία των Ολύμπιων,
όπως την είχαν καθιερώσει ο Όμηρος και ο Ησίοδος, όσο και
στις απόκρυφες οργιαστικές και μυστηριακές της εκδηλώσεις,
η αρχαϊκή ευσέβεια ήταν βαθύτερη και εντονότερη παρά ποτέ
άλλοτε στον αρχαίο κόσμο. Χαρακτηριστική ήταν η ραγδαία
αύξηση της σημασίας του μαντείου των Δελφών, στον ὀμφαλόν

28

της γης, όπου ο αυστηρός και απόμακρος θεός Απόλλωνας

είχε παραχωρήσει δίπλα του μια θέση στον πιο λαοφίλητο,

οργιαστικό θεό, τον Διόνυσο.

Οι Σαρακατσάνοι από την εμφάνιση της Χριστιανικής

θρησκείας είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι . Κατάλοιπα όμως της

προηγούμενης θρησκείας ως φαινόμενο όταν μία θρησκεία

διαδέχεται μια άλλη υπάρχουν.

Στο βιβλίο του "ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ"(σελ. 251) ο Γ.Β.ΚΑΒΑΔΙΑΣ

αναφέρει:

…Γιατί όλες αυτές τις δυνάμεις δεν είναι παρά παραλλαγές η

μεταμορφώσεις της δοξασίας της μεγάλος δύναμης που δεσπόζει

στον κόσμο και που προσωποποίηση της είναι η Μεγάλη Θεά.

Θα ήταν λάθος να παραδεχθεί κανείς ότι οι Σαρακατσάνοι όταν

δρουν για την γονιμότητα με σύμβολα που πηγάζουν από την

δοξασία της μεγάλης θεάς λατρεύουν αυτή την ίδια την Θεά και

κατά συνέπεια μπορούν να θεωρηθούν ότι ακολουθούν μια

θρησκεία αλλιώτικη από το Χριστιανισμό. Πρόκειται για ένα

άλλο φαινόμενο γνωστό, που εμφανίζεται όταν μια θρησκεία

συμβαίνει να υποκαθιστά μια άλλη. Όσο και αν παραμερίζονται

από τις καινούργιες, οι αρχές λατρείες εξακολουθούν να

υπάρχουν, ενσωματώνονται όμως στα μάγια και υπόκεινται

συγχρόνως σε έναν ορισμένο συγκρητισμό….

Έτσι ως συμπέρασμα θα πρέπει να πούμε ότι για να προκληθεί η

γονιμότητα, ο Σαρακατσάνος επικαλείται τις δυνάμεις που

πηγάζουν από τις δοξασίες της Θεάς-Μητέρας…….

..Το πρόβλημα της διατροφής των ζώων αντιμετωπίζεται μερικά

με την λύση των εποχικών μετακινήσεων προς αναζήτηση χλόης.

Αρκεί μια ξηρασία για να καταστρέψει τα πάντα. Για να

αποφύγει αυτή την πιθανότητα ο Σαρακατσάνος απευθύνεται

και πάλι στις παγκόσμιες δημιουργικές δυνάμεις που

προσωποποιούνται σε άλλες εκφάνσεις της Θεάς-Μητέρας και

που είναι αρμόδιες να προωθήσουν την γονιμότητα της γης και

την αφθονία της βλάστησης…

Η θεά μητέρα γίνεται Ρέα του Κρητικού Δία που δεν είναι ακόμα

«πατέρας των ανθρώπων και των θεών» της ομηρικής εποποιίας,

αλλα ένας θεός της εφορίας και κατά καιρούς πεθαίνει ……

29

Στην Ελλάδα είναι η Δήμητρα και η κόρη της Περσεφόνη και
ακόμα η Ήρα, προστάτρια της γονιμότητας των γυναικών της
γης Αισχύλου :Ευμαίνιδες Ι
Στο ηρωικό έπος οι αοιδοί τραγουδούσαν τη ζωή και τα
κατορθώματα των αρχόντων της παλιάς μυκηναϊκής εποχής
και στα έργα τους χρησιμοποιούσαν όλοι την ίδια ποιητική
τυποποιημένη γλώσσα και το ίδιο μέτρο. Αυτή η θεματική και
μορφολογική ομοιομορφία καταργήθηκε στα αρχαϊκά χρόνια,
καθώς η λυρική ποίηση, που με την άνθισή της επισκίασε το
έπος, περιλάμβανε πολλά και ποικίλα ποιητικά είδη. Οι
λυρικοί ποιητές ήταν θεματικά αδέσμευτοι και
χρησιμοποιούσαν στις συνθέσεις τους διαφορετικές διαλέκτους
και λογής λογής μέτρα και ρυθμούς. Στην Βυζαντινή εποχή τα
ακριτικά τραγούδια και τα έποι συνεχίζουν ως τραγούδια της
ταύλας και ηρωισμοί ακριτών. Το τραγούδι "του μικρού
κλεφτόπουλου" είναι ένα δείγμα ακριτικού τραγουδιού που
συνεχίζει στους Σαρακατσάνους. Όλα αυτά είναι σημάδια
καταγωγής και πορείας των Σαρακατσάνων από τα έποι στα
τραγούδια και στους κύκλιους χορούς.
Γεωμετρική περίοδος
Παλαιότερα ήταν γνωστή ως «Σκοτεινοί χρόνοι», ένας όρος που
σήμερα χαρακτηρίζει τους πρωτογεωμετρικούς και
υπομηκυναϊκούς χρόνους. Ο χαρακτηρισμός αυτός
υποδήλωνε μία αρνητική αξιολόγηση της εποχής αυτής σε
σχέση με την μυκηναϊκή περίοδο που προηγήθηκε και ήταν
μία περίοδος που οδήγησε σε σημαντικά επιτεύγματα.
Η γενικότερη αναστάτωση στην περιοχή ως αποτέλεσμα της
μετανάστευσης λαών της Μικράς Ασίας στα νότια και τα
δυτικά που κατά συνέπεια διέλυσε το δίκτυο του εμπορίου και
στις ελλαδικές περιοχές και στη συνέχεια οδήγησε σε
οικονομικό μαρασμό, επέτρεψε σταδιακά την κάθοδο νέων
φύλων προς τη νότια Ελλάδα. Σύμφωνα με την παράδοση τα
φύλα αυτά ήταν οι Δωριείς και οι Θεσσαλοί. Η εγκατάσταση
τους χαρακτηρίστηκε ως πρώτος αποικισμός. Υπάρχει
ωστόσο και η άποψη που υποστηρίχθηκε πιο πρόσφατα
ότι η αλλαγή του τρόπου ζωής από τους μυκηναϊκούς
στους γεωμετρικούς χρόνους ενδεχομένως οφείλεται

30

στις μετακινήσεις των παλαιότερων κατοίκων του
ελληνικού χώρου, λόγω του νομαδικού τρόπου ζωής
τους.
Πρωτογεωμετρικοί χρόνοι (1050-900 π.Χ.)
Το πολιτειακό σύστημα επίσης μεταβλήθηκε. Ο βασιλέας, το
συμβούλιο των γερόντων και η συνέλευση των πολεμιστών
έδωσαν τη θέση τους στα παλαιότερα «φεουδαρχικού»
χαρακτήρα κρατίδια. Η οικονομία επίσης από τον αλλάζει
δραματικά. Οι άλλοτε πυκνές εμπορικές σχέσεις με την
Ανατολική Μεσόγειο διακόπηκαν και κυριάρχησε η αγροτική
κλειστή οικονομία. Την ίδια αυτή περίοδο εγκαταλείφθηκε η
χρήση της γραφής (Γραμμικής Β΄) που δεν γενικεύτηκε στους
πολιτισμούς της Εποχής του Χαλκού αλλά θα επανέλθει με
την εισαγωγή του «φοινικικού» αλφαβήτου.
Την ίδια αυτή περίοδο εγκαταλείπεται ο μνημειακός
χαρακτήρας της τέχνης αλλά και οι διακοσμητικές τέχνες της
Εποχής του Χαλκού, όπως η μικροτεχνία, η κοσμηματοτεχνία,
η σφραγιδογλυφία κ.α. Ωστόσο φαίνεται ότι επιβιώνουν τόσο η
λατρεία ορισμένων θεοτήτων αλλά και άλλων μυθολογικών
οντοτήτων από τον μυκηναϊκό κόσμο, όπως προκύπτει από
πληροφορίες που μας παρέχουν οι πινακίδες της Γραμμικής
Β΄και εικονογραφικά στοιχεία. Η μυκηναϊκή Ελλάδα, η οποία
δημιουργήθηκε κυρίως με ανοίγματα προς το εξωτερικό, δεν
ίδρυσε αυτοκρατορία. Άσκησε ισχυρή επιρροή, άμεση ή
έμμεση, από τη Σαρδηνία έως τον Ορόντη, από τη Μακεδονία
ως τον Νείλο, αλλά δεν άσκησε ποτέ πολιτική ηγεμονία. Αφού
άντλησε από την Κρήτη, από την Εγγύς Ανατολή, ακόμη και
από την Ευρώπη, τους παράγοντες της βαθιάς πολιτιστικής
μεταβολής και αφού τους αφομοίωσε, η ηπειρωτική Ελλάδα
παρέμεινε σχετικά ανεπηρέαστη από τις ξένες πολιτιστικές
επιδράσεις, ενώ παράλληλα οι οικονομικές επαφές με το
εξωτερικό είχαν ζωτική σημασία για την ανάπτυξη και τη
λειτουργία των ανακτορικών κέντρων. Και όταν οι επαφές
αυτές διαταράχτηκαν ή διακόπηκαν, τότε το ανακτορικό
σύστημα κατέρρευσε.
René Treuil, Οι πολιτισμοί του Αιγαίου,
μετ. Όλγας Πολυχρονοπούλου (Καρδαμίτσα), σ. 471

31

H ερευνήτρια και αρχαιολόγος Ντιάνα Γουάρντλ, συνεργάτης
του Πανεπιστημίου του Μπέρμινγχαμ και μέλος της

Βρετανικής Σχολής Αθηνών, υποστήριξε πως οι παραδοσιακές
φορεσιές των Σαρακατσάνων είναι πολύ κοντινές στις φορεσιές
των γυναικών από την Μινωική Κρήτη, τη Θήρα και τη
Μυκηναϊκή Ελλάδα.
Στην αγγειογραφία που αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό
κατάλοιπο της περιόδου κυριαρχούν τα γεωμετρικά θέματα
(ομόκεντροι κύκλοι, ημικύκλια, ρόμβοι κλπ) και για τη
διακόσμηση τους χρησιμοποιείται η τεχνική της σκιαγραφίας,
δηλαδή παχύρευστο διάλυμα εξαιρετικά καθαρού πηλού

χρησιμοποιείται ως «χρώμα» σε ερυθρό ή
καστανό. Τα σχήματα αποδίδονται με
γραμμικό και όχι με ελεύθερο σχέδιο,
σχεδιάζονταν δηλαδή με διαβήτη.
Γεωμετρική περίοδος (900-700 π.Χ.)
Το όνομα της προέρχεται από την τέχνη της
εποχής και ιδιαίτερα την κεραμεική, η οποία
διακοσμείται κυρίως με γεωμετρικά σχήματα.
Τον 9ο και τον 8ο αι. π.Χ. αναδύονται οι πόλεις-κράτη. Ήδη
από τα τέλη του 9ου αι. παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού.

32

Την ίδια εποχή αποδυναμώνεται η βασιλεία και

αντικαθίσταται σταδιακά από

αριστοκρατικά καθεστώτα. Στην

κοινωνία παγιώνεται η κοινωνική

διαστρωμάτωση σε γαιοκτήμονες,

αγρότες, άκληρους (θήτες) και

δούλους. Ο αγροτικός

χαρακτήρας της οικονομίας

διατηρείται. Ο κλειστός της

χαρακτήρας, με προσανατολισμό

στην αυτάρκεια φέρνει και

πολιτιστική εσωστρέφεια.

Παράλληλα αναπτύσσεται η

οικοτεχνία.

Ωστόσο, σταδιακά οι Έλληνες αρχίζουν και πάλι να βγαίνουν

στο εμπόριο και να πυκνώνουν τις σχέσεις τους με την

περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Ο αποικισμός που αρχικά

οδήγησε στην ίδρυση εμπορικών σταθμών και στη συνέχεια σε

οργανωμένες αποικίες ήταν

ένας τρόπος να αντιμετωπιστεί

η αύξηση του πληθυσμού στις

ελληνικές πόλεις και να δοθεί

λύση στις πολιτικές

συγκρούσεις με τη ντόπια

αριστοκρατία.

Στα εικαστικά, η γεωμετρική

τέχνη, που κυριαρχούσε ως και

τον 8ο π.Χ. αιώνα,

παραμερίζεται και τη θέση της

παίρνει τον 7ο π.Χ. αιώνα η

ανατολίζουσα τέχνη. Η αλλαγή είναι μεγάλη, καθώς τα

πειθαρχημένα γεωμετρικά σχέδια και τις άσαρκες φιγούρες

ανθρώπων και ζώων τις αντικαθιστούν τώρα νέα θέματα, δάνεια

από την Ανατολή (άνθη και ζώα εξωτικά, ανθέμια, σφίγγες,

γρύπες κ.ά.) ζωγραφισμένα με όγκους και καμπύλες,

ασύμμετρα αλλά ρωμαλέα και ζωντανά.

33

Γράφει, ο Πατρίκ Λη Φερμόρ στο βιβλίο του "ΡΟΥΜΕΛΗ" για

την τέχνη κάτι που μαρτυρά πολλά

……..Θα μπορούσαν άραγε αυτά τα μαύρα κι άσπρα ορθογώνια,

αυτές οι υφαντές οδοντωτές βαθμίδες και τα δόντια του πριονιού

και τα τρίγωνα αυτά τα πρωτόγονα συμπλέγματα από γωνίες και

σχηματικές παραστάσεις, θα μπορούσε να προέρχονται απο

την ίδια πηγή με τα πρώιμα σχέδια της πρώιμης

ελληνικής αγγειοπλαστικής. Μήπως αυτό είναι το κλειδί

που μας λείπει να βρούμε την προέλευση των

Σαρακατσάνων; Αν είναι , τα θραύσματα συναρμολογούνται

σε μια χιμαιρική θεωρία6 . Ούτε λίγο ούτε πολύ, όταν οι πρώτοι

Έλληνες (σημ. γράφοντος εννοεί την κάθοδο των ελληνικών

φύλων - Ίωνες, Δωριείς, Αιολείς7, Αχαιοί) κατέβηκαν μέσα

από τα βορινά

περάσματα κατά την

Ελληνική Χερσόνησο,

ίσως μερικοί να έριξαν

ματιές πόθου στα

λιβάδια της Πίνδου που

απλώνονταν γύρω τους

στα βουνά της

Ακαρνανίας νοτιότερα,

και στα πράσινα

χειμερινά βοσκοτόπια

που απλώνονταν στα

πόδια τους, ίσως να

ξέκοψαν, αυτοί και τα κοπάδια τους, απ τα λαμπρά

πεπρωμένα των φιλόδοξων αδελφών τους ενώ εκείνοι

επεκτείνονταν νότια σε όλη την Θεσσαλική πεδιάδα ,

ιδρύοντας , χωριά και κωμοπόλεις και αργότερα

πόλεις-κράτη. Ίσως αυτοί οι αργοκίνητοι ποιμένες

6 Χίμαιρα το πλάσμα που προκύπτει από την φυσική ή τεχνητή ένωση άλλων ειδών.
Χιμαιρικό DNA ονομάζεται ένα συνδυασμένο μόριο DNA που περιέχει ακολουθίες προερχόμενες
από διαφορετικούς οργανισμούς
7 Αρχική κοιτίδα των Αιολέων ήταν η δυτική Μακεδονία και συγκεκριμένα οι ορεινές περιοχές στα
βόρεια του Αλιάκμονα, καθώς και η κοιλάδα της Πελαγονίας. Από εκεί μετακινήθηκαν νότια στη
Θεσσαλία, την οποία κατέλαβαν ολόκληρη. Ακολούθησαν κύματα μετανάστευσης προς τα νησιά του
βορειοανατολικού Αιγαίου και προς τη νότια Ελλάδα, που οφείλονταν στην επέλαση των Θεσσαλών

34

ξέμειναν πίσω, αποκομμένοι ομάδα κτηνοτρόφων .
Ζώντας με αρχέγονο τρόπο, βόσκοντας τα ζώα τους από
τα χειμαδιά ως τα καλοκαιρινά λιβάδια. Έμειναν σε σ
εκείνες τις περιοχές…..
Για το ίδιο θέμα της ενδυμασίας αναφέρει ο Δ. Μαυρόγιαννης:
….…."και πιο χαρακτηριστικά κομμάτια της ενδυματολογικής
ταυτότητας της γυναίκας Σαρακατσάνας Πρόκειται κατ΄ αρχάς
για κεντητά νυφικά παλτά που για πρώτη φορά, τόσα πολλά
έρχονται στη δημοσιότητα ………αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία
είναι τα ΚΕΝΤΗΜΈΝΑ ΣΧΕΔΙΑ τους - ΦΥΤΙΚΆ, ΑΣΤΡΙΚΆ ΚΑΙ
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΑ- βρίσκονται σε αντιστοιχία και εναρμόνιση με
ανάλογα σύμβολα της ποδιάς."

Δ. Μαυρόγιαννης: ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΘΡΑΚΗΣ, ΚΕΝΤΡΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ.(Τόμος 3 σελ 26)

Θαρρείς ότι ένα αόρατο χέρι λοιπόν έχει σταματήσει
τον χρόνο στην Γεωμετρική εποχή και στον 8ο π. Χ.
αιώνα όπου τα γεωμετρικά σχήματα και σύμβολα παύουν
πια να κυριαρχούν στις υπόλοιπες ελληνικές φυλές,
συνεχίζουν όμως να υπάρχουν σε αυτή την ομάδα που
ζει απομονωμένη στις ορεινές βουνοκορφές. Οι
επιρροές της Ανατολικής τέχνης του 7ου π. Χ. (άνθη και
ζώα εξωτικά, ανθέμια, σφίγγες, γρύπες κ.ά.), ελάχιστα
επηρεάζουν την τέχνη τω Σαρακατσάνων που κυρίως
συνίσταται στις φορεσιές και την ξυλογλυπτική.
Λέει ο Δ. Μαυρόγιαννης για τις συλλογές λαϊκών
τεχνουργημάτων των Σαρακατσάνων σε διάφορα Μουσεία αλλα
και αυτές που έχει συγκεντρώσει ο ίδιος :
…..είναι μια πολυάριθμη επιλεγμένη ποικιλία από διάφορες
τεχνοτροπίες και από υλικά που χρησιμοποιήθηκαν - έγχρωμες
μονόχρωμες, κεντητές σε τσόχα και κεντητές σε πανί, με
φυσικά , αστρικά, γεωμετρικά και άλλα σχέδια, μοτίβα
και σύμβολα….
.. δύο νέα χαρακτηριστικά στοιχεία: αστρικά(φεγγάρια και
ήλιους)και γεωμετρικά σύμβολα καθώς και δυσεξήγητες
κατασκευές, των οποίων η μελέτη που θα ακολουθήσει, μπορεί
να χρησιμεύσει ως «κλείδα» που θα συμβάλει στην αποκάλυψη

35

της διαχρονικής γενεαλογίας της ταυτότητας των
Ελλήνων νομάδων κτηνοτρόφων
Ο δε Β. Τσαούσης αναφέρει για την τέχνη των Σαρακατσάνων
στον χρόνο: "Το ότι οι Σαρακατσιαναίοι είναι πάρα πολύ δεμένοι
με τη βυζαντινή εποχή, μαρτυρεί και το γεγονός ότι μέχρι και
σήμερα είχαν σαν κυρίαρχο σύμβολο στα έργα της λαϊκής τους
τέχνης και στα υφαντά, το δικέφαλο αετό και το «κλειδί της
πόλης».."
Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός γνωρίζουμε ότι έχει τις ρίζες
του στην Μινωική Κρήτη και στις Κυκλάδες αλλά
αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα, επεκτάθηκε στα
παράλια της Μικράς Ασίας, συνεχίσθηκε από τους Μακεδόνες
βασιλείς και, τέλος, ενστερνίσθηκε από τους Ρωμαίους, όταν
αυτοί κατέλαβαν τον ελλαδικό χώρο τον Β' αιώνα π.Χ. Ο
Ελληνικός
Πολιτισμός αναπτύχθηκε σιγά-σιγά λίγο μετά την περίοδο που
ορίζεται από το τέλος της Λίθινης Εποχής και την αρχή της
Εποχής του Χαλκού, γύρω στο 3000 π.Χ. Άνθισε, δηλαδή,
λίγο μετά την εμφάνιση των πρώτων πολιτισμών στην
Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο αλλά, παρά τις επιρροές που
δέχθηκε από την Εγγύς Ανατολή, παρέμεινε διαφορετικός.
Πολλά στοιχεία από τα ξυλόγλυπτα αλλα κυρίως από τα
διακοσμητικά στοιχεία και την ύφανση και τα κεντήματα των
Σαρακατσάνων μαρτυρούν αυτή την αρχαία σχέση τους με τον
Μινωικό και μετέπειτα Μυκηναϊκό πολιτισμό ο οποίος έχει
την βάση του στην Δωρική καταγωγή όλων.

ΕΘΝΟΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΛΛΑ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΩΝ

Αλαζώνες: έθνος μεταξύ των ποταμών Τύρη (Δνείστερου) και
Ύπανη (ν.Μπουγκ)
Αλανοί: Πολεμοχαρές φύλο Σαρματών που κατέβηκαν από τον
Βόλγα στην Ουκρανία νότ. Ρωσία
Άβροι : Μικρό Ιλλυρικό φύλο στα νότια της λίμνης Σκόδρα.

36

Αλαρόδιοι: Δυτικοασιατικός λαός.

Αλβανοί: Οι κάτοικοι της Αλβανίας του Καυκάσου αλλα και οι
κάτοικοι της πόλης του Λατίου Alba Longa. Σήμερα
ονομάζονται έτσι η κάτοικοι βορειοδυτικά της Ελλάδας που
χρησιμοποιούν την γλώσσα των Αλβανών.

Αλιζώνες: Λαός της Μ. Ασίας στον Εύξεινο Πόντο

Ανδροφάγοι: Αρχαίος νομαδικός λαός που ο Ηρόδοτος
τοποθετεί βορειότερα από τους Σκύθες

Άορσοι: Φύλο Σαρματών στην Κασπία

Απασιάκες: Φύλο Μασσαγετών στις παρόχθιες περιοχές της
λίμνης Αράλης, βόρεια του ποταμού Ωξου.

Άπουλοι: Λαός της ΝΔ Ιταλίας. Οι Έλληνες κατά τον Στράβωνα
τους αποκαλούσαν Δαυνίους

Αργιππαίοι: Λαός εκ γενετής φαλακρός κατά τον Ηρόδοτο
κατοικούντες στους πρόποδες των Ουραλίων.

Αρδιαίοι: Μικρό Ιλλυρικό φύλο στην λίμνη Σκόρδα.

Αριμασποί: Εθνος μονόφθαλμων κατά τον Ηρόδοτο στην
Σκυθία
Αύσονες: Λαός της κεντρικής Ιταλίας.

Αυταριάτες: Ισχυρό Ιλλυρικό φύλο.

Βέρβυκες: Λαός της Μ. Ασίας στην Βυθινία.

Βιθυνοί: Θρακικό φύλο της ΒΔ Μ.Ασίας εγκατεστημένο στην
Βιθυνία από όπου πήραν και το όνομα τους.

37

Βισάλτες: Αρχαίο μη Ελληνικό φύλο Φρυγικό μάλλον που
αφομοίωσε το φύλο των Κρηστωναίων στο Στρυμόνα και τελικά
μείχθηκε με τους Θράκες.

Βουδίνοι: Λαός που γειτόνευαν με τους Σκύθες μετά τον
ποταμό Τανάϊ (Ντον)

Βρέτιοι ή Βρουτιοι: Αρχαίος λαός της νότιας Ιταλίας

Βρίγες ή Βρύγες, Βρύγοι : Μικρό Ιλλυρικό φύλο.

Γελωνοί: Αρχαίος Σκυθικός λαός, με γλώσσα κατά τον
Ηρόδοτο σκυθοελληνική.

Γέργιθες: κάτοικοι της περιοχής Γέργις της Τρωάδας

Γεφυραίοι: Μη ελληνικό φύλο στην Βοιωτία.

Γραβαίοι: Μικρό Ιλλυρικό φύλο κοντά στην λίμνη Σκόδρα.

Δαόρσοι: Ένα από τα ιλλυρικά φύλα που εντοπίζεται στις
πηγές του Νάρωνα, (Neretva) της Ερζεγοβίνης.

Δάρδανοι: Δύο λαοί ένας στον κεντρικό Αίμο και ο άλλος στην
Β.Δ Μ. Ασία στην Τρωάδα. Ιλλυριοί η Τρώες.

Δαύνιοι: Λαός της ΝΔ Ιταλίας στα παράλια της Αδριατική.

Δέξαροι: Φύλο εντοπιζόμενο στην λίμνη Αχρίδα.ταυτίζονται με
τους Δασσαρήτες.

Δερρίοπες: Εθνότητα που εντοπίζεται στην Δαλματία

Δευρίοπες ή Δουρίοπες: Λαός του ποταμού άνου Ερίγονου
σημερινού (Τσερνα)

38

Δρύοπες: Πανάρχαιο προελληνικό φύλο εγκατεστημένο γύρο
από την Οίτη και τον Παρνασσό.Πρόκειτε μάλλον για
"βαρβαρικό φύλο"

Εγχελείς: Αμφιλεγόμενης καταγωγές φύλο που εντοπίζεται
στην περιοχή της λίμνης Αχρίδας

Ενετοί: Λαός της Αδριατική στο βόρειο τμήμα της φύλο που
πιθανά ανήκει στους Βενετούς.

Εορδοί : Αρχαιο φύλο στην άνω Μακεδονία, πιθανότατα
Ιλλύριοι.

Ετρούσκοι : Λαός της κεντρικής Ιταλίας, γνωστοί ως Τυρρηνοί
η Τυρσηνοί στους Έλληνες.
Ζυγοί: Αρχαίος λαός των ανατολικών παραλίων του Εύξεινου
Πόντου γείτονες των Ηνιόχων. Μάλλον Σαρματικά φύλα.

Ηνίοχοι: Αρχαίος λαός του ανατολικού Εύξεινου Πόντου
γείτονες των Ζυγών . Εντοπίζεται στο σημερινό Σότσι.

Θυσσαγέται: Σκυθικός λαός μεταξύ Καμα (παραπόταμος του
Βόλγα) και του Ουράλη.

Ιάζυγες : Σαρματικό φύλο της νότιας Ρωσίας και Ουκρανίας.

Ιάποδες: Λαός εγκατεστημένος στα ΒΑ παράλια της
Αδριατικής Κελτο-ιλλυρικός λαός.

Ιάπυγες : Λαός της Μεσσαπικής ομάδας στην ΝΑ Ιταλία.

Ιλλύριοι: Ομάδα φύλων του δυτικού Αίμου.

Ισσηδόνες: λαός από την αρχαιότητα της Σκυθίας.

Ίστριοι: Φύλο το οποίο εντοπίζεται στη περιοχή μεταξυ Ιταλίας
,Σλοβενίας στην Αδριατική.

Ιύρκες: Λαός της Σκυθίας.

39

Καλλιπίδες: Σκυθικός λαός στα ΒΔ παράλια του Πόντου

Καμπανοί: Οι κάτοικοι της Ιταλικής Καμπανίας στην περιοχή
της σημερινής Νάπολης.

Κάρες: λαός της Μ. Ασίας

Κάρνοι: Λαός των Άλπεων

Κιμμέριοι: Λαός νομαδικός της Κασπίας γείτονες Θρακών.

Λατίνοι: Λαός της Ιταλικής χερσονήσου

Λευκανοί: Κάτοικοι της Λευκανίας νότια της Καμπανίας στην
Ιταλία με σημαντικές επιρροές από τους Έλληνες από τους
Μυκηναϊκούς χρόνους.

Ληγκησταί: Φύλο που ζούσε Β.Δ. της Μακεδονίας, ανατολικά
των Πρεσπών νότια του ποταμού Εριγόνου και περιελάμβανε
τις πεδιάδες Φλώρινας και Μοναστηρίου (Βιτώλι). Ο Φίλιππος
Β' θα συντρίψει την δύναμη των Ιλλυριών και προσαρτά την
Λυγκηστίδα στο Μακεδονικό κράτος.

Λιβυρνοί: Φύλο στις ακτές της Δαλματίας στην Αδριατική.
Μάλλον Ενετοί.

Λούβιοι: Φύλο της Θρακικής πεδιάδας που εισέβαλε στην Μ.
Ασία συγγενικό μάλλον των Χετταίων από τους οποίους
απορροφώνται τελικά.

Λυδοί: Αχαιός λαός της Μ. Ασίας φιλικό προς τους Έλληνες
της περιοχής της Μ. Ασίας.

Μαίονες: Αρχαίας λαός της Μ. Ασίας απόγονου των Λουβίων.

Μαιώται: Αυτόχθονες των παραλίων του Ευξείνου Πόντου στην
Μαιώτιδα λίμνη (θάλασσα του Αζόφ)

Μελαγλαίνοι: Λαός της Σκυθίας

40

Μεσσάπιοι: Κάτοικοι της Ιλλυρίδας φύλο της Μεσσαπικής
ομάδας

Μιλύείς: Λουβικής καταγωγής κάτοικοι της Λυκίας.

Μύγδονες: Φρυγικό φύλο στην Μακεδονία.

Μυσσύνοικοι; Φύλο της ΒΑ Μικράς Ασίας στην Κερασούντα.

Νεστοί η Νεσταίοι: Ιλλυριοί στα Δαλματικά παράλια.

Νευροί: Λαός που γειτονεύει με τους γνωστούς Σκύθες και
κατοικούν κοντά στον Δνείπερο.

Οδόμαντες: Φρυγικής καταγωγής λαός που κατοικούσε
βορείως του Παγγαίου μέχρι τον Νέστο ποταμό. Αργότερα
μείχθηκε με τους Θράκες

Οινωτροί: Κάτοικοι της Καλαβρίας στην αρχαιότητα
Παρθίνοι: Ιλλυρικό φύλο μάλλον τμήμα των Ταυλαντίνων στον
ποταμό Γενούσο.
Παφλαγόνες: Λαός της ΒΔ μ. Ασίας στον Εύξεινο Πόντο Κατά
τους Βυζαντινούς χρόνους αφομοιώνονται από τους Έλληνες
της περιοχή και δημιουργείται το Θέμα Παφλαγονίας.
Πευκέτιοι: Λαός αρχαίος της ΝΔ Ιταλίας στην πλευρά της
Αδριατικής
Πισίδες ή Πισιδοί: λαός της Μ. Ασίας βόρεια της Λυκίας και
Παμφηλίας.
Ροξολάνοι: αρχαίο Σαρματικό ποιμενικό φύλο βόρεια του
Καυκάσου στην Αζοφική θάλασσα.
Σαραμάτες: Νομαδικός λαός ανατολικά των Σκυθών

41

Σάτρες: Θρακικό φύλο μεταξύ Νέστου και Στρυμόνα σε
αδιάβατες ορεινές περιοχές.

Σαυρομάτες: οι Σαρμάτες των ελληνιστικών και ρωμαϊκών
χρόνων sau= μαύρος και roma = τρίχα, γούνα.

Σίνδοι: Αυτόχθονες οι οποίοι υποτάχθηκαν στους Σκύθες.

Σίρακες ή Σιράκοι: Σαρματικό φύλο μεταξύ Κασπίας και
Ευξείνου Πόντου

Σκύθες: Νομαδικός λαός της αρχαιότητας στην χερσόνησο της
Κριμαίας

Σοάνες: Λαός στα βόρεια του Καυκάσου. Ζούσαν στα βουνά
της Γεωργίας και αποτελέσαν τμήμα του βασιλείου της
Λαζικής

Σόλυμοι: Λαός της Μ. Ασίας στην Λυκία.

Ταυλάντιοι: Ιλλυρικό φύλο στο μετέπειτα Δυρράχιο

Ταύροι: λαός της Ταυρικής (Κριμαία)

Τάφιοι: Πειρατές των παραλίων της Ακαρνανίας και της
Λευκάδος λελεγικής καταγωγής.

Τεύκροι: Λαός της Τρωάδας, το ονομα τους πήραν από τον
βασιλιά τους Τεύκρο.

Τρήρες: Θρακικό φύλο στην Βίτοσα της Σόφιας της
Βουλγαρίας μάλλν κέλτικης καταγωγής

Τριβαλλοί: Θρακικό φύλο στον ποταμό Μόραβα

Τρωγλοδύτες: Λαοί που ζούσαν σε τρώγλες στο έδαφος
(Αιθιοπία, Καύκασε, ακτές Δούναβη)

Τρώες: λαός της Τροίας (Ίλιον κατά τον Όμηρο) Συνασπισμός
από Λέλεγες, Σαμοθρακήτες, Φρύγες.

42

Τυρρηνοί: Προελληνικό φύλο στην ανατολική Μεσόγειο και
στο Αιγαίο μάλλον αυτόχθονες της Ιταλικής χερσονήσου.

Υπερβόρειοι: Μάλλον μυθικό λαός

Φρεντανοί: Ιταλικός λαός στο μέσο της Αδριατική.

Φρύγες: Ομάδα φύλων μεταναστών από την κεντρική Ευρώπη
ένα μέρος του οποίου εγκαθίσταται στις βόερειες περιοχές του
Ελλαδικού χώρου .Αναφέρονται και ως Βρύγες ή Βρίγες.

Χελιδόνιοι: Ιλλυρικός λαός στην Αδριατική.

Χετταίοι: Λαός της Μ. Ασίας ο οποίος ήρθε από τα ανατολικά

Χώνες: Φύλο της Μεσσαπικής ομάδας εγκατεστημένο στην
Ιλλυρίδα.

Ψήσσιοι: Σαρμάτες της Αζοφικής θάλασσας

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΘΝΗ

Άβαντες: Ελληνόφωνο φύλο της Θράκης πανάρχαιος οποίο
εμφανίζεται με τους άλλους πρωτοέλληνες τους Δαναούς.

Αγραίοι η Αγραείς : Κάτοικοι της Αγραίας της Αιτωλίας, μεταξύ
Αχελώου και της οροσειράς Μακρυνόρος.

Αγριάνες: Θρακικός λαός που κατοικούσε περί τον Αίμο.
«…Θρακομακεδόνες περί τον ΄Ιστρον, μεταξύ Ροδόπης και Αίμου
κατοικούντες και ως ψιλοί (τοξότες) εν τοις στρατοίς του
Αλεξάνδρου κατατεταγμένοις…» Ραγκαβή, Λεξικόν Ελληνικής
Αρχαιολογίας

Αζάνες: Ένα από τα φύλα τα οποία εισέβαλαν στην Αρκαδία
για να εκδιώξουν και υποτάξουν τους εκεί Πελασγούς

Αίθικες: Ηπειρωτικό φύλο όπου κατέφυγαν οι κένταυροι μετά
την εκδίωξη τους από Λάπιθες κατά τον Στράβωνα ήταν

43

Ηπειρώτες γείτονες των Αθαμάνων και Τυμφαίων. Θεωρούνται
βάρβαροι και ληστές από τον Στέφανο Βυζάντιο.Σήμερα
θεωρούνται ένα Ηπειρωτικό φύλο το οποίο εξαφανίζεται μετά
τον 1ο π.Χ. αιώνα.

Αίμονες: Κάτοικοι μίας περιοχής της Θεσσαλίας της Αιμονίας
με γενάρχη των Αίμονα γιό του Πελασγού και πατέρα του
Θεσσαλού. Είναι πάρα πολύ παλαιός λαός που προηγείται των
Θεσσαλών και θεωρείται ότι έζησε τον μεγάλο σεισμό που
δημιούργησε την κοιλάδα των Τεμπών. κατά τον καθηγητή
Μιχ. Σακελλαρίου το όνομα ετυμολογείται είτε από τον
ελληνικό επίθετο αίμων = αιματηρός, αιματώδης είτε από το
ουσιαστικό αίμος = θάμνος, περιοχή με θάμνους.

Αιτωλοί: Ελληνικό φύλο που κατοικούσε στην Αιτωλία. Κατά
το 27π.Χ.-14 μ.Χ εξαφανίζονται καθώς διαλύεται η Αιτωλική
συμπολιτεία Οι Αιτωλοί, που ζούσαν δυτικά των Δωριέων,
πέρασαν από την ορεινή Δυτική Στερεά στην Β. Δ.
Πελοπόννησο και εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Πηνειού,
στην Ηλεία.

Ακαρνάνες: Αρχαίο ελληνικό φύλο της Ακαρνανίας

Άλμωπες: "Έθνος πελαγονικόν της Μακεδονίας" από το Λεξικό
Κυρίων Ονομάτων. Οι Βυζαντινοί την ονόμαζαν Μολγενά
(=χώρα της ομίχλης) και στην Τουρκοκρατία από το όνομα του
όρους Βόρα την ονόμαζαν Καρατζόβα.

Άονες: Προελληνικό φύλο της Βοιωτίας και κυρίως βρίσκεται
στην Θήβα

Αρκτάνες: τμήμα Αρκάδων που παρέμεινε και δεν ακολούθησε
το φύλο στην Πελοπόννησο, εντοπίζεται στα Αθαμανικά όροι
(Τζουμέρκα) και απορροφούνται κατά το μεγαλύτερο μέρος
τους από τους Αθαμάνες.

44

Αχαιοί: Από τα σπουδαιότερα αρχαιοελληνικά φύλα. Κατά τον
καθηγητή Μιχ. Σακελαρίου το φύλο των Αχαιών
διαμορφώθηκε από ομάδες πρωτοελληνικές που ομιλούσαν
την προ-αιολική διάλεκτο φθάνοντας στην νότια Θεσσαλία
κατά το 1900 π.Χ. υπέταξαν τους εκεί Αχαιούς και τους
αφομοίωσαν κρατώντας το όνομα τους. Παίρνουν επίσης ένα
τμήμα των Αθαμάνων. Το 1600 π.Χ κινούνται νότια και
φθάνουν στην ΝΔ Πελοπόννησο.

Βίστωνες η Βίστονες: Θράκες στην Βιστωνίδα λίμνη. Σύμφωνα
με νεώτερες απόψεις θεωρείται Φρυγικό φύλο το οποίο
μείχθηκε με τους Θράκες στην περιοχή εγκατάστασης τους
που ήταν η λιμνοθάλασσα του Πόρτο Λάγος. Κοντά τους ήταν
εγκατεστημένοι οι Κικόνες και οι Σαπαίοι.

Βωττιαίοι: Αρχαίοι κάτοικοι της Πέλλας στην ευρύτερη
περιοχή μεταξύ των ποταμών Λουδία και Αξιού.Ισως πρόκειται
για φυγάδες από την Κρήτη κατά το 1400π.Χ. όταν αυτή
κατακτήθηκε από τους Αχαιούς. Αργότερα εκτοπίζονται από
τους Μακεδόνες και καταφεύγουν στην Χαλκιδική όπου την
περιοχή τους θα την ονομάσουν Βοττική. Η ετυμολογία του
ονόματος προέρχεται από την ομηρική λέξη βοτήρ, βότης ή
βούτης που σημαίνει βοσκός.

Βυλλίονες: Αρχαίο φύλο της Ηπείρου στον νότιο Αώο.
Παλαιότερα εθεωρείτο Ιλλυρικό φύλο αλλα με σημερινά
στοιχεία θεωρείται ελληνικό Ηπειρωτικό.

Γέται: Θρακικό έθνος στον νότιο Δούναβη.

Γρααίοι: Έθνος της Θράκης στον Στρυμόνα κοντά στον Γάζωρο

Γραΐκες ή Γραίκες; Οι Αιολείς της μικρασιατικής πόλεως
Πάριον της Αιολίδας.

45

Γραικοί ή Γράϊκες: Οι αρχαίοι θεωρούσαν το όνομα Γραικός
αρχαιότερο απο το όνομα Έλλην και εντοπίζονταν στην
Θεσσαλία. Σύμφωνα με νεώτερες απόψεις και επιστημονικά
στοιχεία το όνομα Γραικός - Έλλην ήταν κάτοικος στην
περιοχή γύρω από την Δωδώνη και την πεδινή περιοχή των
Ιωαννίνων.

Γραίοι: Οι κάτοικοι της Γραίας στην Ερέτρια.

Δάκες ή Δακοί : Θρακικό φύλο βόρεια του Δούναβη
γειτνιάζοντες με τους Γέτες.

Δαναοί: Πρωτοελληνικό φύλο που ήρθε ταυτόχρονα με τους
Αβαντες το 2100 π. Χ. και εγκαταστάθηκε στην Αργολίδα.
Μαζί με τους Αχαιούς και τους Αργίους υποδηλώνουν τους
Έλληνες της Μυκηναϊκής Εποχής.

Δασσαρήτες ή Δασαρήτιοι: Ηπειρωτικό φύλο των Χαόνων που
παύει να υπάρχει τον 3ο μ.Χ. αιώνα.

Δέρρωνες: Λαός που συνδέεται με το ακρωτήριο Δέρρις της
Σιθωνίας στην Χαλκιδική. Μάλλον Θρακικό φύλο.

Δόλογκοι: Αρχαίο Θρακικό φύλο στην Καλλίπολη Θρακική
χερσόνησο.

Δόλοπες; Αρχαίοι λαοί της Ηπείρου κατοικούντες στην
Δολοπία, της περιοχής ΒΑ του Τυμφρηστού στο Καρπενήσι.

Έκτηνες ή Εκτήνες: Προελληνικό φύλο στην Βοιωτία

Ελμιώται: Κάτοικοι της Ελίμειας της αρχαίας άνω
Μακεδονίας, κάλυπτε το νότιο τμήμα του σημερινού νομού
Κοζάνης και τον ανατολικό νομό Γρεβενών

Δυμάνες: (Μεσσήνιοι)

46

Έλληνες: Τα μέλη μικρού φύλου στην αρχαία Φθία υπήκοοι
μαζί με τους Μυρμιδόνες ,τους Φθίους και τους Δόλοπες του
Πηλέα πατέρα του Αχιλλέα.

Επειοί: Αρχαίο Ελληνικό φύλο στην ΒΔ ΄Ηλιδα (Ηλεία)στην Δ
Αχαία μέχρι το Ρίο και το όρος Παναχαϊκό.

Ετεοκρήτες: Προελληνικό φύλο της Κρήτης.

Ευρυτάνες : Το ένα γένος από τα τρία των Αιτωλών στην
αρχαιότητα τα άλλα δύο ήταν οι Αποδωτοί και οι Οφιονείς.
Εντοπίζονται στην δυτική Στερεά Ελλάδα στις ορεινές περιοχές
των Αγράφων. Στα όρια της Ηπείρου, Θεσσαλίας και Στερεάς

Ηδωνες: Θρακικό αρχαίο φύλο στην περιοχή της σημερινής
Ανατολικής Μακεδονίας..
Ηλείοι: Αρχαιοελληνικό φύλο της Δυτικής Πελοποννήσου
πήρε το όνομα του από τον τόπο διαβίωσης.(Ηλεία)

Θεσπρωτοί: Αρχαιοελληνικό φύλο της Ηπείρου,Συγγενικά
φύλα Γραικοί, Παραυαίοι, Κασσωπαίοι, Ελλοπες, Δωδωναίοι
και Δρύοπες.

Θράκες: Από τους αρχαιότερους λαούς του Αίμου. Ο
πολυπληθέστερος λαός κατά τον Ηρόδοτο.
Θυνοί: Θρακικό φύλο στον Ε. Πόντο.
Ίωνες: ένα από τα τέσσερα κύρια φύλλα των αρχαίων Ελλήνων
και φορείς της Ιωνικής διαλέκτου. Εντοπίζονται με την είσοδο
των πρωτο-ελληνων στον ελλαδικό χώρο στην Θεσσαλία στον
άνω Πηνειό και σε ένα παραπόταμου του Ιώνα.

47

Καδμείοι: Λαός της Θήβας που με αρχηγό τον Κάδμο από
όπου πήρε το όνομα του κατέκτησε την Βοιωτία.

Κασωπαίοι: Κάτοικοι της Κασσώπης της Ηπείρου. Θεσπρωτικό
φύλο κατά τον Στράβωνα.

Καύκωνες: Προελληνικό φύλο της Πελοποννήσου στην
Μεσσηνία
μέχρι την κατάληψη της από τους Αχαιούς

Κίκονες: Θρακικό φύλο στο θρακικό πέλαγος μεταξύ
Βιστωνίδος και Έβρου

Κρήστωνες: Αναφέρονται άλλοτε ως Θράκες και άλλοτε ως
Πελασγοί ζούσαν μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα

Κύδωνες: Αρχαίο Κρητικό φύλο είχαν ως κέντρο τα σημερινά
Χανιά (Κυδωνία).

Κυλικράνες: Προελληνικό φύλο κάτοικοι της Τραχίνας στην
Φθιώτιδα στην νότια πλευρά του Μαλιακού κόλπου.

Λακεδαιμόνιοι: Οι κάτοικοι της αρχαίας Σπάρτης
(Λακεδαίμων) όταν κατακτήθηκαν από τους Δωριείς
ονομάζονται Λάκωνες καθώς η χώρα τους ονομάστηκε
Λακωνική.

Λέλεγες: Κρητικός λαός ίδιος η έχον στενή σχέση με τους
Μινωΐτες.

Λοκροί: Αρχαιοελληνικό φύλο που έζησε από τον Ευοϊκό
μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο χωρισμένο σε Οπούντιους
Λοκρούς (ανατολικοί με πρωτεύουσα την Οπουντία) και σε
Δυτικούς που ήταν γνωστοί ως Οζόλαι ή Εσπέριοι(δυτικοί) η
οποίοι κατείχαν ην περιοχή δυτικά του Παρνασσού. Στην
Οπούντα γεννήθηκε ο Πάτροκλος φίλος του Αχιλλέα, αδερφός
του Άβδηρου που προς τιμήν του ιδρύθηκαν τα Άβδηρα από
τον Ηρακλή καθώς τον κατασπάραξαν οι ανθρωποφάγες
φοράδες του βασιλιά των Βιστώνων. Ο μύθος αυτός αλλα και

48

άλλα στοιχεία συνηγορούν για την αποικία των Λοκρών στα
Άβδηρα.

Λυκάονες: Δύο φύλα αγνώστου σχέσης μεταξύ τους , ένα στην
Ελλάδι όπου από την περιοχή του Παρνασσού κινούνται προς
την κεντρική Πελοπόνησσο και ένα στην Λυκαονία της
Κιλικίας κοντά στην Καππαδοκία

Μαλιείς: Αρχαίο Ελληνικό φύλο στον Μαλιακό , κατοικοί της
Μαλίδας απ όπου και το όνομα τους

Μινωΐτες: Ονομασία των κατοίκων της Κρήτης οι οποίοι
δημιούργησαν τον Μινωϊκο πολιτισμό.

Μοίσοι: Θράκες στα νότια του Δούναβη.

Μολοσσοί: Ομοσπονδία φύλων της αρχαίας Ηπείρου. Ισχυρό
φύλο το πρώτο τέταρτο του 3ου αιώνα.

Μηλιείς: Κάτοικοι της Μαλίδας περιοχή των νοτίων ακτών του
Μαλιακού μεταξύ Θερμοπυλών και Σπερχειού.
Μινύαι: Αιαλόφωνοι κάτοικοι της Βοιωτίας

Μυκηναίοι: Οι φορείς του Μυκηναϊκού πολιτισμού κατά την
Μυκηναϊκή Εποχή (1600-1100) . Ήταν ομάδες που έφτασαν
στην Θεσσαλία περί το 1900 π.Χ. υπέταξαν τους εκεί
εγκατεστημένους Αχαιούς και αφού τους αφομοίωσαν πήραν
και το όνομα τους. Ομιλούσαν την προ-αιολική διάλεκτο και
επικράτησαν επίσης επι των Αθαμάνων και των Δαναών. Αυτοί
ήταν οι Αχαιοί οι δημιουργοί του Μυκηναϊκού πολιτισμού.

Μιρμιδόνες: Με αρχηγό τους τον Πηλέα και αργότερα του
Ομηρικού ήρωα Αχιλλέα εντοπίζονται εγκατεστημένοι στην
Φθία (Αχαΐα Φθιώτιδα)

49

Μυσοί: Τμήμα του θρακικού φίλου των Μοισών
μεταναστεύουν στην Μ. Ασία σε κάποια φάση κατέχουν και
την Βιθυνία. Λαός Vegan

Οδρύσαι: Φύλο Θρακών από τα σημαντικότερα. Στην μεγάλη
του ακμή θα καλύπτει την περιοχή όλης της Θράκης από τον
Δούναβη μέχρι το Αιγαίο και από τον Στρυμόνα μέχρι τον
Εύξεινο Πόντο. Στα κλασσικά και ελληνιστικά χρόνια τα
παράλια της Θράκης ανατολικά του Νέστου μέχρι το δέλτα του
Έβρου κατοικούν οι Βίστονες και πιο Ανατολικά οι Κίκονες.
Βόρεια στο εσωτερικό της Θράκης οι Σαπαίοι με τους Οδρύσες
να κατοικούν πολύ βορειότερα στην περιοχή του ποταμού
Άρδα. Στα παράλια του Ε. Πόντου οι Νιψαίοι με τους Θύνες

Οιταίοι: Οι κάτοικοι του όρους Οιτη στην Φθιώτιδα από όπου
και το όνομα τους. Από τον 5ο αιώνα π.Χ. κατέχουν την
κοιλάδα του Ασωπού.

Ορέσται: Οι κάτοικοι της Ορεστιάδος = ορεινή περιοχή
(περιοχή μεταξύ Αλιάκμονα και Αώου) και θεωρείται φύλο
Μολοσσων.

Παίονες: Μάλλον Θράκες. Ισχυρό φύλο της χερσονήσου του
Αίμου στα οποία περιλαμβάνονται και οι Αγριάνες. Οι Παίονες
ήταν κατ εξοχήν γεωργικός λαός.

Παρωρεάται: Αρκάδες των βουνών της Τριφυλίας (παρωρείες =
πρόποδες).

Πίερες: Θρακικό φύλο στην Πιερία από όπου και πήρε το
ονομα του. Διώκονται από τους Μακεδόνες στο τέλος του 800
π.Χ

Πρωτο-Αχαιοι: Προελληνικός λαός στην ΝΑ Θεσσαλία (Αχαΐα
Φθιώτιδα) του οποίου το όνομα(μη Ελληνικό) κράτησαν οι
ελληνόγλωσσοι Αχαιοί.

50