54-2018-4

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼՆԵՐ

Չ­ ալթ­ իկ­յ ան, Արմ­ են­ ակ Մնջ­ ո­յան, րի հետ փո­խազ­դե­լիս) ընթ­ ա­ 1914-1920 թթ. աշխ­ ա­տել Երկ­
Ար­ աք­սի ­Բա­բայ­ ան, ­Վաչ­ ե Ի­սա­ նում է հա­մաչ­ ափ, ա­ռաջ­ աց­նե­
գուլ­յ անց, ­Սար­գիս Վ­ արդ­ անյ­ ան, լով ռադ­ իկ­ ա­լա­յին մաս­նիկ­ներ, րա­գոր­ծակ­ ան դեպ­ արտ­ ա­
­Վա­ղարշ­ ակ Ա­զատյ­ ան և շ­ ատ ո­րը հետ­ ա­գայ­ ում հաստ­ ատ­ ել
ու­րիշ­ներ: են աշ­խար­հի շատ գիտ­նա­ մեն­տի քի­միամ­ անր­ էա­բա­
կանն­ եր: ­Գիտ­ ա­կան գրակ­ ա­
Պ­րո­ֆես­ որ Ս. Պ. Ղ­ ամ­բար- նութ­յան մեջ պրոֆ­ ե­սոր Ս. նակ­ ան լաբ­ որ­ ա­տո­րիայ­ ում,
­յան­ը ծնվել է 1879 թ. հուն­ի­ Ղ­ ամբ­ ար­յա­նը հի­շատ­ ակվ­ ում
սի 23-ին Թ­ իֆլ­ իս­ ի մեր­ձա­ է որպ­ ես ազ­ ատ ռադ­ ի­կալն­ եր դաս­ ախ­ ո­սե­լով նաև ­Թիֆլ­ ի­սի
կա ­Կոջ­ որ հա­յաշ­ ատ ա­վա­ ա­ռա­ջաց­նող քի­միակ­ ան գոր­
նում, պե­տակ­ ան պաշ­տոն­յա ծընթ­ ացն­ եր­ ի առ­ աջ­ ին հե­տա­ ­Կա­նանց բարձր­ ագ­ ույն դա­սըն­
Պ­ ո­ղոս ­Ղամ­բարյ­ ա­նի ըն­տա­ զո­տող: Հ­ իր­ ա­վի, շատ մեծ է
նի­քում: 1884 թ. հայրն ըն­տա­ պրո­ֆես­ որ Ս. Պ. Ղ­ ամբ­ ար­յա­նի թա­ցում: ­Նա մասն­ ակ­ցել է I
նիք­ ով տեղ­ ափ­ ոխվ­ ել է ­Կիև, դերն այդ բնագ­ ա­վառ­ ում: 1930-
որ­տեղ ստաց­ ել էր պետ­ ա­ ա­կան թվա­կանն­ ե­րից այդ ­Համ­ աշխ­ ար­հա­յին պատ­ եր­ ազ­
կան բան­կի տնօր­ ե­նի պաշ­ աշխ­ ա­տանքն­ եր­ ը շա­րունա­-
տոն, ապ­ ա նույն պաշ­տո­նում կել են Ղ­ ամբ­ արյ­ ան­ ի սիր­ ե­ մին որ­պես սակր­ ավ­ որ և­ ար­
աշխ­ ատ­ ել է Վ­ ար­շա­վա­յում և լի և ­լավ­ ագ­ ույն ա­շակ­ երտ
Պ­րահ­ ա­յում, իսկ 10 տար­ ի հե­ Հ­ ով­հանն­ ես Չ­ ալթ­ իկ­յ ան­ ը և ժան­ ա­ցել ­Գեորգև­յան խա­չի:
տո եր­կու տար­ ով գոր­ծուղ­վել է հ­ ետ­ ա­գայ­ ում՝ նրա սա­ներ­ ը
­Գերմ­ ա­նիա՝ իր հետ տա­նել­ ով ԵՊՀ ֆի­զի­կակ­ ան քի­միայ­ ի ամ­ ­Հա­յաս­տան­ ում խ­ որհրդ­ այ­ ին
որդ­ ուն՝ Ստ­ եփ­ ա­նին, ով ա­վար­ բիո­նում:
տել էր Ռ­ ի­գայ­ ի դա­սա­կան գիմ­ կարգ­ եր հաստ­ ատ­վել­ ուց հետ­ ո
նազ­ իան (1898 թ.): Այ­ ու­հետև Ս. ­Ղամ­բարյ­ ան­ ը ­Գեր­մա­նիա­-
Ս­տեփ­ ան ­Ղամ­բար­յան­ ը սո­վո­ յից վեր­ ադ­ արձ­ ել է Անդր­կով­ Ս. ­Ղամբ­ արյ­ ան­ ը տեղ­ ափ­ ոխ­
րել է ­Գեր­մա­նիա­յում (1899-1906 կաս ու 1911-1914 թթ. աշխ­ա­
թթ.)՝ Մյ­ ունխ­ են­ ի, Լ­ այպց­ իգ­ ի և տել ­Բաքվ­ ի ­Ռուս­ ա­կան ­Տեխն­ ի-­ վել է ­Հա­յաստ­ ան, աշխ­ ատ­ ել
­Հայդ­ ելբ­ երգ­ ի հա­մալ­սա­րան­ կակ­ ան ըն­կեր­ ությ­ ան քի­միա-­
նե­րում: Ավ­ ար­տել­ ուց հե­տո վե­ յի լաբ­ որ­ ա­տոր­ իայ­ ում, ապ­ ա Ա­րար­ ատ­ ի՝ իր հիմ­ն ած քի­միա­
րապ­ ատ­րաստմ­ ան նպատ­ ա­կով տե­ղա­փոխվ­ ել է Թ­ իֆ­լիս և
շա­րուն­ ակ­ ել է աշխ­ ատ­ ել որ­ կան լա­բոր­ ատ­ ո­րիայ­ ում, ապ­ ա
պես ա­սիս­տենտ (1907-1911 թթ.),
գեր­ման­ ա­կան ա­մեն­ ախ­ ոշ­ որ և­ հրավ­ իրվ­ ել է Գ­յումր­ իից Երև­ ան
անվ­ ա­նի պրոֆ­ ե­սորն­ եր ­Թի­լեի
(Ստ­րասբ­ ուրգ), Վ­ իլ­ ան­դի և տե­ղա­փոխվ­ ած Ժ­ ո­ղովրդ­ ա­կան ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
Վ­ իլշ­տե­տեր­ ի (Մ­յունխ­ են), Բյ­ ուխ­
ներ­ ի (­Բեռ­լին) մոտ՝ խո­րա­նա­ համ­ ալս­ ար­ ան (1920-1923 թթ.,
լով քիմ­ իայ­ ի գաղտն­ իք­ներ­ ի մեջ
և ­դառ­նալ­ ով համ­ աշ­խար­հա­ այժմ՝ ԵՊՀ), որ­պես քիմ­ իայ­ ի
յին մակ­ արդ­ ակ­ ի գիտ­նակ­ ան:
Հ­ ենց ­Գեր­մա­նիա­յում աշ­խա­ դա­սախ­ ոս: ­Մեծ քի­մի­կոսն իր
տել­ ու ժամ­ ան­ ակ նա, ա­ռա­ջինն
աշխ­ ար­հում, զբաղվ­ ել է գե­ ու­սում­ն ագ­ ի­տակ­ ան գործ­ ու­
րօք­սիդն­ ե­րի քի­միայ­ ով և, հա­
կառ­ ակ այն ժա­ման­ ակվ­ ա գի­ նեութ­յու­նը նո­րաս­տեղծ հա­
տակ­ ան կար­ծիք­ ի, ցույց տվել,
որ գեր­ օք­սիդ­նե­րի քի­միակ­ ան մալ­սար­ ան­ ում հաջ­ ո­ղութ­յամբ
ճեղ­քում­ ը –O–O– ­կա­պի տեղ­ ում
(ո­րոշ ար­ ո­մա­տիկ ա­մինն­ ե­ զուգ­ ակց­ ել է հայ ժո­ղովր­դի

քիմ­ իակ­ ան կրթությ­ ան, գի­

տութ­յան, արդ­յուն­ աբ­ եր­ ությ­ ան,

նաև մշա­կույ­թի զար­գաց­ման

վեհ գործ­ին (նրա դուստր­ը՝

49

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼՆԵՐ

­Մար­ ի­նա Ղ­ ամ­բար­յա­նը, եղ­ ել և 1936-1937 թթ.), որ­տեղ նաև կիցն­ ե­րի հետ ամ­ են­ ա­գոր­ծուն

է ­Խորհրդ­ այ­ ին ­Միությ­ ու­նում կազմ­ ակ­ երպ­ ել և ­ղեկ­ ավ­ ա­րել է ձևով մասն­ ակց­ ել է Եր­ևա­

հայտ­նի դաշ­նակ­ ա­հար­ ու­հի): գիտ­ ահ­ ե­տա­զոտ­ ա­կան լա­բո­րա­ նի, Կ­ ի­րո­վա­կան­ ի, Ալ­ ավ­ եր­դու

Ս. ­Ղամ­բարյ­ ան­ ը 1920-1921 թթ. տո­րիա: գոր­ծար­ անն­ ե­րի տար­ ատ­ ես­ ակ

հիմ­ն ադ­րել, կազմ­ ակ­ եր­պել 1935-1937 թթ. եղ­ել է հարց­ եր­ ի և խն­դիր­նե­րի լուծ­

և ղ­ ե­կա­վա­րել է Եր­ևան­ ի հա­ ­Խորհր­դայ­ ին ­Միությ­ ան ԳԱ մա­նը պե­տա­կան մակ­ արդ­ ա­

մալ­սա­րան­ ի օրգ­ ա­նակ­ ան քի­ հայ­կակ­ ան մաս­նաճյ­ ու­ղի՝ կով, որտ­ եղ Ս. ­Ղամբ­ ար­յա­նի

միա­յի բաժ­ ի­նը, դրա բազ­ ա­ Արմֆ­ ա­նի նա­խա­գահ­ ութ­ մոտ­ ե­ցու­մը և խ­ ոս­քը միշտ

յի վրա ստեղ­ծել օրգ­ ա­նակ­ ան յան ան­դամ, Օր­գան­ ակ­ ան քի­ ե­ղել են առ­ աջն­ այ­ ին: Իսկ Եր­

քիմ­ իայ­ ի ամ­բիոն­ ը, ո­րը ղե­ միայ­ ի սեկ­տոր­ ի վար­ իչ: Ն­ ա ևան­ ում «­Կաու­չուկ» գոր­ծար­ ա­

կա­վարել է 1922-1937 թթ.: քիմ­ իակ­ ան պարբ­ ե­րա­կան­նե­ նի կառ­ ու­ցում­ ը և ­գործ­ արկ­ ու­մը

­Համ­ ալս­ ա­րա­նում օրգ­ ա­նա­կան րի առ­ ա­ջին գրադ­ ա­րա­նի հիմ­ մեծ­ ա­գույն գի­տաարտ­ ադ­

քի­միա­յի դաս­ ա­խո­սութ­յունն­ ե­ նա­դիր-ստեղծ­ողն է մեր հան­ րակ­ան նվաճ­ում է ոչ միայն

րից բա­ցի, դա­սախ­ ոս­ ել է նաև րա­պետ­ ությ­ ուն­ ում: Պր­ ոֆ­ ե­սոր Խ­ որհրդ­ ա­յին Մ­ իութ­յան, այլ

«Ընդ­հան­ ուր և­ ան­ օրգ­ ան­ ա­ ­Ղամբ­ ար­յան­ ը, բաց­ ի փայ­լուն համ­ աշ­խար­հա­յին մաշտ­ ա­բով:

կան քի­միա» նո­րաս­տեղծ գյու­ ման­կավ­ արժ և դ­ աս­ ա­խոս լին­ ե­ Երև­ ա­նում այդ գոր­ծար­ ան­ ի

ղատն­տե­սակ­ ան, բժշկակ­ ան և լուց, ե­ղել է նաև, գուց­ ե և­ա­ռա­ ստեղծմ­ ան և կ­ ազ­մակ­ երպ­ման

­տեխ­նի­կակ­ ան ֆակ­ ուլտ­ ետն­ ե­ վե­լապ­ ես, տա­ղան­դա­վոր գիտ­ գոր­ծում հիմ­ն ակ­ ան և ­հի­րավ­ ի

րում: 1930-1937 թթ. համ­ալ­սա­ նակ­ ան, նրան հե­տաքրքր­ ում հեր­ ո­սակ­ ան դեր է խա­ղաց­ ել

րան­ ի ֆա­կուլ­տետ­ներ­ ի բա­զայ­ ի էր այն ամ­ե­նը, ինչ­ը կար­ող էր պրո­ֆե­սոր Ս. Պ. Ղ­ ամբ­ արյ­ ա­նը:

հիմ­ ան վրա կազ­մակ­ երպ­ված, օգտ­ ա­վար լի­նել ժողտն­տե­ ­Կարծ­ում ենք, որ խիստ ուս­ա­

առ­ անձ­ ին գործ­ ող նոր ինս­ սությ­ ան հա­մար: Շ­ ատ բազ­մա­ նել­ ի կլին­ ի «Կ­ աու­չուկ»-ի կա­

տիտ­ ուտ­նե­րում (Բժշկ­ ա­կան, զան է նրա գործ­ուն­եությ­ան և ռուցմ­ ան դժվար­ ին և­ ան­հավ­ ա­

­Պո­լիտ­ եխ­նիկ­ ա­կան, Գ­յուղ­ ատն­ ­հետ­ աքրք­րությ­ ուն­ներ­ ի ոլ­ որտ­ ը՝ տալ­ ի իր­ ող­ ութ­յուն­ ը հա­մառ­ ոտ

տե­սա­կան, ­Ման­կա­վարժ­ ակ­ ան, զբաղ­վել է տե­ղակ­ ան այրվ­ ող ներկ­ ա­յացն­ ել մեր քիմ­ իկ­ ոս և­

Ա­ն ա ս­ն ա­բ ո ւ­ծ ա­կ ա ն - ա­ն ա ս ­ թեր­թա­քար­ ե­րի, եթ­ եր­ այ­ ու­ղայ­ ին ոչ քի­միկ­ ոս գործ­ ընկ­ երն­ ե­րին,

նա­բուժ­ ակ­ ան) իր գոր­ծըն­ բույս­ ե­րի ուս­ ում­ն ա­սի­րությ­ ուն­ ո­րովհ­ ետև մա­մու­լում այն չի

կերն­ ե­րի՝ արտ­ երկրն­ ե­րից ներ­ ով, իսկ իր նա­խա­ձեռն­ ութ­ լուս­ աբ­ ան­վել:

հրավ­ իր­ված քիմ­ իկ­ ոս-մաս­ յամբ կա­ռուց­ված Երև­ ա­նի կար­ 1920-ա­կան թվա­կան­ներ­ ից

նագ­ ետ­նե­րի ներգ­րավ­մամբ, բիդ­ ի գործ­ ա­րան­ ի բաց­ ում­ ից սկսած, մեծ էր կաու­չուկ­ի ար­

ստեղծ­ ել և ­կազ­մակ­ երպ­ ել է (1933 թ.) հետ­ ո զբաղվ­ ել է ա­ցե­ տադր­ ությ­ ան պահ­ ան­ջարկն

օրգ­ ա­նա­կան, ընդ­հան­ ուր և­ տի­լեն­ ի բազ­ ա­յի վրա քաց­ ա­ աշխ­ արհ­ ում, հատ­կա­պես կաու­

ա­նօրգ­ ան­ ա­կան քիմ­ իա­նե­րի խաթթ­վի, պլաստ­մասս­ ա­ներ­ ի, չուկ­ ը որպ­ ես ավ­տո­դո­ղեր­ ի (ան­

բաժ­ ինն­ եր, ամ­բիոն­ներ, լա­ քլոր պա­րուն­ ակ­ ող լուծ­ իչն­ ե­րի, վա­դող­ ե­րի) հումք օգտ­ ագ­ որ­

բո­րա­տո­րիան­ եր, աշ­խատ­ ան­ գյուղ­ ատն­տես­ ակ­ ան պար­ ազ­ ի­ ծե­լու տես­ անկ­յ ուն­ ից: Բ­նությ­ ան

քայ­ ին գոր­ծընթ­ ացն­ ե­րում նաև տայ­ ին հիվ­ ան­դութ­յուն­ներ­ ի դեմ մեջ կաու­չուկ­ ա­տու բույ­սե­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ներգր­ ավ­ ե­լով հա­մալ­սա­րա­ դե­ղամ­ ի­ջոցն­ ե­րի (տետ­րաք­լո­ րից կաուչ­ ուկ­ ի ստաց­ ու­մը, որն

նա­կան դաս­ ախ­ ոս­ ա­կան անձ­ րէ­թիլ­ ե­նի և ­հեք­սաքլ­ որ­ էթ­ ան­ ի) առ­ աջ­ ինն աշխ­ ար­հում ի­րա­կա­

նա­կազ­մը մինչև համ­ ապ­ ա­ ստացմ­ ամբ և ­կիր­ առ­մամբ: նացվ­ ել էր ԱՄՆ-ում՝ Դյ­ ուպ­ ոն­ ի

տասխ­ ան նոր բարձ­րա­կարգ Մ­ եծ գիտ­նակ­ անն իր գոր­ գոր­ծա­րա­նում բնա­կան ճան­ ա­

մաս­նագ­ ետ­ներ­ ի պատր­ աս­տու­ ծուն­ եությ­ ան ընթ­ աց­քում կար­ պար­հով (որպես հումք օգտ­ ա­

մը, որն ի­րակ­ ան­ ացվ­ եց մի քա­ ևոր­ ագ­ ույն դեր է կա­տա­րել գործ­ ել­ ով նաև կար­տոֆ­ իլ, ցո­

նի տա­րում: ՀՀ-ում քիմ­ իակ­ ան արդյ­ ուն­ ա­բե­ րեն), առ­կա պա­հանջն­ ե­րին չէր

Պր­ ո­ֆես­ որ Ս. Ղ­ ամ­բար­յան­ ը րութ­յան ստեղծմ­ ան, զարգ­ աց­ բա­վա­րար­ ում (քիչ էր և շ­ ատ

եղ­ ել է նաև Պ­ ոլ­ ի­տեխն­ ի­կա­կան ման և ն­ երդր­ման գոր­ծում: ­Նա թանկ): Ուստ­ ի 1925-30-ակ­ ան

ինստ­ ի­տուտ­ ի (այժմ՝ ՀԱՊՀ) քի­ պրո­ֆես­ որ­ներ Լ. ­Ռոտ­ ին­յա­նի, թվա­կանն­ ե­րից սկսվե­ցին սին­

միա-տեխ­նո­լո­գիակ­ ան ֆա­ Պ. ­Քա­լան­թար­յա­նի, Հ. Ա­կուն­ թե­տիկ ճան­ ա­պար­հով կաու­

կուլ­տե­տի դեկ­ ան (1930-1931 յան­ ի և­ իր ամբ­ իոն­ ի աշ­խա­տա­ չուկ­ ի ստաց­ման հումք­ ի որ­ ո­

50

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼՆԵՐ

նում­ն ե­րը թե՛ Ա­մեր­ իկ­ ա­յում, թե՛ իր­ ակ­ ան­ ացվ­ ում է կաու­չուկ­ ի գե­տի վրա: Պ­ ետք է միշտ հի­
շել, որ Ս. Պ. Ղ­ ամբ­ արյ­ան­ ի՝ Եր­
Եվ­րո­պա­յում, թե՛ Խ­ որհր­դայ­ ին ստաց­ման անհ­րա­ժեշտ հում­քի՝ ևան­ ում կաուչ­ ու­կի գոր­ծար­ ան
ստեղծ­ ել­ ու հան­ճար­ եղ միտքն
Մ­ իութ­յու­նում: Ա­ռա­ջինն ակ­ ա­ ա­ցե­տիլ­ ե­նի ան­ ընդ­հատ սին­ այն ժամ­ ան­ ակ փրկեց Ս­ևա­նը,
քա­նի որ Սև­ ան­ ի ջրով աշխ­ ա­
դեմ­ ի­կոս Ս. Լ­ եբ­ եդև­ ը կար­տո­ թեզ­ : Այս ճան­ ապ­ արհ­ ով մե­ծա­ տող հիդ­րո­կայ­ ան­ ի կա­ռուց­ ու­
մը նպա­տա­կամղվ­ ած էր Սև­ ան­ ը
ֆի­լից ստա­ցավ է­թիլ սպիրտ, քան­ ակ ա­ցիտ­ ի­լեն­ ի ստա­ցում­ ը ջրազր­կել­ ուն և ­վե­րաց­նել­ ուն,
որ­ ի համ­ ար խոր­ ա­մանկ­ որ­ են,
դրա­նից՝ բու­թադ­ իեն, ո­րից և Ս. Պ. Ղ­ ամբ­ արյ­ ա­նին մտամղ­ եց ինչպ­ես միշտ, նավթ­ից կաու­
չու­կի ստացմ­ ան ԽՍՀՄ համ­ ար
ս­տաց­ ավ բու­թա­դիեն­ ա­յին սին­ Երև­ ան­ ում սին­թե­տիկ կաու­չու­ շատ կարև­որ հարցն էին դրել
որպ­ ես հիմ­ն ա­վոր­ ում:
թետ­ իկ կաուչ­ ուկ: ­Սակ­ այն դա կի գործ­ ար­ ա­նի կա­ռուցմ­ ա­նը:
­Սա­կայն Ս. ­Ղամ­բարյ­ անն իր
նույնպ­ես շատ թանկ ե­ղա­ Ն­ ա իր եղ­ ան­ ակ­ ով ստաց­ված հա­մա­ռությ­ ամբ համ­ ո­զեց բո­
լոր ղեկ­ ավ­ արն­ եր­ ին կարբ­ ի­
նակ էր և­ երկ­ ար չօգ­տագ­ ործ­ ա­ցե­տիլ­ են­ ի հի­ման վրա լե­ դայ­ ին եղ­ ա­նակ­ ով ա­ցետ­ իլ­ են
սինթ­ եզ­ ե­լու ա­ռա­վե­լութ­յան­ ը,
վեց արտ­ ադ­րությ­ ուն­ ում: ­Հարկ նինգ­րադ­յան գործ­ ըն­կերն­ ե­րի նկատ­ ի ու­նե­նա­լով, որ Ա­րա­
րատ­յան դաշտ­ ավ­ այր­ ում կան
է նշել, որ դեռևս 1925 թ.-ից հետ ստա­ցավ պո­լիք­լոր­ ոպ­րե­ կրա­քա­րի անս­պառ պա­շար­նե­
րը, իսկ ած­ ու­խը կա­րել­ ի է բե­րել
գի­տաարտ­ ադր­ ակ­ ան եղ­ ա­ նա­յին սինթ­ ե­տիկ կաուչ­ ու­կի Վր­ աստ­ ան­ ից կամ ­Դոմ­բա­սից,
էլ­ եկտր­ աէն­ երգ­ իան ստան­ ա­
նակն­ ե­րով «Դ­յուպ­ ոն» ֆիր­ ա­ռաջ­ ին նմուշ­նե­րը (1929-1930 լով հենց Ս­ևա­նից հոս­ ող Հ­րազ­
դան գետ­ ի վրա կա­ռուցվ­ ել­ իք
մա­յում մշակվ­ ած և ն­ երդր­ված թթ.), որ­ ից հե­տո ներ­կայ­ աց­ է­լեկտր­ ակ­ ա­յանն­ ե­րից: Ի վեր­
ջո, ­Ձերժ­ ինսկ­ ին, Օրջ­ ոն­ իկ­ ի­
էին աց­ ետ­ իլ­ ե­նի հիմ­քի վրա րեց ՀՀ ժողկ­ ոմ­խ որ­ ի նախ­ ա­գահ ձեն և ­Տեր-Գ­ աբ­րիել­յ ա­նը Ս.
Ղ­ ամբ­ արյ­ ա­նի հիմ­ն ա­վոր ա­ռա­
քլոր­ ոպր­ ե­նայ­ ին կաու­չու­կի և ­Սահ­ ակ Տ­ եր-Գ­ աբր­ իել­յ ան­ ին ջար­կը ներ­կայ­ ացր­ ին Ի. Ստ­ ա­
լին­ ին, ով, տե­ղե­կան­ ա­լով աց­ ե­
լ­ ա­տեքս­ ի ստացմ­ ան արդ­յուն­ ա­ ՀՀ-ում «Կ­ աուչ­ ուկ» գոր­ծար­ ան­ ի տիլ­ են­ ի ստաց­ման կարբ­ իդ­ ա­յին
եղ­ ա­նակ­ ի և մյ­ ուս գոր­ծոն­նե­
բեր­ ա­կան եղ­ ա­նակն­ ե­ր: ­Սակ­ այն կա­ռուցմ­ ան հիմ­ն ա­վոր­ ում­ ը: Ս. րի իր­ ա­տե­սա­կան լին­ ե­լուն և
Ս. ­Ղամ­բար­յա­նի ան­միջ­ ա­
հիմ­նա­կան խնդիրն էժ­ան և ­Տեր-Գ­ աբ­րիել­յ ան­ ը, հա­մոզ­ված կան հիմ­ն ավ­ ո­րում­ն ե­րի մա­
սին, իս­կույն կռահ­ եց հայ­կա­
­հեշտ ճան­ ապ­ ար­հով սին­թետ­ իկ լին­ել­ով, որ այդ գոր­ծը միան­ կան առ­ ա­ջարկ­ ի խո­րությ­ ու­նը և
­ռազ­մա­տեխ­նիկ­ ա­կան էությ­ ու­
կաու­չու­կի հումք­ ի՝ աց­ ետ­ իլ­ ե­նի գա­մայն իր­ ակ­ ան­ ացն­ ե­լի է (ին­ նը: Ի. Ստ­ ալ­ին­ ը հենց այդ նիս­
տին՝ 1930 թ. ամռ­ ա­նը, բե­կա­նեց
մեծ քա­նակ­ ով ստա­ցումն էր: քը նույն­պես ու­նե­ցել է քի­միա­ նախկ­ ին ո­րո­շում­ ը ու հանձ­
նար­ ա­րեց՝ շատ ա­րագ սկսել
Այդ խնդիր­ը լուծվ­ած չէր, իսկ կան կրթությ­ ուն), ա­ռա­ջար­կը կաու­չուկ­ ի գոր­ծար­ ան կառ­ ուց­ ել
ՀՀ-ում՝ ֆի­նան­սատն­տե­սակ­ ան
մե­քե­նան­ եր­ ի, ավ­տո­մե­քեն­ ան­ ե­ ներ­կա­յաց­րել է վե­րա­դաս­ ին՝ ու կադր­ ա­յին աջ­ ակ­ցութ­յուն

րի և ռ­ ազմ­ ա­տեխ­նիկ­ ակ­ ան փո­ Անդրֆ­ ե­դե­րա­ցիայ­ ի նախ­ ագ­ ահ 51

խադ­րա­միջ­ ոցն­ եր­ ի համ­ ար աշ­ Ս. Օրջ­ ոն­ իկ­ իձ­ եին, որ­պես­զի նա

խարհ­ ում պա­հանջ­վում էր մեծ ԽՍՀՄ արդյ­ ու­նաբ­ եր­ ությ­ ան կո­

թվով ավ­տո­դո­ղե­րի ար­տադ­ միս­ ար Ֆ. Ձ­ երժ­ ինսկ­ ու միջ­ ո­ցով

րութ­յուն: Եվ կար­ե­լի է հպար­ հարց­ ը քննարկմ­ ան դներ ԽՍՀՄ

տա­նալ, որ այդ դժվար­ին և առ­ աջ­նորդ Ի. Ս­տալ­ ի­նի մոտ:

­շատ կարև­ որ խնդիրն աշխ­ ար­ ­Տեղ­ ա­կան­ ալ­ ով հարց­ ին,

հում առ­ ա­ջին­ ը լուծ­ եց մեր հան­ Ս. Օրջ­ ոն­ ի­կի­ձեն պա­տաս­խա­

ճար­ եղ հայր­ են­ ա­կից, գիտ­նա­ նել է, թե արդ­են ուշ­ացր­ել

կան-քիմ­ ի­կոս Ս. ­Ղամ­բար­յա­նը, եք, քան­ի որ 1930 թ. մար­տին

ով սինթ­ ե­տիկ կաուչ­ ու­կի ԽՍՀՄ Կ­ ոմ­կ ուս­ ի ­Կենտկ­ ոմ­ ի և

ստաց­ման հումք­ ի՝ աց­ ետ­ ի­լե­ Մ­ ի­նիստրն­ եր­ ի Խ­ որհրդ­ ի ո­րոշ­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

նի սին­թեզ­ ի հա­մար առ­ ա­ջար­ մամբ կաուչ­ ու­կի գործ­ ա­րան

կեց իր մշա­կած շատ պարզ և պետք է կա­ռուցվ­ ի ­Բաք­վում,

հ­ ա­սար­ ակ ե­ղան­ ակ­ ը, որ­ ը գրա­ ըստ Ադրբ­ եջ­ ա­նի ղեկ­ ա­վար ­Միր

կա­նությ­ան մեջ հայտ­նի է որ­ ­Բաշ­ իր ­Բա­գիր­ ո­վի հիմ­ն ա­վոր­

պես «Ղ­ ամ­բար­յա­նի ե­ղան­ ակ»: ման: ­Նա­խա­տեսվ­ ում էր կաու­

Փ­ աս­տոր­ են եր­կու ա­նօր­գա­ չու­կի հում­քը սինթ­ ե­զել նավթ­ ից,

նա­կան նյու­թեր­ ի՝ կրաք­ ա­րի և­ իսկ անհր­ աժ­ եշտ էլ­ եկտ­րաէ­

ածխ­ ի բարձրջ­ եր­մաս­տի­ճան­ ա­ ներգ­ իան ստան­ ալ Ադր­բեջ­ ա­

յին փոխ­ ազդ­ ե­ցությ­ ամբ ստաց­ նում՝ էլ­ եկտր­ ա­կա­յան կա­ռու­ցե­

ված կալց­ իու­մի կար­բիդ­ ի և լով Սև­ ան­ ի ար­ևել­յ ան կողմ­ ից

ջր­ ի փոխ­ ազդ­ման ռեակց­ իայ­ ում ջու­րը դե­պի ­Ղա­րա­բաղ մղվող

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼՆԵՐ

1937-1944 թթ.): ­Հարկ է նշել, րութ­յամբ (ում հիշ­ եց­րել էին,
որ «­Կաու­չուկ» գործ­ ար­ ա­
նի ստեղծ­ման, կա­ռուց­ որ այդ պրո­ֆե­սո­րը Երև­ ան­ ում
ման գիտ­ աարտ­ ադ­րա­կան և
­տեխ­նի­կաարդ­յու­նա­բե­րա­կան կաուչ­ ուկ­ ի հզոր գոր­ծա­րա­
ամբ­ ողջ գոր­ծընթ­ աց­ ը 1930–
1937 թթ. իր­ ա­կա­նացր­ ել են՝ ՀՀ նի կառ­ ուցմ­ ան հեղ­ ին­ ակն է):
Ժ­ ող­կոմ­խ որ­հի նախ­ ա­գահ Ս.
­Տեր-Գ­ աբր­ իել­յ ան­ ը (ընդհ­ ա­նուր Պր­ ոֆ­ ես­ որ Ս. Պ. ­Ղամբ­ արյ­ ան­ ը
ղե­կա­վար), Ս. Ղ­ ամ­բար­յա­նը
(գիտ­ ա­տեխ­նիկ­ ակ­ ան ղեկ­ ա­ վեր­ ա­դար­ձավ ­Հայ­րեն­ իք և Եր­
վար), ՀՀ ­Ժողտնտ­խոր­ ի նա­խա­
գա­հի առ­ ա­ջին տե­ղա­կալ Լև­ ոն ևա­նում անց­ ավ գի­տակ­ ան
Երզնկ­յ ա­նը (ֆի­նանս­ ատնտ­ ե­
սակ­ ան հարց­ եր­ ի ղե­կա­վար), գործ­ ուն­ եութ­յան, ղեկ­ ավ­ ա­
ՀՀ Ժ­ ողտնտխ­ որ­հի նախ­ ագ­ ա­հի
տեղ­ ակ­ ալ Ստ­ ե­փան ­Կուր­սե­լը րե­լով ­Քիմ­ իայ­ ի ինս­տի­տու­տի
(շի­նա­րա­րակ­ ան աշխ­ ա­տանք­
ներ­ ի ղեկ­ ա­վար): Անհ­ ավ­ ա­տալ­ ի օր­գա­նա­կան քիմ­ իայ­ ի սեկ­
է, բայց փաստ. 1937 թ. Ստ­ ե­
փան Ղ­ ամ­բար­յա­նը 10 տա­րով տոր­ ը: Ս­ իր­ված գիտ­նակ­ ան­ ին
աքս­ որ­վեց որ­պես «հա­կա» և
«արտ­ ա­սահ­ման­յան գործ­ ա­ գիտ­ ութ­յունն­ եր­ ի ա­կադ­ ե­միա­
կալ», իսկ Ս. ­Տեր-­Գաբր­ իել­յ ան­ ը,
ցուց­ աբ­ եր­ ե­լով այդ շատ կար­ Լ­ևոն Երզնկ­յ ա­նը և Ս­տե­փան յի ընդ­հան­ ուր ժո­ղո­վը միա­
­Կուր­սե­լը, որպ­ ես «ժո­ղովրդ­ ի
ևոր գործ­ ին: թշնա­մին­ եր»՝ գնդա­կա­հար­ ձայն քվեարկ­ ությ­ ամբ (բա­ցա­
վե­ցին: Ահ­ ա այդպ­ ի­սի «բարձր
Ա­ռաջ­ ին հեր­թին, 1933 թ., կա­ գնահ­ ա­տա­կա­նի արժ­ ա­նաց­ ան» ռիկ դեպք) շնոր­հեց ՀԽՍՀ ԳԱ
այդ հեր­ ոսն­ ե­րը՝ «Կ­ աու­չուկ»
ռուց­վեց կար­բիդ­ ի գոր­ծար­ ան­ ը, գոր­ծար­ ա­նի ստեղծ­ ողն­ ե­րը: թղթա­կից անդ­ ամ­ ի գիտ­ ակ­ ան

ա­պա՝ կաու­չու­կի գոր­ծար­ ան­ ը, Չ­նայ­ ած այն ժամ­ ան­ ակն­ ե­ կոչ­ում (1944): Ս­ ա­կայն մեծ գիտ­
րում բռնադ­ ատ­վածն­ եր­ ին ա­զա­
որն ան­վանվ­ եց «­Սովպր­ են»: տել­ ու հա­մար միջ­նորդ­ ել­ ը շատ նա­կան­ ի ա­ռողջ­ ությ­ ունն ար­
վտանգ­ ա­վոր էր միջն­ որդ­ ողն­ ե­
­Կաու­չուկ­ ի գոր­ծար­ ան­ ի կա­ րի համ­ ար, այ­նու­ ա­մե­նայ­նիվ դեն քայք­այվ­ած էր, նա երկ­ար
ՀՀ ԳԱ ­Քի­միայ­ ի ինստ­ իտ­ ու­տի
ռուց­ման վայր ընտր­վեց ներ­ (ո­րի տնօր­ ենն էր ա­կա­դեմ­ ի­ չդիմ­աց­ավ և 1948 թ. մարտ­ի
կոս Արմ­ են­ ակ Մնջ­ ո­յա­նը՝ պրո­
կա­յիս «Կ­ աուչ­ ուկ» գործ­ ար­ ա­նի ֆես­ որ Ս. Ղ­ ամ­բար­յա­նի սան­ ը) 7-ին կնքեց իր մահ­կա­նա­ցուն:
միջն­ որ­դութ­յամբ, հատկ­ ա­պես
Եր­ևան­ ամ­ երձ տար­ ածք­ ը, որ­ ը պրոֆ­ ե­սոր Ա­րաք­սի ­Բա­բա­յա­նի Կյ­ անք­ ի վեր­ջին պա­հեր­ ին էլ
և­ ա­կադ­ եմ­ ի­կոս Ար­մեն­ ակ Մն­
1930-ա­կան­ներ­ ին ճահճ­ ուտ էր: ջոյ­ ան­ ի մեծ ջանք­ ե­րով, հաջ­ ող­ հի­վանդ­ ա­նոց­ ում նրա կողք­ ին
վեց 1944 թ. պրո­ֆես­որ Ստ­ե­
Այդ մո­ծա­կա­շատ ճահճ­ ու­տի փան Ղ­ ամբ­ ար­յա­նին ա­զա­տել էր «Успехи химии» ամ­սա­գի­րը,
աք­սո­րից՝ Ստ­ ա­լին­ ի կարգ­ ադ­
հո­ղա­բա­րե­լա­վում­ ը (մե­լոր­ ա­ որտ­եղ տպագրվ­ած էր հան­

ցիան), կատ­ ար­ել և­այն մշակ­ ճար­ եղ գիտն­ ակ­ ա­նի հոդվ­ ա­ծը՝

վող հո­ղատ­ ա­րածք է դարձր­ ել նվիրվ­ ած սուլֆ­ ամիդ­նե­րին:

պրոֆ­ ես­ որ Ղ­ ամ­բարյ­ ա­նի մտե­ ­Մեծ գիտն­ ա­կան­ ը չի ար­ժա­

րիմ և հ­ ա­մախ­ ոհ, ֆի­զիկ­ ակ­ ան, նա­ցել կա­ռա­վար­ ակ­ ան կամ

վերլ­ ու­ծա­կան և­ ան­ օր­գա­նակ­ ան որ­ևէ գե­րատ­ ես­չակ­ ան պատ­

քի­միան­ եր­ ի խոշ­ որ մաս­նա­գետ, վոգր­ ի, մե­դալ­ ի, շքանշ­ ան­ ի, չկա

պրոֆ­ ես­ որ Լև­ ոն ­Ռոտ­ ին­յա­նը նրան հիշ­ ատ­ ա­կող որ­ևէ հու­

(1879–1964): «­Կաուչ­ ուկ» գործ­ ա-­ շարձ­ ան, փող­ ոց կամ հիմ­ն արկ:

րա­նի ստեղծ­ման և ­կա­ռուց­ման ­Միակ հի­շատ­ ակ­ ը տա­ղանդ­ ա­

ընթ­ ացք­ ում գիտ­ ատ­ եխն­ իկ­ ա-­ վոր քիմ­ ի­կո­սի՝ Երև­ ա­նի պե­

­կան ղեկ­ ա­վար­ ու­մը մինչև տակ­ ան հա­մալս­ ա­րա­նի մուտք­ ի

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 1937 թ. իր­ագ­ործ­ել է Ս. ճե­մաս­րահ­ ում դրված կի­սանդ­

Ղ­ ամ­բարյ­ ան­ ը: ­Միութ­ են­ ակ­ ան րին է:

և ­համ­ աշխ­ արհ­ այ­ ին նշա­ 2019 թ. լրան­ում է Ս­տե­

նակ­ ությ­ ուն ուն­ եց­ ող Երև­ ա­ փան ­Ղամ­բարյ­ ան­ ի ծննդյան

նի Կ­ իր­ ով­ ի անվ­ ան սին­թե­տիկ 140-ամ­յա­կը: ­Կարծ­ ում ենք, որ

կաու­չու­կի գոր­ծա­րան­ ը (հե­ նրա կատ­ ա­րած մեծ գոր­ծը և

տագ­ ա­յում՝ «­Նաիր­ իտ» ԳԱՄ), գ­ իտ­ ակ­ ան վաս­տակն արժ­ ան­ ի

շահ­ագ­ործվ­ել է 1940 թ. մար­ են հա­մա­ժո­ղովրդ­ ակ­ ան ե­րախ­

տի 19-ին, երբ պրոֆ­ե­սոր Ս. տագ­ ի­տութ­յան համ­ արժ­ եք

Ղ­ ամբ­ ար­յանն աքս­ որ­ ա­վայ­ դրսևոր­ման:

րում էր (Ս­ եմ­ ի­պալ­ ա­տինսկ,

52

Ի ԴԵՊ

­Վիճ­ ա­կագ­րութ­յան տվյալ­ է արդ­ են վա­ղուց գոյ­ ությ­ ուն Ըստ ՆԱՍԱ-ի մասն­ ագ­ ետ­
ներ­ ով՝ միջ­ ին գերմ­ ա­նա­ցին իր չուն­ ե­ցող եվ­րոպ­ ա­կան մեծ ըն­ նե­րի չա­փում­ն եր­ ի՝ մարդն
սմարթ­ֆոնն օգ­տագ­ ործ­ ում է կե­րութ­յունն­ եր­ ից: Ն­ման գրա­ օ­րա­կան օգտ­ ագ­ որ­ծում է 840
օր­ակ­ան 2,5 ժամ և­այդ ժա­ մե­քե­նայ­ ի արժ­ եք­ ը 200 դոլ­ ա­ գրամ թթվա­ծին:
մա­նակ­ ից ընդ­ ա­մեն­ ը 7 րոպ­ ե րի կար­գի է: Ո՞վ է գնում այդ
զրույց­ ի համ­ ար: հնա­ցած տեխ­նի­կան: Ոչ միայն Եր­ ի­տաս­ արդ անգ­լիա­ցի­
հնությ­ ան սի­րա­հար­ներ­ ը, այլ ներ­ ի շրջա­նում ծխողն­ եր­ ի թի­
Ար­վեստ­ ա­գետն­ եր­ ի ընդ­ նաև այն կազ­մա­կեր­պությ­ ուն­ վը կրճատվ­ ել է մինչև 15,5 %,
հան­ ուր կարծ­ իք­ ով՝ Ջոկ­ ոն­դա­ նե­րը, որտ­ եղ տպագրվ­ ում են մինչդ­ եռ 2010 թ. ծխում էր եր­ ի­
յի ժպիտն առ­ եղծ­ված­ այ­ ին է և­ գեր­գաղտն­ ի փաստ­ աթղ­թեր: տաս­ ար­դությ­ ան գրե­թե կես­ ը:
ան­գամ՝ եր­կի­մաստ: Սա­կայն Չէ՞ որ հակ­ երն­ ե­րը կա­րող են
գեր­ման­ ա­ցի հոգ­ եբ­ անն­ ե­րի կա­ ներխ­ ուժ­ ել ցանկ­ աց­ ած հա­մա­ Ու­սումն­ աս­ իր­ ել­ ով 60–80
տար­ ած հարց­ ու­մը ցույց է տվել, կար­գիչ և կարդ­ ալ դրա­նում
որ նրա դիմ­ անկ­ ա­րը դի­տող­նե­ գրված­ ը՝ հիմն­վե­լով է­լեկտր­ ա­ տա­րե­կան հի­վանդն­ եր­ ին՝
րի 97 %-ի ընկ­ ալ­մամբ նա ուն­ ի մագն­ իս­ ա­կան ճա­ռագ­ այթմ­ ան,
դեմ­քի գոհ­ ու­նակ և­ ան­գամ եր­ ստեղն­ աշ­ ա­րի ձայն­ ի և­ ան­գամ գեր­մա­նաց­ ի բժիշկն­ երն ա­պա­
ջան­ իկ ար­տա­հայտ­ ութ­յուն: օ­դա­փոխ­ ի­չի շչո­ցի վրա:
ցու­ցել են, որ ճար­պա­կալ­ ու­մը
Սով­ որ­ ա­կան գրամ­ ե­քե­նա­ Ի տար­բեր­ ությ­ ուն եվր­ ո­պա­
նե­րի միակ ար­տադր­ ողն ամ­ կան այլ երկր­ներ­ ի՝ Ի­տալ­ իա­ մեծ­ աց­նում է Ալցհ­ այմ­ ե­րի հի­
բողջ աշ­խար­հում մնա­ցել է չի­ յում չա­րագ­ու­շակ թիվ է հա­
նա­կան մի փոքր ընկ­ ե­րութ­յուն, մարվ­ ում ոչ թե 13-ը, այլ 17-ը: վանդ­ ութ­յան վտանգ­ ը:
որ­ը Շան­հայ­ում է: Այն ար­ Իտ­ ա­լակ­ ան հյուր­ ան­ ոց­ներ­ ի
տադր­ ում է շուրջ մեկ երկվ­ եց­ մեծ մաս­ ում բաց­ ակ­ ա­յում է 17 2016 թ. ընթ­աց­քում տիե­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
յակ (դյու­ժին), հիմն­ ակ­ ա­նում հա­մար­ ը, բարձ­րա­հարկ շենք­ ե­ զեր­ ա­կան «­Կեպ­լեր» աստ­ղա­
դյուր­ ակ­ իր մոդ­ ել­ներ: Դր­ անց րում չկա 17-րդ հարկ: Ֆր­ան­ դիտ­ ակ­ ը հայտն­ ա­բե­րել է այլ
կառ­ ուցվ­ ածքն ըն­դօ­րին­ ակվ­ ած սիակ­ ան «Ռ­ ե­նո» ընկ­ ե­րությ­ ու­ աստ­ղե­րի շուրջ պտտվող 219
նը ստիպ­ված էր ի­տալ­ ակ­ ան մո­լո­րակ: «Կ­ եպլ­ եր­ ի» գոյ­ ութ­յան
շու­կայ­ ի հա­մար վե­րակ­ անգ­նել ողջ ժամ­ ան­ ակ­ ահ­ ատ­ված­ ում
իր R17 մո­դել­ ը՝ դարձ­նե­լով այն այդ թի­վը գեր­ ազ­ անց­ ել է 4000-
R177: Այս սնա­հավ­ ա­տությ­ ու­ ը: Աստ­ղագ­ ետն­ ե­րի կարծ­ իք­ ով,
նը գալ­իս է Հին Հ­ռո­մից, որ­ կյանք կա­րող է գո­յությ­ուն ու­
տեղ զգուշ­ ա­նում էին հռո­մեա­ նեն­ ալ 49 մո­լո­րա­կի վրա:
կան XVII թվից, քա­նի որ դրա
նշան­նե­րի վե­րա­դաս­ ավ­ որ­
ման արդյ­ ունք­ ում ստացվ­ ում
էր VIXI բա­ռը, ո­րը նշա­նա­կում
է իր դարն ապր­ած, այս­ինքն՝
մեռ­ ած:

«Наука и жизнь», 2017, N 9. «Наука и жизнь», 2017, N 11.

53

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԵՎ
ՀԵՌԱՀԱՂՈՐԴԱԿՑԱԿԱՆ
ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ
ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

ԳԱԳԻԿ ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ

ՀԱՊՀ §Ք­ ոմփ­յու­թեր­ ա­յին հա­մա­կար­գեր և
ց­ անց­ եր¦ ամ­բիոն­ ի վար­ իչ,
տեխ­նիկ­ ա­կան գի­տութ­յունն­ ե­րի դոկ­տոր,
պրոֆ­ ես­ որ
Գ­ իտ­ ակ­ ան հե­տաքրքր­ ութ­յուն­նե­րի ոլ­ որ­տը`
ժա­մա­նա­կա­կից քոմփ­յութ­ ե­րա­յին հա­մա­կար­գե­
րի և ց­ ան­ցե­րի մշա­կում, hեռ­ աբժշ­կակ­ ան և­
է­լեկտ­րոն­ ա­յին բժշկութ­յան խե­լա­ցի համ­ ա­կար­
գեր­ ի մշակ­ ում և­ ի­րա­կան­ ա­ցում

Արդ­ ի աշ­խարհ­ ում անհն­ ար է պատ­կե­րաց­
նել որև­ է բնագ­ ա­վառ առ­ անց տեղ­ ե­կատ­
վակ­ ան և ­հեռ­ ահ­ աղ­ որդ­ ակ­ցա­կան տեխ­
նոլ­ ոգ­ իան­ ե­րի (ՏՀՏ) լայն­ ած­ ա­վալ ներդրմ­ ան ու
կի­րառմ­ ան։ ՏՀՏ բուռն զարգ­ ա­ցում­ ը հնա­րա­վո­
րությ­ուն է ստեղծ­ել բարձր ճշտությ­ան թվա­յին և­
ա­նալ­ ո­գա­յին (ո­րո­շակ­ ի ձևի ազդ­ ան­շան­ներ­ ի օգ­
տագ­ որ­ծող) տեխ­նի­կակ­ ան միջ­ ոց­նե­րով ապ­ ա­
հո­վե­լու ա­ռող­ջա­պահ­ ությ­ ան ոլ­ որ­տը` տար­ ա­տե­
սակ բժշկակ­ ան խնդիրն­ ե­րի լուծմ­ ան նպա­տակ­ ով։
Դր­ ան­ ում մեծ դեր ու­նեն այս­պես կոչվ­ ած կոնվ­ եր­
գենտ առ­ ողջ­ ա­պահ­ ա­կան հեռ­ աբժշ­կակ­ ան IP
(Internet Protocol) ցանց­ ե­րը (ԿԱՀՑ)` միև­նույն
ֆիզ­ ի­կակ­ ան մի­ջա­վայ­րում բազմ­ աթ­ իվ առ­ ողջ­ ա­
պահ­ ակ­ ան ծա­ռա­յությ­ ուն­ներ միա­վո­րող IP ցան­
ցեր, ո­րոնք ապ­ ահ­ ով­ ում են ինչ­պես լար­ ա­յին, այն­
պես էլ ան­լար մի­ջավ­ այ­րեր­ ում տե­ղեկ­ ատվ­ ութ­յան
(ձայ­նայ­ ին, տեքստ­ ա­յին, վի­դեո տվյալն­ եր­ ի և­ այլն)
փո­խան­ցում­ ը` տրա­մադր­ ե­լով գեր­մեծ ծավ­ ալ­նե­
րով բժշկա­կան տեղ­ ե­կատվ­ ությ­ ու­նը մշակ­ ել­ ու և
կ­ ա­ռա­վար­ ե­լու հսկայ­ ակ­ ան հնա­րա­վոր­ ութ­յուն­ներ։
ԿԱՀՑ-ը հնար­ ա­վո­րութ­յուն են ըն­ձե­ռում առց­ անց
ռեժ­ իմ­ ում ՏՀՏ-ի օգ­նությ­ ամբ փոխ­ներգ­ ործ­ ուն
կապ ա­պա­հով­ ե­լու բժշկի և ­հիվ­ ան­դի միջև` օր­վա
ցանկ­ աց­ ած պա­հին և­ անկ­ ախ գտնվել­ ու վայր­ ից,

54

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

Նկ.1. ­Կոն­վերգ­ ենտ ա­ռողջ­ ապ­ ահ­ ակ­ ան հեռ­ աբժշ­ Նկ.2. Կոնվերգենտ առողջապահական
կակ­ ան IP ցանց­ ի ճար­տա­րապ­ ե­տությ­ ու­նը հեռաբժշկական ցանցերի ներդրման
դինամիկան

այս­ ինքն` ա­պահ­ ո­վել­ ու հեռ­ աբժշկ­ ութ­յան իր­ ակ­ ա­ մակ­ արգ­ եր­ ի (Clinical Desicion Support Systems) ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
նա­ցում։ ԿԱՀՑ-ի ընդ­հան­ ուր ճարտ­ ա­րա­պե­տութ­ օգ­տագ­ ործ­ ում։
յուն­ ը պատ­կերվ­ ած է նկ. 1-ում: Հարկ է նշել, որ ներ­կայ­ում լայն թափ է ստա­
նում հե­ռաբժշկ­ ու­թյու­նը, որն ար­դեն տարբ­ եր
ԿԱՀՑ-ի մի­ջոց­ ով խե­լա­ցի ավտ­ ոմ­ ա­տացվ­ ած երկրն­ եր­ ում, (օրին­ ակ` Ռու­սաս­տա­նում), թույ­
հա­մակ­ ար­գեր­ ի օգն­ ութ­յամբ բժիշկ­ ը կա­րող է լատր­ված է օրենք­ով: Կոնվ­երգ­ենտ IP առող­
ակնթ­ ար­թո­րեն ոչ միայն ծան­ ո­թան­ ալ հի­վանդ­ ի ջա­պա­հակ­ ան ցան­ցեր­ ի նա­խագծ­ման և կազ­
է­լեկտր­ ո­նայ­ ին բժշկա­կան պատ­մութ­յան­ ը, այլև մակ­ երպմ­ ան առաջ­ ին փոր­ձե­րը կատ­ ար­վել են
կա­տար­ ել բուժմ­ ան համ­ ար անհ­րա­ժեշտ նոր դեռ­ևս 20-րդ դա­րի սկզբներ­ին: 1920թ. սկսած՝
տվյալն­ ե­րի հավ­ ա­քագ­րում, խմբագր­ ում, շտկում, շատ երկր­ներ­ ում, մասն­ ավ­ ո­րա­պես Շվեյց­ ար­ ի­ա­
ճշտում, ինչ­պես նաև փոխ­ անց­ել և ստ­ ան­ալ հի­ յում, օգ­տա­գործ­ ե­լով ռա­դիո­ ն և Մոր­զեի այ­բուբ­ ե­
վան­դին վեր­ աբ­ երվ­ ող տա­րա­տես­ ակ բժշկակ­ ան նը, հեռ­ ավ­ ար բու­ժօգ­նութ­ յուն էին ցու­ցա­բե­րում
պատկ­ երն­ եր, կա­տա­րել մի շարք այլ բուժ­գործ­ ա­ նա­վեր­ ում գտնվող հի­վանդն­ ե­րին: Հետ­ ա­գա­յում
ռույթն­ եր։ ԿԱՀՑ-ը վեր­ աց­նում է փաս­տաթղթ­ եր­ ի անհր­ աժ­ եշտ­ ութ­ յուն առա­ջաց­ ավ հեռ­ աբժշկ­ ա­
եր­կար փնտրման և դր­անց­ում նոր գրառ­ում­նե­ կան օգն­ ութ­ յուն, հսկում, ախ­տոր­ ոշ­ ում, բուժ­ ում
րի կատ­ ար­ման անհ­րա­ժեշտ­ ութ­յուն­ ը, բժշկին կա­տա­րել նաև օդա­յին ուղ­ ին­ եր­ ի, ռազմ­ ա­կան
տրա­մադ­րում անհր­ ա­ժեշտ տե­ղեկ­ ությ­ ունն­ ե­րի բժշկութ­ յան, սպորտ­ այ­ ին, գիտ­ ակ­ ան հե­տազ­ ո­
ան­միջ­ ակ­ ան հա­սան­ ե­լիությ­ ուն և ­բար­ ե­լա­վում տութ­ յունն­ ե­րի բնա­գավ­ առ­նե­րում: 1959 թ. Կա­նա­
հիվ­ անդ­ ի քննութ­յան ո­րա­կը՝ խնա­յե­լով բու­ժանձ­ դա­յում անց­կացվ­ ել է առաջ­ ին հեռ­ աբժշ­կա­կան
նակ­ ազ­մի աշ­խա­տանք­ այ­ ին ժա­ման­ ակ­ ի մոտ տե­սա­գի­տաժ­ ո­ղո­վը, որի ժա­մա­նակ «Hotel Dieu»
25%-ը, ո­րը կար­ ող է օգ­տագ­ ործվ­ ել հի­վանդն­ ե­ հիվանդանոցից հիվ­ անդ­ ի ախ­տո­րոշ­ման պատ­
րի խնամք­ ի և ­բուժզնն­ման համ­ ար: ­Կոնվ­ եր­գենտ կեր­ ը փո­խանց­վել է բժշկի տան հեռ­ ուս­տաց­ ույ­
բժշկակ­ ան ցան­ցեր­ ի պաշտ­պան­վա­ծությ­ ունն ցի ընդ­ ուն­ իչ­ ին: Նույն թվա­կա­նին ԱՄՆ-ում հե­
ա­պա­հո­վե­լու համ­ ար հիմ­ն ակ­ ա­նում կի­րառվ­ ում է ռուստ­ ատ­ ե­սա­յին համ­ ա­կարգն օգտ­ ա­գործվ­ ել է
VPN (Virtual Private Network – վ­ իր­տո­ւալ մասն­ ա­ հեռ­ ա­վար հո­գեբ­ ան­ ա­կան խորհր­դատ­վու­թյուն
վոր ցանց) տեխ­նո­լո­գիան (նկ. 1)։ անցկ­ աց­նե­լու համ­ ար: Առաջ­ ին հեռ­ աբժշ­կակ­ ան
լուրջ օգն­ ութ­ յունն իրակ­ ան­ ացր­ ել է դոկտ­ որ Մի­
ԿԱՀՑ-ի լայն­ ա­ծա­վալ օգտ­ ագ­ որ­ծու­մը բժշկութ­- քայ­ել Էլիս Դե Բա­կա­յան (Michael Ellis DeBakaya)
յ­ ուն­ ում խթան­ ել է այդ ոլ­ որ­տի հետևյ­ ալ ուղղ­ ութ­ 1965թ.: Միջմայրցամաքային «Early Bird» ար­բա­
յուն­նե­րի զար­գա­ցում­ ը (նկ. 2). նյակ­ ի հա­ղոր­դագ­րութ­ յուն­նե­րի և բժիշկ­նե­րի հե­
• մաս­նակց­ այ­ ին, անհ­ ատ­ ա­կան­ ացվ­ ած, կան­ ռուստ­ ա­տես­ ա­յին փոխգ­ ործ­ ուն (ին­տե­րակ­տիվ)
հա­մակ­ ար­գե­րի օգն­ ութ­ յամբ դոկ­տոր Դե Բակ­ ա­
խար­գել­ ող և կ­ անխ­ ա­տե­սող բժշկությ­ ուն (P4 յան ԱՄՆ-ից հետ­ ևե­լ և վե­րահսկ­ել է սրտա­յին
medicine - participatory, personalized, predictive բաց վիր­ ա­հատ­ ու­թյան ըն­թաց­քը, որը տե­ղի էր
and preventive medicine), ու­նեն­ ում Ժնևո­ ւմ (Շվեյց­ ար­ իա): 1970-1980-ական
• հե­ռաբժշ­կութ­յուն (Telemedicine), հեռ­ ա­վար թթ. հե­ռուստ­ ա­տե­սութ­ յամբ NASA-ն իրա­կա­նաց­
վի­րա­բու­ժա­կան ռոբ­ ոտ­ներ­ ի և «Վ­ իր­տո­ւալ րել է կլի­նիկ­ ա­կան տվյալ­նե­րի հա­ղոր­դում (Արի­
կլին­ ի­կա» հայ­ եց­ ակ­ արգ­ ի կիր­ առ­ ում, զոն­ ա, Բոստ­ ոն, Կան­ ա­դա): ԽՍՀՄ-ում առա­ջին
• արհ­ ես­տակ­ ան բան­ ա­կա­նությ­ ան մե­թոդ­ներ­ ով
մեծ­ ա­քա­նակ բժշկա­կան տվյալն­ եր­ ի մշակմ­ ան
մի­ջոց­ ով բժշկա­կան վճիռն­ ե­րի կայ­ աց­ման հա­

55

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

Նկ. 3. Հեռաբժշկական WiFi ցանցերի օրինակների Նկ. 4. WiMax տեխնոլոգիայով հեռաբժշկական ցանցերի
ընդանրացված տեսքերը միավորման օրինակ

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 փոր­ձար­կում­ն երն իրա­կան­ աց­վել են 1988-1989 ԱՄՆ-ում բժշկա­կան տե­ղեկ­ ատվ­ ակ­ ան հա­մա­
թվակ­ անն­ եր­ ին, երբ Հայաստանում տեղի կար­գե­րի ստեղծ­ման և արդ­ իա­ ­կա­նաց­ման վրա
ունեցած երկ­րա­շարժ­ ի ժա­մա­նակ հե­ռուս­տա­գի­ տա­րեկ­ ան ծախս­վում է մոտ 8,5 միլ­ իա­ րդ դո­լար:
տաժ­ ո­ղո­վի օգն­ ու­թյամբ կապվ­ եց­ ին ԱՄՆ-ի մի Հե­ռաբշկ­ ակ­ ան ծառ­ այ­ ութ­ յունն­ ե­րը, բաց­ ի հի­
քան­ ի բուժ­կենտ­րոն­ներ­ ի հետ: ԱՄՆ-ից այդ նա­ վանդ­ ին բուժ­ ել­ ու օպե­րատ­ իվ­ ու­թյուն­ ից և ար­
խա­գիծն ապահ­ ո­վում էր NASA-ն, իսկ ԽՍՀՄ-ից` դյուն­ ա­վե­տութ­ յուն­ ից, ապահ­ ո­վում են նաև զգա­
տիե­ զ­ եր­ ա­կան կենս­ աբժշկ­ ութ­ յան միա­ ­վոր­ված լի տնտես­ ա­կան արդ­ յունք: Մաս­նա­վո­րա­պես,
աշխ­ ա­տան­քա­յին խումբ­ ը և առողջ­ ա­պահ­ ու­թյան նույն ԱՄՆ-ում լայ­նա­մասշտ­ աբ ներդրվ­ ում են
նախ­ ա­րա­րու­թյու­նը: Կա­տար­վել է երեք հա­րյուր հե­ռաբժշ­կա­կան տեխ­նո­լո­գիա­ ­նե­րը, որոնք հնա­
կլին­ ի­կակ­ ան հե­ռախ­ որհրդ­ ատ­վութ­ յուն՝ Սպիտ­ ա­ րավ­ որ­ ու­թյուն են ըն­ձեռ­ ում էակ­ ան­ ո­րեն իջեց­
կի երկր­ աշ­արժ­ ի (1988 թ. Սպիտակ, Հայաստան) նե­լու ծախ­սերն առողջ­ ապ­ ա­հութ­ յան ոլորտ­ ում:
և Ուֆ­ այ­ ում գազ­ ա­մուղ­ ի պայթ­ յու­նի (1989 թ. ՈՒ­ ԱՄՆ հի­վանդ­ ա­նոց­ներ­ ից մե­կի ինտ­ են­սիվ թե­
ֆա, Ռուս­ աստ­ ան) հե­տև­անք­ ով վիր­ ավ­ որ­ված­նե­ րապ­ ի­այ­ ի բաժ­ ան­մունք­նե­րի 200 հիվ­ անդ­ներ­ ի 4
րին բուժ­ ե­լու հա­մար: Ընդ որում, հաստ­ ատ­վում ամիս մա­տուցվ­ ել են հե­ռաբժշկ­ ա­կան ծա­ռա­յու­
էր միա­ ­ժա­ման­ ա­կյա ձայն­ ա­յին, տե­սա- և ֆաք­սի­ թյուն­ներ, որոնց արդ­ յուն­քում մահ­վան դեպք­ ե­րը
մի­լայ­ ին կապ աղետն­ ե­րի կենտ­րոն­նե­րի, մոս­կո­ նվազ­ ել են 60%-ով, հի­վանդ­ ու­թյունն­ եր­ ի բար­
վյան կլի­նիկ­ ան­ եր­ ի և ԱՄՆ-ի չորս առաջն­ ակ­ արգ դան­ ա­լու հա­ճախ­ ա­կա­նութ­ յուն­ ը` 40%-ով, իսկ
բժշկակ­ ան կենտ­րոն­ներ­ ի մի­ջև: ծախս­ ե­րը՝ 30%-ով:

ԿԱՀՑ-ային նախագծերը բաժ­անվում են ԿԱՀՑ-ի կառ­ուց­ում­ը WiFi (Wireless Fidel-
մի քանի խմբեր­ ի՝ կլինիկական, կրթա­կան, ity) տեխն­ ո­լո­գիա­ ­յով՝ ան­լար կապ­ ի միջ­ ոց­ ով,
տեղեկատվական և վերլուծական: Աշ­խար­հագ­ տա­րած­ված և մատ­չել­ ի հեռ­ ահ­ աղ­ որդ­ ակ­ցա­
րա­կան տար­ ած­վա­ծութ­յամբ հե­ռա­հաբժշ­կութ­ յան կան տեխ­նո­լո­գիա­ ­ներ­ ից է: WiFi տեխն­ ոլ­ ո­գիա­ ն
նախ­ ագ­ծե­րը լին­ ում են տե­ղայ­ ին (մեկ հաս­տա­ տվյալ­ներ­ ի ան­լար փո­խանցմ­ ան ար­ձա­նագ­րու­
տու­թյան շրջա­նակն­ ե­րում, որոնք կազ­մում են թյուն­նե­րի ընտ­ ան­ իք է, որն աշ­խա­տում է IEEE
մոտ 27%), տա­րա­ծաշրջ­ ա­նայ­ ին (40%), ազ­գայ­ ին 802.11x (802.11a, 802.11b, 802.11g, 802.11n և այլն)
(16%) և մի­ջազ­գա­յին (17%): Հե­ռաբժշ­կութ­ յուն­ ը ստան­դար­տով: Հե­ռաբժշ­կա­կան WiFi ցան­ցե­րի
23%-ով օգտ­ ա­գործ­վում է գյու­ղակ­ ան հա­մայնք­ օրի­նակն­ ե­րի ընդհ­ ան­րաց­ված տես­քեր­ ը բեր­ված
նե­րի և հե­ռավ­ որ բնա­կա­վայր­ եր­ ի բնակ­չութ­ յան են նկ. 3-ում, ընդ որում՝ դրանց­ ում սով­ որ­ ա­բար
որա­կյալ բուժսպ­ աս­ արկ­ման հա­մար: Վերջ­ ին պար­ ու­նակ­վում են մե­կից ոչ պակ­ աս հաս­ ա­նել­ ի­
տա­րին­ եր­ ին հեռ­ աբժշկ­ ա­կան ցան­ցե­րի մա­տու­ ութ­ յան կետ­ եր և շահ­ առ­ ու­ներ՝ բժիշկ­ներ և հի­
ցած բուժ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի թիվ­ ը զգալ­ իո­ ­րեն վանդ­ներ:
մեծ­ա­ցել է, և տարբ­ եր գնահ­ ատ­ ում­ն եր ցույց են
տալ­ իս, որ բժշկա­կան հեռ­ ա­խորհր­դատվ­ ու­թյուն­ ԿԱՀՑ-ի մի­ավ­ որ­ման օրին­ ակ է WiMax (World-
ներ­ ի թիվ­ ը տար­ եկ­ ան հաս­նում է մինչ­ և հա­ wide  Interoperability for Microwave  Access) տեխ­
րյուր հա­զար­ ի: Մի­ջազգ­ ա­յին վիճ­ ա­կագ­ րու­թյու­նը նո­լո­գի­ան, որն աշ­խա­տում է 2,3ԳՀց, 2,5ԳՀց,
ցույց է տալ­ իս, որ հե­ռաբժշ­կակ­ ան խորհր­դատ­ 2,7ԳՀց, 3,4ԳՀց և 3,8ԳՀց հա­ճախ­ ու­թյունն­ ե­րով:
վութ­ յուն­ներ­ ից օգտ­վում է բնակ­չութ­ յան 58­ %-ը: WiMax տեխ­նո­լոգ­ ի­այ­ ով հեռ­ աբժշկ­ ակ­ ան ցանց­ ի
Եվ­րոպ­ ակ­ ան հեռ­ աբժշկ­ ակ­ ան միու­թյան վիճ­ ա­ նա­խագծ­ման և կի­րառմ­ան օրին­ակ է նկ. 4-ում
կագ­րա­կան տվյալ­ներ­ ը փաստ­ ում են, որ բժշկա­ ներ­կայ­ ացվ­ ա­ծը, որ­տեղ տարբ­ եր կոն­վերգ­ ենտ
կան հեռ­ ա­խորդ­ ատ­վութ­ յունն­ ե­րի ավե­լի քան առողջ­ ա­պահ­ ա­կան տեղ­ այ­ ին տա­րա­տես­ ակ
60%-ը բա­ժին է ընկ­նում առաջ­ ա­տար փոր­ձա­ ցանց­ ե­րը միա­ վ­ որ­ված են այդ տեխ­նոլ­ ո­գի­ա­յի
գետն­ եր­ ին և բուժ­հիմ­ն արկն­ եր­ ին: Ներկ­ ա­յում միջ­ ոց­ ով:

Ներկ­ այ­ ում ԿԱՀՑ կա­ռուց­ ել­ իս շատ բուժ­

56

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

Նկ. 5. Կոնվերգենտ առողջապահական հեռաբժշկական GSM րե­լի է դիտ­ ար­կել նաև շարժ­ ակ­ ան հեռ­ աբժշկ­ ա­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
տիպի ցանցի օրինակ կան համ­ ակ­ ար­գե­րը (ՇՀՀ): ՇՀՀ-երը նե­րառ­ ում են
VSAT (Very Small Aperture Terminal), հե­ռաբժշ­կա­
հիմ­ն արկ­ներ, որպ­ ես հե­ռա­հա­ղոր­դակց­ ա­կան կան խորհրդ­ ատվ­ ու­թյունն­ եր­ ի, այդ թվում նաև՝
մի­ջոց, օգտ­ագ­որ­ծում են GSM (Groupe Special տե­սա­գիտ­ ա­ժող­ ով­ն ե­րի հա­մար նա­խատ­ ես­ված
Mobile) տեխ­նոլ­ ո­գի­ան: Cisco ամեր­ ի­կյան ընկ­ ե­ սարք­ եր, հա­մաց­ անց և այլն: ՇՀՀ-ն, որպ­ ես կան­ ոն,
րու­թյան վի­ճակ­ ագր­ ա­կան տվյալն­ ե­րի վերլ­ ուծ­ ու­ ներ­ ա­ռում է GPS (Global Positioning System) սար­քա­
թյու­նը ցույց է տվել, որ բարձր­ ո­րակ բժիշկն­ երն վոր­ ում, որի օգ­նութ­ յամբ հեշ­տու­թյամբ կար­ ել­ ի է
իրենց աշ­խատ­ անք­ այ­ ին ժա­մեր­ ի 50%-ը բուժհ­ իմ­ որո­շել հիվ­ անդ­ ի գտնվել­ ու վայր­ ը:
նար­կի տար­ ած­քից դուրս են անց­կաց­նում, իսկ
բուժ­քույ­րեր­ ը՝ 70%-ը, որի պատ­ճա­ռով նրանք ԿԱՀՑ-ի նա­խագծմ­ ան և կիր­ առ­ման անհ­
ստիպ­ված են մշտապ­ ես օգտ­ ագ­ ործ­ ել բջջա­ րա­ժեշտ պայ­ման է նաև հիվ­ անդ­ ի անձ­նակ­ ան
յին կապ­ ը` հի­վանդ­ ի բուժ­ման նշա­նա­կում­ն ե­րի, տվյալ­նե­րի գաղտն­ ի­ու­թյան պահպ­ ա­նում­ ը: «Հա­
խորհր­դատ­վու­թյունն­ ե­րի և այլ բժշկա­կան ծա­ ճախ­ որդ-սեր­վեր» ճար­տա­րա­պե­տութ­ յամբ կոն­
ռա­յու­թյուն­ներ իրակ­ ա­նաց­նե­լու հա­մար: Հետ­ ա­ վեր­գենտ առողջ­ ա­պա­հակ­ ան հե­ռաբժշկ­ ակ­ ան
զոտ­ ութ­ յուն­ներ­ ի արդ­ յունքն­ ե­րը ցույց են տվել, ցանց­ եր­ ում արտ­ աք­ ին չլիա­ զ­ որվ­ ած թույլտվ­ ութ­ յու­
որ բուժ­ աշխ­ ա­տակ­ ից­ներ­ ի մոտ­ ավ­ որ­ ա­պես 31%- նից հու­սալ­ ի պաշտ­պան­վել­ ու համ­ ար կի­րառվ­ ում
ը գտնում է, որ բջջայ­ ին տեխն­ ո­լո­գիա­ ­նե­րի օգ­ է նաև միջց­ անց­ այ­ին էկր­ ան (firewall) (նկ. 6):
տա­գործ­ումն իրենց ընձ­ ե­ռում է 4-6 ժամ ազատ
ժա­ման­ ակ` ամ­բողջ աշ­խա­տան­քա­յին շաբ­ աթ­վա Բժշկակ­ ան գաղտն­ իք­ ի պահ­պան­ ում­ ը ԿԱՀՑ-
կտրված­քով, որը նրանք պատր­աստ են տրա­ ում ուն­ ի իր առանձն­ ա­հատ­կութ­ յունն­ ե­րը` կապ­
մադր­ ել իրենց հի­վանդ­ներ­ ին և դրա­նով իսկ ված տարբ­ եր ան­հատ­ ա­կան բնույթ­ ի բժշկա­
բարձր­ ացն­ ել բուժ­ օգն­ ութ­ յան արդ­ յուն­ ա­վետ­ ու­ կան տվյալ­նե­րի` (տեքս­տա­յին, գրա­ֆիկ­ ա­կան
թյու­նը: Բուժ­ աշ­խա­տողն­ եր­ ի ավե­լի քան 73%- պատ­կեր­ներ և այլն) փո­խանց­ման, մշակմ­ ան և
ը հա­մոզվ­ ած է, որ բջջայ­ ին տեխ­նոլ­ ոգ­ իա­ ­ներ­ ի պահ­պանմ­ ան, ինչպ­ ես նաև հա­ղորդ­ ակց­ ա­կան
դե­րը բժշկու­թյու­նում զգալ­ ի­ո­րեն մե­ծաց­ ել է, և մի­ջոցն­ եր­ ով փո­խանցվ­ ող և ըն­դուն­վող տե­ղե­
բուժ­հիմ­ն արկ­նե­րի ղեկ­ ա­վարն­ եր­ ի մոտ­ ա­վո­րա­ կատվ­ ութ­ յան վե­րափ­ ոխ­ման հետ: ԿԱՀՑ-երի նա­
պես 47%-ը գտնում է, որ իրենք պատ­րաստ են խագծմ­ ան և շահ­ ա­գործ­ման հիմ­ն ահ­ արց­ եր­ ից
բուժ­հիմ­ն արկ­ ի մակ­ ար­դակ­ ով ստեղ­ծել բջջայ­ ին է նաև տեղ­ ե­կատվ­ ութ­ յան ստանդ­ արտ­ աց­ ու­մը:
աշ­խատ­ անք­ ա­յին են­թա­կառ­ ուց­վածք: Նկ. 5-ում Բժշկա­կան տեղ­ ե­կատ­վու­թյան ստադ­ արտ­ աց­
ներկ­ այ­ աց­ված է GSM տեխն­ ո­լո­գի­ա­յի հիմ­ ան վրա ման խնդիր­ներ­ ով զբաղվ­ ում են ԱՄՆ-ի, Կան­ ա­
կա­ռուցվ­ ած հե­ռաբժշկ­ ա­կան ցան­ցի օրին­ ակ: դայ­ ի և Եվ­րոպ­ ա­յի մի շարք ըն­կե­րու­թյունն­ եր:
Բժշկա­կան տե­ղե­կատ­ցութ­ յան փոխ­ ան­ ակ­ման
Որ­պես ԿԱՀՑ-ի կազմ­ ա­կերպմ­ ան օրին­ ակ կա­ ստանդ­արտ է համ­ար­վում HL-7-ը (Health Level
7), այն 1987թ. ստեղծվ­ ել և ներկ­ ա­յում գործ­ ում է
Նկ. 6. Հեռաբժշկական ցանցի պաշտպանությունը ԱՄՆ-ում: 1995թ. Եվր­ ոպ­ ա­կան երկրն­ ե­րի ստեղ­
միջցանցային էկրանի կիրառմամբ ծած բժշկա­կան տեղ­ ե­կատ­վութ­ յան պահ­պան­
ման և հաղ­ որդ­ման համ­ ար օգտ­ ա­գործ­վում է
GEHR-ի (Good European Health Record) ստան­
դարտ­ ը: Անհր­ ա­ժեշտ է նշել, որ կա­րևո­ ր խնդիր
է նաև բժշկա­կան պատ­կեր­ներ­ ի ստան­դար­տաց­
ված հա­ղորդ­ման հարց­ը, որի համ­ար հիմ­նա­
կան­ում օգտ­ ագ­ ործվ­ ում է DICOM (Digital Imaging
and Communications in Medicine) ստան­դար­տը,
որը կիր­ առվ­ ում է էլեկտ­րո­նայ­ ին և տարբ­ եր
բժշկա­կան սար­քե­րի մի­ջև (մագ­նիս­ առ­ եզ­ ոն­ ան­
սայ­ ին բժշկա­կան շերտ­ ագ­րիչ, մանր­ ադ­ իտ­ ակ,
ռենտգ­ են­ ա­յին ռա­դիո­ բ­ ա­նակ­ ան սարք­ եր և այլն)
պատկ­ երն­ եր հստակ և հուս­ ա­լի հա­ղորդ­ ե­լու
համ­ ար: ԿԱՀՑ-երի կառ­ ուց­ման հա­մար հաճ­ ախ
օգտ­ ագ­ որ­ծում են տարբ­ եր հե­ռահ­ աղ­ որ­դակ­ցա­
կան կա­պի միջ­ոց­ներ՝ արբանյակային և ռադիո
կապեր, շարժական և բջջային ցանցեր, տեղային
և մասնագիտացված անլար ու լարային ցանցեր,
թվային առանձնացված կապուղով միացումներ:

Վերջ­ ին տա­րի­ներ­ ին ԿԱՀՑ-ի նա­խագ­ ծմ­ ան

57

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 Նկ. 7. Ամպային հեռաբժշկական ցանցային համակարգի Նկ. 8. Բժշկական գործընթացների և
կառուցվածքը տեղեկատվության մշակման ավտոմատացված
համակարգի կազմակարպումը mIoT օգնությամբ
գործ­ ըն­թա­ցում ակ­տի­վո­րեն օգտ­ ա­գործ­վում
են «ամ­պայ­ ին տեխ­նոլ­ ո­գի­ան­ եր» (cloud tech- (ԷՍԳ), արյան ճնշում, շնչա­ռութ­ յան հա­ճախ­ ա­
nology), որտեղ բժշկական տեղեկատվական կա­նութ­ յուն, արյան մեջ գլյուկ­ ոզ­ ա­յի որոշ­ ում, այ­
համակարգերում կիրառվում են «ամպային լև առավ­ ել խո­րը բժշկա­կան տվյալն­ եր, ինչ­պի­
հաշվարկներ» (cloud computing): Ամպ­ այ­ին տեխ­ սիք են՝ բորբ­ ոք­ այ­ ին պրո­ցե­սի հայտ­նաբ­ ե­րու­մը,
նո­լոգ­ ի­ա­յի հի­ման վրա կա­ռուց­ված ԿԱՀՑ-ային քնի օրին­ աչ­ ա­փութ­ յուն­ներ­ ը և այլն: Թվարկվ­ ած
հա­մա­կարգ­ ի ընդհ­ ան­րացվ­ ած կառ­ ուց­ված­քա­յին տվիչն­ ե­րի համ­ ար կառ­ ուց­ված են տա­րա­տե­սակ
տեսք­ ը ներ­կա­յաց­ված է նկ. 7-ում: բժշկակ­ ան տվյալն­ եր հավ­ ա­քագր­ ող, մշակ­ ող և
փո­խանց­ ող սար­քեր՝ գա­ջետն­ եր (gadgets), որոն­
Ամպ­ այ­ ին տեխ­նո­լոգ­ իա­ յ­ ի հիմ­ ան վրա կա­ ցից մի քան­ ի­սը պատ­կեր­ված են նկ. 9-ում:
ռուց­ված ԿԱՀՑ-ային հա­մակ­ արգ­ երն ուն­ են­ ում են
երկ­ ու ճարտ­ ար­ ա­պե­տութ­ յուն` կենտրոնացված Նկ. 9. Բժշկական գաջետների օրինակներ
և բաշխված:
Այդ շարժ­ ակ­ ան սար­քեր­ ում կան արագ­ աց­ ու­
Կենտրոնացված հեռաբ­ ժշկական ցան­ցայ­ ին մաչ­ ափ­ներ (աքս­ ել­ ե­րո­մետր), որոնք շատ հար­
համակ­ արգն ապա­հով­ ում է տե­ղա­յին IP ցանց­ ե­ մար է օգ­տագ­ որ­ծել որ­պես ֆիթ­նես-հաշ­վիչ:
րում սերվ­ երն­ եր­ ի գնման և սպա­սարկ­ման ծախ­ Դրանք օգ­նում են գնահ­ ատ­ ել մարդ­ ու ֆիզ­ ի­
սեր­ ի կտրուկ կրճատ­ ում, ամ­բողջ հա­մա­կարգ­ ի կակ­ ան ակ­տիվ­ ութ­ յան և շարժ­ ուն­ ա­կութ­ յան մա­
ընդ­հա­նուր մշատ­ ադ­ ի­տարկմ­ ան արդ­ յուն­ ավ­ ետ կար­դակ­ ը: Տվիչ­ ից ստացվ­ ած տե­ղեկ­ ատ­վութ­ յու­
կազ­մակ­ եր­պում, մեծ ծա­վալ­ ի բժշկա­կան տե­ նը հնա­րա­վոր­ ութ­ յուն է տա­լիս հասկ­ ան­ ա­լու, թե
ղե­կատվ­ ութ­ յան տրամ­ ադ­րում բու­ժող բժշկին և ար­դյոք տա­րեց մարդն ընկ­ել է, թե ոչ: Այն կա­
հի­վանդ­ ին, հիվ­ անդ­ ի բժշկակ­ ան տե­ղեկ­ ատվ­ ու­ րև­որ տեղ­ եկ­ ութ­ յուն­ներ կա­րող է հաղ­ որդ­ ել բո­
թյան հա­սան­ ե­լիո­ ւթ­ յանն և մեկ տեղ­ ով տվյալն­ ե­ լոր այն մարդ­կանց, ով­քեր պատ­ ասխ­ ան­ ատ­ ու
րի պաշտ­պան­ված­ ութ­ յան իրա­կա­նաց­ ում: են նրա առողջ­ ու­թյան հա­մար: Գա­ջետն­ ե­րը լի­
նում են ներմուտ (ին­վազ­ իվ), որոնք աշ­խա­տում
Բաշխված հեռաբժշկական ցանցային հա­ են կամ մարմ­ն ի մեջ նե­րառ­ված, կամ ար­տաք­ ին
մակարգը հնա­րա­վոր­ ութ­ յուն է տա­լիս պահպ­ ա­ միջ­ ամտ­ ութ­ յամբ (օրին­ ակ՝ մատ­ ը ծա­կել­ ու մի­ջո­
նե­լու բուժհ­ իմ­ն ար­կի աշ­խատ­ ուն­ ա­կու­թյուն­ ը` ան­ ցով ստա­նա­լով արյան մեջ գլյուկ­ ոզ­ այ­ ի քա­նա­
կախ կենտր­ ոն­ ացվ­ ած հե­ռաբժշկ­ ա­կան ցանց­ ում կը) և ոչ ներմ­ ուտ՝ առանց որևէ միջ­ամ­տութ­ յան,
տե­ղի ու­նե­ցած խա­փան­ ում­ ից և մասն­ ա­վոր բուժ­ մի­այն հպում­ ով: Հայտ­նի գա­ջետն­ ե­րից են ամե­
հիմ­ն արկ­ներ­ ի դյու­րին միա­ ց­ ու­մը կենտ­րոն­ ացվ­ ած րի­կյան «Aum Cardiovascular» ֆիր­մայ­ ի ստեղ­ծած
հեռ­ աբժշկ­ ա­կան ցանց­ այ­ ին համ­ ա­կարգ­ ին:

Ներկ­ ա­յում ան­հա­տա­կան­ աց­ված բժշկութ­ յու­
նը, հեռ­ աբժշկ­ ութ­ յու­նը, հեռ­ ավ­ ար վիր­ ա­բու­ժա­
կան ռոբ­ ոտ­ներ­ ը և վիր­տու­ ալ կլին­ ի­կայ­ ի իրա­
գոր­ծում­ ը, ինչպ­ ես նաև բժշկա­կան վճիռ­նե­րի
կա­յացմ­ անն աջակ­ցող հա­մա­կարգ­ երն անհն­ ար
է պատկ­ եր­ աց­նել առանց բժշկա­կան դա­սի հա­
մա­կարգչ­ներ­ ի (Medical grade computers) օգ­տա­
գործմ­ ան և mIoT (medical Internet of Things) կի­
րառ­ման (նկ. 8):

Տար­ ա­տես­ ակ տվիչ­նե­րը կար­ ող են շատ
բժշկա­կան տեղ­ ե­կու­թյունն­ եր տրա­մադր­ ել հի­
վան­դի մա­սին` ոչ միա­ յն էլեկտր­ ասրտ­ ագր­ ութ­ յան

58

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

պսակ­ աձ­ և զար­կեր­ ակ­նե­րի աթե­րոսկլ­ եր­ ոզ­ ի ախ­ Նկ. 10. ՏՀՏ հենքով բժշկական խելացի համակարգի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018
տո­րոշմ­ ան սար­քը, ցավ­ ազր­կող և հանգստ­ աց­ ընդհանրացված կառուցվածքը
նող գա­ջետ­նե­րը՝ Cur և Quell, ընկն­ ավ­ որ­ ությմ­ ան
(էպիլ­ եպս­ իա) հսկման Embrace, մե­ծա­հա­սակն­ ե­ րացվ­ ած ճարտ­ ա­րա­պետ­ ու­թյուն­ ը ներկ­ այ­ ացվ­ ած
րի խնամք­ ի CarePredict գա­ջետն­ եր­ ը, Glusence, է նկ. 9-ում:
FreeStyle Libre, Onetouch ultra, Cardiochek PA շա­
քար­ ա­չափն­ ե­րը: ՏՀՏ և mIoT հենք­ ով կազ­մակ­ երպ­ված խել­ ա­ցի
ցան­ցայ­ ին հեռ­ ավ­ ար համ­ ակ­ արգ­ ը պետք է բա­
Այ­պի­սով՝ հիվ­ անդ­ ու­թյունն­ եր­ ի կանխ­ ար­գե­ վա­րա­րի հե­տև­յալ պա­հանջն­ ե­րին.
լում­ ը և հեռ­ ա­վար բուժ­ման կազմ­ ա­կերպ­ ումն
այս­ օր բավ­ ա­կան լայն տար­ ած­ ում են գտել: Ուս­ Մի­ջազ­գայ­նոր­ են ճան­ աչվ­ ած կլին­ ի­կա­կան ու­
տի բժշկա­կան տվյալն­ եր­ ի վերլ­ ու­ծութ­ յան հի­ ղեց­ ույց­նե­րով հիվ­ անդ­ ի բժշկա­կան տվյալ­նե­րի
ման վրա բժշկութ­ յան վճիռն­ եր­ ի կայ­ ացմ­ անն հի­ման վրա ախ­տոր­ ոշ­ման ու բուժմ­ ան գործ­ ըն­
աջակց­ ող խե­լա­ցի հեռ­ ա­վար համ­ ակ­ ար­գե­րը, թաց­ներ­ ի պլան­ ա­վորմ­ ան մշա­կում, իրակ­ ան­ ա­
որոնք տվիչն­ ե­րից հավ­ աք­ ագրվ­ ած տվյալ­ներ­ ի ցում և տրամ­ ադ­րում:
հիմ­ ան վրա մեք­ ե­նայ­ ակ­ ան ու­սուց­ման մեթ­ ոդ­նե­
րով իրա­կան­ ացն­ ում են գնա­հատ­ ում և մշա­կում, 24/7 իրակ­ ան ժա­ման­ ա­կում աշխ­ ատ­ անք`
կա­րո­ղան­ ում են կատ­ ա­րել բավ­ ակ­ ան բարձր հի­շե­ցում­ն ե­րի, ծա­նու­ցում­ն եր­ ի և ահա­զանգ­ ե­
ճշտու­թյամբ կան­խատ­ ես­ ում­ն եր, ինչպ­ ես նաև րի մի­ջոց­ ով մշտադ­ ի­տարկ­ման ու վեր­ ահսկ­ման
հիվ­ ան­դութ­ յան ախտ­ ո­րո­շում, ճիշտ դե­ղամ­ ի­ջո­ ապա­հով­ ում:
ցի անհ­րաժ­ եշտ չա­փաբ­ աժն­ ի որո­շում, բուժ­ման,
առողջ վար­քագծ­ ի և սննդա­կար­գի պլա­նի առա­ Բժշկա­կան խել­ ա­ցի համ­ ա­կար­գի տեղ­ եկ­ ատ­
ջար­կում, բժշկա­կան սխալ­ներ­ ի արագ հայտն­ ա­ վակ­ ան և հեռ­ ա­հա­ղոր­դակ­ցակ­ ան ցանց­ ը պետք
բե­րում, ու­նեն մեծ ապագ­ ա: է ապա­հով­ ի հա­սա­նե­լի­ութ­ յուն, արա­գա­գործ­ ու­
թյուն, հու­սալ­ իո­ ւ­թյուն, բժշկա­կան տվյալ­նե­րի
Հաշվ­ ի առ­նել­ ով նաև այն հան­գամ­ ան­քը, որ գաղտ­նիո­ ւթ­ յուն՝ փոխ­ անցմ­ ան և ըն­դունմ­ ան ողջ
ներ­կա­յում գոյ­ ու­թյուն ուն­ են բժշկակ­ ան վճիռն­ ե­ գոր­ծընթ­ աց­ ում:
րի կայ­ աց­ման տարբ­ եր հա­մակ­ արգ­ եր, սակ­ այն
մինչ այժմ չկա այն­պի­սի հան­րան­շան­ ակ գոր­ Վե­րոհ­ իշ­ յալ հե­տազ­ ոտ­ ու­թյուն­նե­րի շրջան­ ա­
ծիք­ ամ­ ի­ջոց, որն ապա­հով­ ի տար­ ա­տես­ ակ գա­ կում Հայ­ աս­տա­նի ազ­գայ­ ին պո­լիտ­ եխ­նիկ­ ա­կան
ջետն­ եր­ ի և ապա­րա­տածր­ ագր­ այ­ ին մի­ջոցն­ ե­րի համ­ ալ­սա­րա­նի քոմփ­ յու­թեր­ ա­յին հա­մակ­ ար­գեր­ ի
լի­արժ­ եք համ­ ա­գոր­ծակ­ցութ­ յու­նը, ար­դիա­ ­կան է և ցանց­ ե­րի ամ­բի­ոն­ ում ձև­ա­վորվ­ ած «Healthiera»
տվյալ ուղղ­ ութ­ յամբ հետ­ ա­զո­տում­ն եր­ ի և մշա­ խում­բը մշակ­ ել է ար­հեստ­ ակ­ ան բա­նակ­ ան­ ու­
կում­ն եր­ ի իրակ­ ան­ աց­ ում­ ը: Հենց այդ նպա­տա­ թյան հեն­քով խե­լաց­ ի հա­մա­կարգ­ ի կառ­ ուց­ված­
կով Հա­յաստ­ ան­ ի ազգ­ այ­ ին պո­լի­տեխն­ իկ­ ակ­ ան քը, առաջ­ ար­կել մեք­ են­ ա­յակ­ ան ուս­ ուցմ­ ան մե­
համ­ ալ­սար­ ա­նի «Քոմ­փյութ­ եր­ ա­յին համ­ ակ­ ար­ թոդ­ներ­ և ներկ­ ա­յաց­րել հե­ռահ­ ա­ղոր­դակց­ ակ­ ան
գեր և ցանց­ եր» ամբիոնում ստեղծվել և գործում ցան­ցում օգ­տա­գործ­վող բաղ­ ադ­րիչն­ եր­ ի դերն
է հետազոտական «Healthiera» անվանմամբ ու միջ­ ավ­ այ­րե­րը: «Healthiera» խմբում մշակվող
խումբ, որը մշակումներ է կատարում նշված ՏՀՏ և mIoT հենքով կազմակերպված խե­
ոլորտում: Հետ­ ա­զոտ­ ութ­ յունն­ ե­րի հիմ­ն ա­կան լացի ցանցային հեռավար համակարգը
նպատ­ ակն է՝ նա­խագծ­ ել և իրա­կա­նաց­նել առ­ նախատեսված է օգնելու բժշկներին՝ առցանց
ցանց ռեժ­ ի­մով աշ­խատ­ ող բժշկակ­ ան տվյալն­ ե­ ռեժիմում մեթաբոլիկ հիվ­անդությունների
րի մշտադ­ իտ­ արկմ­ ան, հավ­ աքմ­ ան, պահ­պան­ (2-րդ տիպի շաքարախտ, սրտա­մկանի անո­
ման և վերլ­ ուծմ­ ան հի­ման վրա խել­ ա­ցի վճիռ­ներ թախցանում՝ ինֆարկտ և կաթված) բուժման
կայ­ ացն­ ող հե­ռա­հաղ­ որ­դակց­ ա­կան աջակ­ցող և երկրորդ­ային կանխարգելիչ բժշկա-
հա­մակ­ արգ և վեր­ ոհ­ ի­շյալ պա­հանջն­ եր­ ին բա­ կան գործընթացների որոշումներ կայացնելուն
վա­րար­ ող կոն­վերգ­ ենտ առողջ­ ա­պահ­ ակ­ ան հե­ աջակցելու համար:
ռաբժշ­կա­կան ցանց: Հե­տազ­ ոտ­ ու­թյունն­ երն
իրա­գործ­վում են 2-րդ տի­պի շաք­ ա­րա­յին դի­ա­ 59
բետ հիվ­ անդ­ ութ­ յան կան­խարգ­ ելմ­ ան, ախտ­ ո­
րոշմ­ ան, բուժմ­ ան և խնամ­քի կազ­մակ­ երպ­ման
գործ­ առ­ ույթ­ներ­ ի հա­մար:

ՏՀՏ հեն­քով 2-րդ տիպ­ ի շաք­ ար­ ա­յին դի­աբ­ ետ
հի­վանդ­ ութ­ յան կանխ­ ար­գել­ման, ախտ­ ո­րոշ­ման,
բուժմ­ ան և խնամք­ ի կազմ­ ա­կերպ­ման բժշկա­
կան խե­լա­ցի հե­ռավ­ ար հա­մա­կար­գի ընդհ­ ան­

2017 ԹՎԱԿԱՆԻ
ՏԱՍԸ ՆՈՐ
ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԸ

Գ­ ի­տա­կան լու­ծումն­ եր, ո­րոնք
պատր­ աստ են փոխ­ ել աշ­խարհ­ ը

(Ս­կիզբ­ ը՝ §Գ­ ի­տությ­ ան աշ­խարհ­ ում¦, ¹ 1, 2, 3, 2018)

ՋԵՖՖԻ ԼԻՆ

8

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 ԳԵՆԵՐԻՑ ԲԱՂԿԱՑԱԾ ՊԱՏՎԱՍՏԱՆՅՈՒԹ1

ՀԱՄԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԱԽԱԳԾԻ ՆՊԱՏԱԿՆ Է
ՀԱՍԿԱՆԱԼ, ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԵՆ ԱՇԽԱՏՈՒՄ ՄԱՐԴՈՒ
ԲՋԻՋՆԵՐԻ ԲՈԼՈՐ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

Վ­ ար­ ակ­ իչ հի­վան­դութ­յուն­նե­րի դեմ սո­վոր­ ա­բար
օգ­տա­գործ­վող պատվ­ աստ­ անյ­ ութ­ ե­րը բաղկ­ աց­ ած
են մա­հաց­ ած կամ թու­լաց­ ած ախտ­ ա­ծին­նե­րից կամ
նման միկր­ ոօրգ­ ա­նիզմ­ն եր­ ի սպիտ­ ակ­ ուց­նե­րից: Այդ­
պի­սի պատվ­ աս­տան­յու­թե­րի ազ­դեց­ ությ­ ան նպատ­ ակն
է՝ «սո­վոր­ եցն­ ել» ի­մուն­ այ­ ին համ­ ա­կարգ­ ին՝ ախտ­ ածն­ ի
մակ­ երև­ ույթ­ ին տե­ղակ­ այ­ված մե­նա­հատ­ ուկ սպիտ­ ա­
կուցն­ ե­րը՝ հակ­ ա­գեն­ եր­ ը ճան­ ա­չել որպ­ ես օտ­ ա­րած­ ին
մար­մինն­ եր: Դ­րա արդյ­ ուն­քում այդ օտ­ ար հա­կա­գե­նե­
րին հաջ­ որդ անգ­ ամ հանդ­ ի­պե­լիս ի­մուն­ ա­յին հա­մա­
կար­գը պատր­ աստ է լին­ ում գրոհ­ ե­լու: (Ժ­ ա­ման­ ակ­ ակ­ ից
պատվ­ աս­տանյ­ ու­թե­րի մեծ մաս­ ը պա­րու­նա­կում է միայն
հակ­ ագ­ են­ եր՝ առ­ անց ախ­տած­ ին միկ­րոօր­գա­նիզմ­ն ե­րի):
­Քաղցկ­ ե­ղի բուժ­ման համ­ ար կիր­ առվ­ ող պատ­վաս­տան­
յու­թեր­ ը նույնպ­ ես պա­րու­նա­կում են սպի­տա­կուց­ներ.
բժիշկն­ ե­րը կա­րող են դրանք ներ­ արկ­ ել հիվ­ անդն­ ե­րին՝
ուռ­ ուց­քին ուղղվ­ ած իմ­ ուն­ ա­յին պա­տաս­խանն ուժ­ ե­
ղացն­ ել­ ու հա­մար: Բ­ ա­ցի այդ, կար­ ել­ ի է նե­րար­կել նաև
ի­մու­նա­յին համ­ ա­կարգ­ ի սպիտ­ ակ­ ուցն­ եր՝ հակ­ ա­մար­

1 В мире науки, 2018, N 1-2.

60

ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

մին­ներ, ո­րոնք ինք­նան­շան­ առ­ ո­լոր­տի փոր­ձա­գետն­ երն ամ­ են կի­րառ­վող պատվ­ աստ­ ան­յութ­ ե­
տար­ ի վեր­ ան­ ա­յում են հա­ րի անվ­տանգ­ ությ­ ան և­ իմ­ ու­նայ­
վող հրթի­ռի պես հարվ­ ա­ծում կագ­րի­պայ­ ին պատ­վաստ­ ան­ նութ­յան հետ­ ա­զո­տությ­ ուն­ներ:
յութ­ ը, բայց եր­բեմն ընտր­ված Բ­ աց­ ի այդ, Առ­ ող­ջա­պա­հութ­
են ու­ռուց­քին: պատվ­ աստ­ ան­յութն ա­նարդյ­ ու­ յան ազգ­ այ­ ին ինս­տիտ­ ուտն­ երն
նավ­ետ է տար­վա տվյալ ժա­ սկսել են Զ­ ի­կա վիր­ ուս­ ի դեմ
Ն­ որ սերնդ­ ի պատ­վաս­ ման­ ա­կին շրջան­ ա­ռող գրի­պի ԴՆԹ-պատ­վաս­տանյ­ ու­թի արդ­
շտամ­ ի նկատ­մա­մաբ: Ա­պա­ յուն­ ավ­ ե­տութ­յան կլի­նիկ­ ակ­ ան
տան­յու­թե­րը, որ­ ոնք կար­ ող գայ­ ում հետ­ ա­զո­տողն­ եր­ ը կկա­ բազ­մակ­ ենտ­րոն հե­տա­զոտ­ ութ­
րող­ ա­նան հա­ջորդ­ ակ­ արգ­ ել յուն­ներ:
են հե­ղաշրջ­ ում առ­ աջ­ աց­նել (սեկվ­ են­ցիա­յի ենթ­ ար­կել) հա­
մա­ճա­րա­կի ժամ­ ան­ ակ շրջա­ ­Միևն­ ույն ժամ­ ան­ ակ գիտ­նա­
բժշկությ­ ան ոլ­ որտ­ ում, ընդհ­ ա­ նառ­ ող շտա­մեր­ ի գե­նոմ­ն ե­րը և կանն­ երն աշ­խա­տում են տեխ­-
մ­ ի քան­ ի շաբ­ ա­թում ստա­նալ նոլ­ ոգ­ իա­յի կա­տար­ ել­ ա­գործ­
կա­ռա­կը, բաղ­կաց­ ած են գե­նե­ արդ­յուն­ ավ­ ետ պատվ­ աս­տա­ ման, օր­ ին­ ակ՝ բջիջ­ներ­ ի մեջ գե-­
նյութ: նե­րի ներմ­ ուծ­ման արդյ­ ուն­ ա­
րից: Այս պատ­վաս­տանյ­ ութ­ երն վետ եղ­ ան­ ակն­ ե­րի ո­րոն­ման
Գ­ են­ ո­միկ­ ան ըն­ձեռ­ ում է այն­ կամ շոգ ե­ղա­նա­կին պատ­
ու­նեն բազ­մաթ­ իվ առ­ ավ­ ել­ ութ­ պիս­ ի ե­ղան­ ակ­ ի նաև նոր հնա­ վաս­տան­յու­թեր­ ի կայ­ ուն­ ությ­ ան
րավ­ ո­րութ­յուն­ներ, ինչպ­ ի­սին է բարձ­րացմ­ ան ուղղ­ ությ­ ամբ:
յուն­ներ, այդ թվում՝ ա­րագ ար­ պաս­ իվ ի­մուն­ աց­ ու­մը (պա­սիվ ­Հա­զիվ թե մոտ ապ­ ա­գայ­ ում
ի­մու­նի­տե­տի փո­խան­ցում, երբ հայտն­վեն գե­նե­րից բաղ­կա­
տադ­րութ­յուն այն դեպք­ ում, հակ­ ա­գե­նե­րի փո­խա­րեն ներ­ ցած ոչ ներ­ ար­կա­յին պատվ­ աս­
մուծ­ ում են հա­կամ­ արմ­ ինն­ եր): տանյ­ ութ­ եր, որ­ ոնք կար­ևոր են
երբ վիր­ ու­սը (օր­ ի­նակ՝ ­Զի­կա­յի Այժմ գիտ­նակ­ ան­ներ­ ը կա­րող բժշկա­կան անձն­ ակ­ ազ­մի բա­
են առ­ անձն­ աց­նել որ­ ոշ­ ա­կի ցա­կա­յութ­յան պար­ ագ­ այ­ ում,
կամ Էբ­ ո­լա­յի տի­պի) անսպ­ ա­ ախտ­ ած­նի նկատմ­ ամբ դի­ սա­կայն որպ­ ես այ­լընտր­ անք
մադ­րող­ ակ­ ան­ ութ­յամբ օժտվ­ ած դիտ­ արկ­վում է քթա­յին եղ­ ան­ ա­
սե­լիոր­ են վտանգ­ ավ­ որ է դառ­ մարդ­կանց, ստա­նալ այդպ­ ի­սի կի հնար­ ա­վոր­ ութ­յու­նը: ­Բոլ­ որ
պաշտպ­ ա­նությ­ ուն ա­պա­հո­վող հիմ­քերն առկ­ ա են են­թադ­րել­ ու,
նում, կամ վա­րա­կու­մը մեծ հա­կամ­ արմ­ ինն­ եր և կ­ ա­ռուց­ ել որ պատվ­ աստ­ ան­յութ­ եր­ ի նոր
այն գեն­ եր­ ի հաջ­ որ­դակ­ ա­նութ­ սերնդ­ ի ճա­նապ­ ար­հին հայտն­
թափ է ստա­նում: Նմ­ ան պատ­ յունն­ եր­ ը, որ­ ոնք ստի­պում են վող բոլ­ որ խո­չընդ­ ոտ­նե­րը
մարդ­ ու բջիջ­ներ­ ին արտ­ ադ­րել կհաղթ­ ա­հար­վեն:
վաս­տան­յութ­ երն ստեղծվ­ ել են այդ հա­կա­մար­մին­նե­րը:

տասն­յակ տար­ ին­ եր­ ի ըն­թաց­ Ել­նե­լով նոր սերնդ­ ի պատ­
վաստ­ անյ­ ութ­ եր­ ի հնար­ ա­վո­
քում, բայց դրանց­ից շատ­ երն րությ­ ունն­ ե­րից՝ ԱՄՆ-ի կառ­ ա­
վա­րութ­յուն­ ը, ա­կա­դե­միակ­ ան
արդ­ են կլի­նի­կա­կան հետ­ ա­զո­ լաբ­ որ­ ատ­ որ­ իա­ներ­ ը, ինչպես
նաև մեծ ու փոքր ընկ­ եր­ ութ­յուն­
տությ­ ունն­ եր են անց­նում: ներ­ ը շար­ ու­նա­կում են ուս­ ում­
նաս­ ի­րությ­ ունն­ ե­րը: ­Կատար-­
Պ­ ատվ­ աս­տան­յութ­ ը պա­ վում են թռչնագ­րիպ­ ի, Էբ­ ո­լա­
յի, հե­պա­տիտ C-ի, ՄԻԱՎ-ի,
րու­նա­կում է պահ­ անջվ­ ող ինչ­պես նաև քաղցկ­ ե­ղի տար­
բեր տես­ ակն­ ե­րի, այդ թվում՝
սպիտ­ ակ­ ուց­նե­րը կոդ­ ավ­ ո­ կրծքագ­ եղ­ձի, շագ­ ան­ ա­կագ­ եղ­
ձի և թ­ ոք­ եր­ ի քաղց­կեղ­ ի դեմ
րող ԴՆԹ-ներ կամ ՌՆԹ-ներ:

­Ներ­ ար­կում­ ից հետ­ ո գե­նե­

րը հայտնվ­ում են բջջում, որն

սկսում է ար­տադր­ ել անհր­ ա­

ժեշտ պրո­տեին­ներ:

Բջ­ իջն­ եր­ ի աճ­ եց­ման կամ

հավ­ ի սաղմ­ ի օգտ­ ագ­ ործմ­ ամբ

սպի­տակ­ ուց­նե­րի արտ­ ադ­րութ­

յան համ­ ե­մատ գեն­ ետ­ ի­կա­կան

նյութ ստա­նալն ա­վել­ ի դյուր­ ին ԴԵՆԻԵԼ ԿԱՄՄԵՆ

է և­ էժ­ ան: Ա­վե­լին՝ գեն­ ետ­ ի­

կա­կան նյութ­ ե­րի հիմ­ ան վրա 9 ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

ստացվ­ ած մի պատվ­ աստ­ ան­ §ԿԱՆԱՉ¦ ՇՐՋԱՆՆԵՐ

յութ կար­ ող է պա­րուն­ ակ­ ել ԱՄԲՈՂՋ ԹԱՂԱՄԱՍԵՐ
ՎԵՐԱԾՎՈՒՄ ԵՆ
բազմ­ աթ­ իվ սպիտ­ ակ­ ուցն­ եր ԷՆԵՐԳԱԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏ
ՄԻԱՍՆԱԿԱՆ ՄՈԴՈՒԼԻ
կոդ­ ավ­ որ­ ող հա­ջորդ­ ակ­ ա­նութ­

յուն­ներ, և ­բա­ղադր­ ությ­ ու­նը

կար­ ե­լի է հեշ­տությ­ ամբ փո­

փոխ­ ել այն դեպ­քում, երբ ախ­ Անց­ ած տաս­նամ­յա­կում

տած­ ին­ ը են­թարկ­վում է մու­ է­ներ­գիա­յի և ջր­ ի նվազ­ եց­

տաց­ իա­յի կամ անհր­ ա­ժեշտ է ված սպառմ­ ամբ առ­ անձն­ ատ­

ավ­ ե­լացն­ ել որ­ևէ հատ­կութ­յուն: նե­րի ար­դիա­կա­նաց­ ու­մը և

Օ­րի­նակ՝ ա­ռող­ջա­պահ­ ությ­ ան

61

ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

շենք­ եր ­Կա­լիֆ­ ոռ­նիա­յի հան­

րա­հայտ «Ոս­կե ­Դարպ­ ասն­ եր»

կամրջ­ ի մո­տա­կայք­ ում, որտ­ եղ

ապր­ ում են ցածր եկ­ ա­մուտ­ ով

մարդ­ իկ: Դ­րա նպատ­ ակն է՝ կի­

րառ­ ել օրգ­ ան­ ա­կան վա­ռել­ ի­քի

և ջր­ ի սպա­ռում­ ը, ինչ­պես նաև

ջերմ­ ոց­ այ­ ին գազ­ ե­րի արտ­ ա­նե­

տու­մը զգալ­ իո­րեն կրճատ­ ե­լու

արդ­ են փորձ­ արկվ­ ած տեխ­նո­

լոգ­ իա­ներ: Ակնկ­ ալ­ ում ենք, որ

են­թա­կա­ռուցվ­ ած­քի ստեղծմ­ ան

­կառ­ ու­ցումն էապ­ ես աճ­ ել են: համ­ ատ­ եղ: Ս­ ա բազ­մաճ­յու­ղա­ համ­ ար ծախսվ­ ած միջ­ ոցն­ երն
Իսկ գու­ցե ավ­ ե­լի նպա­տա­
կահ­ ար­մար է միան­գա­մից մի յին նա­խա­գիծ է, որ­ին մաս­ ա­րա­գո­րեն կհատ­ ուց­վեն շա­
քան­ ի շենք վե­րած­ ել «կան­ աչ»
համ­ ալ­ իրն­ եր­ ի: Ընդհ­ ան­ ուր են­ նակց­ ում են քա­ղաք­ աշ­ ի­նա­կան հա­գործմ­ ան ծախ­սե­րի կրճատ­
թակ­ առ­ ուց­ված­քի և հ­նար­ ա­վո­
րությ­ ուն­ներ­ ի հաշվ­ ին կա­րե­լի նա­խագծ­ման մասն­ ա­գետն­ եր, ման հաշվ­ ին, և մ­ իաժ­ ա­մա­նակ
է կրճատ­ ել կոր­ ուստն­ ե­րը, իսկ
այն թաղ­ ա­մա­սեր­ ի արդ­ իակ­ ա­ ճարտ­ ար­ ա­գետ­ներ, սո­ցիո­ կա­պա­հովվ­ ի բնա­կիչ­ներ­ ի հար­
նաց­ ում­ ը, որ­տեղ բնակվ­ ում են
չքավ­ որ­ներ կամ միջ­ ին եկ­ ա­ լոգ­ներ և ք­ ա­ղա­քաշ­ ին­ ա­կան մար­ ա­վե­տությ­ ունն ու անվ­տան­
մուտն­ եր ուն­ ե­ցողն­ եր, կնվա­
զեցն­ եր ծախ­սե­րը և հ­նար­ ա­ քա­ղաք­ ա­կան­ ությ­ ան ո­լոր­տի գութ­յու­նը:
վո­րութ­յուն կտար օգտվ­ ել­ ու
ժա­ման­ ա­կակ­ ից հար­մա­րութ­ փորձ­ ագ­ ետն­ եր քա­ղաք­ ի վար­ Վ­ եր­ ակ­ անգն­վող է­ներ­գիա­
յուն­ներ­ ից նրանց, ով­քեր սով­ ո­
րա­բար զրկված են դրանց­ից: չակ­ ազմ­ ից, նա­հանգ­ ի կառ­ ա­ յի անցն­ ել­ ու համ­ ար թա­ղա­մա­
Ամբ­ ողջ միկր­ ոշր­ջա­նի վեր­ ա­
զի­նում­ ը նախ­ ագծ­ ի մշակ­ման վար­ ութ­յուն­ ից և դ­ աշ­նա­յին սի բո­լոր շենք­ ե­րի տա­նիքն­ եր­ ին
ըն­թաց­քում, անշ­ ուշտ, առ­ ա­
ջաց­նում է լրա­ցու­ցիչ բար­դութ­ կա­ռավ­ ա­րութ­յու­նից, համ­ ալ­սա­ կտե­ղադրվ­ են արև­ ա­յին մարտ­
յունն­ եր, բայց նման մո­տե­ցումն
ա­պահ­ ով­ ում է բնա­կիչն­ ե­րի հա­ րա­նակ­ ան գիտ­ ութ­յուն­ ից, մաս­ կոցն­ եր, և ս­տացվ­ ող է­ներգ­ իան
մար բար­ իքն­ եր, ո­րոնք չեն կա­
րող ի­րենց թույլ տալ ան­գամ նա­վոր գոր­ծա­րա­րութ­յու­նից, ոչ կհո­սի դեպ­ ի «խել­ ա­ցի» միկ­
է­ներգ­ աարդ­յուն­ ա­վետ առ­ անձ­
նատն­ եր­ ի սե­փակ­ ան­ ա­տեր­ ե­րը: առևտր­ այ­ ին և ­հաս­ ար­ ակ­ ա­կան րոց­ անց: Ար­ևայ­ ին էն­ երգ­ իա­յի

Այս­պիս­ ի օ­րի­նակ­նե­րից է կազմ­ ակ­ եր­պությ­ ունն­ ե­րից: ա­վելց­ ու­կը կկուտ­ ակվ­ ի հա­սա­
­Բերկլ­ իի Կ­ ա­լի­ֆոռն­ իա­կան հա­
մալ­սար­ ա­նի Oakland EcoBlock Մ­ անր­ ամ­ ասն­ որ­ են մշակ­ված րա­կա­կան շեն­քում տեղ­ ադր­
նախ­ ագ­ ի­ծը, որ­ ը գլխա­վո­
րում է սույն հոդ­ված­ի հե­ղի­ այս ծրագ­րի շրջա­նակն­ եր­ ում ված թափ­ ա­նիվ­ն եր­ ի մի­ջոց­ ով:
նա­կը ճարտ­ ա­րապ­ ետ­ ութ­յան
և ք­ աղ­ աք­ աշ­ ին­ ութ­յան պրո­ֆե­ (թեև դրա ի­րա­կա­նաց­ ու­մը դեռ Էլ­ եկտ­րամ­ ոբ­ իլ­ներ­ ը, ո­րոնց
սոր Հ­ ար­ ի­սոն Ֆր­ եյ­քե­րի հետ
չի սկսվել) վե­րա­սարք­ ավ­ որ­ համ­ ար կկա­ռուց­վեն շուրջ եր­

վե­լու են անմ­ իջ­ ակ­ ան հար­ևա­ կու տասն­յակ լիցք­ ա­վորմ­ ան

նութ­յամբ կառ­ ուց­ված 35–40 հին կայ­ ան­ներ, նույն­պես կտրա­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

62

ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

մադր­վեն բնա­կիչ­ներ­ ին հա­մա­ ռել որպ­ ես բնակ­ ան պաշ­ ար­ պատ­ճառ­ ը, որ այդ տեխ­նո­
նե­րի օգտ­ ագ­ ործ­ման նպա­ լոգ­ իան ուն­ ի հեղ­ ա­փո­խակ­ ան
տեղ օգտ­ ագ­ ործ­ման համ­ ար: տա­կա­հար­մար մոդ­ ել, ո­րը մեծ նե­րուժ:
կա­րել­ ի է տա­րա­ծել և՛ ԱՄՆ-ում,
Նմ­ ան միջ­ ո­ցա­ռում­ն երն ա­վե­լի և՛ դրա սահմ­ անն­ ե­րից դուրս: Ք­վանտ­ այ­ ին հա­մա­կարգ­ իչ­
Այս­ օր մենք ար­դեն ստաց­ ել ենք ներ­ ը լուծ­ ում են խնդիրն­ եր՝ օգ­
քան երկ­ ու անգ­ ամ կկրճա­տեն պատվ­ եր­ներ Եվ­րո­պա­յից, Հ­յու­ տա­գործ­ ել­ ով քվանտ­ ա­յին մե­
սիս­ ա­յին Աֆ­րի­կա­յից և Ա­սիա­ խան­ ի­կա­յի ողջ հզո­րութ­յու­նը:
է­լեկտր­ ա­կան­ ությ­ ան տա­րեկ­ ան յից, որ­ ը վկայ­ ում է ար­դիակ­ ա­ Փ­ ո­խա­նակ հերթ­ ով ուս­ ում­ն ա­
նաց­ման օբյ­ եկտ­ներ­ ը որ­ ո­շել­ ու սիր­ ել­ ու յուր­ ա­քանչյ­ ուր հնար­ ա­
սպառ­ ում­ ը և զ­րո­յի կհասցն­ են և­ ոչ միայն առ­ ան­ձին շենք­ եր­ ի, վոր լուծ­ում­ը, ինչպ­ ես դա կա­
այլ ամբ­ ողջ միկ­րոշրջ­ ան­ ի են­ նեին դա­սակ­ ան մե­քեն­ ան­ ե­րը,
ածխ­ ածն­ ի եր­կօք­սիդ­ ի արտ­ ա­ թա­կառ­ ուց­վածք­ ը վե­րա­զին­ ե­լու դրանք օգտ­ ագ­ որ­ծում են ալ­գո­
հանդ­եպ դրսևորվ­ող լայն հե­ րիթմ­ն եր, ո­րոնք հնար­ ավ­ որ չէ
նե­տում­ն ե­րը: Ս­ ա շատ լուրջ տաքրքր­ ութ­յան մա­սին: բաց­ ատր­ ել՝ ել­նե­լով դա­սա­կան
համ­ ան­մա­նութ­յունն­ ե­րից:
նվա­ճում է, եթ­ե հաշվ­ի առ­
Հ­ աշ­վարկ­ ումն սկսվում է
նենք, որ ԱՄՆ-ում ջեր­մոց­ ա­յին հնար­ ա­վոր բոլ­ որ լու­ծում­ն ե­
րի վեր­ ադ­րում­ ից, ապ­ ա միակ
գազ­ եր­ ի ար­տան­ ետմ­ ան ընդ­ ճշգրիտ պա­տաս­խա­նը գտնե­
լու համ­ ար օգ­տա­գործվ­ ում
հա­նուր ծավ­ ա­լի առն­վազն մեկ քվանտ­ ա­յին խճճվա­ծությ­ ու­նը
և քվ­ ան­տա­յին ինտ­ երֆ­ ե­րեն­ցը՝
քառ­ որդ­ ը բաժ­ ին է ընկն­ ում գործ­ ըն­թաց­ներ, որ­ ոնց չենք
հան­դի­պում առ­ օր­յա կյանք­ ում:
բնակ­ ե­լի շեն­քեր­ ին:
Ք­վանտ­ ա­յին համ­ ա­կար­գիչ­
Շր­ջակ­ ա մի­ջավ­ այր­ ի պահ­ նե­րի հեռ­ ան­կարն­ եր­ ը նույնք­ ան
վիթխ­ ա­րի են, որք­ ան դժվար է
պանմ­ ան գոր­ծա­կալ­ ութ­յան կառ­ ու­ցել այդ համ­ ա­կարգ­ իչ­
նե­րը: Դ­րանց ա­մե­նա­հայտ­նի
գնահ­ ատ­մամբ՝ ­Կա­լի­ֆոռ­նիայ­ ի ԴԱՐԻՈ ՋԻԼ տար­բեր­ ա­կի հա­մար անհ­րա­
ժեշտ են գերհ­ ա­ղոր­դիչ­ներ,
բնա­կել­ ի շենք­ ե­րում սպառ­ ո­րոնց ջեր­մաստ­ ի­ճա­նը պետք է
լի­նի բաց­ արձ­ ակ զրոյ­ ից փոքր-
վող ջրի ավ­ե­լի քան 50 %-ը 10 ինչ բարձր, ինչ­պես նաև պետք
է ապ­ ա­հովվ­ ի քվան­տա­յին
ծախս­վում է սիզ­ ամ­ ար­գեր­ ի և­ ՔՎԱՆՏԱՅԻՆ փխրուն վի­ճակ­նե­րի ճշգրիտ
ՀԱՇՎԱՐԿՈՒՄՆԵՐ կառ­ ավ­ ար­ ում և հ­ ուս­ ա­լի էկ­րա­
այգ­ ի­նե­րի ոռ­ ոգ­ման համ­ ար: նա­վո­րում, որպ­ ես­զի լույս­ ի ոչ
ՆՈՐ ԱԼԳՈՐԻԹՄՆԵՐԸ ԵՎ մի պա­տա­հակ­ ան շող չընկ­նի
Զ­ ուգ­ ա­րան­ներ­ ի կո­յու­ղաջ­րե­ ՆՈՐ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԸ ԲԱՑՈՒՄ պրո­ցե­սոր­ ի վրա: ­Մինչև վեր­
ԵՆ ԴՌՆԵՐ ՆՈՐԱՐԱՐԱԿԱՆ ջերս սաղմ­ այ­ ին մա­կար­դակ­ ի
րը, ինչպ­ ես նաև կեղտ­ աջր­ եր­ ի ԿԻՐԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ քվանտ­ ա­յին հա­մա­կարգ­ իչն­ ե­
րից կար­ող էին օգտ­վել աշ­
և լ­վացք­ ի մեք­ ե­նա­նե­րի բա­նեց­ խարհ­ի միայն մի քան­ի լա­բո­
րատ­ ո­րիա­նե­րի մասն­ ա­գետ­ներ:
րած ջրեր­ ը կմաքր­վեն և կրկ­ ին ­Բայց վեր­ջին տա­րի­նե­րի առ­ ա­
ջըն­թացն այդ բնա­գավ­ առ­ ում
կօգ­տագ­ ործվ­ են ո­ռոգմ­ ան հա­ հնա­րավ­ ո­րութ­յուն է տալ­ իս

մար: Մ­ ենք կհավ­ ա­քենք անձր­ 63

ևաջ­ ուր­ ը և ­կօգտ­ ա­գործ­ ենք այն Արդ­են 50 տա­րի է, ինչ

զու­գա­րանն­ եր­ ում և լվ­ ա­ցա­ քվանտ­ ա­յին հա­մակ­ արգ­ իչն­ ե­

րան­ներ­ ում, ինչ­պես նաև կտե­ րը հու­զում են մարդ­կանց եր­

ղադ­րենք հուս­ ա­լի ամր­ ան­ներ ևակ­ ա­յութ­յուն­ ը: Պ­ ատ­ճա­ռը

և ­ծոր­ ակն­ եր: Մ­շակ­ ում անց­ ած պարզ է. դրանք ա­ռաջ­ արկ­ ում

պինդ թա­փոնն­ ե­րից կստա­ են այն­պիս­ ի խնդիրն­ եր­ ի լուծ­

նանք օրգ­ ան­ ա­կան պա­րար­ ման ու­ղին­ եր, որ­ ոնց­ ից եր­բեք

տանյ­ ութ: ­Մեր գնա­հատ­մամբ՝ չեն կար­ող գլուխ հան­ել դա­

EcoBlock նախ­ ագծ­ ի շրջա­նակ­ սա­կան մե­քե­նա­ներ­ ը: Այդ­պիս­ ի

նե­րում կա­տարվ­ ած հա­մա­ խնդիրն­ ե­րից է նոր մո­լե­կուլ­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

կար­գայ­ ին ար­դիա­կա­նաց­ ու­ նե­րի և նյ­ ութ­ եր­ ի ստեղծ­ման

մը խմել­ ու ջրի պա­հան­ջար­կը համ­ ար անհր­ աժ­ եշտ քի­միա­

կկրճատ­ ի մինչև 70 %: կան փո­խար­կում­ն եր­ ի ճշգրիտ

Oakland EcoBlok նախ­ ագ­ ի­ մոդ­ ե­լա­վո­րու­մը, ինչպ­ ես նաև

ծը կապ­ ահ­ո­վի նաև նոր աշ­ լուծ­ ում­ն եր­ ի հնա­րա­վոր տար­

խատ­ ատ­ ե­ղեր շին­ ար­ ա­րութ­յան բեր­ ակ­ներ­ ի բազմ­ ութ­յան մեջ

ո­լոր­տում և ն­որ կյանք կհա­ լավ­ ագ­ ույն որ­ ոնմ­ ան հետ

ղորդ­ ի միկ­րոշրջ­ ա­նին: Ե­թե կապ­ված ար­դիա­կա­նացմ­ ան

ա­մեն բան ընթ­ա­նա ըստ մեր բարդ խնդիրն­ եր­ ի լու­ծում­ ը:

կան­խա­տե­սում­ն եր­ ի, ա­պա այս ­Յու­րաք­ անչյ­ ուր ոլ­ որտ ու­նի ար­

նախ­ ա­գիծ­ ը կա­րել­ ի է կիր­ ա­ դիակ­ ա­նաց­ման կա­րիք. ­Սա է

ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

կա­ռուց­ ել­ ու այն­պիս­ ի հա­մա­

կար­գի առ­ աջ­ ին նա­խա­տի­պե­

րը, որ­ ոնց օգն­ ությ­ ամբ կա­րե­

լի է ստու­գել գաղ­ ափ­ արն­ եր,

հաշ­վեկ­ ար­գեր (ալգ­ որ­ իթմ­ն եր)

և­ եղ­ ան­ ակն­ եր, ո­րոնք մինչ

այժմ գոյ­ ութ­յուն ու­նեին բաց­ ա­

ռապ­ ես տես­ ությ­ ան մեջ:

Այժմյ­ ան մեք­ են­ ան­ ե­րը

դեռևս չափ­ա­զանց փոքր են

լու­ծել­ ու համ­ ար ավ­ ե­լի բարդ

խնդիրն­եր, քան կար­ող էին

լու­ծել գեր­համ­ ա­կար­գիչ­նե­

րը: Այ­նու­ ա­մեն­ այն­ իվ, ար­վել է

հսկա­յա­կան քայլ դեպ­ ի առ­ աջ:

Ար­դեն մշակվ­ ած են հաշվ­ ե­ Ք­վանտ­ այ­ ին հաշվ­ արկ­ ում­ն ե­րի ջա­ցող սխալն­ եր­ ի շտկման
ո­լորտ­ ը սրըն­թաց զարգ­ ա­նում կամ ուղղ­ման մեխ­ ան­ իզ­մը:
կարգ­ եր, որ­ ոնք ա­վել­ ի ար­ ագ է: ­Համ­ ալ­սար­ ան­ ա­կան գիտ­ ա­ ­Գիտն­ ակ­ ան­ներ­ ը կշա­րուն­ ա­
կան խմբե­րը և 50-ից ավ­ել­ի կեն գոր­ծիք­ այ­ ին միջ­ ոցն­ ե­րի և
կաշ­խատ­ են քվան­տա­յին մե­ նո­րաստ­ եղծ ընկ­ եր­ ությ­ ունն­ եր ծր­ ագ­րա­յին ա­պա­հովմ­ ան կա­
ու խոշ­ որ միա­վոր­ ում­ն եր ամ­ տա­րել­ ագ­ ործ­ ու­մը: Այ­նուա­մե­
քե­նա­ներ­ ում: Գտն­վել են ա­վե­ բողջ աշ­խարհ­ ում հսկա­յա­ նայն­ իվ մասն­ ագ­ ետն­ ե­րը տա­
կան ջան­քեր են գոր­ծադ­րում րա­կարծ­իք են այն հարցում,
լի քան 100 անգ­ամ գերհ­ա­ քվան­տայ­ ին հաշ­վար­կում­ն ե­րի թե ինչ­պիս­ ի չափ­ ան­ իշն­ եր
խնդրի լուծ­ ումն իր­ ակ­ ան­ ութ­ է հարկ­ ավ­ որ օգտ­ ա­գոր­ծել
ղոր­դիչ քվան­տա­յին բի­թեր­ ի յուն դարձն­ ե­լու հա­մար: քվան­տա­յին հաշ­վար­կում­ն ե­րի
տեխն­ ո­լոգ­ իա­կան հաս­ ու­նութ­
(քուբ­ իթ­նե­րի) կո­հեր­ ենտ­ ութ­յան Տ­ եխ­նի­կա­կան ա­ռաջ­ ընթ­ ա­ յու­նը գնահ­ ա­տել­ ու հարց­ ում:
ցը և քվ­ ան­տա­յին հա­մակ­ արգչ­ ի Ո­մանք առ­ աջ­ ար­կում են գի­
(քվանտ­ ա­յին տե­ղե­կատ­վութ­ մատչ­ ե­լիությ­ ունն արդ­ են այ­սօր տա­կան չա­փում­ն եր կա­տար­ ե­
հնա­րավ­ ո­րությ­ ուն են տալ­ իս լու կար­ ող­ ությ­ ամբ ո­րոշ­վող քիչ
յան գոյ­ ութ­յան) ժա­ման­ ա­կը սկսել­ ու «քվանտ­ այ­ ին հե­ղա­ հասկ­ ա­նա­լի ստան­դարտն­ եր,
փո­խութ­յան» նախ­ ապ­ ատր­ աս­ ո­րոնք դժվար է բա­ցատր­ ել
երկ­ ար­ ացն­ ե­լու ե­ղան­ ակն­ եր՝ տու­մը: ­Ժա­ման­ ակն է մտա­ծել, լայն լսար­ ան­ ին: ­Սույն հոդվ­ ա­ծի
թե ինչ կա­րող է տալ բարդ հե­ղին­ ա­կը և ­գոր­ծընկ­ եր­նե­րը
հա­մեմ­ ա­տած տա­սը տար­ ի խնդիրն­ եր լուծ­ ող մեք­ ե­նա­նե­րի հա­մաձ­ այն չեն նման մոտ­ ե­
առկ­ այ­ ութ­յու­նը: Սկս­նակ­ներ­ ին ցում­ներ­ին և ­կարծ­ում են, որ
առ­աջ եղ­ա­ծի հետ: Այժմ մենք օգ­նե­լու հա­մար հա­մաց­ անց­ ում տեխն­ ո­լո­գիան չի կա­րե­լի հա­
տեղ­ ադր­ված են քվան­տայ­ ին մար­ ել իս­կա­պես ձևավ­ որ­ված
կա­րող ենք չա­փել քվան­տա­ հաշ­վարկ­ ում­ն եր­ ի բազմ­ աթ­ իվ այն­քան ժամ­ ա­նակ, քան­ ի դեռ
դա­սագր­քեր և­ ու­ղե­ցույց­ներ: քվան­տա­յին հա­մակ­ արգ­ իչ­նե­
յին սխալ­նե­րի ա­մե­նա­կարև­ որ րը չեն սկսել լուծ­ել կարև­որ
­Բայց դեռևս առ­կա են բազ­ հիմ­ն ախնդ­ իր­ներ առևտ­րա­
տես­ ակն­ եր­ ը: Իսկ 2016 թ. IBM-ը մաթ­ իվ խոչ­ ըն­դոտն­ եր. ան­ յին, մտավ­ որ և ս­ ո­ցիա­լակ­ ան
հր­ աժ­ եշտ է մեծ­ աց­նել կո­ ոլ­ որտ­նե­րում: Լ­ ավ նոր­ ութ­յունն
հնար­ ավ­ որ­ ութ­յուն է տվել օգտ­ հե­րեն­տությ­ ան ժա­ման­ ա­կը, այն է, որ այդ օր­ ը մոտ է:
նվազ­ եցն­ ել սխալն­ եր­ ի ա­ռա­
վե­լու ամ­պա­յին առ­ աջ­ ին քվան­ ջացմ­ ան հա­ճա­խությ­ ու­նը, վեր-­ Թ­ արգ­մա­նիչ՝ ­Մե­լի­նե ­Սարգս­յան
ջա­պես, հար­կավ­ որ է, այն­ ո­
տայ­ ին հա­մա­կարգ­չից՝ IBM ւամ­ ե­նայ­նիվ, գտնել ա­ռա­

Quantum Experience (QX)-ից

օգտ­ ա­տե­րե­րի գրաֆ­ ի­կա­կան

փոխ­կա­պակց­չի(ին­տեր­ֆեյս)

օգ­նությ­ ամբ, որն ստեղծ­վել է

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018 հա­տուկ դրա ծրագր­ ավ­ որ­ման

համ­ար, իսկ այժմ նաև կի­րա­

ռակ­ ան ծրագ­րավ­ որմ­ ան փոխ­

կապ­ ակցչ­ ի օգ­նությ­ ամբ, որ­ ը

հիմնվ­ած է Python տա­րած­

ված լեզ­վի վրա: Հ­ ա­մակ­ արգ­ ի

շահ­ ա­գործ­ման գոր­ծընթ­ ա­

ցը խթա­նեց նոր մշակ­ում­ներ,

առ­ անց ո­րոնց անհն­ ա­րին է

այդ տեխն­ ի­կա­յի զար­գա­ցու­

մը, և նպ­ աստ­ եց 20-ից ավ­ ե­լի

հոդ­վածն­ եր­ ի հրա­պար­ ակմ­ ա­ն:

64

²ØºÜ²Ðºî²øðøÆð ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

¶Æî²Ð²Üð²Ø²îâºÈÆ

вܸºêÀ

вڲêî²ÜàôØ

´²Ä²Üà𸲶ðìºÈàô вزð
βðàÔ ºø ¼²Ü¶²Ð²ðºÈ

+374 60 62 35 99

65