KATA PENGANTAR
Puji syukur kita panjatkan kehadirat Allah SWT yang telah melimpahkan rahmat, hidayah dan inayah-Nya, penyusun diberikan kekuatan
untuk menyelesaikan buku materi Bahasa Jawa kelas X Semester 1 yang akan dipergunakan sebagai acuan materi pembelajaran dan tertuang
dalam alat/ media pembelajaran yang ditampilkan dalam you tube.
Adapun penyusunan buku ini ditujukan sebagai pemenuhan materi pembelajaran. Penyusunan buku ini masih banyak kekurangan, oleh
karena itu saran dan pendapat yang bersifat membangun dalam penyusunan laporan ini menjadi lebih baik dari berbagai pihak yang terkait
dengan kegiatan ini kita harapkan. Dan mudah-mudahan buku ini dapat bermanfaat bagi peserta didik dalam Pembelajaran Jarak Jauh.
Atas bantuan dari semua pihak saya ucapkan terima kasih.
Penyusun
DAFTAR ISI
KATA PENGANTAR ...................................................................................................................v
PENGESAHAN MATERI PEMBELAJARAN ...........................................................................vi
DAFTAR ISI ................................................................................................................................vii
BAHASA JAWA KELAS X SEMESTER GANJIL ..................................................................viii
SERAT WEDHATAMA PUPUH PANGKUR ...........................................................................1
CERKAK .....................................................................................................................................26
PAWARTA .................................................................................................................................48
TEKS DHESKRIPSI OMAH ADAT JAWA ...............................................................................71
AKSARA SANDHANGAN MANDASWARA ........................................................................100
DAFTAR PUSTAKA .................................................................................................................101
HIDAYAH
1
SERAT WEDHATAMA
PUPUH PANGKUR
2
KOMPETENSI DASAR
3.1 Menelaah Teks Serat
Wedhatama Pupuh
Pangkur
4.1 Menanggapi isi Serat
Wedhatama pupuh
Pangkur
TUJUAN PEMBELAJARAN 3
Setelah mengkaji berbagai sumber belajar,
melalui pendekatan saintifik dengan
model pembelajaran Discovery Learning.
Setelah peserta didik membaca serat
Wedhatama pupuh pangkur, mampu
mengidentifikasi kaidah teks, menjelaskan
isi, menyampikan pitutur luhur, serta
mampu menulis dan mengoreksi tembang
karya teman, dengan mengembangkan
sikap kemandirian, jujur, penuh tanggung
jawab dan bekerja keras.
4
APERSEPSI
Serat Wedhatama yaiku salah sawijining serat anggitan
KGPAA Mangkunagara IV kang kaanggit duweni ancas
ngajak marang manungsa padha duweni kamulyan budi
lan larangan amarga ana ing kasunyatan pagesangan
polahing manungsa kang duweni watak lan kepribadhen
dhewe-dhewe. Ing serat Wedhatamaana piwulang ngenani
babagan bekti marang Gusti Ingkang Maha Agung utawa
yaiku sembah raga, sembah cipta, sembah rasa lan sembah
karsa.
JENISING TEMBANG MACAPAT 5
2. Maskumambang 3. Kinanthi
1. Mijil
4. Sinom
11. Pocung
JENIS MACAPAT 5. Asmarandana
10. Megatruh
6. Gambuh
9. Pangkur 8. Durma 7. Dhandhanggula
6
Serat wedhatama asale saka basa sansekerta,
Wedhatama menurut kamus kawi-indonesia
karangan L. mardiwasito, saka tembung ''wedha''
kang tegese ilmu pangerten, lan tembung ''Tama''
kang tegese becik. Miturut R. Tanojo tegese
tembung ''wedhatama'' yaiku pepathokaning
putra. Di deleng saka tembung ''wedha''
tegese pepakem (patokan) lan
tama utawa utama kang duwe
teges anak. Pepathikaning putra
tegese pathokan utawa pedoman
kanggo putra lan putrine
Serat wedhatama iku salah sawijining 7
seratane Kanjeng Gusti Pangeran
Adipati Aryo (KGPAA) Mangunegara IV
Kang wujude tembang.
Serat wedhatama ngemot tembang
macapat yaiku pupuh pangkur,
Sinom, Pocung, Gambuh
lan kinanthi. Cacahe ana
limang pupuh.
8
SURASANE SERAT WEDHATAMA
• Falsafah urip kayata tepa slira, kepriye nganut
agama kang becik lan wicaksana, lan dadi manungsa
sautuhe.
• Serat Wedhatama kaperang dadi 100 pupuh,
kaperang dadi 5 tembang yaiku :
*) Pangkur (14 pupuh, I – XIV)
*) Sinom (18 pupuh, XV – XXXII)
*) Pocung (15 pupuh, XXXIII – XLVII)
*) Gambuh (35 pupuh, XLVIII – LXXXII)
*) Kinanthi (18 pupuh, LXXXIII – C)
9
Serat Wedhatama pupuh Pangkur
duweni piwulang ngelmu kang
sempurna, kang dadi pathokaning
kanggo manungsa yaiku babagan
sopan santun. Syarat utama kanggo
duweni yaiku ati-ati utawa mawas
diri. Manungso kang kasil mawas diri
utawa ati-ati anggone nglakoni urip
ana ing alam ndonya bakal tentrem
ana ing donya.
Pada 1 10
06
Mingkar mingkuring Meredam nafsu angkara
angkara, dalam diri,
Akarana karanan mardi siwi, Hendak berkenan mendidik
Sinawung resmining kidung, putra-putri
Sinuba sinukarta, Tersirat dalam indahnya
Mrih kretarta pakartining tembang,
ngelmu luhung dihias penuh variasi,
Kang tumrap neng tanah agar menjiwai hakekat ilmu
Jawa, luhur,
Agama ageming aji. yang berlangsung di tanah
Jawa (Nusantara)
agama sebagai “pakaian”
kehidupan.
Pada 2 11
06
Jinejer neng Wedatama Disajikan dalam serat
Mrih tan kemba
kembenganing pambudi Wedhatama,
Mangka nadyan tuwa pikun
Yen tan mikani rasa, agar jangan miskin
Yekti sepi asepa lir sepah pengetahuan
samun, walaupun sudah tua pikun
Samangsane pasamuan
Gonyak ganyuk nglelingsemi. jika tidak memahami rasa
sejati (batin)
niscaya kosong tiada
berguna
bagai ampas, percuma sia-
sia,
di dalam setiap pertemuan
sering bertindak ceroboh
memalukan.
Pada 3 12
06
• Nggugu karsaning • Mengikuti kemauan
priyangga, sendiri,
• Nora nganggo peparah • Bila berkata tanpa
lamun angling, dipertimbangkan (asal
bunyi),
• Lumuh ing ngaran balilu, • Namun tak mau dianggap
• Uger guru aleman,
• Nanging janma ingkang bodoh,
wus waspadeng semu • Selalu berharap dipuji-puji
• (sebaliknya) Ciri orang
• Sinamun ing samudana,
• Sesadon ingadu manis yang sudah memahami
(ilmu sejati) tak bisa
ditebak
• berwatak rendah hati,
selalu berprasangka baik.
Pada 4 13
06
• Si pengung nora • (sementara) Si dungu
nglegawa, tidak menyadari,
• Sangsayarda deniro • Bualannya semakin
cacariwis, menjadi jadi,
• Ngandhar-andhar • ngelantur bicara yang
angendhukur, tidak-tidak,
• Kandhane nora kaprah, • Bicaranya tidak masuk
• saya elok alangka akal,
longkanganipun, • makin aneh tak ada
jedanya.
• Si wasis waskitha ngalah,
• Ngalingi marang si • Lain halnya,
• Si Pandai cermat dan
pingging.
mengalah,
• Menutupi aib si bodoh.
Pada 5 14
06
• Mangkono ngelmu kang • Demikianlah ilmu yang
nyata, nyata,
• Sanyatane mung weh • Senyatanya memberikan
reseping ati, ketentraman hati,
• Bungah ingaran cubluk, • Tidak merana katakan
• Sukeng tyas yen denina, bodoh,
• Nora kaya si punggung • Tetap gembira jika dihina
• Tidak seperti si dungu
anggung gumrunggung,
• Ugungan sadina dina yang selalu sombong
• Aja mangkono wong urip.
• Ingin dipuji setiap hari
Janganlah begitu caranya
orang hidup.
Pada 6 15
06
• Urip sepisan rusak, • Hidup sekali saja
• Nora mulur nalare ting berantakan
saluwir, • Tidak berkembang, pola
pikirnya carut marut.
• Kadi ta guwa kang sirung,
• Umpama goa gelap
• Sinerang ing maruta, menyeramkan,
• Gumarenggeng anggereng
• Dihembus angin,
• Anggung gumrunggung, • Suaranya gemuruh
• Pindha padhane si mudha, menggeram,
• Prandene paksa kumaki • berdengung
• Seperti halnya watak anak
muda
• masih pula berlagak
congkak
Pada 7 16
06
• Kikisane mung sapala, • Tujuan hidupnya begitu
rendah,
• Palayune ngendelken
yayah wibi, • Maunya mengandalkan
orang tuanya,
• Bangkit tur bangsaning
luhur, • Yang terpandang serta
bangsawan
• Lha iya ingkang rama,
• Balik sira sarawungan bae • Itu kan ayahmu !
durung • Sedangkan kamu kenal
• Mring atining tata krama, saja belum,
• Nggon anggon agama • akan hakikatnya tata
suci. krama
• dalam ajaran yang suci
Pada 8 17
06
• Socaning jiwangganira, • Cerminan dari dalam jiwa
• Jer katara lamun pocapan raga mu,
pasthi, • Nampak jelas walau tutur
• Lumuh asor kudu unggul, kata halus,
• Semengah sesongaran, • Sifat pantang kalah
• Yen mangkono keno
maunya menang sendiri
ingaran katungkul,
• Sombong besar mulut
• Karem ing reh kaprawiran, • Bila demikian itu, disebut
• Nora enak iku kaki.
orang yang terlen
• Puas diri berlagak tinggi
• Tidak baik itu nak !
Pada 9 18
06
• Kekerane ngelmu karang, • Di dalam ilmu yang
• Kekarangan saking dikarang-karang
bangsaning gaib, (sihir/rekayasa)
• Rekayasa dari hal-hal gaib
• Iku boreh paminipun,
• Itu umpama bedak.
• Tan rumasuk ing jasad, • Tidak meresap ke dalam
• Amung aneng sajabaning
jasad,
daging kulup, • Hanya ada di kulitnya saja
• Yen kapengok pancabaya,
nak
• Ubayane mbalenjani.
• Bila terbentur
marabahaya,
• bisanya menghindari.
Pada 10 19
06
• Marma ing sabisa-bisa, • Karena itu sebisa-bisanya,
• Bebasane muriha tyas • Upayakan selalu berhati
basuki, baik
• Puruita-a kang patut, • Bergurulah secara tepat
• Lan traping angganira, • Yang sesuai dengan
• Ana uga angger ugering dirimu
kaprabun, • Ada juga peraturan dan
• Abon aboning panembah, pedoman bernegara,
• Kang kambah ing siyang • Menjadi syarat bagi yang
ratri. berbakti,
• yang berlaku siang
malam.
Pada 11 20
06
• Iku kaki takok-eno, • Itulah nak, tanyakan
• marang para sarjana kang • Kepada para sarjana yang
martapi menimba ilmu
• Mring tapaking tepa tulus, • Kepada jejak hidup para
suri tauladan yang benar,
• Kawawa nahen hawa, • dapat menahan hawa
• Wruhanira mungguh
nafsu
sanyataning ngelmu • Pengetahuanmu adalah
• Tan mesthi neng janma senyatanya ilmu,
wredha • Yang tidak harus dikuasai
• Tuwin mudha sudra kaki. orang tua,
• Bisa juga bagi yang muda
atau miskin, nak !
Pada 12 21
60
• Sapantuk wahyuning Alah • Siapapun yang menerima
wahyu Tuhan,
• Gya dumilah mangulah
ngelmu bangkit, • Dengan cermat mencerna
ilmu tinggi,
• Bangkit mikat reh • Mampu menguasai ilmu
mangukut,
kasampurnan,
• Kukutaning jiwangga,
• Yen mengkono kena • Kesempurnaan jiwa raga,
• Bila demikian pantas
sinebut wong sepuh,
disebut “orang tua”.
• Lire sepuh sepi hawa, • Arti “orang tua” adalah
• Awas roroning atunggil
tidak dikuasai hawa nafsu
• Paham akan dwi tunggal
(menyatunya sukma
dengan Tuhan)
Pada 13 22
00
• Tan samar pamoring • Tidak lah samar-samar
sukma, saat sukma menyatu
• Sinuksmaya winahya ing • meresap terpatri dalam
ngasepi, keheningan semadi,
• Sinimpen telenging kalbu, • Diendapkan dalam lubuk
• Pambukaning warana, hati
• Tarlen saking liyep • menjadi pembuka tabir,
• berawal dari keadaan
layaping aluyup,
• Pindha pesating sumpena, antara sadar dan tiada
• Seperti terlepasnya mimpi
• Sumusuping rasa jati.
• Merasuknya rasa yang
sejati.
Pada 14 23
00
• Sejatine kang mangkana, • Sebenarnya ke-ada-an itu
• Wus kakenan nugrahaning merupakan anugrah
Tuhan,
Hyang Widhi,
• Kembali ke alam yang
• Bali alaming ngasuwung, mengosongkan,
• Tan karem arameyan,
• Ingkang sipat wisesa • tidak mengumbar nafsu
duniawi,
winisesa wus,
• yang bersifat kuasa
• Mulih mula ulanira. menguasai.
• Mulane wong anom sami.
• Kembali ke asal muasalmu
• Oleh karena itu,
• wahai anak muda
sekalian
DAFTAR PUSTAKA 24
00
• Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Tengah. 2013. Kurikulum 2013 Mata
Pelajaran Muatan Lokal Bahasa Jawa SMA/MA/SMALB/SMK/MAK Negeri
dan Swasta Provisi Jawa Tengah.
• Dwiraharjo, Maryono dan Heri Setiawan. 2011. Arum Kuncaraning Basa
Jawi 1 kangge Kelas X SMA/SMALB/SMK/MA. Solo: PT Tiga Serangkai
Pustaka Mandiri.
• Irawan, H.G dan Harjo Waroejoe Mudjiwarn0. 2004. Kulina Basa Jawa SMA
dan MA. Klaten: Intan Pariwara
• Widaryatmo, Gandung, dkk. 2015. Prigel Basa Jawa kanggo SMA/SMK?MA
Kelas X. Jakarta: Erlangga.
• Yayasan Mangadeg. 1979. Terjemahan Wedhatama Karya K.G.P.A.A.
Mangkunegara IV Surakarta Hadiningrat Jakarta: Pradnya Pramita
• Sumber lain dari berbagai buku dan media social yang berkaitan dengan
materi
25
00
26
00
KOMPETENSI INTI 27
00
KI 3 : Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi
pengetahuan faktual, konseptual, prosedural, dan metakognitif
berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan,
teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan
kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait
penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan pengetahuan
prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat
dan minatnya untuk memecahkan masalah
KI 4 : Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret
dan ranah abstrak terkait dengan pengembangan dari yang
dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak secara
efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah
keilmuan
28
00
KOMPETENSI DASAR
3.2 Menelaah teks crita
cekak
4.2 Menulis dan menyajikan
synopsis teks crita cekak
yang dibacanya
TUJUAN PEMBELAJARAN 29
00
Setelah mengkaji berbagai sumber belajar,
melalui pendekatan saintifik dengan model
pembelajaran Cooperative Learning. Setelah
peserta didik membaca Crita Cekak, mampu
mengidentifikasi struktur teks, menjelaskan isi,
dan mampu menulis sinopsis Crita Cekak,
dengan mengembangkan sikap teliti, kreatif, dan
percaya diri
30
06
PANGERTEN CERKAK
Crita kang dumadi adhedhasar saka urutan sawijining
kedadeyan / prastawa kang nyata utawa fiktif. Kang
mbedakake karo crita liyane, Cerkak iku dicritakake sepisan
rampung, lan wis bisa nuduhake karampungane crita.
Cerkak kang becik yaiku critane urut lan prasaja,
nyritakake sawijining paraga saka pitepangan
nganti pungkasaning crita kanthi kang
gampang dimangerteni.
TITIKANE CERKAK 31
23
• Ceritane cekak utawa ringkes
• Dhuweni sipat rekaan/ fiktif
• Sifate naratif
• Gegayutan karo lelakone manungsa
• Dhuweni kesan tunggal
• Bahasane landhep, sugestif lan narik kawigaten
32
35
UNSUR PEMBANGUN CERKAK
1. TEMA : underane crita
2. PARAGA : pelaku crita
3. WATAK : tandha fisik lan karakter
4. LATAR/SETTING : papan lan wektu
5. SUDUT PANDANG : posisi pangripta nyritakake crita
6. ALUR/PLOT : urutan kedadean crita
7. KONFLIK : perkara kang dadi punjere crita.
33
25
NILAI LUHUR CERKAK
34
25
NILAI BUDAYA
Nilai iki
gegayutane karo
pamikir,
pakulinan, lan asli
karya cipta
35
23
NILAI SOSIAL
Nilai - nilai kang ndadekake
wong luwih mangreteni
panguripane
wong liya
36
25
NILAI MORAL
Nilai iki gegayutane
karo tumindak becik lan
ala minangka dhasar
panguripan manungsa
lan masarakat.
37
25
NILAI RELEGIUS
Nilai-nilai kang ana
gegayutane karo
agama lan
keyakinan
38
25
NILAI PENDHIDHIKAN
Nilai iki gegayutane
karo owah-owahan
tindak-tanduk ala
dadi becik.
39
25
NILAI ESTETIS
Nilai kang gegayutane karo
bab-bab kang narik kawigaten
kaendahan seni utawa kang
nyenengake.
40
25
NILAI ETIKA
Nilai-nilai kang ana sesambungane
karo sopan santun lan
subasita ing bebrayan.
41
25
NILAI POLITISI
Nilai kang
gegayutane karo
pamarentah.
42
22
NILAI KEMANUSIAAN
Nilai kang
gegayutane karo
sipat-sipat
manungsa.
43
25
SINOPSIS CERKAK
Sinopsis cerkak yaiku
reringkesane crita saka alur
kang dawa dadi cekak
nanging bias njlentrehake
crita sakabehe.
44
25
GAWE SINOPSIS CERKAK
Maca naskah crita
Nyathet gagasan pokok kang wigati
Nulis ringkesan saka gagasan kang dianggep wigati
Migunakake ukara kang cetha, gampang dimangerteni, efektif lan
narik kawigaten nalika nulis ringkesan crita
Kanggo nulis dialog utawa prolog sacukupe wae
Sinopsis ora entuk nyimpang saka crita asline