ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ¹ 4, 2018 թ.
ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱՆ
ԲՈԼՈՐԵՑ ԻՐ
75-ԱՄՅԱԿԸ
2
Հ Հ ԳԱԱ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԵՎ
ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ ՌԱՀԱՂՈՐԴԱԿՑԱԿԱՆ
ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ
ԿԵՆՏՐՈՆԸ՝ ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ
ՈՐՊԵՍ ԱՌԱՋԻՆ
ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ 54
ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ
ՕՐԻՆԱԿ
24
ISSN 1829-0345
·Çï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ Ñ³Ý¹»ë
¹4, 2018 Ã.
Լրատվական գործունեություն 2
իրականացնող` ՀՀ ԳԱԱ նախագահություն 2 ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ
Նախագահ` Ռ. Մարտիրոսյան ԱԿԱԴԵՄԻԱՆ ԲՈԼՈՐԵՑ ԻՐ
75-ԱՄՅԱԿԸ
Պետական գրանցման
ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
վկայականի համարը` 03Ա055313 ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի 75-ամյակին
նվիրված հոբել յանական միջոցառումների անդրադարձ:
Տրված` 28.06.2002 թ.
10 ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱԼՓԻԱՐ. ԻՐ
Գլխավոր խմբագիր` Կիրակոսյան Ա.
ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ ՀԱՅՏՆԻ ԵՐԳԻԾԱԲԱՆԸ
Գլխավոր խմբագրի
ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
տեղակալ` Սուվարյան Յու.
Մեծ երգիծաբանի՝ Հ. Ալփիարի կենսագործունեությունը:
Բաժինների խմբագիրներ` Պապոյան Ա., ¸³Ý³·áõÉ յան ¶.
18 § ԲԱԶՄԱՎԵՊԸ¦՝ ՀԱՅԿԱԿԱՆ
Խառատյան Ա., Սիմոնյան Ս.
ՀՆԱԳՈՒՅՆ ՀԱՆԴԵՍ
Գործադիր տնօրեն` Սարգսյան Ա.
ԱՐՄԵՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
Պատասխանատու Հայ պարբերական մամուլի սկզբնավորումը:
Ամենաերկարակյաց հայ հանդեսի՝ «Բազմավեպ¦-ի ընթացքն
քարտուղար` Վարդանյան Ն. ու բովանդակությունը:
Տեխնիկական 24 Հ Հ ԳԱԱ ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ
խմբագիր` Կիրակոսյան Ա. ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆԸ՝ ՈՐՊԵՍ
ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ
Համակարգչային ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ
օպերատոր` Հովհաննիսյան Ք. ԱԼԲԵՐՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Հետազոտական համալսարանի գաղափարը հայ
Դիզայներ` Օհանջանյան Ա. իրականության մեջ. ՀՀ ԳԱԱ Գիտակրթական միջազգային
կենտրոնի ներուժն ու փորձը ՀՀ կրթական համակարգում:
Թարգմանիչ` Սարգսյան Մ.
36 ՕՊՏԻԿԱԿԱՆ
Համարի
ՄԱԳՆԻՍԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ
պատասխանատու` Կիրակոսյան Ա.
ԱՐԱՄ ՊԱՊՈՅԱՆ
Ստորագրված է Գիտահետազոտական համակարգչային ցանցի ստեղծում,
զարգացման և ընդլայնման գործընթացները ՀՀ-ում:
տպագրության` 01.11.2018
§Գիտության աշխարհում¦-Ç Ëմբագրական
խորհրդի կազմը`
Ադամյան Կ., Աղալով յան Լ., Աղասյան Ա.,
Այվազ յան Ս. (ՌԴ), Գալստյան Հ., Եսայան Ս. (ԱՄՆ),
Թավադյան Լ., Հարությունյան Հ., Հարությունյան Ռ.,
гñáõÃÛáõÝÛ³Ý ê., Համբարձ ումյան Ս., Հովհաննիսյան Լ.,
Ղազարյան Էդ. (հիմնադիր խմբագիր), Ղազարյան Հ.,
Մարտիրոսյան Բ. (ՌԴ), Մելքոնյան Ա., Ներսիսյան Ա.,
Շահինյան Ա., Շուքուրյան Ս., Ջրբաշյան Ռ., Սեդրակյան Դ.,
êÇÙáÝÛ³Ý ².
ÊÙµ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ëó»Ý՝
سñß³É ´³Õñ³ÙÛ³Ý 24 ¹,
ÐÇÙݳñ³ñ ·Çï³Ï³Ý ·ñ³¹³ñ³ÝÇ ß»Ýù, 9-ñ¹ ѳñÏ,
лé.՝ +374 60 62 35 99, ý³ùë՝ +374 10 56 80 68
e-mail: [email protected]
§¶ÇïáõÃÛ³Ý ³ß˳ñÑáõÙ¦ ·Çï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ
ѳݹ»ëÁ ëï»ÕÍí»É ¿ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ¨ ÐÐ ¶²²
ݳ˳·³ÑáõÃÛ³Ý áñáßٳٵ:
îå³ù³Ý³ÏÁ՝ 500 ûñÇݳÏ:
̳í³ÉÁ՝ 64 ¿ç:
¶ÇÝÁ՝ å³Ûٳݳ·ñ³ÛÇÝ:
Ðá¹í³ÍÝ»ñÇ í»ñ³ïåáõÙÁ Ñݳñ³íáñ ¿ ÙdzÛÝ
ËÙµ³·ñáõÃÛ³Ý ·ñ³íáñ ѳٳӳÛÝáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ:
ػ絻ñáõÙÝ»ñÇ ¹»åùáõ٠ѳݹ»ëÇÝ ÑÕáõÙÁ å³ñ
ï³¹Çñ ¿: ÊÙµ³·ñáõÃÛáõÝÁ ÙÇßï ã¿, áñ ѳٳ
ϳñÍÇù ¿ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ Ñ»ï: ÊÙµ³·ñáõÃÛáõÝÁ å³
ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ ãÇ ÏñáõÙ ·áí³½¹³ÛÇÝ ÝÛáõûñÇ
µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ:
10
44 ՀԱԿԱՕՔՍԻԴԱՆՏՆԵՐԻ ԴԵՐՆ ՈՒ 18
ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
24
ԴԱՎԻԹ ՊԻՊՈՅԱՆ, ՄԵԼԻՆԵ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ 36
Սննդային հակաօքսիդանտների կենսաբանական
նշանակությունը:
48 ՍՏԵՓԱՆ ՂԱՄԲԱՐՅԱՆ
ՍԵՐԳԵՅ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, ՌՈՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Հայ մեծանուն քիմիկոս, պրոֆեսոր Ս. Ղամբարյանի
կենսագործունեությունը:
54 ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԵՎ
ՀԵՌԱՀԱՂՈՐԴԱԿՑԱԿԱՆ
ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ
ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ
ԳԱԳԻԿ ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ
Հեռաբժշկությունն այսօր. հեռաբժշկական ցանցային
համակարգը:
60 2017 ԹՎԱԿԱՆԻ ՏԱՍԸ ՆՈՐ
ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ
Թարգմանիչ՝ Մ ԵԼ ԻՆԵ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Նոր տեխնոլոգիաները նավաշինությունում։
54 60
44
ՀՀ ԳԱԱ - 75
ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱՆ
ԲՈԼՈՐԵՑ ԻՐ
75-ԱՄՅԱԿԸ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 2018 թ. հոկտեմբերի 17-ին մեկ Հոկտ եմբերի 18-ին Ալեքսանդր
նարկ եց ին ՀՀ գիտությ ուններ ի ազ Սպենդ իարյան ի անվ ան օպեր այի և
գային ակադ եմ իայի հոբելյ անակ ան բալետ ի ազգայ ին ակադ եմ իական
միջ ոց առումն եր ը: Հանդ իսավ որ նիս թատրոն ում տեղ ի ուն եց ավ հոբ ելյա
տի ժամանակ ՀՀ ԳԱԱ-ին շնոր նակ ան նիստ, որի ընթացք ում կայա
հավ որեցին Բ ել առ ուսի, Մ ոլդով այ ի, ցավ վաստակաշատ գիտն ականն ե
Ղրղզստ ան ի, Լ ատվ իայի, Լ իտվ այ ի, րի պարգևատրմ ան ար ար ողությ ուն:
Էստ ոնիայի, Տաջ իկստանի, Սլով են իա
յի, Չեխիայ ի, Ռ ուս աստ ան ի, Վրաստ ա ՀՀ ԳԱԱ 75-ամյակի առթիվ գի
նի, Մ եծ Բր իտ անիայի, Ուկր աին այի տական նվաճ ումն երի և գիտության
պատվիր ակ ությունների ղեկավար զարգացման համար ՀՀ ԳԱԱ նա
ներ ը, Եվր ոպ ակ ան երկրների ակ ա խագահ Ռադ իկ Մարտ իրոսյ անն ար
դեմիաների ընկ եր ակցությ ան (ALLEA) ժանաց ավ Մ ոլդ ովայ ի և Ուկրաինայի
փոխնախ ագահ Գր եհեմ Ք եյը, միջ ազ Գիտությունների ակ ադեմ իաներ ի ոս
գային ICRANet ցանցի տնօրեն Ռ. կե մեդալն երի, ՀՀ ԳԱԱ փոխնախա
Ռուֆֆինին, ԱՊՀ գործ ադիր կոմ իտեի գահ Յ ուր ի Շուք ուրյան ը՝ Բ ելառուսի
նախ ագահ Ագիբայ Սմագուլովը, Եվր ո Գիտությունների ակադ եմ իայի ոսկե
պական ակադ եմ իայ ի փոխն ախ ագահ մեդ ալի:
Օլե Պ ետերսոն ը:
2
ՀՀ ԳԱԱ - 75
ՀՀ վարչապետի լուծման ամ են ակարև որ գործիքը ՀՀ նախագահ Արմեն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
պաշտոնակատար մարդկ ային միտքն է, որ անս ահ Սարգսյանի ելույթից
Նիկոլ Փաշինյանի ման է: Դա նշան ակ ում է, որ մեզ
շնորհավորական խոսքից նից յուր աքանչյ ուր ի, յուր աքանչ Կար իք ուն ենք և պ արտ ավոր
յուր պետությ ան, յուր աք անչյ ուր ենք ընդլ այն ել ակ ադ եմիայ ի
Մենք ուզ ում ենք Հ այաս- ոլորտի առջև բացված են ան կապ եր ը միջ ազգ ային գիտահ ե
տ ան ը դարձն ել նույնպ իսի տեխ սահմ ան հնարավ որություններ և տազոտ ական բոլ որ կենտր ոն
նոլ ոգ իակ ան առ աջ ատար երկ իր, հ ույս ուն ենք, որ կկարող անանք ների հետ: Մենք պետք է լինենք
ինչպիս ին էր այն ԽՍՀՄ տար ի օգտագործել այդ անսահմ ան միջազգ այ ին գիտ ակ ան գոր
ներ ին: Դր ա համար մենք ուն ենք հնարավ որ ությունն եր ը: ծընթացն երի մաս, համահ ունչ
ամեն ակ արևորը՝ մարդկ այ ին լին ենք ժամանակի պահանջ
ներուժը, մարդ իկ, ովք եր կրում ներ ին: Համ ագ ործակց ությունը
են այդ գիտելիք ը, կարող են փո պետք է լինի իրական ծրագ
խանցել այն, և կարևորը՝ ավան րեր ի շուրջ, համ աշխարհայ ին
դույթներ, որոնք կապված են բոլոր կենտրոնն երի հետ:
ԳԱԱ գործուն եության հետ: Մեծ
հույս ունենք, որ Հ այաստ անի Գ իտ ությ ան հանդեպ վե
գիտ ությ ուն ը, կառ ավար ությ ու րաբերմունքը պետք է սկսվի
նը և հ անր ությունն այս հարց ի կրթակ ան օջ ախ ից: Կրթական
շուրջ յուրօր ինակ կոնս ենսուս համ ակ արգը, բաց ի դասական
կձևավ որեն և ՀՀ-ում նոր տեխ կրթություն տալուց, պետք է
նոլոգ իական առ աջ ընթ աց, նոր ծառ այի եր իտ աս արդն երի կա
տեխն ոլոգ իակ ան հեղափ ոխ ութ րողությ ունների բացահ այտմ ա
յուն իր ականացնելու հնարավո նը և նր անց կապ ի իր ենց ապ ա
րությ ուն կստեղծ են: գա գիտակ ան գործուն եության
հետ: Կարծ ում եմ, որ ակ ադ ե
Մ ենք հավատում ենք, որ բա միան ինքը պետք է վաղ շրջա
ցարձակապես բոլոր խնդիրն երի նից նպաստ ի այն եր իտ ասարդ
3
ՀՀ ԳԱԱ - 75
գիտ ական կադրեր ի պատ հանրահայտ արևելագ ետ, ակ ա- բերումն եր ունեցած ականավ որ
րաստմ անը, ովքեր ապագ այում դեմ իկ ոս Հ. Օրբելին: Ակա գիտնականն երին: Մրցանակա
դառնալ ու են ակադեմ իակ ան դեմիայ ի հիմն ադիր կազմ ում բաշխության նպատակն է՝ հա
համ ակարգ ի մաս: Եվ, ընդ ընդգրկվ եց ին գիտությ ան տար վերժ ացնել Վ. Համբարձումյ անի
հանրապ ես, գիտ ակրթակ ան բեր բնագ ավ առն երի 23 անվան ի հիշ ատակը, աշխ արհ ին ներ
համակարգ ը մեզանում օպտ ի գիտն ականներ: Հ. Օրբ ելին միա կայ ացնել Հ այաստանի գի
մալ ացման և ինտ եգր ացման ժամ անակ աշխարհ ահռչակ Էր տությ ուն ը և նպ աստել նշված
կարիք ուն ի: միտաժի տնօր ենն էր և 1947 թ. գիտական ուղղ ություններ ի
վեր ադարձավ Պ ետ երբուրգ: զարգ ացմ ան ը:
Ակադեմիայ ի նախագ ահ 1993 թ. Հ այ աստան ի գիտ ութ-
ընտրվեց համաշխ արհային յ ունն երի ազգայ ին ակադ եմ իայի
ճան աչման արժ անացած, կազ նախ ագ ահ է ընտրվ ել ճան աչ
մակերպչական փայլուն ունա ված պետակ ան գործ իչ, գի
կությունն եր ի տեր, երիտասարդ տության և գիտական արտադ
Վ իկտ որ Համբ արձումյ ան ը: Այս րությ ան անվ անի կազմ ակերպիչ
ընտր ություն ը Հ այ աստան ի Ֆ ադեյ Տաճ ատ ի Ս արգսյանը:
համ ար ուն եց ավ շատ կարևոր Ն ախագ ահ ի պաշտոն ը նա
նշանակություն՝ գիտության հե ստանձնեց բարդ՝ Հ այ աստ անի
տագ ա զարգացման համար: Հ անրապետ ությ ան կազմ ավոր
ման դժվարին ժամանակա-
Ակ ադ եմիկ ոս Վ. Համբ ար- շրջանում: 1991 թ. Խորհրդային
ձումյ անի 46-ամյ ա ղեկավ ար
ՀՀ ԳԱԱ նախա
գահ, ակադեմիկոս Ռ.
Մարտիրոսյանի ելույթից
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 75 տարին երի ընթ ացք ում ման ժաման ակահատված ում Միությ ան փլուզ ում ը ծայր ահեղ
Հ անր ապ ետ ության բարձրա Հ այ աստան ի գիտ ություններ ի ծանր իր ավիճակ ստեղծեց ինչ
գույն գիտական կենտրոն ը ակադ եմ իան կայ ացավ, ունե պես տնտեսության, այնպես էլ
դժվար ին և բ ով անդակ աշ ատ ցավ ծանր ակշ իռ ձեռքբ եր ում գիտ ությ ան ու մշակույթի բնա
ուղի է անց ել, մեծ գիտակ ան ներ, առաջատար դեր ստանձ գավ առներ ում: Սկսվեց տնտե
նվաճումներ ձեռք բերել, ար նեց Խ որհրդ ային Մ իությ ան սության անկումը, խզվեցին
ժան ացել համաշխարհ այ ին ճա հանրապետ ությ ունն եր ի ակ ա միջպ ետ ական սերտ կապերը,
նաչման: դեմիան երի շարք ում, ճան աչե դադարեց ԽՍՀՄ հանրապ ե
լի դարձ ավ արտ ասահմ անում: տությ ունն եր ի ակադ եմիաների
1935 թ. Երևան ում բացվեց համագ ործ ակցություն ը:
ԽՍՀՄ Գ իտ ությունն երի ակ ադ ե 2009 թ. սահմանվեց Վիկտոր
միայի հայկական մասն աճյուղը Համբ արձ ումյան ի անվ ան մի Գիտ ությ ուններ ի ակ ադե
(Արմֆան), որը ղեկավ արում էր ջազգայ ին մրցանակ, որը յու միայի առ աջ ծառաց ել էին
անվ ան ի երկր աբ ան, ակ ադեմի րաք անչյ ուր երկու տարին մեկ դժվարությամբ ձեռք բերվ ած
կոս Ֆ. Յ ու. Լևինս ոն-Լ ես ինգ ը: շնորհվում է աստղ աֆիզիկ այ ի հաջ ող ությ ունն երն ամր ապն
և մաթ եմ ատ իկ այ ի բնագ ավառ դելու, խոր ացնելու, գիտությ ան
1943 թ. նոյեմբ երին, երբ շա ներ ում գիտ ական խոշոր ձեռք զարգ ացման արդ ի մարտահր ա
րուն ակվ ում էր Հայրենակ ան
մեծ պատ եր ազմ ը, ՀԽՍՀ կա
ռավ ար ությ ան որոշմ ամբ հիմ-
ն ադրվեց Հ այ աստան ի գիտ ութ-
յ ունն եր ի ակ ադ եմ իան: Ն որա-
ստ եղծ Գիտությունների ակ ա
դեմիայի նախագահ ընտրվեց
4
ՀՀ ԳԱԱ - 75
վերն եր ի ոգ ով ձեռնարկ ումն եր են համաշխարհային գիտ ական տիտուտն եր ի գործուն եությ ան
կատար ել ու հիմն ահ արց եր ը: Նշ հանր ությ ան կողմից:
ված դժվարին ու բարդ խնդիր հիմն ակ ան ուղղությ ունն եր ից
ներ ի լուծ ումը պահանջում էր Հ ասարակ ության զարգ աց
գիտության բնագ ավառ ում իրա ման գործ ընթ աց ում գիտությ ան՝ մեկը երիտ ասարդ կադրերով
կան ացնել բազմ ակ ողման ի վե որպես առաջընթ ացի հիմն ական
րափ ոխումն եր, որ ոնք կնպաս գործ ոնի դեր ը բարձր ացնելու հետ ազ ոտ ակ ան աշխ ատանք
տեին գիտ ության զարգ ացմ ան ը: նպատ ակով պետք է վերա
նայվ են գիտակ ան կազմակ եր ների ապ ահովումն է:
Անկ ախ ության տարիներ ին պություններ ի, պետ ության և
գիտությ ան անընդհ ատ թեր հ աս արակության փոխհար ա Համ ակ արգի հիմն ական
ֆինանսավորումը բաց աս ա բերությ ունն եր ը: Անկ ախությ ան
բար է ազդ ել նրա վերելքի վրա: տարին երի ընթ ացքում ոչ միայն կադրային պոտենց իալը ձևա
Մ ասն ագ իտ ակ ան ուսումն ասի գիտ ության վարկ ի խիստ ան
րությունն եր ը ցույց են տվել, որ կում է նկատվում, այլև հան վորվում է բուհերի և ԳԱԱ
եթ ե գիտության ֆինանսավ որ րային գիտ ակցության մեջ
ման չափ ը փոքր է ՀՆԱ 1 տո համ առոր են ներդրվում է այն ուսումն ագ իտ ական կենտ
կոսից, ապա տվյալ երկր ի գի տես ակետը, թե Հ այաստանում
տությ ուն ը չի կարող դրական գիտ ական հետ ազոտ ություն րոն ի շրջան ավ արտներ ի հաշ
ազդեց ությ ուն ուն ենալ նրա ներն արդյունավետ չեն, և
տնտես ության զարգ ացմ ան պետ ությունն ի զոր ու չէ պահ վին: Ակ ադեմիան, որպես շա-
վրա, իսկ ինքը՝ գիտությ ուն ը, պանել և զ արգացնել դրանք:
աստ իճ ան աբ ար կմահան ա: հ ագրգիռ կողմ, ակտ իվ համա
Գ իտության ոլորտ ի առջև
Կ ադրերի թվաքանակ ը էա ծառացած առ աջն ահերթ խնդիր- գործակց ում է հանրապ ետ ութ
կան ու կտրուկ կրճատվ եց: Եթե ներ ից է գիտ ակ ան կադր եր ի
մինչև 1990 թ. հունվարի 1-ի երիտ ասարդ ացմ ան հարցը: յան առ աջ ատ ար բուհ եր ի հետ:
դրությամբ ԳԱԱ համ ակ արգ ում Չն այ ած պետ ական տարբ եր
աշխ ատում էր 7500 մարդ, ապ ա մակարդ ակն եր ում ընդ ունվ ած Վերջին տարիներին էապես
առ 01.01.2018 թ. այն կիս ով չափ որ ոշումն երին ու ծրագրերին,
նվազ եց՝ 3750: եր իտ աս արդ կադր երի համ ար բարել ավվել է ՀՀ ԳԱԱ միջ ազ
գիտ ությունը, այնու ամ են այն իվ,
Համ ակարգի գիտաշխատող մնում է պակ աս գրավիչ, շարու գային գիտ ակրթ ակ ան կենտր ո
ներ ը, այն ու ամեն այնիվ, անկա նակվում է եր իտ ասարդ կադրե
խության տարին եր ին գիտութ րի արտահ ոսքը գիտ ություն ից նի գործ ուն եությունը: Կենտրոնը,
յան տարբեր բնագ ավառն եր ում այլ ոլ որտներ, նաև արտերկիր:
ունեցել են լուրջ գիտ ակ ան ԳԱԱ բաժ անմ ունքներ ի և ինս այնպ ես կրթական հաստ ատ ութ
արդյ ունքն եր, որ ոնք ճանաչվել
յուն, բարձր վարկանիշ ունի ոչ
միայն հանր ապ ետ ություն ում,
այլև ողջ տարած աշրջ անում,
որտ եղ ուս անել են ցանկան ում
դիմ որդն եր՝ տար ածաշրջանի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
երկրներ ից: Կ ենտր ոնն ուսու
ցումն իրակ անացնում է ասպի
րանտական և մ ագիստրոս ակ ան
ծրագրերով: Այն իր ուսումնա
կան և գ իտական ծրագրեր ով
կարող է դառն ալ հետազ ոտա
կան համ ալսարան:
Մեծ ապ ես ակտ իվաց ել է
ակ ադեմ իայի միջազգայ ին հա
մագ ործ ակցությունը: Նոր պայ
մանագր եր են ստոր ագրվ ել
5
ՀՀ ԳԱԱ - 75
Ռուս աստանի Դաշն ության, երկրներ ից: Սփյուռքահ այ գիտ յան արդյուն ավ ետությ ան գնա-
Լ իտվայի, Ռ ում ին իայի, Չ ինաս- նակ անների հետ մեր գիտն ա
տան ի հասարակական գիտութ կանն եր ի համ ագ ործակց ությունը հատում :
յուններ ի, Հնդկաստանի գիտ ութ բազմ ազ ան է ու բազմաբնույթ: ԳԱԱ-ում իրակ անացվ ող
յունների ակ ադ եմ իան եր ի հետ:
Հ ամատ եղ գիտակ ան կառույց ՀՀ ԳԱԱ համ ակարգի գիտ ա բար եփոխումն եր ի ծրագր եր ում
ներ են ստեղծվել ֆրանսիակ ան կան ինստիտուտներ ը, կարև ո- ներառված են բազմաթ իվ մի
մի քան ի համալս արաններ ի և րելով պետությ ան տնտես ակ ան ջոց առ ումն եր, ինչպ իսիք են ներ
մ եր՝ Ֆ իզիկ ական հետ ազ ո և ս ոց իալ ական կարիքներ ը քին կառ ուցվածքային բար եփո
տությ ուններ ի, Երկրաբան ական բավարարման և գ իտ ելիքի խումն երը և օպտ իմալ ացումը,
գիտությունների, Հն ագ իտ ությ ան հիմք ի վրա կառ ուցվ ող տնտե գիտակ ան ուղղությունների և
և ազգ ագրության ինստիտ ուտ սության մեջ ներդրումն եր ի կա թ եմ ան եր ի արդիականացում ը,
ներ ի հետ: տարման կարևրությունը՝ առա կիրառ ակ ան ուղղվ ածությ ան
ջարկ ությունն եր են ներկ այացն ում աշխ ատ անքներ ի և գ իտական
2018 թ. սկզբին ՀՀ ԳԱԱ ար ՀՀ կառ ավ արություն: արդյունքն երի առևտրայն աց
տասահմ անյ ան անդամն եր են ման ավել ացում ը, գիտությ ան
ընտրվել 135 հայ ազգ ի հան 2017 թ. իր ակ ան ացվել է հա և կրթության ինտ եգր ացմ ան
րահ այտ գիտնակ աններ՝ 23 մ ակ արգի գիտական կազմ ա խորաց ումը, բարձր որ ակավոր
կերպ ությունների գործ ունեութ մամբ մասն ագետն երի պատ
րաստ ումը և այլն:
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
6
ՀՀ ԳԱԱ - 75
Իր գոյությ ան 75 տար ին ե հատ զարգ ացող ALLEA համայն չի եղել: Այս հաստատությունն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
րի ընթ ացքում Ակադեմ իան քի մի մասն է: ակ ան ատեսն է եղել այնպ իսի
կուտ ակ ել է գիտագործնական պատմ ակ ան իր ադարձություն
հսկայակ ան փորձ, արժ ան աց ել ՀՀ ԳԱԱ ինստ իտուտների և ներ ի, որոնք իր ենց ազդ եց ութ
է միջազգ ային գիտական հան գ իտահ ետազոտական կենտրոն յունն են թողել ոչ միայն այս
րության բարձր գհահատ ակա ներ ի ցուցահանդեսը մեզ ցույց ակադ եմ իայ ի, այլև եվր ոպակ ան
նին: Ակ ադեմ իայի համակ ար տվեց Հայ աստանում որ ակյ ալ և մայրցամաք ի, ընդհանրապես
գում ձևավ որվ ել են բազմաթ իվ գերազ անց հետ ազոտ ությ ուննե ամբողջ աշխարհի պատմութ
գիտ ական դպրոցն եր, որոնք րի լայն շրջան ակ ը: Ձ եր ակ ադ ե յան վրա:
միշտ էլ պատվով են ներկա միան խթանում և իրակ ան աց
յացր ել Հայ աստ ան ը միջազգ ա նում է հիմն արար ու կիր առ ական Այս ակ ադեմ իան վեր է հառ
յին ասպ արեզում: հետազոտ ություններ գիտական նել 1943 թ. նոյեմբերին, այն
ոլորտ ի տարբեր բնագ ավառն ե ժամ ան ակ, երբ մայրց ամաքն
Հ ատկ ապ ես մեծ է ակադ ե րում, ինչպես նաև համ ակ ար ապր ում էր Երկր որդ համ աշ
միայ ի համակարգող դեր ը հա գում է հետ ազոտությունն եր ը խարհայ ին պատ եր ազմ ի տա
յագ իտության, հաս ար ակակ ան Հ այաստ ան ի ողջ տարածքում՝ րիները: Գրեթե երեք տասն ամ
այլ հիմն ար ար ու կիրառ ակ ան, ավ ելի քան 35 գիտական հաս յակ առաջ ԽՍՀՄ-ի փլուզ ում ը
բնական գիտությ ունն երի բնա տատությ ուններ, 3700 գիտաշ նույնպ ես ազդել է այս երկրի,
գավառում: խատող, այդ թվում՝ 46 ակ ադ ե այս տար ած աշրջ անի վրա՝
միկոս, 56 թղթակից անդամ: առ աջ ացնելով քաղ աք ակ ան և
Եվրոպական երկրների տնտես ական անկ այ ունություն և
ակադեմիաների Դուք ուն եք նաև տպավ ո դժվ արությ ունն եր: Անշուշտ, ՀՀ
ընկերակցության րիչ միջազգ ային շփումն երի ԳԱԱ գիտ ական աշխատանք ը
ցանկ, ևուրախ եմ՝ տեսնելով, ևս կրել է դժվար ությ ունն եր այդ
(ALLEA) փոխնախագահ որ դրանցից մեկը իմ սեփ ա տար իներ ին, սակ այն վերջինիս
Գրեհեմ Քեյի ելույթից կան ակադ եմ իայի՝ Էդինբուր հաջ ողվ ել է հաղթահարել այդ
գի Թագավ որ ական Մ իության փուլ ը և հ աստ ատակամոր են
Մ ենք ALLEA-ում Հ այ աստ անի հետ է: առաջխ աղացումն եր ձեռք բեր ել
Հ անր ապ ետությ ան գիտությ ուն գիտական բոլ որ ոլ որտն եր ում:
ներ ի ազգ ային ակադ եմիան հա Ձ եր հաջողությ ունն ամ ե
մարում ենք այդ ընկեր ակցութ նաազդեց իկն է, երբ հայ ացք Գ իտ ակ ան ակ ադ եմ իան
յան ճան աչված և բ արձրարժեք ենք գցում վերջին 75 տարի երբեք չի կորցրել իր կենսա
ակ ադեմ իան եր ից մեկը: ALLEA ներ ի ընթացքին: Հ այկական կան դերը հայ հասար ակութ
ցանցը բաղկացած է 58 ակ ա ակ ադեմ իայ ի ուղին իր ներկա յան զարգացման և առ աջըն
դեմիաներից, որ ոնք ԵՄ տա նվաճումն երով հանդ երձ, հարթ թացի գործ ում՝ շնորհ իվ ձեր
րածքում կամ դրանից դուրս լուս ավոր առաջն որդն եր ի և
են: Մ ենք ներկ այ ացն ում ենք ն ախ ագահների, ի դեմս պրոֆ ե
գիտությ ան ակադեմիան երը և սոր Օրբ ելու և 2006 թվակ անից՝
բոլոր ոլ որտն եր ը՝ սկսած հաս ա ՀՀ ԳԱԱ ակ ադեմիկ ոս Ռ ադ իկ
րակական և հում ան իտ ար գի Մ արտ իր ոսյ ան ի ջանք եր ի:
տությունն եր ից մինչև բնական
և կիրառակ ան գիտ ությունն եր: Այս հաստատ ությ ունն օրի
նակ է, թե ինչպես պետք է
Ձեր հոյ ակապ հաստատ ութ հարմարվ ել դժվար ությունն ե
յուն ը վերջին հինգ տարիների րին և ինչպես բար եփ ոխվ ել՝
ընթ ացքում եղ ել է ALLEA ցանցի լավ ագ ույնս լուծել ու հասա
լիիրավ անդամ, և մենք ուր ախ րակ ության կարիքն երը. այն
ենք, որ դուք ևայս պատմ ական ջանքեր է գործադրել, որպ ես
հաստատությունը, որտ եղ մենք զի պահպանի իր առանցքայ ին
այս օր հավ աքվել ենք, անընդ
7
ՀՀ ԳԱԱ - 75
գիտական ծրագր եր ը, պահ Մեր կազմակերպության ան լու համ ար, մի ապ ագ ա, որ ը,
դամ ակ ադեմիաներին միավ ո ես ուրախ եմ ասելու, իսկա
պանի իր կար ող ությ ուններ ը և րելով միասն ակ ան ցանցում՝ պես ներառում է Հայ աստ ան ի
մենք ձգտում ենք հասնել գի Հանր ապ ետ ության գիտությ ուն
ընդլ այն ի միջազգայ ին կապ երն տության զարգացմ ան ը՝ միև ների ազգայ ին ակադեմ իան:
նույն ժամ անակ մնալով ան
ու համատեղ ջանքերը, որ ոնք կախ քաղ աքական, առևտրային Այս ակ ադեմ իան կայ ու
և գաղ ափ ար ական շահեր ից: նությ ան և տ ոկ ունությ ան օր ի
զոր ացն ում և ամրապնդ ում են նակ է թողել, և մենք՝ բոլորս,
Մեր նպատ ակն է՝ անցյ ալի պատր աստ ենք սովորել ու նրա
մեր ուն ակ ությ ուններ ը գիտա ձեռքբեր ումն եր ին նայ ել ժա պատմությ ուն ից և գիտ ակ ան
ման ակ ակ ից տես անկյ ունից՝
կան ջանքեր ի ներգրավմ ան ավելի լավ ապագ ա կառուցե ձեռքբեր ումն եր ից:
և առ աջխաղացմ ան համ ար: Նյութը պատրաստեց
Ա. Խառատյանը
Հայ աստանի Ազգ ային ակադ ե
միան պատմական գանձ է, և
ես անկ եղծոր են հույս ունեմ, որ
այն շարուն ակ ել ու է վկա լինել
իր հիմն ադրմ ան համար նշվող
ավելի շատ հոբ ելյ անների:
Ս ակ այն գիտության, փոր
ձաքննությ ան և ապ աց ույցնե
րի վրա հիմնված գիտելիքն երի
ստեղծմ ան մարտահրավ երնե
րը ոչ միայն չեն վեր աց ել, այլև
փոխակերպվ ել են՝ դառնալ ով
ավել ի բարդ և խրթ ին: Եվր ո
պակ ան գիտ ական ակադեմիա
ներ ը չեն կարող դիմակայ ել
դրանց, երե մեկ ուս ի աշխ ատեն
միմյ անցից. միջազգայ ին գոր
ծընկերն երի հետ մեր համագ որ
ծակց ությ ունը շատ կարև որ է:
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
8
Ի ԴԵՊ
Համընդհ ան ուր տաք ացման նարկ ությ ան համ ար կառավա նշված է կնոջ անուն, ապա
արդյունք ում Եվր ոպ այի լեռ րության սահմանած հարկ ային այդ հոդվածը 10 %-ով ավ ելի
նադ ահ ուկային հանր աճանաչ արտ ոնություններ ի վեր աց ու քիչ են մեջբ երում գործընկեր
սահուղիներ ում ձյուն ը հալվում մը, օր ական թողարկվում էր ներ ը, քան եթ ե առաջին հեղ ի
է անգ ամ ձմռան ը: Հատուկ 900 էլ եկտրամ ոբ իլ: նակը տղամ արդ է:
«ձյան թնդանոթն երի» միջոց ով
ստացվ ող արհ եստ ակ ան ձյան Գանգի որոշ ակի կետ ում կի Ամենաթանկարժ եք դեղ ա
շերտ ով մեկ քառակ ուս ի կիլո րառել ով մագնիսական դաշտ՝ միջ ոցն աշխ արհում գենա
մետր ծածկ ելն արժե մոտ ավ ո իտալ աց ի բժիշկներ ը նվազեց յին ճարտ ար ագիտ ությամբ
րապես 1 միլիոն եվրո: նում են ախ որժակը և արդ ստեղծված «Գլ այբերա» պատ
յունք ում բուժ ում են ճարպ ա րաստուկն է, որն արտադր
Գերման ացի կլիմ այաբան կալում ը: Փոփոխվ ում է նաև վում էր Հոլանդ իայ ում 2014-
ներ ի տվյալներով, մեկ տոնն ա հիվ անդ ի աղիներ ի ֆլորան: 2016 թթ. և նախ ատեսված էր
ածխաթթ ու գազի արտան ե գեն ետիկ ական հազվ ադ եպ
տումն առաջ ացն ում է Արկտի Չին աց ի օդ երևութաբ անն ե հիվ անդ ության բուժմ ան հա
կայի սառցած ածկ ույթի 3 քա րը նշում են, որ ուժեղ կար մար, որ ի ժաման ակ արյան
ռակուսի մետր ի հալ ում: կուտի, ջրհեղեղն երի, թայ մեջ ճարպ է կուտակվում:
ֆունն երի և ուրիշ աղետալ ի Բուժման մեկ շրջանն արժեր
Ասպիր ինը կարող է մար բնակ ան երևույթն եր ի հա 1 միլիոն դոլար: Քան ի որ աշ
ճախ ություն ը Չինաստան ում խարհում միայն մեկ հիվ անդ է
դու օրգանիզմ ում ժամ ան ա 1961 թ.-ից մինչև 2010 թ. աճել կարողացել վճար ել բուժման
է գրեթե երկու անգամ: Այս համ ար, պատրաստ ուկ ի ար
կավոր ապես դադար եցնել հանգամանք ը կապում են հա տադր ություն ը դադար եցվել է:
մընդհանուր տաքացման և
շուրջ 60 գեներ ի գործողութ Չինաստան ում օդ ի աղտ ոտ
ման բարձր մակ արդ ակ ի հետ:
յունը: Այս փաստն ապ ացուց ել Կանադայի՝ որպես պե
Աստղագիտությ ան ոլոր տության գոյ ության 150-ամ
են ԱՄՆ-ի Դյ ուկ ի համ ալսա տի 150 հազար գիտ ակ ան յակ ի առթիվ թողարկվ ել է 3
հոդվ ածն երի վերլ ուծություն ը միլ իոն 2-դոլ ար ան ոց մետ ա
րանի բժիշկն երը: ցույց է տվել, որ եթե հեղի ղադր ամ, որ ը մթությ ան մեջ
նակներ ի ցանկում առ աջին ը լույս է արձակում: Դրա վրա
Փորձ արար ակ ան ներզա պատկերված է դեպ ի հյուսի
տաբան ության (էնդ ոկրին ո սափայլ լող աց ող կանոե:
լոգ իայի) ինստիտ ուտ ի գեր
մանաց ի հետ ազոտողն երի Ամեր իկացի ծխողներ ի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
տվյալներ ով՝ լյարդ ի քաղցկ ե
ղի ռիսկ ի հիմն ական գործոնը շրջանում կատ արված հար
սննդի մեջ սելեն ի պակասն է:
ցումը ցույց է տվել, որ նրանց
Չին ական BYD ընկ երութ ընդամեն 8 %-նէ ծխում հա
յունն էլեկտր ամոբիլներ ի խո
շոր ագույն արտ ադր ողն է ճույքով: Ծխողն երի 81 %-ը
աշխ արհում: Օրական ար
տադրվում է 500 մեքենա: զղջում է՝ գիտ ակց ել ով, որ
Սակայն մինչև տվյալ ձեռ
տուրք է տալիս վատ սովո
«Наука и жизнь», 2017, N 10.
րությանը, իսկ 21 %-ը վստահ
չէ, որ ծխելն իրոք հաճույք է
պատճ առում, բայց թողն ել չի
ցանկանում:
9
ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱԼՓԻԱՐ.
ԻՐ ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ
ՀԱՅՏՆԻ ԵՐԳԻԾԱԲԱՆԸ
ԱԼԲԵՐՏ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
Պ ատմ ակ ան գիտ ությ ունների դոկտ որ, պրոֆեսոր,
ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ
XIX-XXդդ. արևմտահ այ եր
գիծ ակ ան գրակ ա
նությ ան մեջ հանրա
հայտ և անկրկնելի Հ արությ ուն Սվ աճյանի, Հակոբ
Պարոնյ ան ի, Երվանդ Օտյան ի, համեմ ատաբար պա
կաս հայտն ի Առանձար ի (Միս աք Գ ույ ումճյ ան) կող
քին այսօր որևէ այլ երգիծաբան չի հիշվում կամ
գրեթե չի հիշվում: Մ ինչդեռ նրանք քաջ ծանոթ են
եղ ել իր ենց ժամանակակ ից ընթերցողներ ին, հատ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹2. 2018 կապ ես մամ ուլի (Կ. Պոլսի և Զմյուռն իայի) ընթեր
ցողն եր ին, որ ոնց գրավում էր այդ երգիծ աբանների՝
Հ. Հաճյ ան ի, Հ. Ալփիար ի, Վ. Փ ափազյ ան ի (Լ իլ ա), Ե.
Թոլայանի (Կ ավռ ոշ), Գ. Թ որոսյ ան ի գրական ան ու
րան ալ ի տաղ անդն ու ստեղծագործ ակ ան վարպ ե
տությ ունը: Շ ատ դեպք երում, և ոչ միայն բով անդ ա
կային, այլև ժանր այ ին իմ աստ ով, նրանց մեծ մաս ը
կրել է մեծն Պարոնյանի ազդեց ությունը, որ հաս
կանալ ի է դառնում գրակ ան խոշոր տաղ անդներ ի
հարատևության բնական ոն և անխ ուսափ ելի իրո
ղությ ամբ: Եվ սակայն նրանց՝ այդ հետևորդներ ի
ստեղծ ագ ործ ական արժեք ը շեշտ ակ իոր են բարձ
10
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
րանում է, անգամ մինչև ինք այլն: Իր ֆրանսեր են երգ իծ ա
պատումն երը տպագր ել է նաև
նուր ույնության առանձնաց ող Կ. Պ ոլս ի օսմ աներեն «Քալ եմ»
(Գր իչ) զավ եշտ աթ երթում1:
չափ երով, երբ հաշվ ի ենք առ
Հ. Ալփիարը ստորագրել
նում, որ նրանք են իրենց ժա է Ռ ադամ ես, Քր իզ անթ եմ և
հնարավոր է՝ նաև այլ ծած
մանակի և գ եղարվեստակ ան կանունն երով2: Մեզ են հա
սել վեր ոհ իշյալ թերթերում և
մտայնությ ան արտ ահայտիչնե պ արբ եր ակ անն երում տպագր
ված նրա բազմաթիվ ստեղծ ա
րը: Հանիրավ ի անտեսվ ած այդ գործ ությունն երը, ինչպես նաև
իր կենդանության ժաման ակ
երգ իծ աբանների շարք ում իր տպագրված երգ իծ ակ ան գոր
ծերի երկու ժողոված ուն երը:
ուր ույն երգիծական մտած ելա
Սկզբից իսկ ասենք, որ մեզ
կերպ ով ու գեղարվեստակ ան հայտն ի՝ Հ. Ալփիար ի բազմ ա
թիվ երգ իծ ական քրոնիկնե
առանձնահատկություններով րում, երգ իծակ ան զրույցնե
րում և երգ իծ ապ ատ ումն երում
առաջիններ ից մեկ ը, անտար ա (նա գրում է ոչ մեծ ծավալի
գործեր, երբ եմն՝ բան աստեղ
կույս, Հ ար ություն Ալփ իարն է: ծությ ուններ) կատարելապես
բացակ այում է քաղ աքակ ան
Գառնիկ Ստեփանյան ի սատ իրան: Այդ լիովին հաս
կանալի է դառն ում, երբ նկա
«Կենսագրական բառար ա տի ենք առն ում, որ նա ստեղ
ծագործել է նախ Աբդ ուլ
նում» համառոտ տրված են Համ իդ ի բռնակալ ակ ան, իսկ
այնուհետև երիտթուրք ակ ան
երգիծաբ ան ի կենսագր ութ գրաքնն ակ ան Արգ ոսի հսկո
ղության ներքո, որոնք եր
յունն ու ստեղծ ագործ ությ ան կուսն էլ հատկ ապ ես աչալ ուրջ
էին հսկում երգ իծակ ան մա
որոշ կողմ երը: Հ. Ալփ իար ը մուլն ու հրատ արակ ություննե երգիծում ը հայ հասարակ ութ
րը: Հ. Ալփ իարը նախընտր ում յան մեջ` դրա ժամանակ ավ
(1864-1919) ծնվել է հայ տա է կենց աղն իր ամենաբազ րեպ ության դիրք եր ից: Ավ ե
մազ ան դրսևոր ումն երով, մի լացնենք նաև, որ նա գրում է
ղանդներ ով այնքան առատ ջին խավեր ի մարդկանց բար հաս ար ակ մարդկանց հան
քերն ու բար ոյակ անությ ուն ը, դեպ ակնհ այտ համակր անք ով
Զմյուռն իայում և ուսում ը ստա- բարքեր ի ապ ական ության և և աշխ ատ ավ որակ ան խավեր ի
դր անք կրողն եր ի բացահ այ սոցիալակ ան անբավարար
ց ել Կ. Պոլսի հայկ ական Արամ- տումն երը, կնոջ ազ ատագր վածության կամ թշվառ ությ ան
ման հետ կապված խնդիր կտրուկ ցուց ադրումն երով,
յան և Շ ահնազ արյան դպրոց ներ ը և բ ուն այդ գաղափարի որոնք, ինչը և հատ ուկ է առ
հաս ար ակ նրա բոլ որ ստեղ
ներ ում: Երգիծաբ անը բավ ա 1 Տես Ստեփանյան Գ., Կենսագրական ծագործ ությ ունն եր ին, բնու
բառարան, հ. Ա, Եր., 1973, էջ 56: թագրվ ում են տպավոր իչ ու
կան ժամանակ ապրել է եվրո խտացվ ած դարձվածներ ով,
2 Տես Հովակիմյան Բ. կտրուկ և անսպ ասել իո րեն
պակ ան երկրն եր ում (Իտալիա, սրամիտ եզրակաց ությ ուննե
րով: Հ. Ալփ իար ի ստեղծագ որ
Ֆր անս իա, Անգլիա), որն իր ծության ը խորթ չեն ան եկդ ո
տանմ ան սյուժեն երը, առաջ ին
յուրօր ինակ կնիքն է դրել նրա հայացքից անպատ եհ թվացող
պատկ երները և ակն արկնե
ստեղծ ագործության վրա, որ- րը, որոնք, սակայն, հեռու են
գռեհկ ությ ունից և ս ակավ բա
տեղ հատկ ապես զգացն ել ցառ ություններ ով մնում են
անկեղծ ության թել ադրած չա
են տալիս ֆրանսեր ենն ու փերի մեջ: Հարկ է նշել նաև
նրա գործ եր ում ամեն ուր եք
ֆրանս իակ ան գրականությ ու հանդիպող ֆրանս աբանութ
նը: Իր գրակ ան գործ ուն եութ- 11
յունը նա սկսել է Ա. Արփ իար
յանի խմբագրությ ամբ Կ.
Պոլսում լույս տեսնող «Հ այ- ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
րենիք» լրագրում (1891-1896):
Հետագ ա ստեղծ ագործ ական
կյանքում աշխ ատակցել է
արևմտահ այ բազմաթ իվ թեր
թերի և հանդեսն երի՝ «Ար
ևելյ ան մամ ուլ», «Մաս իս»,
«Ս ուրհանդ ակ», «Մ անզումեի
էֆքյար» (հայ ատ առ օսմ ա
ներեն՝ Կարծիքն եր ի շարք),
«Հանրագիտ ակ», «Հայ գրա
կան ությ ուն», «Ատրուշ ան» և
ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
յունը, ֆրանս եր են բառերի ու և ընդհանրացված օրինակ Կամ՝ չար ամ իտ բամբաս ողի
դարձվ ածն երի առ ատությունը, ներ: «Գ ումգաբ ուց ի կինը»
որ սահման ափ ակ ում է նրա քրոնիկ ում բավ ական սպա դիմանկ ար ի վերջ ին վրձնա
ընթ երցողն եր ի սոցիալ ակ ան ռիչ տրված է աշխատ ավոր
շրջանակն եր ը, բայց և մյուս կնոջ սոցիալական ու հոգ ե հարվածը՝ ոչնչացնող սար
կողմ ից, անգ ամ այդպ իսի կո բանական նկար ագիր ը՝ գորշ
րուստներով, հասկ ան ալ ի է կենցաղով, նեղլ իկ առ օրյա կազմ ով. «ինքզ ինքը ճանչցող
դառնում միջին խավի կրթված յով և ուրույն հետաքրքր ութ
մարդկանց և մտավ որակ ա յունն եր ով: Ալփ իար ը նրան ծաղիկ մը անոր գեր եզմ ան ի
նության ը, որ ոնց հակումն երը նայ ում է անչար հումորով՝
ֆրանս երենի և ֆր անս իակ ան կնոջ կյանքում հայտն աբեր ե վրա չի բուսան իր»5:
գրակ անությ ան նկատմ ամբ՝ լով անսով որն ու ծիծաղ ել ին:
այստ եղ, թվում է, կարիք չկա Կ ան և հակ ոտնյ աներ ը՝ քա Հ. Ալփ իար ը չվարանեց ծաղ
ապաց ուցելու: Ալփիար ի երգ ղաք ի Բերա և Գ ատը գյուղ
ծանքն անսովոր էր իր հա թաղ ամասեր ի հար ուստ կա րել ու ամեր իկ աբ նակ մեծ ահա
մարձ ակ ությ ամբ՝ հատկապես նայք: Նրանք հեռացել են հին
հայ քաղքեն ու և եր եսպաշ բարք եր ից, բայց անշնորհք ու րուստ Հ. Թավշանճյ ան ին, ով
տի համ ար այն ընդ ամ ենն անճարակ են նորի առջև, որ
ուն եր հրահր ող նշան ակ ութ նրանց դարձն ում է ծիծ աղե իր դրամ ակ ան հնարավորութ
յուն, բարձրաձայն ասվ ած մի լի ընդ օր ինակ ողն եր: «Բ երացի
բան՝ շշուկախ ոս ու բամբա կինը,-գրում է Ալփիար ը,- երբ յունն երը շփոթ ել էր ստեղծա
սաս եր հանրությ ան ականջին: հագվ ել ու կելլե՝ճերմակ եղ են
Եվ այս հանդ ուգն և անմ եկ ին ներու մեծ հոգ կը տան ի. իրեն գործակ ան ձիրք ի հետ և գրա
գրելաձևով Ալփիար ի ստեղ ան անկ կուգ ա, որ փող ոց ին
ծագործ ությունը տարբերվ ում մեջ անպատճ առ պիտ ի իյն ա կան վարժ անքներ էր արել
է իր ժամ ան ակ ակ ից երգ ի գլուխ ը վար և ոտք եր ը՝ վեր»:
ծաբանն երի՝ Ե. Թ ոլ այան ի, Վ. «Բյուզանդիոն» թերթ ում: Իր
Փ ափազյ ան ի. Գ. Թ որ ոսյանի Բ երաց ի կան անց մեջ քիչ
և մյ ուսն եր ի ոճ ից՝ մեզ ա չեն այնպիսիք, որ «ֆրան հերթին, Հ. Թ ավշ անճյանը
նում ներմուծ ելով եվրոպ ա սերեն կը խոսին զոր միայն
կան երգ իծակ ան քրոնիկի խան ութպանն երը կը հասկ նշել էր Ալփիարի «գրչի աղ
գեղ ագ իտ ակ ան ըմբռնումն ե նան»: Սր անց դիմանկ ար ը եր
րը: Մյուս կողմ ից, թեմ ան ե գիծ աբ անն ամբ ողջացնում է տեղ ությ ունները», որին ի պա
րի և հերոսներ ի ընտրությ ան պարադոքսալ դարձվածով՝
մեջ Ալփիարն անում է նույնը, «ուզած ատ եննին կը պառավ տասխ ան, երգ իծաբ անը խոս
ինչ մյուս հայ երգ իծաբանն ե նան»3: Ավ ելացնենք, որ Ալ
րը՝ սկսած Հ. Պարոնյ ան ից: փիարը սիրում է արտաք ինի տաց ել էր այսուհետև միայն
Նրա քրոնիկն եր ում ևս նույն և ներքին ի դասակ ան հակադ
դեմքերն են՝ կանխ ակալ կա րությ ունը, նրա դատ ողութ «մաքուր բաներ գրել», պայ
նայք, անհ ամ վարժապ ետներ, յունները սեղմ են, հաճ ախ՝
կնամոլ քահ ան աներ, ամբար ասույթի չափ խտացված. մանով,որ մեծ ահար ուստ ը
տավ ան հարուստն եր և այլն: «Վ արժ ապետը կառք նստե
Եվ դարձյալ, իր մեծ նախ որ լու համ ար պետք է որ թաղ ին վճար ի Զմյ ուռնիայի առաջնոր
դի նման, Ալփիարը ևս պտտ մեջ հար ուստի մը հուղարկ ա
վում է Կ. Պ ոլսի թաղ երում, վոր ություն ը տեղի ունենա»,- դար ան ի պարտք երը՝ տասը
այնտեղ հայտն աբերում իր գրում է նա իր մի քրոն իկում4:
հերոս ուհիներ ին՝ տալով եր հազ ար ոսկ ու չափով6: Դր ա
գիծ ական բնութ ագր ի թարմ 3 «Հանրագիտակ», Կ. Պոլիս, 1908,
թիվ 31, էջ 470: նից հետ ո էր, որ «Մ ասիսի»
12
4 Նույն տեղում, 1908, թիվ 30, էջ 456: խմբագ իր Տ. Արփիարյանը
կտրուկ փոխեց իր վեր աբ եր
մունքը Հ. Ալփիարի հանդեպ
(հավան աբար ոչ առ անց Հ.
Թավշ անճյան ի հուշ արկումն ե
րի)՝ քննադ ատ ելով Հ. Ալփ իա
րի «վրան բաց» (անպ ատկ առ,
անբ արո) գործերը, որոնք,
իբր, «պատշաճ ությ ան սահ
մանները ոտնակոխ կընեին
բոլ որ ով ին»7:
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 Տ. Արփիարյան ը, մինչ
դեռ, դրան ից առաջ բոլոր ո
վին այլ, դրական բնութագ
րեր էր տալիս Հ. Ալփիարին
և հ աճախակ ի տպագրում
նրա գործ երը՝ դրանք համա
րել ով կենսուր ախ, մարդա
մոտ և սրամիտ: «Մասիսի» այլ
5 Նույն տողում, 1908, թիվ 35, էջ 535:
6 «Մասիս», Կ. Պոլիս, 1906, թիվ 12,
էջ 178:
7 Նույն տեղում, 1906, թիվ 11, էջ 163:
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
գրաքննադ ատն եր ևս բ արձր
էին գնահ ատ ում Ալփ իա
րի երգ իծ անքի արժ անիքնե
րը. Հ. Գազ անճյ անը ընդգծ ում
էր դրա իր ապատում բնույթ ը,
իսկ Ռ. Սամ իկյ անը (Տոմինո)
Ալփ իար ին համար ում էր հայ
երգիծանքի մեջ նոր դպրոցի
հիմն ադիր, ուրույն փիլիսոփ ա
յություն դավ անող, որի շնոր
հիվ կյանք ի տափ ակ ություն
ներից ազդված երգ իծ աբ անը
կար ողանում է մնալ անկեղծ
ու անս եթև եթ: Հ ետաքրքիր
է, որ Հ. Պ արոնյանի և Հ. Ալ
փիարի միջև զուգ ահ եռն եր
անցկացնելիս Ռ. Սամ իկյ անն
առ անձն ացն ում է առաջ ինի
դաս ականությ ունը, երգ իծա
կան կերպ արներ ստեղծ ելու
մեծ կարող ությ ունն երը, մինչ
դեռ Ալփիար ը, նկատում է նա,
հպանցիկ և արդ իակ ան երգի
ծաբ ան է, որ ի հերոսն եր ը որ
քան էլ պատահակ ան, այս ու
հանդերձ, մնում են ընթ երցողի
մտապատկեր ում, որպես ցնո
րակ ան, ծաղրակ ան և այլան
դակ մարդկ անց ուրվ ագծեր8:
Մ ի որոշ ժամ անակ Ալ
փիարի «անբ արո» զավ եշ
տական գործեր ի դեմ սկսված
արշ ավ ին միաց ավ Կ. Պ ոլս ի
«Հ անրագիտակ» պարբե
րական ը: Հ ավանաբ ար, այս
ամենը կապվ ում էր վերջինիս
շուրջ խմբված երգ իծաբ անն ե ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
րի անձն ակ ան հար աբերութ
յուններ ի, կամ ավելի շուտ՝
այդպիսիք պարզ ել ու իր ողութ
յան հետ, որ հաճախ ավ արտ
վում էր մոռ ացության ենթ ա
կա կսմթոցներով: Հ ամեն այն
դեպս, կարճ ժամանակ անց
«Հանրագիտակը» փոխ եց իր
վեր աբերմ ունքն Ալփիարի
8 «Մասիս», 1904, թիվ 2, էջ 20, 1905,
թիվ 18, էջ 118-119:
13
ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
նկատմամբ: Նրա հեղ ին ակ մոռն ար, ջոջ վաճառական մը արդեն ընդ ամ ենը մեկ քայլ է
ներ ից մեկը, կարծեք, մեղմ ում երկու ժամ տևող խրատա
էր բորբ ոքվ ած կրքերը, երբ կանով մը կը հորդորեր ինծ ի, մնում հասնելու ան եկդոտ այ ին
Ալփիար ին, Ե. Թոլայանին և որ վրան բաց գրակ անություն
Գ. Թոր ոսյ ան ին համարում չըն եմ և կ իր ակի օրը… քե ոճ ի այն սպառն ալ իքին, երբ
էր գրական նոր սեռ մշակող նին կը շփոթեր կնոջը հետ»10:
ներ, որոնք ստեղծում են «ժա «Բ ար ոյ ախ ոսներ ը» հոդվ ած ում գռեհկ ությ ուն ը մերկացվում
մանց ի գրականություն»: Նա նա իր քննադ ատն երին հակա
ակնհ այտոր են պաշտպ ան ում դարձում էր «տիր ացու» որ ա է գռեհկությամբ ևայս է, որ
էր Ալփիար ին, երբ առարկ ում կում ով և հայտն ում, որ ճշմար
էր նրա երգիծ անքի արժ եքը տության ցուց ադրում ը դեռևս ծայր ահեղությ ան էին հասց
ժխտող «կեղծ ավ որ» քննա անբ արո լինել չի նշանակ ում
դատն երին: Ալփ իար ի պաշտ ևոր ինքն իր պարտքն է հա նում Ալփիար ի քննադատն ե
պանությ ամբ «Սուրհանդակ» մարում «ըսել բաներ ը ինչպես
թերթ ում հանդ ես եկ ավ որ են և պատկեր ացնել կյան րը, նրան հանիր ավի մեղ ադ
գրող և հր ապ արակ ախ ոս քը եղ ածին պես»11:
Շ. Մ իս աքյ անը՝ վեր ոհ իշյալ րելով անպատկ առ ության և
Թավշանճյան ի քննադ ատ ութ Հ իր ավի, Ալփիարի երգ ի
յամբ: Թ եև Ալփ իար ը երբ եմն ծանքն ուն ի իրապ ատում նկա ցինիզմի մեջ: Խնդիր ը փակե
«կփախց ունե անշն որհ տո րագիր: Գր ող ը պատկ երում է
ղեր, կոպ իտ սրամտ ությ ուն զավեշտ ական ամ են ատարբեր լուց առ աջ մեջբեր ենք Ալփիա
ներ, բայց իր ամբ ողջության իր ավ իճակներ, նրա սրամ
մեջ ոչ թե «անամոթ է», այլ տությունը տարածվում է կեն րի մի զվարթ երկխ ոսությ ուն ը,
բարձր արվ եստ և բ արոյ ակ ան ցաղի, ինչպես և հանրայ ին
գրող: Ժ ամ անակ ին, ավե կյանքի ամ ենատ արբեր ծալ որը, կարծում եմ, անբ ար ո կա
լացն ում է նա, անբ արոյ ա քերում, հայտնաբ երում ծի
կանության մեջ էին մեղադ ծաղ ելին ու ծաղրել ին: Բ այց րող էր թվալ նրա մաքրամոլ
րում Զ ոլայ ին, Մ իրբոյ ին, նաև՝ այդ ծաղրը հաճախ հանձն
Գր. Զոհր ապին, «որովհ ետև վում է առ օրեական ության ը, քննադ ատն եր ին:
անոնք կնոջ վրա խոսած են, նրան առ ավել հետաքրքր ում է
«բաց» գրած են, կյանք ը նկա զավեշտ ի նոր և թ արմ թիր ա «Եր եկ առտ ու Քոսթ իի մայ
տած են այնպես, ինչպես որ է, խը, քան արդեն ցուց ադրու
առ անց ապ ուշ քողարկումն ե մից ընդհ անրությ ան հասնել ը, թին վրա կարգվելու մտադ
րու, առանց ցավագար վեր ա որին խանգարում է «շտա
պահումն եր ու»9: պող ականությ ուն ը»: Եթ ե Հ. րությ ուն ունեցող մը՝ ծերունի
Պարոնյան ը եր եսպաշտ ութ
Ս ակ այն իր քննադատն ե յունն ու կեղծ իքը ցուցադ տոքթոր ին.
րին առավել դիպ ուկ հար րում էր բարոյ ական բարձր
վածներ ը հասցն ում էր ինքը՝ արժեքների համադրության - Մարդս քառ աս ունին զա
Ալփ իար ը՝ միշտ մնալով իր մեջ՝ անկախ այն բանից, ակ
նախասիր ած ժանր ի սահմ ան նարկ ում էր այդ արժ եքն ե վակ կրնա՞ ուն ենալ, տոքթոր:
ներում: Իր մանր ապատումն ե րի մասին, թե ոչ, Հ. Ալփ իար ը
րից մեկ ում առարկությունն երն այդ նույն ար ատն եր ի հաշ իվը - Ստ եպ:
ուղղ ել ով արդեն «գրագ ե մաքրում է ծիծ աղել ի փաստից
տի» հավակնություն ցուցա բխող զուտ տրամ աբ ան ութ - Հիս ունին:
բեր ող մի վաճ առ ականի, նա յան սահմ աններ ում: Այստ եղ ից
գրում է. «Պ ոլսո մեջ անգամ - Երբ եմն:
մը, շաբաթ իրիկուն էր, չեմ 10 «Հանրագիտակ», 1908, թիվ 21, էջ
308: - Վաթսուն ին:
9 «Սուհանդակ», 1906, 15 մայիսի:
11 Նույն տեղում, թիվ 28, էջ 423: - Եթե տիկին ը ուզ ե:
14
«Մ ասիսում» Ալփիար ը
(Քրիզ անթեմ ծածկանունով)
իր քրոնիկն եր ը տպագրել է
«Շոգմոգ մտածումն եր» խո
րագրի ներքո: Դրանք կամ
նորավ եպեր են, կամ իր ապա
տում սյուժեն եր՝ մշակութա
յին երևույթն եր ի, մտավոր ա
կանն երի, պատր իարք ար անի
և ազգ ային այլ մարմինների
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 քննադատ ական խայթ ոցներ,
բարքեր ի երգիծակ ան գնա
հատումներ ևայլն: 1907 թ.
վերսկսել ով այդ հանդ եսին իր
աշխ ատակց ություն ը, Ալփ իարը
շար ունակ ում էր պահպ անել
առ օր եականության հանդ եպ
իր հակվածություն ը, զվարթ ու
սրամիտ հումորը: Կինը և նր ա
բար ոյական կերպար ը, ըն
տանիք ում և հաս ար ակության
մեջ նրա դիրքն ու պահված
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
քը մնում են երգիծ աբ ան ի ու յամբս այդ դատին (ֆեմինիզ կառույց ը և ֆ եմին իզմ ը հեր
շադրության կենտրոն ում: մի-Ա. Խ.) դեմ կը մաքառեի և քում է արդ են իսկ ընտանիք ում
Քաղք ենի հայ ընտանիքը և կ ը մաք առիմ՝ համոզվ ած, որ և հանրության մեջ կնոջ վե
միջ ավայր ը կնոջ միջ ոցով բա ատով կին ը կը կորսնցնե, քան րին աստիճան ի բաց աս ակ ան
ցահայտ ելու եղանակ ը Ալ թե կը շահ ի իր շնորհ ին մեջ»13: դերի մտավախ ությամբ, նրա
փիարի նախասիրած ձևեր ից Անկյալ հասարակ ական նով, որ կինը, լինել ով բար ոյ ա
է, որ, ի դեպ, նա ժառանգ ել է բարքերի և դրա հետ միաս ին զուրկ հանր ությ ան արդյունքը,
հայ դաս ական երգիծ անք ից բար ոյակ ան արժ եքների կո տղամ արդու հետ իրավ ահա
(Հ. Սվ աճյան, Հ. Պար ոնյան, Ե. րուստը աղ ետալ ի մի բան էր վաս ար ության պայմ աններում,
Օտյան)՝ ներշնչումներ գտնե թվում Զոհր ապին, ով կնոջ հոգ ավելի կար ագացն ի և իր, և
լով նաև ֆրանսիական ժա ևոր գեղեցկ ությ ան մեջ և նրա տղամ արդ ու, այս ինքն, ամբողջ
մանակակ ից գրակ ան ությու միջ ոց ով ընտան իքի ու հաս ա հասար ակ ության կործ անումը:
նից: Կ անանց թեր ությ ունն երի րակ ության պահպ անությ ան Ֆ եմինիստ ակ ան սկզբունքն ե
երգիծում ը և առհաս արակ, վերջին հանգրվանն էր տես րը Ալփիար ը համ ար ում է անի
ընտանիք ի և կնոջ բարք եր ի նում: Փչաց ած բարքեր ի անկ րակ ան ալի բանդ ագ ուշ անք,
երգ իծական ձևախ եղ ումն ե ման այնպ իսի վիհ ը՝ հասար ա որի դեմ էլ նա ուղղում է իր
րի սեփակ ան պատկերացում կակ ան կյանք ը, որի մեջ երգիծ ակ ան սլաքները:
ները Ալփիար ին հասցն ում են գլխիվայր կար ող էր նետվել Ալփիար ի գրչի տակ միջ ա
այն եզրակաց ությ անը, որ ֆե կին ը՝ ֆեմ ինիստն եր ի ենթադ վայրը շնչում է իր կենսունա
մինիզմը հայ հասարակ ության րած տղամարդու և կնոջ իրա կությամբ, որովհ ետև նա լավ է
մեջ իր ականան ալու տեղ չունի: վահ ավ ասար ությ ան պատր ան ճան աչ ում իր շրջապատը, նրա
Կնոջ հավ ասարություն ը տղա քայ ին պայմ անն երում, Զ ոհրա- հեր ոսն եր ին ու նրանց հոգ ե
մարդուն, նրա հասար ակակ ան պին պատկերանում էր որպես բանությ ունը: Նր ա երգիծանք ի
գործունեություն ը նա ընկ ալ ում վերջին իս բար ոյ ակ ան ու հոգ մեջ սոց իալակ ան տարր ը հու
է ֆիզ իկ ական բնությ ունից ևոր հարստության, ուրեմն և սալ իոր են ծածկված է սրամ
տրված՝ սեռ եր ի տարբ եր ութ անհատ ի ու հաս արակությ ան տությ ունների առօրեական
յան տես ակ ետից: Կնոջ հաս ա առավ ել խաթ արմ ան սպառն ա հեղ եղ ի տակ, բայց այդպի
րակակ ան գործ ունեությ ունը լիք: Նրա հեր ոս ուհիները, որ սի տարր, այս ուհանդերձ, կա,
Ալփիար ը համարում է «խոլ քան ստոր միջավ այրում էլ գոր և ավելին, ոչ քիչ դեպք երում
վազք մը դեպի անկ արելին, ծեն, մեծապես բարձր են ընկած է այս ինքնատ իպ եր
անտ եղի մարմ աջ մը և սխալ կանգնած այդ միջ ավ այր ից, և գիծ աբ ան ի պատումն երի հիմ
գաղ ափ ար մը, զոր առաջ ին անկ ախ իրենց դրամ ատ իկ ա քում: Մ ի երգ իծական զրույց ում
անգ ամ տանը մնացած օր իորդ կան կամ ողբերգ ակ ան ճակ ա ուրվ ագծվ ում են զմյուռնացի
մը հղաց ած ըլլալ ու է»12: տագրից, կարծեք մնում են գե ան օժ իտ աղջիկն երը, որոնք
Նույն կարծ իքն ունի, ի ղեցկությ ան և հուսո այն վերջին չեն ամուսնացել հենց այդպ ի
դեպ, Գր. Զոհրապ ը ֆեմինիզ խարիսխ ը, որն անվտանգ ծո սի կաց ության պատճառ ով:
մի և կնոջ հանրայ ին գործու ված ոց ում մնալու վերջին հնա Երգիծ աբ անն առ աջ արկ ում ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
նեության վերաբ երյ ալ, որ նա րավ որությ ունն է տալ իս ազգ ի է նրանց գործի դնել իրենց
արտահ այտում է շատ ավել ի հողմ ակ ոծ նավին, ինչպես և հմայքն եր ը, որ արդ են կապ
հիմն ավ որ՝ սեփական գեղ ա այն վարող տղամարդ ուն: չունեն օժիտ ի հետ և «գլխե
գիտ ակ ան ընկ ալումն եր ի հա Կ արել ի է կարծ ել, որ սրանում է հանել» փես աց ուն եր ին, բայց
մակ արգում: Նույն «Մասիսում» թաքնված Զ ոհրապ ի առար «որո՞ւ կըսես»: Եվ եզր ակա
հիշ ատ ակելով իր երբեմն ի բա կությ ուն ը ֆեմինիզմին և բա- ցությունը. «Մարդ մը գլխե չեն
նավ եճը Ռ. Պ երպերյ ան ի հետ նավեճը դրա հետ: կրնար հանել… բայց անգամ
(Ս. Տյուս աբ ի «Մ այտ ա» վեպի Ալփիարը, սակ այն, չունի մը, որ կը կարգվին, խաչ կը
առթ իվ), Զոհր ապ ը գրում էր. Զոհր ապ ի տրամ աբ անակ ան հան են զայն»14: Յուրահատուկ
«Ես իմ արևելքց իի համ առութ մտադրույթներ ի ներդաշն ակ 14 «Արևելյան մամուլ», 1902, թիվ 18,
էջ 799:
12 «Մասիս», 1902, թիվ 46, էջ 719: 13 «Մասիս», 1901, թիվ 43, էջ 676:
15
ԳՐԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
և թ եկուզ ուշ ացած վրեժ՝ սո քմահ աճ կիրառ ությ ունն եր և սնապ արծության ու տափա
այլն), կարծեք, հայտնում են
ցիալական անբ ավ ար արվա որ երգիծ աբ ան ը գրում է զուտ կամտության դիպ ուկ երգի
«գրակ ան մարդոց» համ ար,
ծությ ան, ուր եմն և անարդա որ ոնց միայն կարող է հասկա ծումն երով Ալփ իար ը, անտ ա
նալ ի լինել չափ ազանց նրբա
րությ ան դեմ: ցած և գր եթ ե ան երև ույթ դար րակույս, արդ իակ ան տեսք էր
ձած հումոր ը: Այս ուհ անդերձ,
Ալփիարը բավական հա Ալփիար ը կար ողանում է խո տալ իս հայ երգիծ անքի ավ ան
ցել միջավ այրի և դր ա կեն
ջողությ ամբ վերարտադր ել է ցաղ այ ին ու հոգեբանական դական ուղղությունն եր ին՝
ճղճիմությ ունը, երև ույթ ի ձևա
զմյուռն ահայ կյանքի մի քան ի խեղ ումը վեր ագրել հենց մար շրջանառ ել ով հասարակակա
դու ներաշխ արհ ի ձևախ եղմա
կողմ երը՝ երգիծ ական թռու նը, որ փաստորեն ի հայտ է նորեն ոչ լայն շառավիղնե
բերում ժամանակակից մար
ցիկ շեշտադրումն եր ով ծաղ դու ար ատն երն ու թերութ րի սահմ անն երում: Ալփ իարը,
յունները: Այս իմաստ ով հատ
րել ով եր իտ ասարդությ ան կանշական են երգ իծ ակ ան ինչպ ես և իր գրչակիցն եր ից Ե.
դիմանկ ար ի ժանրով գրված
թեթև ամտ ությ ուն ը, հասար ա նրա գործեր ը: Թ ոլայան ը XIX դ. վերջերի-XX
կական մի որոշ մասի սնա Ալփ իարի երգիծանքը հա դ. առաջ ին տասնամյակներ ի
մոզ իչ ընդհանրացումն եր ի է
փառ ությ ունը, տեղ ակ ան բար հասն ում իր ժամ ան ակի գրա երգիծ ակ ան գրակ անության
կան իրողությ ունն երը, ավել ի
քեր ը և այլն: Ճան աչ ող ական շուտ՝ ար ատներ ը վերհ անելիս: մեջ շարունակում էր հին, բայց
Ն ա ծաղրել է պոլսահայ ան
լիցք են պար ունակում նրա տաղ անդ երգ իծ աբ աններ ին, հարափոփոխ ու նորաց ող այն
որոնք «ամենեն անհ ամ խեղ
այն գործ եր ը, որոնք վերաբե կատակ ությունը ստեղծեց ին թեման, որ սկիզբ էր առնում
Պ արոնյ ան ի դպրոցը շար ու
րում են տեղի մտավ որ ակա նակել ու պատր անք ին տակ»: «Պտ ույտ մը Պ ոլսո թաղ եր ուն
Նրա գրչի թիրախն են դար
նության ը, նրա լրագրակ ան ձել միմյ անց պատճենող քրո մեջ» պար ոնյ անակ ան շարքից:
նիկ ագիրները, գավառակ ան
և ստեղծ ագ ործական գործ ու լրագրողն երն իրենց նեղլ իկ Իր կյանքի վերջին շրջա
տեսադ աշտով ու միապաղաղ
նեությանը: Այս տեսակ ետից թղթակց ությ ունն երով և այլն: նում թեև ֆիզիկ ապ ես տկար
Լրագրական հոռ ի բարքեր ի,
ուշ ագր ավ է նրա «Արևելյ ան (անդամալույծ էր դեռևս 1912
մամուլի խմբագր ատ ան ը» թվականից) Հ. Ալփիարն աշ
ակն արկ ը՝ հանդեսի աշխ ա խատ ակց ել է Զմյուռնիայ ում
տակ իցն եր ի երգիծական դի հրատ ար ակվող «Ատրուշ ան»
մանկ արներ ով ու նրանց կիսամսյա հանդ ես ին: Նրա
ծածկանուններ ի բացահ այ մահից հետ ո այդ հանդե
տումն երով: Պակ աս ուշ ագ սի խմբագիր Մ. Բարթ իկյ ան ը
րավ և սրամիտ չեն պոլսա այստ եղ տպագրեց իր լրջմիտ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 կան տիպ արներ ին Ալփիարի հոդված ը՝ նվիրված երգի
նվիր ած երգիծական քրոնիկ ծաբ ան ի կենս ագրության ը և
ներ ը: Դր անք հավ աս ար ուժով հ ատկապ ես բարձր գնահա
չեն գրված, երբեմն զգաց տելով նրա գրակ ան գործ ու
նել են տալ իս երգ իծ անքի ոչ նեությ ունը15:
առ արկ այ ակ ան ությ ունն ու վե
րաց ակ ան ություն ը, որ Ալփ իա
րի ծաղրը դարձնում է ինք
նանպատակ: Անհարկիոր են
առատ ֆրանս աբ ան ությունն ե 15 Բարթիկյան Մ. Հ., Ալփիար մեռած,
«Ատրուշան», Զմյուռնիա, 1919, թիվ
րը ևս (դարձվածներ, բառեր ի 4-5, էջ 49-51:
16
Ի ԴԵՊ
ԱՅՆՇՏԱՅՆԻՆ ԷԼ վածի ձեռագիրը: Թեև հեղ ի այն ուրիշ հրատ ար ակ ությ ու
ՊԵՏՔ Է ՍՏՈՒԳԵԼ1 նակն արդ են վաղուց Նոբելյ ան նում»:
մրցանակակիր էր և գիտ ությ ան
Գիտ ական հեղ ին ակավ որ ասպարեզի դաս ական, համա Իրոք, նա ուղ արկեց ձե
ամսագրում շատ տասնամ ձայն կարգի՝ հոդվ ածն ուղար ռագ իրն ուրիշ, պակաս հեղի
յակներ գոյությ ուն ունի ավ ան կեց ին գրախոսմ ան: Ան անուն նակավոր հանդես ի, որտ եղ
դույթ՝ ստացվ ած բոլոր ձեռագ գրախ ոսողը հայտն աբ եր ել էր այն տպագրվեց առանց որ՞ևէ
րերն ուղարկում են գիտության դրան ում որոշ մաթեմատ իկ ա ստուգմ ան: Ընդ որ ում, հեղ ի
տվյալ ոլ որտի կողմն ակ ի մաս կան անճշտությ ուններ և առա նակ ը չէր ուղղել գրախ ոս ի
նագետի գրախ ոսմ ան: Ընդ ջարկել էր ուղղել դրանք: Դի հայտնաբեր ած սխալն երը: Եվ
որում, հեղ ինակի և գր ախո տողությ ուններն ուղ արկել էին Այնշտայն ը այլևս երբ եք հոդ
սի անուններ ը գիտի միայն հեղին ակ ին: վածն եր չառ աջ արկեց “Physical
խմբագր ություն ը, միմյանց հա Review Letters” հանդ եսին:
մար նրանք անհայտ են, որ Այնշտայն ը զայրաց ել էր և
պեսզ ի հնարավոր անձնակ ան գր ել խմբագ իրն. «Ձ եր ան ա
հար աբ երությունն եր ի պատճա նուն փորձ ագ ետ ի դիտ ողութ
ռով չառ աջ անա կասկած կար յունն երին, որոնք ամ են դեպ
ծիք ի անաչ առ ությ ան հարց ում: քում սխալ են, արձ ագ անք ելու
ոչ մի պատճառ չեմ տեսնում:
1936 թ. “Physical Review Let- Ես ձեզ հոդված եմ ուղարկում
ters” հանդ եսի խմբագրությ ու հրատար ակ ել ու, ոչ թե կողմ
նը ստացել է Ալբ երտ Այնշտ այ նակ ի մարդկ անց տալու հա
նի «Արդյոք գոյություն ունե՞ն մար: Ուստ ի ես որոշել եմ հետ
գրավ իտ աց իոն ալ իքն եր» հոդ վերցնել հոդված ը և տպագր ել
1 «Наука и жизнь», 2017, N 11
ԳԱՂՏՆԻ ԿԵՆԴԱՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ1
Արդեն մի քանի տասնամ դրանց գտնվելու վայր ը ստույգ մար որոշ ակ ի արժեք ներկ ա
մատնանշել ուց: Վերջերս նման յացնող կենդանին եր ը կարող
յակ է, ինչ հնագ ետներն իրենց գաղտն իությ ան են դիմ ում են ամբ ողջությամբ ոչնչ ան ալ:
նաև կենդան աբանները: եթ ե Որ ոշ կենդ անաբան ական հան
հրապ արակումն երում չեն կենդանիներ ի նոր տեսակի դեսներ ներկ այ ում չեն նշում
նկար ագրությունը պարունա դրանց գտնվելու վայրը, մինչ
նշում նոր գտածոն երի ստույգ կի դրանց տարածման վայր ը, դեռ նախկին ում այն նշել ը
ապ ա նմուշ ահավաքների հա պարտ ադիր էր:
տեղադրություն ը՝ վախեն ալ ով,
որ գիտնականն երի հայտն ա
բերած դամբարանի, բնակա
տեղ իի կամ հին ավ երակն ե
րի տարածք ում կսկսեն գործել
հանցագործն եր որև է արժ եքա ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
վոր իր գտնելու և սև շուկա
յում վաճ առ ել ու նպատակ ով:
Իր ենց գտածոներ ը թաքցնում
են նաև հնէաբաններ ը, քանի
որ գոյ ությ ուն ուն ի քար աց ուկ
ների սև շուկ ա: Խոլ որձների և
կակտ ուսների նոր տեսակներ
հայտնաբեր ած մասն ագ ետ
ներ ը նույնպ ես խուս ափում են
1 «Наука и жизнь», 2017, N 11
17
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
§ԲԱԶՄԱՎԵՊԸ¦՝
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ
ՀԱՆԴԵՍ
ԱՐՄԵՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
Պատմ ակ ան գիտություններ ի թեկն ած ու,
ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստ իտ ուտ ի ավագ
գիտաշխ ատող
Հ այ ժողովրդի պատմակ ան ճակ ատա
գիրը իր խոր կնիքն է դրել նրա ողջ
մշակույթ ի վրա։ Այդ ճակատագրի ել
ևէջներ ը դրոշմված են նաև հայ պարբ երական
մամուլ ի սկզբնավորմ ան, ընթ ացք ի, բնույթի և
բովանդ ակ ությ ան վրա։ Այդ առում ով և այդ
կտրվածքով քննել իս բոլորով ին էլ զարմ ան ա
լի չէ, որ հայ առաջին պարբերակ ան ը՝ «Ազդ ա
րար ը» և առ աջ ին շարքում նաև «Բ ազմ ավ եպ ը»
հիմն ադրվել են Հ այ աստ ան ի և հայկական լեռ
նաշխարհի սահմ աններից դուրս։ Հայ մամ ու
լի պատմ ության անդ աստան ում հատկ ապես
հիշ ատ ակ ելի են Մխիթ արյ ան միաբանությ ան
ներդր ումն ու ջանքերը։ 1717 թ. սեպտեմբեր ին
հայազգի մի խումբ հոգև որակ անն եր Մխ իթ ար
վարդապետ Ս եբ աստաց ու առաջնորդ ությամբ
իջև ան եցին Իտալիայ ի Վ ենետ իկ քաղ աք ից
դեպ ի հարավ գտնվող Սուրբ Ղազար կղզում։
Այդ կղզու ան ուն ը հետ ագ այում պիտի նշանա
վոր դառնար հայ մատենագրության, գիտութ
յան և մշակույթի էջ երում։ Մխ իթարյաններ ը
արդեն երեք դար շար ուն ակ էակ ան ավանդ
են ներդր ել հայ մշակ ույթի պատմության մեջ՝
18
ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
հրապար ակ ելով հայ ագիտա ձախնդրությամբ պահեց ին խարհաբար դյուրամատչ ել ի
հայ մամուլի անունն ու պա
կան կարևոր նշան ակութ տիվ ը։ Նրանք մեկ ը մյուսի լեզվ ով։ Յ ուրաք անչյուր հա
հետևից հրատ արակեց ին աշ
յուն ունեցող պատմ ակ ան և խատությ ուններ ու պարբ ե տոր բաղկացած էր 288-300
րակ անն եր, որ ոնք կոչվ ած էին
պատմագիտակ ան սկզբնաղբ նոր մթնոլորտ ու նոր իրավ ի էջից։ Էջ եր ը զարդ արված են
ճակ ստեղծելու հայ գիտական
յուրներ, բառար անն եր, լեզ- մտքի և պարբերակ ան մամ ու մ ա նր ա նկ ա րն եր ո վ ։
լի անդաստ անում։
վագիտական, աշխարհագր ա- Պարբ երակ ան ում ավ ել ի մեծ
Հ այ անդրան իկ պարբ եր ա
կան, պատմակ ան ուս ումն ա կանը («Ազդարար», 1794-1796) տեղ էր հատկ ացվ ած հայոց
կարճ կյանք ուն եցավ։ Նր ա
սիրություններ, թարգմ ան ութ փակվելուց եր եք տար ի անց՝ բազմադարյ ան պատմության
1799 թ. Վ ենետիկի Մխ իթ ար
յունն եր անտիկ գրակ ան ութ յան միաբ ան ության անդամ հարց երին, հատկապ ես հեր ո
Ղուկ աս Ինճիճյ անը լույս է ըն
յուն ից։ Հիմն ադրման առաջին ծայում «Տ ար եգր ություն» ան ու- սական դրվագն եր ի նկար ագ
ն ով պարբերական ը՝ որպես
իսկ տար ին եր ից Մխ իթար «Հիշատակ արան քաղաքական, րության ը, պատմական նշան ա
պատ երազմ ակ ան, եկ եղ եց ա
յան միաբան ությունը հանդի կան և բ ան ասիր ակ ան անցից վոր դեմք եր ի գործունեության ը։
և դիպված ոց աշխ արհ ի»։ Այն
սացել է հայագ իտությ ան և լույս տեսավ մինչև 1807 թվա Այն գոյատևել է մինչև 1820
կան ը։ «Տարեգր ության» յուր ա
կրթակ ան-մշակ ութ այ ին խո- քանչյուր հատոր բաղկ ացած թվակ անը՝ շուրջ 17 տար ի։
էր 884 էջից։ Բ ոլոր նյութ ե
շոր կենտրոններից մեկ ը։ րը շարադրվ ած են արևմտ ա Մխ իթարյ ան միաբանութ
հայ աշխարհ աբար լեզվ ով։
Մ իաբան ության կրթօջախ Յուրաք անչյ ուր հատ որում տե յան երրորդ պարբերական ը
ղեկ ությունն եր էին հաղ որդվ ում
ներ ում ուս ումն առություն են նախ որդ տարվ ա ընթացքում «Դիտակ Բյուզանդյան» երկ
աշխ արհ ում տեղ ի ունեցած
անցել հետ ագայ ի նշան ա քաղ աք ական անցքեր ի, մշա շաբաթաթ երթն է, որ ը լույս է
կութային կյանքում եղ ած նո
վոր մի շարք դեմքեր՝ պատ րություններ ի, առևտրական տեսել 1812 թ. Վեն ետ իկ ում,
կապեր ի և հարակից այլ եր
մաբ ան Միքայ ել Չ ամչյ անը, ևույթն եր ի մասին։ Մխ իթար աշխ արհ աբ ար լեզվ ով։ Նրա
յան հաջորդ հրատար ակ ությ ու
բան աստ եղծն եր Մկրտիչ նը նույնպ ես Վեն ետիկում լույս առաջ ին խմբագ իրն էր եղ ել
տես ած «Եղ անակ Բյ ուզանդ
Պեշ իկթ աշլյ անն ու Դ անիել յան» ամս աթ երթն է։ Գր իգ որ Գ ապար աճյանը։
Վ արուժանը, պատմավիպ ա «Եղանակ Բյ ուզ անդյան» Այնուհ ետև պարբերակ ա
պարբ երական ը ևս հրատա
սան Ծեր ենց ը, գրող, հրապ ա րակվում էր Ղուկաս Ինճիճյ ա նը խմբագրել են Մադաթիա
նի խմբագր ությամբ, Վենետի-
րակ ախոս և հ աս արակական կ ում։ Այս պարբեր ականում էլ Ֆյ ուսկյ ուլճյ ան ը և Մանվել
նյ ութերը շարադրվ ած են աշ
գործ իչ Արփիար Արփիարյ ա Ջախջախյ ան ը։ Թ եև սույն
նը, հանրահռչակ դերաս ան պարբերակ անի լույս ընծայ ու
ներ Պ ետրոս Ադամյանն ու մը իր ակ ան ացվեց Կ. Պոլսում
Վ ահր ամ Փ ափազյ ան ը և ու հիմն ադրվ ած «Արշ արունյ աց
րիշներ։ Մխ իթ արյ ան միա ընկերության» նախ աձեռնութ
բանն երի մոտ հայոց լեզվ ին յամբ, սակայն նրա գաղա
և հայ միջավ այր ին առնչվել, փարական ու քաղաք ակ ան
ապա հայ երենին տիրապ ե բով անդ ակությունը վեր ահսկ
տելու իր ենց առ աջին փոր վում էր Մխիթարյ անների կող
ձերն են ար ել օտարազգ ի մից։ «Դ իտակ Բյ ուզանդյ անը»
հեղինակությ ունն եր՝ հան ուն եր ամսագր ին հատ ուկ ծա
ճարեղ բան աստեղծ Ջորջ վալ, բայց բով անդակությամբ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
Գորդ ոն Բայր ոն ը, եվրոպ ա լրագիր էր, քանի որ լուրեր ու
կան պատմ ավիպաս ան ութ տեղեկությ ունն եր էր հաղ որ
յան հիմն ադիր Վ ալտեր Սքո դում օրվ ա անցուդարձի, կա
թը, բան աստ եղծ, թատեր ագիր տարված դեպքեր ի՝ «քաղա
Ալֆր եդ դը Մյ ուսեն։ Նր անք քակ ան ու պատ երազմակ ան,
շատ բարձր են գնահատել բան աս իր ական ու եկեղ եց ա
Մխիթ արյ անն եր ի դեր ակ ա կան դիպվածների» վեր աբեր
տարությ ուն ը հայկ ական մշա յալ։ Պ արբ եր ակ անը ունեց ել է
կույթ ի, գիտ ության և մամուլ ի հատուկ աշխատ ակիցներ, ով
զարգ ացման գործում։ քեր պարզ ու հասկ ան ալի լեզ
Մխ իթ արյանն եր ը նախ ան վով հոդվ ածներ և այլ նյութ եր
19
ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
Հ ովհ անն ես Սորկ ուճյ ան ը։ դարի կես երն ու վերջ եր ը իս
«Բ ազմ ավ եպ» հանդ եսում
կապես մի ցնցող ու արժե
հաճ ախակ ի էին փոխվում
խմբագիրն երը։ Բ ավակ ան է քայ ին առումով հարափոփ ոխ
նշել, որ 1843-ից մինչև 1880
թթ. սկզբներն ունեց ել է տաս ժամ անակաշրջան էր հին ժո
ներկ ու խմբագիր (Գ. Այվ ա
զովսկ ի 1843-1849), Ղև ոնդ ղով ուրդն եր ի կյանքում։ Հայ
Ալիշան (1849-1851), Օգսեն
տիոս Գ ուրգ ենյ ան (1852-1853), իրակ ան ություն ը, այդ իրա
Գրիգոր Ճելալյ ան (1854-
1856), Հմ այ ակ Պապ իկյ ան կան ությ ան և միջավայր ի մեջ
(1856-1861), Ա. Սիոնիկ (1862-
1866), Նոր այր Բյ ուզ անդ աց ի ապր ող հայ մարդ ը չէր կար ող
(1867-1868), Ա. Գ արթ անյան
(1868-1870), Հ. Իսվերտյ անց երկ ար կտրված մնալ աշխար
(1871-1872), Կ. Իսկենտեր
յան (1873-1875), Ա. Սուքրյան հում ընթ ացող քաղ աք ական,
(1875-1876), Ա. Բասք անտիլյ ան
(1877-1882)։ հոգև որ-բարոյական, տնտե
Այդպիս ի փոփ ոխությ ուն սական, մշակութային գոր
ները պայմ ան ավ որվ ած էին
այն հանգամ անքով, որ միա ծընթացն եր ից։ Եվ այդ բանում
բան ությ ան պատասխ անա
են գրել գիտ ական աշխարհ ում տուն եր ը զգաստ և մշտարթուն նրան օգնում և զոր ավիգ էին
տեղ ի ուն եց ող նոր ությ ունն ե հետևում էին հանդ ես ի խմբա
րի մաս ին։ Այն անդրադ առն ում գիրների ծավ ալած գործ ու «Բ ազմավեպը» և Մխ իթ արյ ան
էր ինչպ ես անցյալ ին, այնպ ես նեության ը և որոշակի խստա
էլ իր ժամ անակի պատմ աքա պահ անջ ությ ուն ցուցաբերում։ հայրերի հրատ արակած մյուս
ղաք ական իր ադարձ ությ ուննե Այդ նշանակում էր, որ որևէ
րին, սակ այն ցուցաբերում էր խմբագիր կամ աշխ ատակից արժեք ավոր գործ եր ը։
չափ ազանց զգուշավոր մոտե իր ավ ունք չուն եր խախտե
ցում։ «Դիտ ակ Բյուզ անդյ ան ը» լու միաբանության կանոնադ «Բ ազմավեպ ի» խմբագ իր
հրատ արակվ ել է մինչև 1816 րությամբ սահմանված օր ենք
թվականը։ ներն ու չափ անիշն եր ը և օտ ար ներն ու գլխավ որ աշխատա
տարրեր մտցնել ու դավան ան
Մխ իթ արյան միաբանութ քի վարդապ ետությ ան մեջ։ կիցները եղել են ժաման ա
յան հերթ ակ ան պարբ եր ա
կան ը 1843 թվականին լույս «Բազմ ավեպը» ասպարեզ կի ուսյալ, զարգ աց ած, կիրթ
տեսած «Բազմավ եպն» է, ելավ նախև առ աջ իր ժամա
որ ը հանդես եկ ավ որպես նակի թել ադր անքով։ Այն լեզ ու առաջադեմ անհատն եր ոչ
«օր ագիր բնական, տնտեսա վակ ան առումով դյուր ին և
կան և բ ան ասիր ակ ան գի մատչ ել ի հարթ ակ էր բաց ում միայն հայկ ական իր ակա
տելյ աց»։ Իսկ «Բազմավեպ» հայ իրակ ան ությ ան և աշխար
անունը հուշում էր, որ այն հի իր ակ անությ ան զան ազան նության, այլև եվր ոպ ակ ան և
բազում բաներ վիպող է և ու բազմ աբնույթ խնդիրներ ը
բ ազմապիսի բաներ պատ շոշափել ու և այդ ամ ենը հա համ աշխարհ այ ին չափ ան իշ
մող։ «Բ ազմ ավ եպ ի» առաջ ին յախոս զանգվ ածն երին հասց
խմբագ իրը եղ ավ բազմ ա նելու համ։ար։ Իսկ 19-րդ ներով։ Նր անք քաջ հասկ ա
փորձ և բանիմ աց Գաբր իել
Այվազ ովսկին, ով այդ պահ ին նում և պատկ երացն ում էին
ամեն ածաղկ ուն տարիքում էր՝
եր եսունմեկ տար եկան հասա խնդիրն երի և հիմն ահ արցերի
կում ևայդ ոչ հեշտ և շատ
պատ ասխ անատու պարտա այն ամբողջ հրամ այ ականը,
կանությ ուններ ը կատար եց
շուրջ վեց տար ի։ Իսկ խմբագ որ ծառացած էր հայ ժողովր
րակ ան խորհրդ ի անդամ
ներն էին Ղև ոնդ Ալ իշան ը և դի և հայ սեր ունդն եր ի առջև։
20 Չ ուշ անա՛լ, հետ չմնալ աշ
խարհում ընթացող գիտակ ան,
մշակութային, քաղաք ակ ան
գործ ընթ ացներից, չմեկ ու
սանալ սեփ ական միջավ այ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 րի պատ երի ներսում, ահ ա
այն կարգախ ոսն ու սկզբուն
քայ ին մոտեց ում ը, որ առա
ջին իսկ համարն երից որ
դեգրեց ին «Բազմավեպի»
խմբագ իրն երն ու Մխիթար
յան միաբանությ ան առաջ
նորդներ ը։ Այդ խնդիրները
լուծ ելու համ ար հանդեսին
անհր աժ եշտ էր նախ և առաջ
առաջնորդվել լեզվակ ան նոր
քաղ աք ակ ան ությամբ։ Ահ ա
ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
այդ պատճառով և նպ ատա մանությամբ։ Այս անգ ամ հոս յությ ան այս 175 տարին եր ի
կով է, որ «Բ ազմ ավ եպ ը», ի ընթ ացք ում «Բազմավեպը»
տարբ երությ ուն ավել ի վաղ դրածն իս Լամարթ ինին գեղ ե հնարավ որ ինս ամ են ինչով
հրատ արակված Մխ իթ ար նպաստ եց համ այն հայ ութ
յան միաբ ան ության պարբ ե ցիկ ոտ անավ որներեն մեկն է՝ յան ազգային ինքն ության
րականն եր ի, որդ եգր եց ոչ թե ամրապնդմ անն ու նրա հոգ
«ռամկ ախ առն» աշխարհ աբա ճիշդ թարգմանած»1։ ևոր էությ ան հարստացման ը։
րը, այլ 19-րդ դարի առ աջին Հ այր են աս իր ությ ան դաս ական
տասնամյ ակն եր ի արևմտահ այ Այնուհետև նշվում է, որ ձևակերպ ում ը, որն այնք ան
մտավ որականության գործ ա հոգ եզմայլ և խոր ունկ իմ աս
ծած լեզուն, որը միայն նոր էր Լ ամ արթին ը այժմյան ողջ Եվ տությ ամբ ձևակերպել է հան
սկսել ձևավ որվել որպ ես գրա դես ի մեծահռչակ խմբագ իր
կան լեզ ու, և դ եռ ճան ապ արհ րոպայ ի լավ ագույն ստեղծա ներից Ղև ոնդ Ալիշ անը՝ շատ
ուն եր անցն ելու։ սերունդներ է կրթել ու տա
գործ ողն է և իր գրվածքներ ի րել հետևից. «Ուր քաղաքացիք
Առհաս ար ակ հանդեսը վա չիք՝ չկա և հայրենիք… բուն
րում էր լեզվական ճկուն քա երևել ի հատկ անիշն երն են. իսկ հայրենիք մեք եմք, անձն
ղաքական ություն, գտնել ով, յուրաք անչյուր, և լ ավ ությ ունք
որ որ ոշ նյութ եր նախընտ «հաստ ատուն բարեպաշտութ նեց ուկք են նոր ա»5։ Ալիշ ան
րելի է հրապ ար ակ ել գրա յան կամ «Բազմավ եպ»-յան
բարով (հատկապես բան աս յան հոգի, փափուկ զգաց հայր ենաս իր ությ ունը սահ
տեղծ ակ ան քերթվածքները)։ մանում էր սույն կարգն ու
Լեզվ ական այսպ իսի «երկ մունք, բարակ մտածողություն, օրենք ը. «Ճան աչ ել և պահել
կենցաղ ությ ուն ը» ընկ ալ ել ի և անվթ ար զսեփակ ան շնորհս
հ ասկանալ ի էր ժամանակա և վ առվռ ուն երևակ այ ությ ուն»2։ ազգիս, զլեզու նորա, զպատ
կիցն երին։ Հ անդ ես ի էջ եր ում մություն նորա, զսովոր ությ ուն
թարգմանական գրական ութ Վ երջում ասվ ում է, որ հաջ որդ և զ ախորժ ակս նոր ա անվն աս,
յան ընտիր էջեր էին ներկա զհարազատ դպրություն նո
յացվում, հատկ ապես Լամար անգ ամն եր «մեկալն երուն ալ րա և զփառս անվան նորա։
թին ի գործ եր ը, որոնք այնք ան Զ այսպ իսի կամիմ հայր ենաս ի
մեծ ազդ եցությ ուն են գոր ճաշակը կուտանք»3։ Ահ ա այս րություն»6։
ծել ժամանակ ի և հետագայ ի
հայ բանաստեղծ ակ ան մտքի պես, սկսած անդրանիկ հա «Բազմ ավեպ ը» տասն ամ
փայլատ ակումն եր ի վրա։ Այս յակներ շարունակ մաք առ եց՝
առ ումով տեղ ին է մեջբեր ել մարից, «Բազմավեպ ը» քայլ իր լավագ ույն խմբագ իրն եր ի
և դիտարկել հանդ եսի անդ և աշխատ ակ ից-հոդվածա
րանիկ համարից հետևյալ առ քայլ, համար առ համար գիրներ ի ջանքեր ով ստեղծելու
իմ աստավ որ ում ը. «Մ եր բա օտ ար տիրակ ալ ությ ունների
նաս երներ ուն հաճոյ ակ ան բան դաստիարակ ում և կրթ ում էր ներքո բաժ ան-բաժ ան եղ ած
մը ընել ուզել ով, աս օրագ ու անպ աշտպան մնաց ած հայ
րիս մեջ երբեմն երբեմն ազ հայ ընթ երցողների միտքն ու ազգի ինք ին ապ աշտպանութ
գային մատեն ագրութ են են ի՛ յան հոգև որ համակ արգը,
զատ՝ կնայ ինք, որ հիմ ակվան հոգ ին, գեղագ իտ ակ ան ընտ իր ձգտել ով վերարթն ացն ել որ
օտար ազգաց մատենագ պես ժող ովուրդ՝ նրա ազ ատ
րությանը վրա ալ խոսինք, ու ճաշակ զարգացն ում։ Սկս ած ու անկախ ապրելու և հ ենց
մեր ատ են ի երև ելի մատ են ա այդպ իս ի հայրեն իք ունեն ալու
գիրն եր ուն գրվածն եր են գեթ հատկ ապ ես առ աջ ին խմբա հիշ ողությ ունն ու բարոյակ ա
մանր ճաշակներ տանք՝ ար
ձակ կամ ոտ ան ավ որ թարգ գիրն երից, հանդ եսի էջ երում 5 «Բազմավեպ», 1845 թ., թիվ 22, էջ 343։
6 «Բազմավեպ», 1848 թ., թիվ 12, էջ 181։
ձևավորվում, ամրապնդվ ում և
21
հաստ ատ ակամ է դառնում ազ
գայ ին ինքն ության և հոգև որ
հայր ենիքի զգաց ողությունն ու
հավատ ամք ը։ Հ անդեսի առ ա
ջին տար ին ամփոփ ելուց հե
տո, 1844 թվական ի առաջին
իսկ համ արի առ աջ աբան ում
հետևյալ ուշ ագր ավ դիտար
կումն է. «Ուղ իղ և գ եղ եց իկ
դիտավոր ություն, ամ ենա
հարմ ար միջ ոց, հաստ ատուն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
հույս, անխ ոնջ աշխ ատութ
յուն, և ամենեն ավ ելի ճշմա
րիտ ազգ ասիրություն: Ասոնք
եղան «Բ ազմավեպին» առա
ջին տարվանը մեջ մեր առա
ջին քաջ ալեր ող և մխ իթ ար ող
մտածությունն երը»4։ Իր գո
1 «Բազմավեպ», 1843, թիվ 1, էջ 16։
2 Նույն տեղում։
3 Նույն տեղում։
4 «Բազմավեպ», 1844 թ., թիվ 2։
ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
արև ելահայ, ինչպ ես պոլս ա ուղղվածությունն ու առաք ե
լությ ունը՝ ասպ ար եզ տալ ով
հայ, այնպ ես էլ թիֆլ իս ահ այ, իր ժաման ակի հայ ագիտակ ան
խոշ որ դեմքեր ին։ Հ անդ ես ը
ինչպ ես նաև աշխ արհ ի զանա կրկին հատուկ ուշադր ությ ուն
էր դարձնում պատմ աբան ա
զան գաղթօջախն երի)։ Դրա սիր ակ ան, աշխ արհ ագրակ ան
և ժ ող ովրդագրակ ան թեմ ա
նով իսկ հանդեսը տարածվ ում ներին։ Այստ եղ պետք է նշել,
որ «Բ ազմ ավ եպը» առհ աս ա
և հոգև որ-բարոյ ական առ ում րակ քիչ է շոշ ափել քաղ աք ա
կան թեմաներ , քիչ է անդր ա
ներ ով արմատավորվում էր դարձել իր ակ անությ ան մեջ
առկ ա սոցիալ-քաղաք ական
հայության բազմ աբև եռ հատ սուր խնդիրն երին, որ ը առիթ
է տվել ծայրահեղ մտայն ութ
վածն եր ի շրջան ում, դառն ալ ով յան տեր որոշ գործ իչների այն
որ ակ ել որպ ես «էկլետիկ»,
նրանց սեղ ան ի հույժ սպասել ի այս ինքն՝ բոլոր սկզբունքնե
րը խառնիխուռն միավ որ ող և
պարբեր ակ ան ը։ Դա մեծապես հ ասար ակ ակ ան երև ույթնե
րին, իբր, ոչ առաջադեմ դիր
ոգև որում էր ու նոր լիցքեր հա քերից մոտեց ող պարբեր ակ ա
նի։ Մ ինչդեռ «Բազմավեպ ը»
ղորդում հանդ ես ի պատաս շար ունակ ում էր հավ ատար իմ
մնալ իր ուղեգծին, և դրա
խան ատ ուն երին, որ ոնք արդեն նում էր նրա անբեկան ելի մե
ծություն ը, առաջատ արութ
1870-ակ ան թթ. պատվախնդ յունն ու սկզբունքայն ությունը՝
ծառայել միայն ու միայն հա
մային որ ակներ ը։ րությ ամբ ազդ արարում էին, որ յագիտ ությ ան ը՝ առ անց որևէ
Նախ ապ ես հաշվարկվ ած քաղաք ական համ ոզմունք ի,
իրենց ամս ագիր ը Ս. Ղ ազար համակր անքն երի կամ հա
ու մշակված գրակ ան, գիտա կակր անքն եր ի։ Փոխ արենը այս
կան ու մշակութ այ ին խելոք, կղզուց տարածվում է մինչև շրջան ի «Բ ազմավ եպ ին» հա
լայն ախ ոհ քաղաքակ անութ տուկ է հայեր ի մշակութ այ ին,
յամբ «Բազմ ավեպը» իր էջ ե Ասիայի, Եվր ոպայ ի և Աֆր իկա հոգևոր-բարոյ ակ ան կողմն որո
րը հյուր ընկալ որ են բաց եց հայ շումն երին նրբոր են արձագան
իր ականության տարբեր շեր յի հայ ահոծ ու հայ աշատ գաղթ քել ը, Սփյուռք ի և Հ այ աստանի
տերն ու բնագավ առներ ը ներ կենտր ոններում հայկ ական հի
կայ ացնող մտավորակ անն ե օջախն եր՝ Կ. Պ ոլ իս, Զմյ ուռն իա, նավ ուրց քաղաք ակրթության
րի առջև, որ ոնք ոչ միայն չէին ավանդն եր ի ու ժառանգ ության
անդամ ակցում Մխիթ արյ ան Բաղդ ադ, Կ ահ իր ե, Կ ալկաթ ա, պաշտպանությ ունը, մշակու
միաբան ության ը, այլև երբ եմն թայ ին տեղ աշարժերի արտա
համակիր ու անդամ էին հա Լ ոնդոն, Փ ար իզ, Մոսկվա, ցոլ ում ը մեր մտավ որ կյանք ի
կընդդ եմ որև է այլ կրոնակ ան ոլորտներում մի կարևոր նպա
և հ աս արակական կազմա Բաքու, Թ իֆլ իս և այլուր։ տակ ադր ում ով՝ նպաստել հա
կերպ ության։ Ամսագր ի էջ եր ը
19-րդ դ ար ի կեսեր ին բացվ ե Այս ինքն, աս ել կուզ ի, որ
ցին նաև ստեղծ ագործող կին
անհատների առջև, որ ը, իր ոք, «Բ ազմավ եպը» մեկ կրոն ակ ան
երևույթ էր իր ժամ ան ակ ի հա
մար։ 1861 թ. մարտին հանդես ի միաբանությ ան օրգան ից վե
էջերում հրապար ակվեց Սրբ ու
հի Աստված ատ ուրյանի գրա րածվ ում էր ընդգծվ ած ու շնչեղ
բար մի բան աստեղծ ությ ուն ը։
համ ահայկակ ան բնույթ ի և
Տարեցտարի «Բազմ ավ ե-
պ ի» էջերում հրապարակվում ուղղվածությ ան հանդ եսի։
էին հայաշխարհի տարբեր
հատվածները ներկայացնող Եվ ամեն ից կարև որն ու շեշ
հեղ ինակներ ի գործ եր ը (ինչ
պես արևմտ ահ այ, այնպ ես էլ տադր ել ին. «Բազմ ավ եպը»
տասնամյ ակն եր շարունակ
դարձ ավ ոչ միայն հայ բազմա
շերտ ընթ երց ողներ ի հոգև որ
սննդի մատ ակ ար արը, այլև վե
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 րածվեց հայ ընթերց ող և մտ ա
վոր հասար ակ այնության իմա
ցական, գիտակ ան, բար ոյ ա-
կան, մշակութ այ ին ոգոր ումնե
րը կազմակերպ ող, ընթ ացք և
ուղղություն ցույց տվող ուժի
կամ կենտր ոնի։
Քսաներորդ դար ում «Բազ-
մավ եպ ը» շարուն ակ ում էր իր
հայագիտակ ան, և դրանով
իսկ հայրեն աս իրական հատ ուկ
22
ՄԱՄՈՒԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
digitised by A.R.A.R.@ digitised by A.R.A.R.@
յոց հոգև որ միասն ությանն ու տահայտել որ ոշ ակի իր վե լացվ ել են նոր խորագրեր՝
րաբ երմ ունք ը վեր ոնշյալ քա բնութ ագիրներ և ուս ումն աս ի
ներդ աշնակության ը հայ ա ղաք ակ ան իրողությ ունների և րությ ուններ, հաղ որդումն եր,
զարգաց ումն երի վեր աբ երյալ, նշումն եր, վիճարկումն եր։
գիտ ության անդ աստան ում և այդ նպատակով ընտր ել ով հա
տուկ ժանր, կամ ավելի շուտ, 2012-2017 թթ. հանդես ը
հ այ ագիտ ության միջ ոցով։ հին ժանր ի նոր ով ի օգտ ագոր տպագրվ ում է տար եկան եր եք
ծումը, որը կոչվում է խմբագ կամ չորս անգամ, ընդ որում
«Բ ազմավեպը» վերոնշյալ րակ ան։ Զ ուսպ և համ առոտ, հաճ ախ միացյալ թվահամար
բայց և շ ատ արտ ահայտիչ այդ ներով, որ ը թերևս մատնում
ժամ ան ակաշրջան ում տպագ խմբագր ակ անն եր ում խտաց է հրատար ակիչն երի՝ նյութ ա
ված շատ բան է ասվում, թեև կանի զգացն ել տվող կարիքը։
րել է հայր ենիքի և Սփյուռքի բացառ ապես բարոյ ախ ոսա
կան շրջան ակն եր ում։ Այսպես, Այդ առումով տեղին է հի
բազմ աթ իվ հայ ագ ետն երին, խմբագրականներ են նվիր շեցնել ՀՀ նոր իշխ անություն
վել գլոբ ալ իզաց իայ ի, գենդ ե ներին, որ կարելի և պետք է
ինչպ ես նաև օտ ար ազգի ճա րային ծայրահ եղ ությ ուններ ի, հատուկ ուշ ադրություն դարձ
հաս ար ակ ությ ան մեջ մտավոր նել հայկակ ան հնագ ույն սույն
նաչվ ած հայ ագետ գիտնակ ան բևեռ ացումն եր ի, անհանդ ուր հանդեսի նյութ ական կողմի
ժողական ությ ան և իր իսկ բնու ամրապնդմ անը։
ներ ի։ թագր ումով «ամեն ինչ ամ են
բան ի դեմ ևամեն ոք ամեն ին Հայ ամեն աերկ ար ակ
Հայաստանում խորհրդա չի դեմ» իրող ությունն եր ի կամ յաց հանդեսին ցանկ ան ում և
սկզբունքներ ի դատ ափետմա մաղթում ենք երկար ու հա
յին իշխան ությ ան տարիներ ին նը, որ ոնք «Բ ազմավեպի» խո րատև երթ, այնք ան երկ ար
րին համ ոզումով՝ «մեր արդիա ու հար ատև, որքան երկ ար
«Բ ազմավեպ ը» թեև որոշ հաս կան ոս ոխն են»7։ հար ատևելու է հայ ագիտ ութ
յունը և անշուշտ իր անբա
կանալի սահմանափակումն ե Վերջ ին շրջան ում՝ ավե ժան ու մշտակ ան ուղեկցի՝
«Բ ազմ ավեպի» հետ։
րով, այնու ամ են այն իվ, միշտ 7 «Բազմավեպ», 2013 թ., թիվ 1-2, էջ 9։
պահպ ան եց կապը հայրեն իք ի
հետ և շարուն ակում էր էջերը
ծառ այեցն ել Հայրենիք-Սփյուռք ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
կապերի ամր ապնդմ անը՝ ընդ
հանուր ազգային-հայ ագ իտա
կան հենք ի և ուղղվածության
վրա։
Վերջին շրջան ում, այնուամ ե-
նայնիվ, հանդ ես ը, հավանա
բար, աշխարհ աք աղ աքական
կտրուկ փոփ ոխությ ունն եր ի
բեր ում ով, ստիպվ ած է ար
23
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ՀՀ ԳԱԱ - 75
ՀՀ ԳԱԱ ԳԻՏԱԿՐԹԱԿԱՆ
ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ
ԿԵՆՏՐՈՆԸ՝ ՈՐՊԵՍ
ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ
ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ
ԱԼԲԵՐՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Ֆիզ իկ ամաթեմատիկ ական գիտություններ ի
դոկտ որ, պրոֆես որ
ՀՀ ԳԱԱ գիտ ակրթ ակ ան միջ ազգայ ին
կենտր ոնի տնօրեն
Գ իտակրթական միջազգային կենտրո
նը (ԳԿՄԿ) ՀՀ գիտությունն եր ի ազգ ային
ակադ եմ իայի համակ արգ ի կառուցվ ած
քային միավ որներից մեկն է: Այն ստեղծվել է 1997
թվականին՝ ՀՀ ԳԱԱ նախագ ահ ությ ան կազմ ում
գործ ող ասպիրանտուրայի բաժնի հիման վրա:
Կենտրոն ի խնդիրն ասպիր անտուրայ ի, հայցոր
դությ ան և դոկտոր անտուր այի միջոցով գիտա
մանկավ արժակ ան կադրեր ի պատր աստ ումն է:
Հաշվ ի առնել ով ՀՀ ԳԱԱ հետազոտ ական մեծ
ներուժը, նյութ ատեխնիկակ ան և տար ածք ային
հնարավոր ությ ուններ ը և մասնագ իտ ական ու
սուցմ ան միջ ազգ այ ին չափ որ ոշիչն երը՝ Կ ենտրոն ը
2004 թվականից ընդլ այնեց իր գործունեություն ը՝
կազմակ երպ ել ով ուս ուցում նաև մագիստրոս ա
կան կրթակ ան ծրագրերով:
Կենտր ոն ում մագիստր ոս ակ ան կրթակ ան
ծրագրերով ուսուցման կազմակերպ ումն ինքնա
24
ՀՀ ԳԱԱ - 75
նպատ ակ չէ: Այն ար ագ ացնում նիկական առաջ ընթաց ը: էության, ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթա
է անց ումը կրթությ ունից դե Լավագույն մասն ագետ
պի գիտ ական գործունեութ կան միջազգայ ին կենտր ոն ը
յուն, որ ին մեծապ ես նպաս ները պատր աստվում են այն
տում է այն հանգ ամանքը, որ տեղ, որտ եղ ապ ահ ովվ ում է հետազ ոտական համ ալս ա
Կ ենտրոնի մասն ագիտ ական ուս ումն ակ ան գործընթացի
ամբ իոններ ը տեղ աբաշխվ ած սերտ կապ ը գիտահետազ ո րան ի առ աջին և դեռևս միակ
են համ ակարգի համ ապա տակ ան աշխ ատանքի հետ:
տասխան գիտահ ետ ազ ոտա Այս օր ամբողջ աշխ արհում նախ ատիպն է ՀՀ կրթակ ան
կան կազմակ երպությ ուննե գիտ ությ ան և կրթ ության ին
րում, որտ եղ աշխատում են տեգրմ ան ամենաարդյունա համ ակարգ ում:
գործ ող գիտն ակ անն եր ը և վետ միջոցը համարվում են՝
որոնք դասավանդ ում են ա. հետ ազոտ ական համալս ա Հետ ազ ոտական համալս ա
Կ ենտր ոնում: Մագ իստրոսներ ի րանն երը, որոնց ներկ այ ացվ ող
պատր աստ ումն այսպիսի մի ամ են աէական պահ անջնե րան ը գիտ ության և կրթ ությ ան
ջավայրում հնարավ որություն րից են գիտ ական կազմ ակեր
է տալ իս մագիստրանտն ե պությունն երի առկայ ություն ը ինտեգր ումն իրականացնում
րին հնարավ որինս արագ ին համասար ան ի կազմ ում, բ. ու
տեգրվել ու գործող գիտակ ան սան ողների գերակշ իռ մասի է իր կազմում գործող գիտա
միջավայրին և ձեռք բեր ել ու մագիստրանտ և ասպ իր անտ
աշխ ատանք ի հմտությունն եր լին ելը: Այս իմ աստով, ըստ կան կազմ ակերպ ություններ ի
և գիտակ ան մտածողությ ուն:
հետ ուղղ ահայ աց կապ եր ով:
Հասարակական-քաղաքա-
կան կյանքում վերջերս ակ ԳԿՄԿ-ը, լինելով ՀՀ ԳԱԱ հա
տիվ ացել են կրթությ ան և
գիտ ության մերձ եցմ ան վեր ա մակարգի կառ ուցվ ածքայ ին
բերյ ալ տար ատեսակ քննար
կումն եր ը: Մ եր ժամ անակն ե միավ որներից մեկ ը, ԳԱԱ հա
րի էակ ան բնութ ագր երից է
այն փաստը, որ կրթությու մակարգ ի գիտ ակ ան կազմ ա
նը և գիտությ ուն ը չեն կա
րող զարգ անալ բացարձա կերպությունն եր ի հետ համ ա
կապ ես ինքն ուրույն, իրարից
անկախ: Միայն կրթության և գործակց ում է հոր իզ ոն ակ ան
գիտ ությ ան համադրումը կա
րող է ապահով ել գիտ ատ եխ կապ եր ով՝ մասնագիտ ակ ան
ամբիոններ տեղադրել ով հա
մապատասխ ան գիտահ ե ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
տազ ոտ ակ ան կազմ ակ եր
պություններում: Կրթությ ան և
գ իտության մերձ եցմ անն ուղղ
ված այս քայլերը նպաստ ում
են նաև ակադեմիակ ան հա
մակ արգ ի գիտ ական կադրերի
եր իտ ասարդացմ անը:
Կ ենտր ոնը լիով ին բավա
րարում է նաև այն պայմանը,
համաձայն որ ի՝ հետ ազ ոտա
կան համալսար անի ուս անող
25
ՀՀ ԳԱԱ - 75
ների գեր ակշ իռ մասը պետք է րությունը հենց բյուջ եի չա որ 2018 թ. ԳԿՄԿ-ն ԳԱԱ էկո
լին ի մագիստր անտ և ասպ ի փի մեջ է: ԳԿՄԿ-ի տարեկան
րանտ, քան ի որ Կ ենտրոնում բյուջեն չի գեր ազ անցում 300 լոգանոոսֆեր այ ին հետա
կրթություն ը կազմակ երպվում միլիոն դրամը, որից միայն 11
է բացառ ապ ես մագ իստրո միլիոն դրամն է հատկ ացվ ում զոտություններ ի կենտր ոն ի
սակ ան և ասպ իր անտ ական պետական բյուջ եից: Բյու
կրթական ծրագրեր ով: Այսօր ջեի պակ ասը ինչ-որ չափով հետ համ ատեղ մասն ակց ում
Կենտր ոնում ուսուցան ում և փոխհատուցվում է միջազգ ա
հետ ազ ոտ ակ ան աշխատանք յին դրամ աշն որհն եր ի հաշ է մի խոշոր նախ ագծի՝ 1 մի
են իրական ացնում 700-ից վին: Վ երջին 7-8 տար ին երի
ավ ելի մագ իստր անտն եր, 350- ընթացքում Կենտր ոնը տար լիոն եվրո ընդհանուր բյու
ից ավել ի ասպիր անտներ և բեր դրամաշն որհների միջո
հայցորդն եր: ցով ստացել է մոտ 700.000 ջեով: Ոչ պակաս կարևոր է
եվրո գումար, որն ուղղվել է
Արտասահմանյան հետ ա Կենտր ոնի տեխն իկական վե նաև այն հանգամանք ը, որ
զոտ ակ ան հայտնի շատ հա րազինմ անը, կառավարմ ան
մալսարաններ ուն են միլիարդ էլեկտր ոն ային համակ արգ ի Կ ենտրոնն անհատույց օգտ ա
դոլարի կարգ ի բյուջ ե (օր ի ներդրմանը, պրոֆ եսորադա
նակ՝ Տեխասի հետազոտ ա սախ ոսական կազմի վերա գործում է ԳԱԱ համակ արգի
կան համ ալս ար ան ի բյուջ են պատրաստմ ան ը, հեռ ավ ար
3 միլիարդ դոլար է), ուստի ձևաչ ափ ով դաս ընթ ացն երի գիտ ահետազոտ ակ ան կազ
հասկ ան ալ ի է, որ Կ ենտրոնի մշակմ անը և ուս ան ողն եր ի
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 և հ ետ ազոտ ակ ան համ ալսա փոխանակմ անը: Նշ ենք նաև, մակ երպ ությունն երի նյութա
րանների հիմն ակ ան տարբ ե
տեխնիկական հնար ավ որ ութ
յունն երը:
Այս ամենը վկայում է այն
մասին, որ ՀՀ ԳԱԱ համա
կարգ ում մագ իստրոսակ ան
կրթությ ան իրակ անացումը ոչ
միայն խիստ անհր աժեշտ, այլև
կարևոր է ակ ադ եմիայ ի գի
տական հար ուստ ներ ուժն օգ
տագործել ու, որակյ ալ կադրեր
պատր աստ ելու, հետագ այ ում
26
ՀՀ ԳԱԱ - 75
այդ կադրերով համակ արգի տուկ կարիքներ ուն եց ող ան կաններ և հ ոդվածներ:
գիտական կազմակ երպութ ձինք ևայլք) հեռավար ձևով Մեր ժաման ակն երում,
յունները և տնտես ության վեր ապ ատրաստվելու հնա մարդկ անց գերզբ աղվ ած ութ
առ անձին ճյուղերը համալրելու րավոր ությ ուն են ստաց ել: Այս յան պայմանն երում, շատ կա
տես անկյ ունից: փորձը ցույց տվեց, որ հա րևոր է ժամանակ ի տնտեսու
Մագ ի ս տր ատ ո ւր այ ո ւ մ սար ակ ությ ան շրջան ում շատ մը, որ ը կարող է ապահ ով ել
հիմն ականում դասավան մեծ է հետաքրքրությունն առ հեռ ավար կրթությ ունը: Նշենք
դում են ՀՀ ԳԱԱ լավագույն ցանց դաս ընթացն եր ի նկատ նաև, որ հեռավար կրթությ ան
գիտն ակ անները (ակ ադ եմ ի մամբ, որ ը շարուն ակ ակ ան ինքնարժ եքն ավ ելի ցածր է,
կոսն եր, թղթակից անդամ կրթությ ան լավագ ույն մոդելն որից շահ ում են ինչպ ես ուսա
ներ, գիտ ության դոկտորն եր է: Կենտրոն ի կազմակերպած նողները, այնպ ես էլ կրթութ
և թ եկնածուն եր): Ուս ումն ա հեռ ավ ար 20 դաս ընթացներ ին յունն իր ական ացն ող հաստա
կան ծրագր եր ով նախատես մասն ակց ել է ավ ել ի քան 700 տությ ունն երը:
ված հետազոտակ ան աշ հոգ ի, որ ից 507-ը հաջ ողութ Կենտրոնի տեխն իկ ական և
խատանքներ ը տարվում են յամբ հաղթ ահարել է սահման կադրայ ին ներ ուժն ու հաջող
համապատ ասխ ան գիտա ված շեմը և ստացել համ ա ված փորձը հնարավոր ությ ուն
կան հաստատությունն երում, պատասխան հավաստագիր: են տալիս կազմ ակերպ ել ու
որ ը հնարավ որ ությ ուն է տա Դասընթ ացներն ընտրվել են հեռ ավ ար մագ իստրոս ակ ան
լիս բարձրագույն կրթությա հանր ապ ետ ության մարզե կրթություն թույլատրելի յուր ա
նը հաղորդել ու ճկուն ությ ուն, րում իր ակ անացված մշտա քանչյ ուր մասնագ իտությ ամբ:
այն կողմն որ ոշ ել ու դեպի ար դիտ արկմ ան արդյ ունքներով: Հ ետազ ոտ ական համալ
դի հիմն ախնդ իրներ, խորաց Ուն են ալով այս հաջողվ ած սարանն երին ներկայ ացվող
նելու մասնագիտական պատ փորձ ը՝ 2017 թ. ԳԿՄԿ-ն ՀՀ պե կարև որ պայմաններ ից է նաև
րաստվածություն ը: 2004 թ. իր տակ ան կառ ավարմ ան ակա միջազգ ային լայն կապ երի առ
գործունեությունը 3 մասն ա դեմ իայի հետ համ ատ եղ, առ ա կայություն ը:
գիտ ությ ունով և 39 մագ իստ ջինը հետբուհակ ան կրթակ ան Միջ ազգայնաց ումը բխում
րանտով սկսած ԳԿՄԿ-ի մա համակարգում, կազմ ակեր է ԳԿՄԿ տեսլականից և
գիստրատուրան այսօր արդ են պեց մագիստրոս ակ ան հեռա ռազմ ավարակ ան ծրագր ից,
վեր ածվ ել է համբ ավ ավ որ ու վար կրթությ ուն՝ «Գործար ար որ ի հիմն ակ ան նպատակ ը
սումն ական հաստ ատության, վարչ ար ար ությ ուն» մասն ագի կրթության միջ ազգայն աց ումն
որտեղ կրթություն ը (առկ ա և տությ ամբ, մագ իստրոսակ ան ու մրցունակությ ան ապ ահ ո
հ եռ ակա ուս ուցմ ամբ) իրակ ա դիպլ ոմ ի շնորհմամբ: վումն են: Կենտր ոնը միջազ
նացվում է 32 մասնագ իտ ութ Հեռ ավար ձևաչափ ով գայ ին համ ագործակցությ ան
յուններով, իսկ ուսանողների կրթական գործ ընթ ացի ապա համաձ այնագր եր և հ ուշագրեր
թիվ ը որ ոշ տարին երի գեր ա հովմ ան տեղ եկատվ ակ ան ուն ի և ակտ իվ որեն համ ա
զանցել է հազ ար ը: ավ անդ ական պաշարն եր ին գործակցում է եվր ոպ ակ ան և
Հաշվի առնելով կրթությանը զուգահ եռ՝ լայն որեն կիրառ ռուսակ ան տասնյ ակ գիտակր ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
ներկայ ացվ ող ժամ անակակ ից վում են նաև հատ ուկ մասնա թակ ան հաստատություննե
պահ անջներ ը և պ արբերաբար գիտ ացված մուլտ իմեդիական րի հետ, ինչպ իսիք են Տ ուշ այի
ձգտել ով կրթության ոլ որտում և էլ եկտրոն այ ին դաս ագրքեր, համալսար անը (Իտալ իա),
նորար արություններ ի ներդր ձեռնարկն եր, էլ եկտրոն այ ին Փ ոլ Սաբ ատ եի համալսար ա
ման՝ ԳԿՄԿ-ն 2014 թ.-ից իրա ուս ումն ամեթոդակ ան համա նը (Թուլուզ 3, Ֆրանսիա),
կանացն ում է նաև հեռ ավ ար լիրն եր: Այս ամենն ապահովում Տուր իզմ ի և ս երվ իս ի պետա
դաս ընթացն եր, որ ոնց շրջա է Կենտրոն ին սպաս արկող ՀՀ կան համ ալսար ան ը (ՌԴ) և
նակներում հաս արակական ԳԱԱ հիմն արար գիտ ական այլն:
որ ոշակի խմբեր (շրջանա գրադ ար անը, որն ունի ավելի Մ իջազգ ային գործընկերն ե
վարտն եր, գործազ ուրկն եր, քան 3 միլիոն թվայնացվ ած էջ՝ րի հետ ԳԿՄԿ-ն իր ակ ան աց
տնային տնտես ուհին եր, հա ներ առյ ալ գրքեր, պարբ երա նում է թե՛ կար ողությ ուններ ի
27
ՀՀ ԳԱԱ - 75
զարգացման ը, թե՛ ուսանողնե Վերջին տար ին եր ին բավա միջազգայ ին համ ագ ործ ակ
րի և դ աս ախ ոսներ ի միջազգա կան ակտ իվացել է ուս ան ող ցությ ունը խոր ացնել ու և աշ
յին շարժ ունությանն ուղղված ներ ի և դ աս ախ ոսն եր ի միջազ- խարհ ագրությունն ընդլայնել ու
ծրագր եր: Օր ինակ՝ Էրազմուս+ գային շարժ ունությ ան ծրագ ուղղ ությ ամբ:
կարող ությ ունների զարգաց րեր ի իրակ անաց ումը Կ ենտրո-
ման ծրագրի շրջանակներում նում՝ հնարավ որություն ըն Հետազոտ ական համալ
միջազգայ ին գործ ընկ երների ձեռելով ԳԿՄԿ ուս անողնե սարան ի գաղ ափար ը հայ
խորհրդատվությ ամբ և ուղ րին մեկ կիսամյակ ուս անե կակ ան իր ականության մեջ
ղորդմ ամբ առ աջ իկ ա երեք լու եվր ոպ ական առ աջատար արդ են վերացակ ան չէ. այն
տար ին երին նախատեսվում բուհեր ում, իսկ դասախ ոսնե ուն ի բավարար նյութ ական
է լիով ին արդ իականացնել րին՝ վերապ ատր աստվելու և և հ այեց ակ արգայ ին հիմք եր,
«Բնապ ահպ անությ ուն և բն օգ դ ասախ ոս ություններ կարդ ա իսկ Կենտր ոնն ուն ի համա
տագործ ում» ամբ իոնի հիմ- լու միջ ազգ այ ին հարթակնե պատ ասխ ան ներուժ ու փորձ,
ն ակ ան դաս ընթ ացների առար րում, ինչպես նաև ԳԿՄԿ-ում ուստ ի պետական աջ ակց ութ
կայակ ան նկարագրեր ը, ինչ հյուրընկ ալ ել գործընկ եր բու յան դեպքում կարող է դառնալ
պես նաև ներդնել միջ ազգա հեր ի դաս ախոսներ ին: Աշխ ա առաջին հետ ազոտ ական հա
յին պահ անջարկ ուն եց ող նոր տանքներ են տարվ ում առկա մալս արանը ՀՀ կրթակ ան հա
առ արկան եր: մակ արգ ում:
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
28
Ի ԴԵՊ
ՆՈԲԵԼՅԱՆ ՄՐՑԱՆԱԿ
2018
Պատմությ ան մեջ երր որդ անգ ամ ֆիզիկ այ ի բնագավ առ ում Ֆիզ իկայի բնագ ավ առ ում ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
Ն ոբ ելյ ան մրցան ակ է ստացել իգ ակ ան սեռի ներկ այ աց ուցիչ: Կ ա Քիմիայ ի գծով
նադ ուհ ի Դոն ա Սթրիկլանդը Նոբ ելյ ան մրցան ակ ը կիս ում է ամե
րիկացի Արթուր Էշկ ինի և ֆրանս իացի Ժերար Մուր ոյի հետ՝ լազե Ֆիզ իոլ ոգիայ ի և բժշկության
րայ ին ֆիզ իկայ ում նոր արարությ ան, այն է՝ օպտիկ ական նրբու ասպ ար եզում
նել իի ստեղծման և կ ենսաբան ությ ունում դրա կիրառմ ան համ ար:
Տնտեսագ իտության ոլորտում
Քիմիայի գծով Ն ոբ ելյ ան մրցանակ շնորհվ ել է ամ երիկաց ի Խ աղաղության բնագավառում
գիտնակ ան և ճ արտարագ ետ Ֆրենսի Առնոլդ ին՝ ֆերմենտներ ի 29
ուղղորդվ ած էվ ոլյ ուց իայի համ ար, ամ եր իկաց ի քիմիկ ոս, Մ իս ու
րիի համալսար ան ի պրոֆ եսոր Ջ որջ Սմ իթին և բր իտան աց ի կեն
սաք իմիկ ոս, Ք եմբր իջ ի համալսար ան ի պրոֆես որ, սըր Գր իգ որի
Վինտ երին՝ պեպտ իդներ ի և հակ ամ արմ իններ ի ուս ումն ասիրմ ան
համ ար:
Ֆ իզ իոլոգիայի և բժշկության ասպ արեզ ում Նոբելյ ան
մրցանակի դափնեկիրն եր են դարձել ԱՄՆ-ի Հյ ուսթ ոն ի համալ
սար ան ի պրոֆ ես որ Ջ եմս Էլիսոն ը և Ճապ ոնիայ ի Կ իոտ ո քաղաքի
համալս ար ան ի աշխատակ ից Տասուկա Հոնձյ ոն՝ քաղցկ եղ ի իմ ու
նաբուժմ ան նոր եղան ակի հայտն ագ ործման համ ար:
Տնտես ագիտ ության ոլորտ ում Ն ոբելյան մրցանակ է շնորհ
վել երկ ու ամերիկ ացին երի՝ Յեյլ ի համ ալսարանից Ու իլյ ամ Ն որդ
հաուս ին՝ «Կլիմ այ ի փոփոխ ության ինտեգր ումը երկար ատև մակ
րոտնտ եսական վերլ ուծ ությ ան մեջ» և Նյու-Յորքի Stern School of
Business-ից Փոլ Ռ ոմերին՝ «Տ եխն ոլոգ իակ ան նորարար ությ ուննե
րի ինտեգրումը երկ արատև մակրոտնտեսակ ան վերլուծ ությ ան
մեջ» նորարարությունն եր ի համար:
Խաղաղության Նոբելյ ան մրցան ակի են արժանաց ել իր աք
ցի իրավապ աշտպան Նադիա Մ ուրադ ին և կոնգոցի վիր աբույժ
Դ են իա Մուքվեգ են «սեռական բռնություն ը որպես պատ եր ազմի
զենք օգտ ագործման և զ ինվ ած հակամարտությունն երի դադ ա
րեցմանն ուղղված նրանց ջանքեր ի համ ար»:
Նոբելյ ան հանձնաժողովը հայտ ար արել է, որ 2018-ին չի հանձն ի
գրական ության Ն ոբելյ ան մրցանակ՝ թեկնած ուն երի Շվ եդ ական
ակադ եմ իայում սկանդ ալ ի պատճ առով: 2017 թ. վերջին Շվ եդակ ան
ակադ եմ իայում ներքին հետ աքննություն է սկսվել տվյալն եր ի ար
տահոսք ի գործով, որում մեղ ադրվ ում է կազմ ակ երպ ության անդամ
ներից մեկ ի ամ ուս ին ը: Խ ոսք ը ֆրանս իաց ի լուսանկար իչ Ժ ան-Կլոդ
Առնոյի մասին է, որը մեղադրվ ում է կանանց նկատմ ամբ սեռական
ոտնձգ ություններ ի և բռնության իր ակ ան ացմ ան համար:
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ
ԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ
ԵՎ ԿՐԹԱԿԱՆ
ՀԱՄԱԿԱՐԳՉԱՅԻՆ ՑԱՆՑ
ASNET-AM
ՆԱՐԻՆԵ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ ԱՊ ASNET-AM ցանցի
սպասարկման խմբի ղեկավար,
ՀՀ ԳԱԱ ԳԿՄԿ դասախոս
Հ ամակ արգչայ ին տեխն իկայի և հեռա
հաղ որդ ակց ության միջոցն երի զար
գացմ ան շնորհիվ 20-րդ դարի վերջ ին
տասնամյ ակում սկսեց ին ձևավ որվել համ ա
կարգչային ցանց եր ը և զարգ ան ալ համացան
ցը: Համաց անցը և դրա իրացման տեխնոլո
գիաներն այժմ դարձել են տեղեկ ատվ ական
հաս ար ակությ ան անբ աժանել ի մասը, դրա
հիմք ը: Այդ տեխնոլ ոգիան եր ը, որոնց մասին
չէին լսել անցյալ դարի վերջում, այժմ գոր
ծում են տնտես ությ ան, գիտ ության, մշակույ
թի գրեթե բոլոր ոլորտն երում: Համաց անց ի
ստեղծման հիմքում ընկած է ARPAnet ցանցի
զարգաց ումը, որն ԱՄՆ ազգային մասշտ աբ ով
առ աջին փորձնակ ան համակարգչայ ին ցանցն
էր: Այն ստեղծվեց 1960-ական թթ. վերջին` ԱՄՆ
պաշտպ անության նախ արարությ ան գիտական
հետ ազոտությ ունն եր ի իր ական ացման նպա
տակ ով և միավորեց մի քան ի խոշ որ գիտական
և համալսար անական կենտրոնն երի հարյուրա
վոր համ ակ արգիչներ: ARPAnet ցանցի ստեղ
ծումը կմնար աննկատ, եթե չլինեին մի քանի
30
ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ
կարևոր առ անձն ահ ատկ ութ տարածք» ստեղծել ու նախա ությ ունների ազգա յին ակ
գիծը, որը հետ ագ այում պետք ադեմ իան, Ֆա դեյ Սա րգսյա նի
յուններ` է ընդգրկեր ամբ ողջ մոլոր ա գլխավորո ւթյա մբ,1992թ.հանձն ա -
կը: 1994 թ. մշակվեց WWW-ի րա րեց ՀՀ ԳԱԱ ինֆորմատ
1. ARPAnet ցանցի բոլոր հա համ ար առաջ ին ավտոմատ իկ այի և ավտո մատացմա ն
առարկայական ցուցիչ ը, որը պրոբլեմների ինստի տո ւտի ն
մակ արգ իչն երը փոխկապավ կոչվում էր WWW որդ: Մի քա (ԻԱՊԻ)՝ մշակել և նա խագծել
նի րոպեի ընթ ացքում «որդը» առաջի ն ազգայի ն գիտահետ
ցած էին իրար հետ հավասար ձևավորում էր եր եք հարյուր ազո տակ ան համակարգչայի ն
հազար մուլտիմ եդիա2 օբյեկտ ցանցը՝ ASNET-AM, www.asnet.
մակարդ ակներ ով, այսինքն՝ նե րի ց բաղկացած տվյալն am: ASNET-AM ցանցն ստեղծ
երի հենք, որտե ղ հնարա վո ր վեց 1994 թվակ անին, ցանցի
ցանցն ապակ ենտրոն ացված էր, էր որոնում կատա րե լ բան կառուցվածքը և օգտագործ
ալի բառերի միջոցո վ: Կար ման սկզբունքները մշակեց և
2. որպ ես ցանցայ ին արձ ա ելի է ասել, որ այդ պահից իր ական ացրեց ՀՀ ԳԱԱ ԻԱՊԻ
սկզբունքորե ն ձևավո րվա ծ էր աշխատ անք ային խումբ ը, որը
նագր ությ ուն ARPAnet-ում ըն համ աշխա րհային սարդոստ ղեկավար ում էր ինստիտու
այն տեղ եկատվա կա ն տարա ծ տի գլխավ որ ճարտ ար ագետ
դունվել էր միջցանց ային IP ությո ւնը: Այն տարինե րը , երբ Վլադ իմ իր Սահակյ անը: ՀՀ
աշխա րհում ձևավո րվո ւմ էր ԳԱԱ նախ ագահ ության թիվ
(Internet Protocol) արձանագ «ցանցերի ցանց» Ինտե րնե տը, 29/1348/ որ ոշմամբ 1998 թվա
ստեղծվում էր համա շխա րհ կանին ՀՀ ԳԱԱ ԻԱՊԻ-ն հաս
րությունը՝ տեքստ ի, գծապատ ային սարդոստայն WWW-ն տատվ եց որպ ես ASNET-AM
և զարգա նում հեռա հաղո րդ ցանցի զարգացմ ան և մշ ակ
կերներ ի և այլ տեղ եկատվութ ակց ությա ն ոլո րտը , Հայա ստ ման պատ ասխ ան ատու կազ
անի Հա նրապե տությա ն համ մակ երպություն: ASNET-AM
յան հաղ որդման և ընդունմ ան ար անցումայի ն և դժվա ր էին: ցանցի հիմնական առաքել ութ
Բա րդ էր նաև գիտությա ն յունն էր ապահով ել արագ,
կանոնակարգը: վիճ ակը , երիտասա րդ մասն հուս ալ ի, անվտանգ և մատ
ագետնե րը արտագա ղթում չելի հասան ելիությ ուն դեպ ի
1989 թ. մարտ ին Թիմ Բեր էին, փակվում կամ մասամբ նորագ ույն ցանց այ ին տեխն ո
էին աշխա տում հանրա պե տ լոգ իան եր ը և ծառ այությ ուն
ներս Լին, բրիտ անացի գիտ ության գիտահետա զոտա կ ները: 1994թ. ASNET-AM ցանց ը
ան կառ ույցն երը : Չնայա ծ այդ միացր եց հինգ գիտ ահ ետ ա
նակ ան և գյ ուտարար, որն ծանր պայմա ննե րի ն, ՀՀ գիտ զոտ ական ինստիտ ուտն եր և
ապ ահով եց դրանց ելքը դե
աշխ ատում էր միջուկ ային 2 Պարունակություն, որտեղ տեղե պի Ինտերնետ: 1997-1998 թթ.
կատվությունը ներկայացված է ցանց ի աշխ ատ անքայ ին խում
հետազ ոտ ությունն եր ի եվրո մի քանի տարբեր ձևերով՝ ձայն, բը մշակ եց և գործարկ եց հան
համակարգչային անիմացիոն գրա
պական կենտրոնում (CERN) ֆիկա, տեսաշար 31
առաջարկ եց տեղ աբաշխ
ված տեղ եկատվակ ան հա-
մակարգի գաղ ափարը, որի
նպատ ակն էր մարդկ ության
գիտել իքների միավոր ում ը:
Այս համակարգ ը նա անվանեց
«Հ ամաշխ արհ ային սարդ ոս ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
տայն» (World Wide Web-WWW):
1991 թ. ստեղծվ եց առ աջին
զննարկ իչը (բրաուզեր)՝ հի
պերտեքստ ը1 դիտելու համ ար
նախ ատ եսվ ած ծրագիրը: Ար
դեն 1992 թ. դրա կիրառումը
հնարավ որ ությ ուն տվեց իր ա
կան ացն ել «առ անց կարկա
տանն երի տեղեկատվական
1 Հղումների միջոցով իրար հղվող
փաստաթղթերի ամբողջականություն
ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ
րապ ետություն ում առաջ ին IP համ աեվր ոպական ենթակա տահետազ ոտ ակ ան ինստի
հեռ ախ ոս ակապ ը: Շնորհ իվ տուտն եր (Երև ան ի ֆիզիկայի
այս տեխնոլ ոգ իայի Բյուրակա ռուցվածքի մաս է: ASNET-AM ինստիտ ուտ), բուհեր (Երևա
նի աստղադ իտարանը հնարա նի պետ ական համ ալս ար ան,
վոր ություն ստացավ միան ա- ցանցի զարգացմ ան և ընդ Հայ աստ ան ի ազգայ ին պոլ ի
լու Երև ան ի քաղ աք ային հե տեխն իկ ական համալսարան,
ռախ ոսացանցին: Այդ տար ի լայնման գործ ընթացներն իր ա Երև անի պետ ական բժշկական
ներին գիտահ ետազոտական համալսարան, Ֆիզ իկակ ան
ցանցի ստեղծմ ան փաստ ը և կան ացվել են նաև ՀՀ Կառա կուլտուր այ ի հայկակ ան պե
զարգ ացման ընթացք ը շատ տական ինստիտուտ, Արցա
կարև որ էր հանրապետ ության վարության, Գ.Գյուլբեն կյանի խի պետ ական համալս արան)
գիտակ ան համայնքի համ ար. և գիտ ական ու կրթական այլ
գիտնականն եր ը և հետ ազ ո հիմնադրամ ի, Հայկական հաստ ատ ությ ուններ: ASNET-
տողներ ը հնարավ որ ություն AM ցանց ի անդ ամ-կազմակեր
ունեցան դուրս գալ ու տեղե բարեգործական ընդհանուր պություններ ը միավ որվ ած են
կատվ ական շրջափ ակ ումից և լայն ած ավալ համակարգչ ա
իրական ացնելու բազմ աթ իվ միության (ՀԲԸՄ), «Հայաս- յին ցանց ով, որն ունի ընդհա
միջ ազգայ ին ծրագր եր: Ցան նուր օգտ ագործման հետևյալ
ցի զարգացման գործում մեծ տան» համահայկական ռեսուրսները` օպտ իկ ակ ան,
դեր ունեց ան միջ ազգայ ին գի ռադ իոմոդ եմ ային, առանձ
տատ եխն իկ ակ ան կենտրո հիմնադրամի և բազմաթիվ նացված, պղնձալար այ ին և
նի ծրագրերը, որnնց շն որհ իվ այլ տես ակ ի կապուղիներ, մի
ստեղծվ եց տարածաշրջ անում միջազգային նախագծերի ջազգ այ ին և տեղական ցան
առ աջ ին «Արմկլաստ եր» բարձր ցերի հետ կապն ապ ահովող
արտ ադր ողական ությ ան հաշ աջակցության շնորհիվ: ՀՀ երթ ուղավոր իչներ, ծառայութ
վող ակ ան համակ արգը, հայ յուններն ապ ահովող համա
կական ազգայ ին «Գրիդ» են Կառավարությունը մշտապես կարգչ ային սերվ երն եր, փո
թակ առ ուցվածքը, որ ն այժմ խադարձ հաս ան ել իությ ունը և
աջակցել է ASNET-AM ցանցի
զարգացման աշխ ատ անքն ե
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 րին: Ցանցի կառուցվ ածք ում
ներկ այում ընդգրկված են Հա
յաստ անի վեց քաղաքն երի
և բնակավայրեր ի ակ ադ եմ իա
կան, գիտ ահ ետազոտական,
կրթական, մշակութ այ ին ավ ել ի
քան 65 կազմ ակերպությ ուն
ներ ի համ ակարգչային ցան
ցեր, այդ թվում՝ Գիտություն
ներ ի ազգ ային ակադեմիայ ի
կազմակերպ ությ ուններ, գի
32
ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ
անվտանգ ություն ը կարգավո տալիս անուղղ ակ ի հար
րող սերվերներ և սարքավ ո ցումն եր կատարելու այլ
րումներ, հաշվողակ ան գրիդ3 ցանցայ ին ծառայ ություն
համակար գեր, բարձր արտա ներին)
դրողակ անության կլաստե • DNS և Web Hosting ծառա
րն եր և տվյալների պահո յություններ ի սպասարկում
ցներ, «ամպային» միջավ այր • Էլ եկտր ոնային փոստ (E-
և այլն: ASNET-AM ցանցն ունի Mail), Webmail, UniMail
սեփակ ան օպտիկ ակ ան գծերի ծառայությունն երի սպա
ենթակ առ ու ցվածք։ Օգտագ ո սարկում
րծողներ ին կայուն և հու սալ ի • Հեռ աուսուցման և հեռ ահ ար
կապ տրամադրել ու , ինչպես գիտաժողովն երի կազ
նաև ցանցային ծառայու թյո մակերպ ում, edu.asnet.am
ւնների կայուն մատչել իությո վեբ-հարթակ
ւնը ապահ ով ել ու նպատակ ով • Առցանց գործնական
ցանց ը մշտապես ապահ ով ու մ հանդ իպումն երի և քննար
է արտաք ին կապի բազմա կումն եր ի handipum.asnet.am
կի միացումների հնարավ ո վեբ-հարթակ
րություն: ASNET-AM ցանցը իր • Ցանցայ ին տես ա- և ձայ
անդամ-կազմակ եր պությունն ե նահեռ արձակում (ASNET-AM մշակումն եր: ASNET-AM ցան
րի գիտական և հետ ազոտ ա Media Streaming Server) ցը նպաստում է ցանցի են
կան աշխատ անքներին աջա • Համ աեվր ոպական eduroam թակառուցվ ածք ի և մշակված
կց ել ու համար տրամադ րու մ է WiFi ռոումինգ ծառ այ ության ռեսուրսների լայն օգտագ ործ
հետևյալ ծառայ ու թյունները. հասանելիության ապահ ո ման ը՝ զուգահեռ կապեր հաս
• Ցանց ի հիմն ակ ան հան վում (eduroam.am) տատ ելով նմանօրինակ կամ
գույցն երի և կապ ուղիներ ի • VoIP (թվային հեռ ախոսա հար ակից նպատակն եր հե
շուրջօրյ ա (24/7) անխ ափ ան կապ) ծառ այ ության ապահ ո տապնդող այլ համաեվր ո
սպասարկ ում, IP հասցեն եր ի վում և սպ ասարկ ում պակ ան նախաձ եռնություն
ավտ ոն ոմ համակ արգ • Ամպ ային պահոցն եր ի տրա ների հետ: ASNET-AM ցանցը
• Բարձր արագ ությամբ կապ մադրման ծառ այությ ուն մասնակց ում է Արևելյ ան գոր
դեպ ի GEANT համ աեվրոպ ա (drive.asnet.am) ծընկեր ությ ան (EaPConnect)
կան գիտ ական և կրթ ական • Գիտ ակ ան հրատ արակութ նախ ագծին, որ ի արդյուն
ցանց և այլ միջ ազգայ ին գի յունների համ ակարգ (pubs. քում ստեղծվում է գիտութ
տական և կրթ ական ցանցեր asnet.am) յան և կրթության ոլորտ ի
• Գիտական հետազոտ ութ- • Հայկակ ան դաշն այ ին նույ համար տարածաշրջ անա
յունն եր ի, գիտ ական հաշ նակ անության հետ ազ ո յին գեր արագ ինտերնետ ա
վարկն երի, գիտությ ան տությունների և կրթ ության յին ցանց, որը նվազ եցնում
առ արկ այական ոլորտն եր ի ծառայ ությ ուն (afire.asnet.am) ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
տվյալների հենքերի ստեղծ և այլ բազմազան նորա է թվային անջրպետը և հեշ
ման և օգտագործման հնա գույն ցանց այ ին ծառ այ ությւն տացն ում հայաստանյ ան գիտ
րավորությունն եր ներ: Այսօր ASNET-AM-ը ազ նակ անն եր ի, հետազոտ ողներ ի
• Գրիդ և ամպային ռես ուրս գայ ին գիտ ահ ետ ազոտական և ուսան ողն երի մասնակց ութ
ների անվտ անգ ության, պա և կրթական ցանց է (NREN)՝ յունը հետազ ոտ ություններ ի և
հուստ ավ որման ծառայ ութ բարձր ար ագագ ործ ությամբ մշակումն երի համ ընդհան ուր
յունն եր հեռահ աղ որդակց ությ ան կա նախ ագծեր ին:
• Proxy-սերվ եր ի օգտագոր պուղիներով, որտեղ կատ ար
ծում (հնար ավ որությ ուն է վում են կիրառ ակ ան բնույթ
3 Տարաբաշխված հաշվողական ռե կրող հետազ ոտությ ուններ և
սուրս տրամադրող համակարգ
33
Ի ԴԵՊ
Պարզվ ում է, որ բարեկ ամ ծառ, որը զարդարված էր 80 մոտավ որապ ես 130 միլ իոն
ների ընկ եր ակց ությ ամբ ֆուտ գույնզգույն էլ եկտրական լամ ան ուն գիրք:
բոլայ ին մրցախաղի դիտումը պերով: (Ի դեպ, դրանից երկու
հեռուստ ատ եսությամբ կա տարի առ աջ էլ եկտր ալ ամպի Վերլուծ ելով 78 հազար
րող է վտանգ ավոր լինել տա գյուտն արտոնագր ել էր Էդի երեխան եր ի և չափահ ասն եր ի
րեց մարդկանց առողջ ության սոն ը): Քան ի որ այդ ժամանակ գեն ոմն եր ը և բանականությ ան
համ ար: Վիճ ակագր ությ ուն ը էլեկտրացանցեր դեռևս գոյութ մակարդակ ը՝ հոլանդացի ծա
վկայում է, որ ԱՄՆ-ում ամե յուն չունեին, շղթան սնվում էր գումն աբ աններ ը պարզ ել են,
րիկյ ան ֆուտբոլի սուպեր տան նկուղում տեղադրված որ այն որ ոշվում է 10 գենի մի
գավաթի մրցախ աղ ից հետո գեներ ատոր ից: Անցորդն երը ջոց ով: Սակայն այդ ցուցան ի
65-ից բարձր տարիքով երկր երեկ ոյան խմբերով հավ աքվում շը ընդամենը 5 %-ով է կախ
պագ ուն եր ի շրջան ում մահ ա էին այդ տես ար անը դիտ ե ված նշված գեն երից, այնպ ես
ցությունը գրիպից աճում է լու: Բայց վաճ առք ում առաջ ին որ անհրաժեշտ են հետ ագ ա
18 %-ով: Այս սպորտային մի էլ եկտր աշղթաները հայտնվե հետազոտություններ:
ջոցառ ումը տեղի է ուն ենում ցին միայն 1900 թ. և բաղկա
հենց գրիպ ի տարածման ժա ցած էին ընդամ են ը 16 լամպ ից: Աշխարհ ի զարգացած
ման ակահ ատվ ած ում: Ամբ ողջ Ներկ այում տոն ածառ ի լույսե
երկրով մեկ երկրպագ ունե րի շնորհիվ նոր տարվ ա շեմին երկրն երի մեծ մաս ում տեղի է
րը հավ աքվ ում են բար երում, էն երգիայ ի սպառ ումն ԱՄՆ-ում
դիտում են հեռ ուստ ահաղոր աճ ում է 6 %-ով: ունեն ում ազգաբն ակչությ ան
դումն եր, որն անխուս ափ ե
լիոր են նպաստում է վիր ուս ի Իտալիայ ի խորհրդ ար անը ծերացում: ՄԱԿ-ի ազգ ագր ա
տար ածմ ան ը: Բժ իշկն եր ը խոր ընդունել է օր ենք, որը պա
հուրդ են տալ իս մրցախաղը հանջում է աստ իճ ան աբար կան տվյալներ ի վերլ ուծությ ու
դիտ ել տան ը: Սակ այն խաղ ին վեր ացն ել վարժեցր ած կեն
հետև ելը մարզ ադ աշտում չի դան ին երի մասն ակցությ ամբ նը վկայում է, որ այդ միտումը
ավել ացն ում վարակման դեպ ելույթներ ը կրկեսում: Աշխ ար
քեր ը, քանի որ սուպ երգավ ա հի շուրջ հիս ուն երկրն երում Չինաստ անում դադարելու է
թի մրցամ արտը սովոր աբ ար արդ են արգելվել են այդպ իս ի
անցկացվ ում է երկրի հար ա ել ույթն երը՝ համ արել ով դրանք 2070 թ., իսկ Գերմանիայ ում՝
վում, որտեղ տաք եղանակը կենդ անին երի համար տանջ ա
չի նպաստ ում գրիպի հաճ ա լից: Դեռևս 2015 թ. Անասնա 2040-ին:
խակ ի առ աջ ացմ անը: բույժների եվր ոպ ակ ան միութ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 յունը պահ անջել է ընդ ունել Թղթի միջ ին օգտագոր
Տոն ածառ ի համ ար էլ եկտ այդ արգելքը ողջ աշխարհում: ծումն աշխ արհում կազմում
րական լամպ երի ավ անդական է տարեկան 56 կգ մեկ շնչի
դարձած շղթան եր ը 1882 թ. հո Գր ատպությ ան գոյությ ան համ ար: Ամ ենաշ ատն այն օգ
րին ել է Էդ իսոն ի աշխատ ա ողջ ընթ ացքում լույս է տեսել տագործվում է Լյուքսեմբուր
կից, ճարտ ար ագետ Էդվարդ գում (449 կգ), դրան հաջոր
Ջոնսոնը: Այդ նույն թվակ անի դում է Բելգիան: Այս փաստ ը
դեկտ եմբեր ի վերջին Նյու-Յոր բաց ատրվում է այն հանգա
քի իր տան պատուհ ան ագ ո մանքով, որ Լյուքսեմբ ուրգում
գին նա տեղադրել էր տոնա և Բելգիայում է Եվր ոպ ական
միությ ան բյուրոկր ատ ակ ան
«Наука и жизнь», 2017, N 12. մարմինն երի մեծ մաս ը:
34
Ի ԴԵՊ
ՊԱՅԹՅՈՒՆԸ պատ ասխ անատու է հյուս կին կարել ի է տեսնել հարյ ու ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
ՍՊԱՍՎՈՒՄ Է 2022 թ. վածքն երի վեր ականգնմ ան րավ որ խորտակված նավ եր:
համ ար: Բայց բժիշկն եր ը խոր Նավեր ի մնացորդները ժամա
Եթե իր ավացի է ամ եր ի հուրդ չեն տալիս ինքն ուր ույն նակ ի ընթ ացքում քայքայվում
կաց ի աստղագետ Լոուրենս փորձել D վիտամինը, քա են, ծածկվ ում ավ ազով և տիղ
Մոլնարը, ապա 2022 թ. մենք նի որ դրա մեծ չափաբաժ ին ը մով, իսկ թվային թանգարան ը
ակ ան ատես ենք լին ել ու հազ կար ող է վնասակար լին ել: կպահպ անի դրանց նկար ա
վագյուտ մի տեսարան ի. Կա գիրն անփոփոխ տեսքով:
րապի համաստ եղ ություն ում ԲԵՐՄՈՒԴՅԱՆ
բռնկվելու է նոր աստղ, որը ԵՌԱՆԿՅՈՒՆԻՆ ՄԵՐ ԿՅԱՆՔԻ
պայծառ ությամբ հավասար է ԹՎԱՅՆԱՑՆԵԼՈՒ ԵՆ ՍԹՐԵՍՆԵՐԸ
լին ելու Բևեռային աստղ ին:
Այնտեղ պետք է միաձ ուլվ են Կալ իֆոռնիայի համ ալսա Բրիտ անաց ի ֆիզ իոլ ոգն ե
երկ ու կարմ իր աստղ եր, որ ոնք րանի տասն երկու աշխ ատ ա րի ընկ եր ությ ան՝ 18 և ավելի
արդեն դիպչ ում են միմյանց, կիցն երից բաղկ ացած խումբը տար իքի 2000 անգլիաց ին երի
և տեղի է ունենալու պայթ որոշել է համացանց ում ստեղ շրջանում կատարված հար
յուն: «Հր ավ առությ ուն ը» տևե ծել կայք՝ նվիրված հանրա ցումն երը հնարավորությ ուն են
լու է շուրջ կես տարի: Կան հայտ Բերմուդյան եռանկյ ու տալ իս կազմել ու հոգեբանա
խատեսումն արվել է 2008 թ. նուն: Ֆլ որ իդայ ի, Բերմ ուդյ ան կան սթրես առ աջ ացնող իր ա
Կարիճի համ աստ եղ ություն ում կղզիներ ի և Պուերտո Ռիկ ոյ ի դարձությ ունն եր ի սանդղ ակ:
տեղի ունեցած համ անմ ան միջև Ատլանտյան օվկիան ո Բոլոր հարցվ ածն երն առ աջին
դեպք ի հիման վրա: սի այս շրջանում վերջին դա եր եք տեղ ում նշել են այնպիսի
րի ընթ ացքում խորտ ակվել է դժբախտ ությունն եր, ինչպի
D ՎԻՏԱՄԻՆԸ 300-ից ավ ելի նավ ոչ թե այն սիք են մոտիկ մարդու մահը,
ԵՎ ԱՐԵՎԱՅԻՆ պատճառով, որ այդ գոտ ում բանտարկություն ը և հրդ եհ ի
ԱՅՐՎԱԾՔԸ առկ ա են առեղծվ ածային ինչ- կամ ջրհեղ եղ ի հետև անքով
որ վտանգներ, այլ որովհ ետև տան կորուստ ը: Դր անց հա
ԱՄՆ-ում կատ արված գի նավագնացությ ունն այստեղ ջորդ ում են լուրջ հիվ անդութ
տափորձը ցույց է տվել, որ չափազ անց աշխ ույժ է, և հա յունը, աշխ ատանքի կորուստ ը
D վիտ ամ ին ը կարող է օգն ել ճախ ակ ի տեղի են ունեն ում և ամ ուսնալուծությ ունը: 12-
արևային այրվ ածք ի դեպք ում: ուժեղ փոթ որիկն եր: Ստ որջր րդ տեղ ում ճանապ արհային
Քսան կամ ավորների մաշ յա նկար ահ անումն եր ի օգ խցանումներն են, 13-րդում՝
կի մի փոքր հատված այրել նությ ամբ գաղ ափարի հեղի ահաբեկչ ության սպառնալ ի
են անդրամ անուշակ ագույն նակները մտադ իր են ստեղծել քը, 14-րդում՝ սմարթֆոնի կո
լամպ ի միջոց ով, ապա նրանց վիրտու ալ շրջագայ ությ ուն 3D րուստը: Հետ աքրքրակ ան է
կեսին տվել են D վիտամինի ձևաչափով, որ ի ընթացքում տարիք ային տարբ երությունը.
այնպիս ի չափաբաժ ին, որը այդ շրջանում ծով ի հատ ա 18-ից մինչև 24 տարեկան
125 անգ ամ գերազ անց ում է ներն ավելի ծանր են ընդու
սով որ աբ ար առաջ արկվ ող չա նել Բրիտան իայի դուրս գալ ը
փաբ աժ ինը: Վիտ ամին ը ըն Եվրամ իություն ից, քան ավ ել ի
դուն ողներ ի մոտ նվազ ել են տար եցն երը: Կանայք ավ ել ի
բորբ ոք ում ը, կարմր ությ ունը և խիստ են արձագ անքում բո
ցավ ը: Բաց ի այդ, վիտամինն լոր դժբախտ ություններ ին և
ակտիվ ացրել է այն գեն ը, որը անհ աջող ությ ուններ ին, քան
տղամ արդիկ:
«Наука и жизнь», 2017, N 12.
35
ՖԻԶԻԿԱ
ՕՊՏԻԿԱԿԱՆ
ՄԱԳՆԻՍԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ
ԱՐԱՄ ՊԱՊՈՅԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, ՀՀ ԳԱԱ
ֆիզիկական հետազոտությունների
ինստիտուտի տնօրեն, օպտիկայի
լաբորատորիայի վարիչ
Գիտական հետաքրքրությունների ոլորտը՝
լազերային ֆիզիկայի, ատոմի ֆիզիկայի և
սպեկտրադիտման, քվանտային և ոչ
գծային օպտիկայի փորձարարական
հետազոտություններ
էլ. փոստ՝ [email protected]
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 Նկար 1. Չինական Հան դինաստիայի Դ պր ոց ակ ան տարին երից բոլորս գիտենք,
դարաշրջանի կողմնացույցի մանրակերտը որ մագն իս ակ ան դաշտ ը վեկտ որային
բնույթ ուն ի, ևայն ստեղծում են շարժ
վող լիցք ավ որված մասն իկն երը (էլեկտրակ ան
հոսանքը)։ Ավ ելի խոր՝ քվանտային դիտարկմ ան
համ աձ այն՝ մագնիսական դաշտի առ աջ ացո ւ
մը կապվ ած է տարրակ ան մասն իկն երին բնորոշ
մագնիսակ ան մոմենտ ի հետ՝ պայմանավորված
մասնիկների այսպ ես կոչված «սպինի» առկա
յությ ամբ: Մագնիս ակ ան և էլեկտր ական դաշտ երն
անխզելիոր են կապվ ած են միմյանց հետ և բնութ
յան հիմն ար ար ուժ երից մեկ ի՝ էլ եկտր ամագն իս ա
կան փոխ ազդ եց ության դրսևորումներն են:
Դ եռևս Հ ին աշխարհ ում հայտն ի էին մագն ի
սակ ան դաշտ ստեղծ ող նյութերը՝ մագն իսները,
որ ոնց հիման վրա, մասն ավորապես, ստեղծվ եց
նավագն աց ությ ունում հեղափոխական դեր խա
ղացած կողմն աց ույց ը (նկ. 1): Մ ագնիսականության
երևույթի գիտակ ան լայնածավ ալ հետ ազոտ ութ
յունն եր իր ականացվել են 18–19-րդ դար ում, իսկ
20-րդ դ արի սկզբին ստեղծվ ած քվանտային տե
սությ ունն էլ ավ ելի խոր ացր եց մեր գիտ ել իքն երն
այդ ոլորտ ում: Գիտությ ան և տեխնիկ այ ի զար
36
ՖԻԶԻԿԱ
գացման ը զուգընթաց մագ է։ Այսօր մշակվել ևառկա են վոր ապ ես՝ կիս ահ աղորդ իչ
ներ ում մագնիսական դաշտ ի
նիսակ ան ությ ուն ը կյանք է տարբեր ֆիզ իկական երև ույթ ազդեց ությամբ էլ եկտրական
բնութ ագր երի փոփ ոխման կամ
մտել բազմաթ իվ նոր սարքերի ներ ի հիման վրա աշխատող էլեկտր ակ ան դաշտի առ ա
ջացման վրա: Այդ դասին են
ձևով։ Ստ եղծվել են էլ եկտրա մագնիս աչափներ, որոնք օժտ պատկ ան ում մագն իս ադ իմ ադ
րության և Հ ոլ ի երևույթն երի
կան շարժիչն ու գեներ ատ որ ը, ված են տարբեր ֆունկցիո հիման վրա աշխատ ող սարքե
րը: Մ ագն իս աստ ատիկ մագնի
էլ եկտր ամ ագն իս ը, համ ակարգ նալ հնարավ որ ությ ունն երով սաչ ափ ներում օգտ ագործվ ում
է կիրառված դաշտում չափ իչ
չայ ին հիշող ության տարր եր ը, և ն ախ ատ եսված են տարբ եր մագնիսային զգայ ակ ի մեխ ա
նիկ ակ ան մոմ ենտ ի պտույտը:
բժշկական պատկ եր ագրմ ան կիրառ ություններ ի համար:
Մ ի քան ի կարգ ով ավ ել ի
սարքեր ը և հարյ ուրավ որ այլ Մագն իս աչափները լի բարձր զգայնություն են ապա
հովում (թույլ դաշտերում՝
սարքեր, որ ոնց կիր առման աս նում են երկու տիպի՝ «սկալ մինչև 10-15 Տլ) այսպ ես կոչվ ած
քվանտ ային մագն իսաչափն ե
պարեզը ներառում է կենսա յար» կամ ընդհանուր դաշտ ի, րը, որոնք հիմնված են մագ
նիս ակ ան դաշտում էլ եկտրոն ի
կան նշանակ ություն ունեցող որոնք չափում են դաշտի ին կամ ատոմ ի միջ ուկի մագ
նիսական մոմենտի կոնապ
գրեթե բոլոր ոլ որտներ ը՝ գի դուկց իայի վեկտ որի մեծ ութ տույտ ի (պրեց ես իա) կամ այլ
քվանտային երևույթների վրա
տությ ուն, տեխնիկ ա, կենցաղ, յունը, բայց ոչ ուղղ ություն ը, և (միջուկ ային մագն իս ական ռե
զոն անս, էլեկտր ոնայ ին պա
բժշկություն։ «վեկտորայ ին», որոնք չափում րամագնիս ակ ան ռեզ ոն անս):
Դր անց թվին են պատկ ան ում
Միաժամ անակ հետ ազո են դաշտն ըստ ինդուկցիա պրոտոն այ ին, հելիում ային և
Օվ երհ աուզ երի մագնիս աչ ափ
տությ ունների արդյունքում յի վեկտ որ ի երեք կոորդ ին ա ները: Է՛լ ավելի մեծ՝ մինչև 5∙10-
18 Տլ զգայն ությ ուն է ապ ահո
ի հայտ եկավ մագնիսակ ան տայ ին բաղադրիչն երի: Ըստ վում ջոզեֆս ոնյ ան թուն ել ային
անցման հիմ ան վրա աշխ ա
դաշտի կարև որ դերը մեր չափվ ող ֆիզիկ ակ ան բնու տող գերհաղ որդիչ քվանտ ա
յին ինտերֆ երենցայ ին սարքը
կյանք ում։ Մ ասն ավ որ ապ ես, թագրերի մագն իս աչափնե (superconducting quantum inter-
ference device, SQUID, նկ. 2):
պարզվ եց Երկրի մագն իսական րը դասակ արգվ ում են դաշ
Իսկ կարելի՞ է արդյոք մագ
դաշտ ի վճռորոշ դերը վտան տի լարված ությ ան չափ իչներ ի նիս ակ ան դաշտի չափմ ան
համար օգտագործ ել լույ
գավոր տիեզերական իոն աց («էրստեդաչափներ»), դաշ սը։ Այս հարցը կար ող է թվալ
անհեթեթ. ճիշտ է, լույսն իր
նող ճառագայթումն երից Երկ տի ինդ ուկց իայ ի չափիչներ ի բնույթով էլեկտրամ ագն իս ա
կան ալիք է, բայց այն որևէ
րի վրա կյանք ի պաշտպանման («տեսլ աչափն եր»), մագն իսա կերպ չի փոխազդում մագ
նիսակ ան նյութ երի հետ և
հարց ում։ Չնայած նրան, որ կան հոսք ի չափ իչների («վե
37
այդ դաշտի ինդ ուկց իան հա բերա չափներ»), մագն իսական
մեմատաբար փոքր է՝ 25 – 65 թափանց ելիությ ան չափիչ
մկՏլ (միկրոտեսլա), այն հա ներ ի («մյու-չափներ»), մագ
ջողությ ամբ շեղում է վնասա նիս ակ ան ընկալուն ակ ությ ան
բեր մասնիկների հոսք ը Երկրի չափիների («կապպ ա-չափ
մակ եր ույթ ից, հուս ալի պատ ներ») ևայլն:
նեշ ծառայ ել ով կենդ անինե Մ ագնիսաչափները տար
րի և բույսեր ի համ ար։ Բաց ի բերվում են նաև աշխ ատան
դրան ից, մագն իսական դաշտ ի քի ֆիզ իկական սկզբունք ով:
չափումն երով կար ել ի է որո Տ ար ածվ ած մագնիսաչ ափն երի
շել օգտ ակ ար հանած ոների մի մեծ դասի հիմքում էլեկտ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
կուտակ ումն երը, թեստավ որ ել րամ ագնիսական ինդ ուկցիայի
համակարգչ ային հիշ ող ությ ան երև ույթն է: Այդ սկզբունքով են
սարք երը, հայտն աբ եր ել սու աշխ ատ ում կոճայ ին զոնդով
զանավեր ու ռազմ ական սպա (fluxgate) չափիչ սարք եր ը՝ տա
ռազին ությ ունն եր, և ն ույն իսկ տանվող կամ պտտվող հա
իրականացն ել մարդ ու բժշկա ղորդ իչ գալ արներով, փոփ ո
կան ախտորոշում։ խակ ան հոս անքի կիրառմ ամբ
Այսպ իսով՝ մագնիս ական և իրագործմ ան այլ տար ա
դաշտ ի ճշգրիտ և հուսալի չա տես ակներով: Սարքերի մյուս
փում ը գործնական մեծ նշա տար ածվ ած դաս ը հիմնված է
նակությ ուն ունեցող խնդիր տարբ եր նյութ եր ում, մասն ա
ՖԻԶԻԿԱ
մ ագնիսական դաշտում չի փո նում ատ ոմն եր ի արձ ագանքը կան վիճ ակն եր: Ատոմ ի էներ
խում իր հատկությ ունները։ Այ մագնիսական դաշտին: գիական մակ արդ ակներ ի կա
նուամեն այն իվ, վերջին տաս ռուցվ ածք ը պայմ անավ որվ ած է
նամյ ակներ ում օպտ իկ ական Ատ ոմի ֆիզիկ այ ի և բազմ աբն ույթներ ատ ոմ ակ անփո-
մագնիսաչ ափ ությունը բուռն լ ազեր այ ին սպեկտրադ իտման խազդեցությ ուններով և ն եր-
զարգացում է ապրել, և այժմ փորձ երում լայն որ են օգտա կայացվ ում է համապատ աս
այն հաջող ությ ամբ մրցակց ում գործվում են ռուբիդ իումի (Rb) խան «քվանտայ ին թվեր ի»
է ավանդական մագնիս աչա և ցեզ իումի (Cs) ատ ոմ ակ ան միջ ոցով: Որպ ես օր ին ակ դի
փությ ան հետ՝ լայնացն ելով գոլորշ իները: Պ ատկան ել ով տարկ ենք 87Rb ատոմ ը, որի 5S
կիր առ ությ ուններ ի շրջանակ ը։ ալկ ալ իական տարրերի ատոմ և 5P ստորին մակ արդ ակներ ի
Հ իմ ա փորձենք հասկ ան ալ, թե ներ ի ջրածնանմ ան խմբին՝ միջև հնար ավոր են անցում
ինչպ ես է աշխ ատ ում օպտ ի միայն մեկ արտաքին էլ եկտր ոն ներ 780 – 795 նմ (1 նմ = 10-9 մ)
կական մագն իսաչ ափը։ արտաքին թաղանթում, դրանք սպեկտր այ ին տիր ույթ ում (նկ.
ունեն բավ ական պարզ էն եր 3): Այդ մակ արդակն եր ը բնու
Ըստ էությ ան, օպտիկական գիակ ան կառ ուցվ ածք, ինչպես թագրվ ում են L ուղեծր այ ին և S
մագնիս աչ ափ ությ ան հիմք ում նաև հիմն ական վիճ ակ ից ու սպին այ ին մոմենտի քվանտ ա
լույսի (լազ եր ային ճառագայթ ժեղ թույլատրված անց ում յին թվեր ով։ Շնորհիվ սպին-ու
ման) ռեզոնանս ային փոխազ ներ մոտակ ա ենթ ակարմ իր ղեծր այ ին փոխազդեցության,
դեցությունն է ատ ոմն երի հետ: տիր ույթ ում, որտեղ առկ ա են այդ մոմ ենտներ ը կապվ ում
Այդ առում ով վեր ը հիշ ատակ մատչելի դիոդ ային լազ երներ: են միմյ անց հետ, ձևավոր ե
ված «ավ անդակ ան» մագնի Ավ ելին, արդեն սենյ ակայ ին լով այսպես կոչված «նուրբ
սաչափն երից օպտ իկ ականին ջերմաստիճան ում ալկալ իա կառ ուցվ ածքի» ճեղքում, որը
ամ են ամ ոտն են քվանտային կան մետաղ ի գոլ որշ ու խտութ բնութ ագրվում է էլեկտր ոն ի J
մագնիս աչափները: Որպ ես յուն ը բավ ար ար է չափ ումն եր ընդհան ուր մոմենտով։ Իր հեր
դաշտի զգայակ ծառայ ում են կատարելու համար: թին, այդ ընդհան ուր մոմենտը
ատ ոմն եր ը, իսկ լազերային կապվ ում է ատ ոմ ի միջուկի I
լույս ը մի կողմ ից «պատրաս Ինչպ ես գիտենք, ատոմն ե սպինի հետ, հանգեցնելով F
տում» է ատ ոմն եր ը չափմ ան րում էներգիական վիճակն ե քվանտայ ին թվով արտ ա
համար, մյուս կողմից՝ «վեր րը քվանտացվ ած են՝ ատ ոմ ը հայտվ ող «գերնուրբ կառ ուց
ծանում» և գր անց ելի է դարձ կարող է զբաղ եցն ել միայն վածքի» ճեղքմ ան։ F ընդհա
որ ոշակի ընդհատ էներգիա նուր մոմ ենտով բնութ ագրվ ող
էն երգ իակ ան վիճակ ը բաղկ ա
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018Նկար 2. Cryogenic ընկերության S700X SQUID մագնիսաչափը ցած է միևնույն էն երգիայով
38 2F+1 մագն իս ական ենթ ամ ա
կարդ ակներից (mF)։ Արտաք ին
մագնիսակ ան դաշտ ում այդ
ենթամ ակարդ ակն եր ը հեռա
նում են միմյանցից, ըստ որում`
շեղմ ան էներգիան ուղիղ հա
մեմ ատակ ան է mF - ի արժե
քին և մ ագնիս ական դաշտ ի
B ինդ ուկցիայի մեծ ությանը
(Զ եեմ անի երևույթ)։
Գ իտ ափ որձ ում շատ դժվար
է անմ իջ ակ ան որ են չափել են
թամակարդ ակն երի շեղ ում ը:
Եվ հենց այստեղ մեզ օգնութ
յան է գալիս լույս ը: Օգտ ագոր
ՖԻԶԻԿԱ
(coherent population trapping
- CPT), էլեկտր ամ ագն իսակ ա
նորեն հարուցվ ած թափանցե
լիությ ան (electromagnetically
induced transparency - EIT),
Բել-Բլում (Bell-Bloom), ոչ գծա
յին մագն իս աօպտ իկական
պտույտի (nonlinear magneto-
optical rotation), նանոբջ իջ
ներ ում Զ եեմ անի (Zeeman) և
Պ աշեն-Բ ակի (Paschen–Back)
Նկար 3. Ռուբիդիումի 87Rb իզոտոպի ստորին էներգիական մակարդակների երևույթն երի և Հանլեի (Hanle)
տրամագիրը
երևույթ ի սխեմաներ ով մշակ
ծել ով մեն եր անգ լազեր այ ին մագնիսակ ան դաշտի ինդ ուկ ված սարքեր ը:
ցիայի B վեկտ որի շուրջ (նկ.
ճառ ագ այթ ում՝ հնար ավոր է 4): Կոնապտույտի հաճ ախութ Չծ անր աբ երն ելով ընթեր
յունն ուղիղ համ եմ ատական
վեր ալ ար ել դրա հաճ ախութ է B-ին: Հենց այդ փոխ ազդե ցողին այդ եղան ակն եր ի նկա
ցու-թյամբ է պայմ ան ավորած
յուն ը (ֆոտ ոնի էներգ իան) ենթամ ակարդակն եր ի էներ րագրմամբ և դրանց ուժ եղ և
գիայի զեեմ անյ ան շեղ ում ը, և
այնպ ես, որ այն հավ ասար հենց այս երև ույթի տարբեր թ ույլ կողմեր ի քննարկ ումով՝
դրսևորումների վրա է հիմն
լին ի ստորին (5S) և վեր ին ված գրեթ ե բոլոր օպտիկ ա նշենք, որ արդեն մշակվել և
կան մագն իս աչ ափն երի աշ
(5P) մակ արդակների որո խատ անք ը: հաջողությամբ օգտ ագործվ ում
շակ ի գերն ուրբ ենթ ամ ա Առ այսօր աշխ արհ ի տար են գերզգ այ ուն օպտ իկ ակ ան
բեր գիտակ ան լաբոր ա
կարդ ակներ ի էն երգիան երի տորիան եր ում մշակվ ել են մագն իս աչափներ, որոնց կի
տասնյ ակ օպտ իկ ական մագ
տարբեր ությանը (ռեզ ոն անս): նիս աչ ափն երի սխեմ աներ՝ րառ ությունն երի ոլորտ ը տա
տարբեր չափմ ան տիրույթն ե
Ռ եզ ոնանս այ ին գրգռումն րով, զգայնությ ամբ և արա րածվում է մարդու օրգ ան իզմի
գագործ ությ ամբ, որ ոնց ում
իրական ացվում է գծայ ին կամ օգտ ագործվ ում են տարբեր մագն իս ակ ան դաշտ ի չափ ու
մագն իս աօպտիկական եր
շրջանաձև բևեռացված լույ ևույթներ: Դր անց ից են՝ օպ մից ու պատկ եր ագրումից (նկ.
տիկական մղման և զննման
սով, որն էլ «պատրաստում (optical pumping and prob- 5) մինչև տիեզերքում տա
ing), մագնիս ական ռեզոն ան
է» ատ ոմը բևեռ ացման որ ո սի օպտ իկակ ան դետ եկտմ ան րաբն ույթ դաշտերի որոն ումը
(optically detected magnetic
շակ ի վիճակում: Այս դեպքում resonance - ODMR), ռելաքսա (նկ. 6): Օպտիկակ ան մագնի
ցիայից զերծ սպինայ ին փո
մագն իսակ ան դաշտով պայ խան ակման (spin exchange սաչ ափները զգայ ունությամբ
relaxation-free - SERF), բնակե
ման ավորվ ած հաճ ախութ ցումն երի կոհ երենտ գերմ ան հասել և որ ոշ դեպքերում գե
յան շեղումը կբերի կլանված րազ անց ել են «ավ անդակ ան»
կամ ճառագ այթվ ած լույս ի մագն իս աչ ափն եր ին: Բ այց
բնութ ագր եր ի՝ ուժգն ության,
հաճ ախության, բևեռ ացմ ան
կամ տարած ական բաշխմ ան ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
փոփոխման, որն էլ հնարա
վոր է հեշտ ությ ամբ գրանցել
սպեկտր ադիտ ական գիտ ա
փորձում:
Ըստ էության, ատ ոմն եր ի
մագն իսազգ այնության հիմ
քում ատոմի անկյ ուն այ ին F Նկար 4. Ատոմի
մագնիսական
մոմ ենտ ի հետ այսպես կոչված
մոմենտի լարմորյան
գիր ոմ ագն իս ական հարաբ ե կոնապտույտը
մագնիսական
րությ ամբ կապվ ած մագնիսա դաշտում
կան մոմենտ ի կոն ապտույտն է
39
ՖԻԶԻԿԱ
ավել ի կարև որ է, որ օպտ իկա Նկար 5. ԱՄՆ ստանդարտների ազգային ինստիտուտում
կան մագնիս աչափն եր ը զերծ (NIST) մշակված օպտիկական մղումով սպին-բևեռացած
են ջերմ այ ին ու մեխանիկա
կան պրոցեսներ ի և էլեկտրա ատոմական մագնիսաչափի սանտիմետրային չափի
կան խոտ որ ումն երի խանգ ա օպտիկական միկրոզգայակը՝ (զգայնությունը՝ 2©10-14 Տլ)
րող ազդեց ությունից, որոնք
լրջորեն խաթար ում են ավ ան Նկար 6. Էկզոտիկ ֆիզիկական երևույթների որոնման համար մագնիսաչափերի
դական մագնիս աչ ափներ ի համընդհանուր ցանցի (GNOME) ծրագրով մշակված 3©10-15 Տլ զգայնությամբ
աշխատ անքը: Պետք է նշել, օպտիկական մագնիսաչափը
որ վերջ ին տարիներ ին հաջո
ղությամբ աշխատանքներ են Դրա շնորհ իվ հնարավ որ է tion - SR) ևայլն: Արդյունքում
տարվ ում նաև «արհ եստ ա առանձին ռեզ ոնանս այ ին ան
կան ատոմն երի»՝ բյուրեղ այ ին դառն ում լրիվ առանձն աց ցումն երի լայնությունը նվա
մատրից ներմուծված ար ատ զում է ընդհուպ մինչև 1 – 5
ների հիման վրա օպտիկ ակ ան նել առանձ ին մագնիսակ ան ՄՀց (դոպլերյան լայնությ ուն ը
մագնիս աչափներ ի մշակմ ան նույն պայմ աններ ում մոտ 500
ուղղությամբ։ Լ այն տարած ում ենթ ամ ակ արդ ակների միջև ՄՀց է): Նշված բոլ որ եղանակ
է ստացել ալմաստում ազո ներն օգտ ագ ործվ ել են մագ
տաթափ ուրք այ ին (NV) կենտ օպտիկակ ան անցումն ե նիս ակ ան դաշտ ի չափմ ան
րոնն երի վրա մագն իս աչ ափ ը, համ ար՝ ուղղակ իորեն գրան
որ ի զգայ ակի փոքր չափ եր ը րը կլանմ ան և ֆլ ուորեսցեն ցելով մագնիսական ենթամա
հնար ավորություն են տա կարդակներ ի միջև անցում
լիս այն օգտագործել ու դաշ ցի սպեկտրն եր ում, նույնիսկ ներ ի հաճ ախ ությ ան շեղ ում ը
տը մեծ տար ած ական լուծու կիրառվ ած դաշտ ում:
նակությ ամբ պատկ եր ագրել ու համ եմատ աբ ար թույլ մագ
համար։ Թեև նան ոբջիջն երի հի
նիս ական դաշտ երում: Ավե ման վրա մշակվ ող մագն իսա
Հայ աստ անում օպտ իկ ա չափներն առայժմ չեն ապա
կան մագն իս աչափ եր ի մշակ լին, օգտ ագործել ով մի շարք հովում այլ եղան ակն երով
ման աշխ ատանքն եր ը մեկ ապ ահովվ ող բարձր զգայ
նարկել են շուրջ 15 տարի¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018սպեկտր ադ իտական եղանակնություն, դրանք ունեն որոշա
առաջ՝ ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիկ ակ ան կի մրցակց ային առավելութ
հետ ազ ոտությ ունն երի ինս ներ, հնար ավոր է է՛լ ավ ել ի յուններ, այն է՝ օպտիկական
տիտուտ ում։ Աշխատ անքն երի
մի խմբում օգտագործվ ում են նեղ ացն ել գրանցվ ող ռեզո
ինստիտուտում մշակված, աշ
խարհ ում եզակի ալկ ալ իակ ան նանսն եր ը: Այդ եղ անակն եր ից
մետաղն եր ի գոլորշ ին եր պա
րուն ակող օպտիկ ական նա են՝ ըստ արագ ությ ունն երի
նոբջ իջն երը (տես «Գիտության
աշխարհում», 2013 թ., N 4)։ ընտրող ակ ան օպտ իկակ ան
Այդ բջիջն եր ում ատոմային
ազդ անշ ան ը ձևավորում են մղումը (velocity-selective op-
միայն լույս ի ուղղ ությանն ուղ
ղահայ աց շարժվ ող ատ ոմն ե tical pumping - VSOP), էլեկտ
րը, որ ի արդյունք ում էապես
նվազ ում է սպեկտրային գծե րամ ագն իսական որեն հա
րի դոպլ երյ ան լայնացում ը։
րուցված թափանցելիությ ուն ը,
40
լույսի ընտրողական անդր ա
դարձում ը (selective reflec-
ՖԻԶԻԿԱ
Նկար 7. Ռուբիդիումի գոլորշի պարունակող 500 նմ հաստությամբ նանոբջջից քը: Մ ագնիսաչ ափ ի գծապ ատ
լազերային ճառագայթման ընտրողական անդրադարձման ածանցյալի կերը բերված է նկ. 8-ում:
Համակարգչի ղեկավարմ ամբ
սպեկտրը 0,045 Տլ մագնիսական դաշտում՝ 5S(1E/2u–r.5PPh3y/2sա. Jն.ցDմա71ն,տ21ի6ր,ո2ւյթ01ո7ւմ) կատարվ ում է լազ երային ճա
ռագայթման հաճախ ության
սխեմայ ի պարզ ություն, ենթ ա յան և լ այնույթի փոփ ոխութ ծրում ռուբիդիումի ատ ոմն եր ի
5S1/2 – 5P3/2 անցմ ան տիրույթ ում
միկրոնայ ին տարածակ ան լու յան կախ ումը մագնիսակ ան և մ իաժ ամանակ համակ արգ իչ
է մուտքագրվում գրանցված
ծունակ ությ ուն (շնորհիվ լույս- դաշտ ից՝ հաշվ ի առն ել ով թույլ ընտրող ական անդրադարձ
ման սպեկտրը: Այնուհետև
գոլ որշի փոխ ազդեցությ ան դաշտ երում գծային զեեմ ան հատուկ հաշվ եկ արգով (ալգ ո
րիթմ) փոփ ոխել ով տեսական
փոքր երկ ար ությ ան), չափվ ող յան ռեժ իմից անց ումը մի մոդ ելում մագն իսակ ան դաշ
տի մեծություն ը՝ անընդհատ
մագն իսակ ան դաշտ ի մեծ ջանկյ ալ, ոչ գծայ ին ռեժիմ ի, և համեմատվ ում են տես ակ ան և
փորձ ար արական սպեկտրնե
տիրույթ՝- 10-4 – 1 Տլ՝ գրեթե այնուհետև, մեծ դաշտ երում՝ րը: Հ ամ եմ ատ ություն ը դադա
րեցվում է, երբ այդ սպեկտր
անփոփ ոխ զգայնությամբ, հե գծայ ին գերն ուրբ Պաշեն-Բակի ներ ը համընկն ում են, և
համ ակ արգ իչն արտապ ատկե
ռահ ար չափումն եր ի իր ակ ա ռեժիմի: Պ ատր աստվ ել է հա րում է չափված արժեքը:
նացմ ան հնարավ որ ություն: մապ ատ ասխան հաշվ ար Պատրաստվել և հաջ ողութ-
յամբ փորձ արկվ ել է մագնի
Այժմ ինստ իտուտ ում պատ կի համակարգչային ծրագ իր, սաչ ափ ի լաբոր ատոր ման
րակ երտը, այժմ մշակվում է
րաստվում է ամփոփ օպտի որ ով ստացված արդյունքները սարքի փորձն ական նմուշը։
Հուսով ենք, որ շնորհիվ սար
կական մագնիսաչափ՝ հիմն մեծ ճշտությամբ կրկնում են քի պարզության և ցածր ար
ժեքի, այն կարող է գրավել
ված նան ոբջջ ից լազ եր այ ին նույն պայմանն եր ում ստաց իր տեղը շուկ այ ում՝ ուժ եղ և
ճառ ագ այթմ ան ընտրող ա ված փորձար արակ ան արդ
կան անդր ադարձման վրա: յունքներ ը (նկ. 7): Մշակվ ած
Սարքն աշխատ ում է հետևյ ալ ծրագիրը գրվել է Raspberry-
սկզբունքով: Ն ախ՝ մոդ ել ա Pi միասալիկ չիպային հա
վորվ ել է առանձին մագնի մակարգչում, որն էլ Arduino
սական ենթամակարդ ակների սարքի միջոց ով ղեկավար ում
միջև անցումն երի հաճ ախութ է չափման ամբ ողջ ընթաց
Նկար 8. Նանոբջջից լույսի ընտրողական անդրադարձման հիման վրա ստեղծվող օպտիկական մագնիսաչափի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
սխեման
41
ՖԻԶԻԿԱ
է չափվ ող դաշտ ին:
Նկ ար 9-ում պատկ երված
է մագն իս աչափի փորձարա
րակ ան սարք ավ որ ումը: Ցույց
է տրվել, որ լազերային ճա
ռագ այթումը բաժ անելով բջիջ
մտնող երկու փոխ ուղղ ահա
յաց փնջերի և գրանցելով
ֆլու որ եսցենցը երրորդ ուղ
ղությ ամբ՝ հնարավ որ է որո
շել մագնիսական դաշտի եր եք
կոորդ ինատայ ին բաղադ
րիչները, այս ինքն՝ ստան ալ
վեկտ որ ային մագն իս աչափ:
Փ ոխուղղ ահայ աց տեղ ադրվ ած
Նկար 9. ՀՀ ԳԱԱ Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտում մագն իսական կոճ երի եր եք
մշակված օպտիկական համակշռող մագնիսաչափի լաբորատոր սարքը զույգեր ով ստեղծվ ած դաշ
տերը փոփ ոխվ ում (ծրվում)
խիստ գրադ իենտ այ ին մագ բերվ ած մագն իսական կո են համակարգչ ով ղեկ ավ ար
ճերով (Հելմհ ոլցի կոճ եր) վող հատ ուկ հաշվ եկ արգ ով,
նիս ակ ան դաշտ երի չափմ ան կիրառել արտ աք ին մագնի որը հնարավորությ ուն է տա
սական դաշտ, և փ ոփ ոխ ելով լիս առ ավել ար ագ որ ոշ ելու
և պատկեր ագրմ ան խնդիրն ե դրա մեծությ ունն ու ուղղ ութ համակշռ ող դաշտ եր ի ար
յուն ը, գտնել այն արժեքը, որ ի ժեքներ ը: Նկ ար 10-ում որ
րում կիր առման համ ար։ դեպքում գրանցվում է ֆլո պես օրինակ բերված է երկ ու
ւոր եսցենց ի մաքսիմում: Այդ ուղղությ ունն եր ով մագն իսա
Ինստիտ ուտում մշակ «համակշռող» դաշտը մեծ ութ կան դաշտի ծրումով ստաց
յամբ հավ ասար և հակուղղվ ած ված արդյ ունքը: Ն երկ այ ում
վել է օպտ իկ ական մագն ի աշխ ատ անքն եր են տարվում
սաչ ափ ի մեկ այլ սխեմ ա, որի
հիմք ում Հանլ եի ոչ գծայ ին
երև ույթն է։ Գործ ածվ ած եղա
նակի էությունը հետևյ ալն է։
Շրջ ան աձև բևեռացած լազե
րային ճառագայթումը բևե
ռացնում է բջջում ռուբիդիու
մի ատոմն եր ը՝ ուղղ որդ ելով
դրանց ըստ լազ եր ի բևեռաց
ման։ Մագն իսակ ան դաշտում
ուղղորդված մոմ ենտն երը կո
նապտույտ են կատ արում, որը
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 հանգեցն ում է մագնիսական
ենթամակ արդ ակներ ի բնա
կեց ումն երի վեր աբ աշխմ ան
և վ եր աճառ ագ այթված լույսի
(ֆլուորեսցենց ի) ազդանշան ի
փոփոխման՝ ըստ գրանցմ ան
անկյ ունն եր ի։ Գ իտ ափորձ ի
որ ոշակ ի փոխդասավոր ութ
յան դեպքում զրոյական մագ
նիս ական դաշտ ում գրանց
վում է ֆլու որ եսցենցի զգալի աՆկզադար ն1շ0ա. Ռնոըւ՝բգիրդաիոնւցմվիա5ծSե1/2րկ- ո5ւPա3/2ռաաննցցմքաովն վրա Հանլեի ֆլուորեսցենցի
աճ: Օգտ ագ ործել ով այդ հան (X,Y) մագնիսական դաշտի
գամ անքը, կար ելի է չափ ա ծրման պայմաններում (Appl. Opt. 55, 892, 2016)
42
Ի ԴԵՊ
միկրոպր ոց ես որ ային ղեկ ավ ա Անգլիայում «վերջ անում է» Շուրջ մեկ միլիարդ մարդ
րում ով ինքնավար (ավտ ոն ոմ) քամին: Ավել ի ստույգ՝ վերջա
աշխատ ող վեկտոր այ ին մագ ցել են այն վայրերը, որտեղ աշխ արհ ում տառապ ում է հի
նիսաչափ սարքի մշակման կար ել ի է տեղադրել նոր հող
ուղղությամբ, որ ը մասն ավ ո մաէլ եկտր ակ այ աններ: Մն ում պերտ ոնիայից՝ արյ ան բարձր
րապ ես կարող է օգտ ագ ործվել է տեղ ադր ել դրանք ծով ում:
Երկրի մագնիս ական դաշտի ճնշման հիվ անդ ությ ուն ից:
մշտադիտ արկման համ ար: Հոլանդիայ ում ոստիկ ա
նություն ը վարժ եցնում է ար Քառաս ուն տար ի առաջ այդ
Ինստ իտուտ ում մեկ այլ, ծիվն երի, որոնք պետք է ճան
հայ-գերմ ան ակ ան ծրագր ով կեր ով բռնեն թռիչքի համ ար թիվը երկ ու անգ ամ պակ աս
Մայնցի համալս արանի մաս արգելվ ած գոտին եր, թափան
նագետն երի հետ համ ատեղ ցած անօդ աչու թռչող սարքեր էր: Հիպ երտոն իկն եր ի թիվն
մշակվ ում է սկզբունք որ են նոր (դրոնն եր):
տիպի օպտ իկ ակ ան մագն ի աճ ել է հատկապես Աֆրիկ ա
սաչափ՝ հիմնված ատ ոմ ակ ան Մեր Գալակտ իկայ ի զանգ
գոլ որշին գծային բևեռ ացված վածի վերաբ երյալ ամ ե յում և Ասիայում, որ ը կապում
լազ եր ային գրգռման հատ ուկ նաճշգր իտ տվյալ ը ստաց ել են
պայմանն երում, առ անց հա Կան ադայի Մակմաստ եր ի հա են եվրոպական սննդակ արգի
յել ի հետ ադարձ ուղղ ությ ամբ մալս ար ան ի աստղ ագետն եր ը:
ստացվ ող, նույն հաճ ախութ Ծիր Կաթին ը (հաշվ ի առնելով անցն ել ու հետ:
յամբ և ուղղահ այաց բևեռ ա սովոր ական և մութ մատ ե
ցած լազերայ ին ճառ ագայթ րիան եր ը) 700 միլիարդ ան Ամենամ եծ թվով կամ ուրջ
ման գեներ ացմ ան վրա: Հաջ ող գամ ծանր է մեր Ար եգակ ից: ներ ուն եց ող քաղ աք ը Եվրո
իր ականացման դեպք ում այս պայ ում (իսկ որոշ տվյալներով՝
մշակ ում ը կարող է օգտ ա ողջ աշխ արհում) գերմ ան ա
գործվել մթնոլորտի 90 – 100 կան Համբ ուրգն է: Այստեղ կա
կմ բարձր ությ ուն ում առկ ա 2475 կամուրջ: Համ եմ ատ ութ
ատոմակ ան նատրիում ի շեր յան համար՝ Վենետիկում կա
տի («մեզ ոսֆերիկ նատրիում») մուրջն երի թիվ ը 450 է, Սանկտ
գոտ ում մագն իս ակ ան դաշտի Պետերբուրգ ում՝ 342, Մոսկվ ա
հեռահ ար չափման և մշտադ ի յում՝ 452:
տարկմ ան համար: Հ ամ ատ եղ
աշխատ անքն եր են նախ ատ ես ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
վել նաև ալմաստ ում ազոտա-
թափ ուրքայ ին կենտր ոններ ի
վրա նոր տիպ ի, զուտ օպտ ի
կակ ան մագն իսաչ ափ ի մշակ
ման ուղղ ությամբ:
Ամփոփ ելով՝ կարել ի է
աս ել, որ օպտիկ ական մագ
նիս աչափ ությունը գիտության
արդյունքի գործն ական կի
րառմ ան հաջ ողված օրինակ
ներ ից է:
«Наука и жизнь», 2017, N 4. «Наука и жизнь», 2017, N 8.
43
ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ
ՀԱԿԱՕՔՍԻԴԱՆՏՆԵՐԻ
ԴԵՐՆ ՈՒ
ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
ԴԱՎԻԹ ՊԻՊՈՅԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ Էկոկենտրոնի սննդի ռիսկերի
գնահատման կենտրոնի ղեկավար,
սննդագիտության դոկտոր (Իտալիա)
Գիտական հետաքրքրությունների ոլորտը՝
սննդագիտություն և սնուցում, սննդի
անվտանգություն, ռիսկի գնահատում,
էկոթունաբանություն
ՄԵԼԻՆԵ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ § Հ ակաօքսիդանտ» եզր ույթն ի
սկզբան ե կիր առվել է օքս իդաց
ՀՀ ԳԱԱ Էկ ոլոգանոոսֆերային հետազո ման գործընթացն եր ը կանխ արգե
տությ ունն երի կենտր ոնի սննդի շղթայ ի լող քիմ իական միաց ությ ուններ ի բնութ ագր
ռիսկերի գնահատման կենտրոնի ման համար: 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ
փորձագ իտակ ան խմբի ղեկ ավ ար, դ ար ի սկզբին լայն ածավ ալ ուս ումն աս իրութ
տեխնիկ ական գիտությունն երի թեկն ած ու յուններ են իր ական ացվ ել արդյ ունաբերակ ան
Գիտ ակ ան հետ աքրքր ությունն երի գործընթացներ ում (մետաղակ ան կոռոզիայի
ոլ որտը՝ սննդագ իտություն, պարենամ կանխարգել ում, կաուչուկի վուլկ անաց ում և
թերքի տեխն ոլոգիան եր, սննդի անվտ ան այլն) հակաօքսիդանտներ ի կիրառման վե
գություն, ֆունկցիոնալ սննդի արտադ րաբ երյ ալ: Հակ աօքսիդ անտն եր ի կենսաբ ա
րություն նական նշան ակ ությ ան վեր աբերյալ առ աջ ին
հետ ազ ոտությունն եր ը վերաբերել են չհա
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 գեց ած ճարպ աթթ ուների օքս իդացմ ան կան
խարգելմ ան նպատակ ով հակաօքսիդանտն ե
րի օգտ ագ ործման ը: Պետք է նշել, որ A, C և E
վիտ ամինն երի նույն ակ ան ացում ը որպ ես հա
կաօքսիդանտ եր, շրջադարձ ային նշան ակ ութ
յուն է ուն եց ել կենս աք իմ իայի բնագ ավառ ում
հակ աօքս իդ անտն երի կարևոր ությ ան գնա
հատմ ան համար: Ճարպ եր ի պերօքս իդացմ ան
կանխ արգելմ ան գործ ընթ ացում E-վիտամի
նի դերի վերաբերյալ հետազ ոտ ությ ուններ ը
փաստել են, որ հակաօքս իդանտն երը կան
խարգելում են օքս իդ ացման ռեակց իաներ ը:
44
ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ
Գիտության զարգ ացման ըն տում են ինչպես ներք ին (օրի ունեցող մթերքները, հատկա
նակ՝ օրգ ան իզմ ում բորբ ոք ա պես՝ պտուղ-բանջար եղենը:
թացքում բացահայտվել են յին գործ ընթացն երը), այնպես Տ արբ եր բույս եր ում հակաօք
էլ՝ արտ աք ին գործոնն եր ը սիդանտային նյութ երի փաս
բազմ աթ իվ նյութ եր, որ ոնք (օրինակ՝ շրջակա միջավ այրի տաց ի պարունակ ությ ունն եր ի
և սննդ ամթերք ի աղտ ոտ ու տարբ եր ությունը պայմ անա
կարող են գործել որպես հա մը, անդրաման ուշ ակ ագ ույն վորված է մի շարք գործոնն ե
ճառագայթներ ի ազդ եց ությ ու րով, մասնավոր ապես՝
կաօքսիդանտներ: Այդ նյու նը, ծխախ ոտ ը և այլն): Օքսի • հողի տեսակով
դատ իվ սթրեսի առաջ ացման • խոնավությ ամբ
թերից յուրաք անչյ ուրն ուն ի առ անցքայ ին պատճ առն եր ից • ջերմ աստ իճան ով
մեկն աղտ ոտված և ոչ առող • սննդար ար նյութերի առկա
իր ուր ույն նշան ակություն ը ջար ար մթերքների, հատկա
պես՝ տրանս-ճարպեր ի, ար յությամբ և այլն:
և կար ող է փոխ ազդել այլ հեստակ ան քաղցրացուցիչ
նյութ եր ի, ներկանյութ եր ի և Ֆլավոն ոիդն երը, ֆլավոն
նյութեր ի հետ՝ արդյ ուն ավե ք իմ իակ ան հավ ելումն եր ի օգ ները, կախետ իններ ը, պո
տագ ործ ումն է: լիֆեն ոլներն ու ֆիտ ոէստ
տոր են ազդ ել ով օրգ ան իզմի րոգ ենն երն այն հիմն ակ ան
Գ իտական հետազ ոտ ութ հակաօքս իդ անտային նյութե
գործ ուն եությ ան վրա: Նշ ենք, յունները փաստում են, որ րը կամ ֆիտ ոնուտրիենտն երն
թթվածն ի ռեակտ իվ տես ակ են, որոնք կարող են հայտ
որ «հակաօքսիդ անտ» եզրույ ների մեծ քան ակությ ամբ ձևա նաբերվել բուս ական ծագում
վոր ումը և օքսիդատ իվ սթրե ունեց ող մթերքն երում, օր ի
թը նյութ ի անվ ան ում ը չէ, այն սի առաջաց ում ը մի շարք նակ՝ մրգեր ում, բանջ արեղ ե
քրոնիկ հիվանդությ ունն երի նում, կանաչ թեյում ևայլն:
բնութագր ում է միայն նյութ ի (քաղցկ եղ, սրտանոթային հի Հակաօքս իդ ատնտային ազ
վանդությունն եր, օրգան իզմ ի դեց ությ ամբ կարևոր նյութ ե
ազդեցությունը: ծերաց ում) առ աջ ացման հիմ րից են նաև լիկոպենը (պայ
նական հավ ան ական պատ մանավոր ում է լոլ իկի կարմ իր
Հայտնի է, որ հակաօք ճառն երից են: Ենթադրվում է, գույնը) և անտ ոցիանինն եր ը,
որ հակաօքս իդանտ այ ին նյու որ ոնց բարձր պար ունակ ութ
սիդ անտները խթան ում են թերի ընդունումը նվազ եցն ում յամբ հայտն ի է հապալաս ը:
է նշված հիվանդ ությ ունների
օրգանիզմ ում ազատ ռադ ի ռիսկ ը: Ընդհանուր առմամբ, Հ ակաօքսիդանտ ային նյու
սննդայ ին հակաօքսիդանտ թերի լավ աղբյուր են սմբու
կալների չեզոքացմ ան գոր ները, որոնք կարող են նվա կը, լոբազգին եր ը, կանաչ
զեցնել թթվածնի ռեակտ իվ թեյը, կարմ իր խաղ ող ը, սև
ծընթ աց ը, կանխ արգելում կամ տես ակների վնասակ ար ազ շոկ ոլ ադ ը, նուռը, գինին, մեղ
դեցությունները, նպաստում են
դանդ աղ եցն ում դրանց կող առ ողջ ության պահպանմանը:
մից բջջի վնաս ում ը՝ նպաստե Հակաօքսիդանտ ային նյու
թերով հար ուստ սննդամթեր
լով առ ողջ ությ ան պահպան քը սովորաբար համարվում է
«սուպեր» կամ ֆունկցիոն ալ
ման ը: Ազատ ռադ իկալն երը, մթերք: Բնակ ան հակաօքսի
դանտ ային նյութ երի լավ ա
որոնք հայտնի են նաև որ գույն աղբյուր են համար
վում բուս ական ծագում
պես թթվածնի ռեակտ իվ տե
սակն եր (ROS), անկ այուն
մոլ եկ ուլն եր են, որոնց չեզո
քացման համար անհրաժ եշտ
է մեկ հավելյ ալ էլ եկտր ոն:
Հակ աօքսիդանտ ը կայուն մո
լեկուլ է, որը մեկ էլեկտրոն է
տալ իս ազատ ռադիկալին՝
ապ աակտիվ ացն ել ով այն:
Փ ոքր մոլեկ ուլ այ ին զանգվ ած
ունեց ող հակ աօքս իդանտ
ները կարող են փոխ ազդել ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
ազ ատ ռադիկ ալների հետ և
դադար եցն ել օքսիդ ացման
շղթայ ական ռեակցիաները՝
մինչև առողջ բջջի վնաս ում ը:
Այսպ իսով՝ հակաօքսի
դանտները կանխարգելում
են օրգան իզմում օքսիդատիվ
սթրես ը, որն առաջ ան ում է,
երբ օրգան իզմում առկ ա են
մեծ քանակությամբ ազ ատ
ռադ իկ ալներ: Դրան նպաս
45
ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ
րը պահանջում են որոշ միկ
րոսննդատարր եր՝ սել են, եր
կաթ, պղինձ, ցինկ և մ անգ ան:
Հ ետ ազոտությ ունն երի արդ
յունքում բաց ահայտվ ել է, որ
նշված սննդային միկր ոտար
րերի անբ ավ արարությ ուն ը
կարող է հանգ եցն ել ցածր
հակաօքսիդանտային ակտի
վության:
Ներկայ ում մշակվ ել են մի
շարք քիմիակ ան մեթ ոդն եր՝
մթերքն երում, ինչպես նաև
արյ ան և մեզ ի մեջ հակաօք
սիդանտն երի փաստ աց ի պա
րը և այլն: Սովոր աբար վառ և այլ բուսակ ան յուղ երում, րունակ ությունն երի որոշմ ան
գույն ուն եցող մթերքներ ը տերև ավոր բանջ ար եղ են ում համար, իրակ անացվ ում են
(օրինակ՝ հապալաս, խնձոր, • բետ ա-կար ոտ ին, առկա է բազմաթ իվ հետ ազոտութ
բրոկկոլ ի, սպանախ) հակաօք վառ գույն ունեցող պտուղ- յունն եր, որոնք ուղղվ ած են
սիտ անդ այ ին նյութերի հա բանջ արեղենում (գազ ար, ինչպես տարբեր մթերքների
րուստ աղբյ ուր են համարվ ում: սպան ախ, մանգո) հակ աօքսիդանտայ ին ակտ ի
Մսամթերքը և ձ ուկը նույնպ ես • լիկ ոպին, առկա է կարմ իր և վությ ան գնահատման ը, այն
պար ուն ակ ում են հակ աօքս ի վարդագ ույն պտուղ-բան պես էլ՝ հիվ անդություններ ի
դանտ ային նյութեր, սակայն ջարեղեն ում (լոլիկ, ձմերուկ) կանխարգ ելմ ան և բ ուժման
դրանց քան ակությ ուններ ը • լյուտ եին, առկ ա է կանաչ, գործ ընթացներում հակ աօք
համ եմ ատաբար փոքր են: տերև ավոր բանջար եղենում, սիդ անտն երի նշանակ ությ ան
Առավ ել շատ ուսումն աս իր- նարնջ ի, պապ այայ ի մեջ բացահ այտմանը: Պ ետք է նշել
ված հակաօքսիդ անտայ ին նյու • սելեն, առկա է բրնձի, ցո նաև, որ համ ապատ ասխ ան
թերից են A, C և E վիտամին րենի և այլ ամբ ողջ ահ ատ իկ կլին իկ ական ապ աց ույցների
ներ ը, ինչպես նաև մի շարք քի սերմեր ի մեջ, ինչպ ես նաև անբավ արարությ ան պատճա
միական տարր եր (պղինձ, ցինկ ընկ ույզ ի, ձվի, պանրի և ռով հակաօքս իդ անտների օգ
և ս ելեն): լ ոբ ազգ իներ ի մեջ: տակար ությ ան վերաբ երյալ
Ստ որև ներկայ ացվ ած են Կարևոր է նշել նաև, որ կան նաև հակ աս ական կար
որ ոշ հակաօքսիդանտ ային ազ օրգան իզմն ունի իր հա ծիքներ:
դեց ություն ունեց ող նյութ ե կաօքսիդանտայ ին մեխ ա Անդր ադ առնալ ով տար
րի բարձր պարունակ ությ ամբ նիզմն եր ը, որ ոնց միջոց ով բեր մթերքն եր ի հակաօքսի
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 հայտն ի մթերքն եր ի վերաբեր ինքն իր են պաշտպանում է դանտայ ին ակտիվությ ան
յալ տվյալն եր. թթվածնի ռեակտիվ տեսակ վեր աբ երյ ալ հետազոտութ
• վիտ ամին A, առկա է կաթ ներ ի վնաս ակ ար ազդ եցութ յունն երին՝ կար ող ենք նշել,
նամթերքի, լյարդի և ձվ ի մեջ յունից: Օրգան իզմում առկ ա որ հայկական մթերքն երի հա
• վիտամին C, առկա է հիմ հակ աօքսիդ անտ ֆերմ ենտ կաօքս իդ անտային հատկ ութ
նական ում պտուղ-բանջ ա ներ են գլուտաթիոն պե յունն երի վերաբ երյալ գիտա
րեղեն ում, հատկապ ես հա րօքսիդ ազը, կատ ալազ ան, կան տվյալներ ը սակ ավ աթ իվ
տապտուղն երի, նարնջ ի և սուպ եր օքս իդ դիսմ ուտ ազ ը են: Այն ուամեն այնիվ, ՀՀ ԳԱԱ
տ աքդեղի մեջ (SOD): Հակաօքսիդ անտ ային էկոլ ոգ ան ոոսֆ երային հետ ա
• վիտամին E, առկա է ըն ակտիվության դրսևորման զոտ ությ ունն եր ի կենտրոնն
կուզեղենում, արևած աղկի համ ար նշված ֆերմենտն ե իր ակ ան ացր ել է մեղրի հա
կաօքսիդանտ այ ին ակտիվ ութ
46
ՍՆՆԴԱԳԻՏՈՒԹՈՒՆ Ի ԴԵՊ
յան գնահ ատում՝ կիր առել ով վայր ը՝ Ասկերան ի շրջան, գ.
2,2-դիֆենիլ-1-պիկրիլհիդրա
զիլ (DPPH) կայ ուն ռադիկ ա Քռասն ի), իսկ ամ են ացած Տղամ արդկանց և կան անց
լի օգտ ագործման մեթ ոդը: աշխատավ արձ երի տարբ ե
Տվյալն եր ի մեկնաբան ությ ունն րը՝ AH-21 կոդավ որմ ամբ մեղ րությունն աշխ արհում աս
իր ական ացվ ել է EC50 համ ար տիճ անաբ ար հարթվում է:
ժեք կոնցենտր ացիայ ի մի րի նմուշը (արտ ադրմ ան վայ Բայց տնտեսագիտ ական հա
ջոց ով (EC՝ արդյ ունավետ մաշխ արհայ ին համ աժ ողովի
կոնց ենտրացիա): Նշված ցու րը՝ Մ արտակ երտի շրջ., գ. գնահատմ ամբ, այն տեղ ի է
ցանիշը հնարավ որությ ուն է ունենում այնպ իսի տեմպեր ով,
տալ իս իր ակ ան ացն ել ու տար Զ արդախ աչ): որ լիակատար ֆինանսակ ան
բեր նյութեր ի հակաօքսիդան իրավ ահ ավասարություն հաս
տային ակտ իվ ության միջև Ընդհան ուր առմամբ, տատվ ելու է միայն 170 տարի
համեմատ ական վերլ ուծ ութ հետ ո:
յուններ: Համաձ այն գրակ ա ստացվ ած արդյ ունքն եր ը հնա
նությ ան մեջ բերվ ած տեղ ե Վերջ ին 7 տարին երի ըն
կատվ ության՝ որք ան մեծ է րավորությ ուն են տալ իս փաս թացքում Լուսն ի մակ երև ույ
այս ցուց անիշ ի արժ եքը, այն թին առ աջացել է շուրջ 222 նոր
քան թույլ է արտահ այտված տելու, որ բարձր հակաօք խառն արան: Դր անց տրամ ա
նյութ ի հակ աօքսիդանտ ային գծեր ը 2-ից մինչև 43 մետր են:
ակտիվությունը: Օր ինակ՝ հայ սիդ անտայ ին ակտիվությ ուն
կակ ան արտ ադր ության մեղ
րի 13 նմուշի համար հակ աօք գրանցվել է Շուշիի (AH-6,
սիդանտային ակտիվ ությ ան
թվային արժ եքներ ը ներկա AH-13, AH-1, AH-8), Ասկերա
յացվ ած են նկ. 1-ում:
նի (AH-5, AH-3, AH-15(19), AH-
Ստ ացվ ած տվյալներ ը ցույց
են տալ իս, որ ամ են աբ արձր 4), Մարտակ երտի (AH-28, AH-
հակ աօքսիդ անտ ային ակտ ի
վությ ուն (EC50=5,4 մգ/մլ) ու 18, AH-26, AH-21) և Հ ադր ութ ի
նեց ել է AH-5 կոդ ավ որմ ամբ
մեղրի նմուշ ը (արտ ադրմ ան (AH-22(25)) շրջաններ ում ար
տադրվ ած մեղրի նմուշներ ում:
Ամփ ոփ ելով՝ կար ող ենք
նշել, որ հայկակ ան մթերքն ե
րի, այդ թվում՝ մեղրի հակաօք
սիդանտ այ ին ակտիվ ության
գնահատմ ան համար անհր ա
ժեշտ են համալիր ուսումնա
սիր ությ ունն եր, որոնք ուղղ-
ված կլինեն նաև տարբ եր հի
վանդությունների կանխ ար
գելման և այդ մթերքներ ի
հակ աօքս իդ անտային հատ
կությ ուններ ի միջև կապի բա
ցահ այտմանը:
Եր աժշտական գործիքն եր ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
նվագելը նպաստում է նաև
արագ ռեակց իայ ի (ներգոր
ծության պատ ասխ ան գործո
ղություն) զարգ ացմ ան ը: Սա
ապաց ուցվ ել է Մոնր եալ ի հա
մալսար ան ում կատարված գի
տափ որձ եր ի ընթ ացք ում:
Ամ են տարի բուսաբաններ ը
հայտն ագործում են բույսեր ի
շուրջ 2000 նոր տես ակներ:
Նկ ար 1. Հ այկ ական մեղրի որոշ նմուշների հակաօքս իդ անտայ ին ակտիվություն ը
«Наука и жизнь», 2017, N 7.
47
ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼՆԵՐ
ՍՏԵՓԱՆ
ՂԱՄԲԱՐՅԱՆ
ՍԵՐԳԵՅ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Քիմ իակ ան գիտ ությ ունների դոկտ որ,
պրոֆ եսոր
Գ իտ ական հետ աքրքր ությ ունն եր ի ոլ որտը՝
ֆիզիկաքիմ իական գործընթացներ լուծույթ
ներում, կոմպլ եքս ային միաց ությ ունն եր ի և
պոլիմ երն երի քիմիա, կլանիչն եր ի ֆիզք ի
միա
ՌՈՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Հ այ մեծանուն քիմիկոս, պրոֆ եսոր Ստ ե
փան Պող ոսի (Պ ավելի) Ղամբարյ անն
Քիմ իական գիտությ ունն եր ի դոկտ որ, իրավ ամբ նորաստեղծ Հայաստան ի
պրոֆես որ Հ անրապետ ությ ուն ում ուս ումն ական, գիտ ա
Գիտական հետաքրքր ությ ուններ ի կան և կ իրառական քիմիայ ի հիմն ադիրն է,
ոլ որտ ը՝ բարձրամ ոլ եկ ուլային միաց ութ հայ քիմ իկոսներ ի ուս ումն ագ իտ ակ ան դպրո
յուններ ի քիմ իա, ֆիզիկ աք իմ իակ ան ցի կառուցողը, քիմ իական արդյ ուն աբերութ
գործ ընթացներ լուծույթն երում, բնակ ան յան ստեղծող ը: Հաշվ ի առնելով նրա գիտական
կլան իչներ ի վեր ափ ոխում և կիրառ ում, մեծ նվաճ ումն երն ու ծառայ ությ ունն երը քիմիա
կենսաանօրգանական քիմիա յի ասպարեզում, 1937 թ. ԽՍՀՄ ԲՈՀ-նառանց
պաշտպ անությ ան նրան շնորհ ել է քիմիակ ան
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 գիտությ ունն երի դոկտոր ի գիտական աստ իճ ան,
պրոֆեսոր է դարձել 1926 թ., գիտության վաս
տակավ որ գործիչ՝ 1935 թ., իսկ ՀԽՍՀ ԳԱ թղթա
կից անդ ամ՝ 1944 թ.:
Ն ա առ աջինն երից է արտ աս ահման ից վեր ա
դարձել հայրեն իք (1920 թ.) և նվիրվ ել քիմ իայի
առ աջընթ աց ին Խորհրդ այ ին Հ այաստ ան ում՝ իր
շուրջ ը համախմբել ով տասնյ ակ հայր են ադարձ
տաղանդ ավ որ քիմ իկ ոսն երի՝ Լև ոն Ռոտ ինյան,
Պ ապ ա Ք ալ անթ արյ ան, Հ ակոբ Հ ովհաննիսյան,
Հ ակոբ Ակ ունյան, Ալ եքս անդր Հ ակ ոբյան և ու
րիշն եր, իսկ հետ ագ այ ում՝ նաև անվ ան ի գիտ
նականներ դարձ ած իր սաներին՝ Հ ովհ անն ես
48