45
25
FUNGSI SINOPSIS
Menehi gegambaran ringkes ngenani urut-
urutane lan isine crita
Dadi prolog utawa epilog sawijining naskah
kang arep dipentasake
Kanggo pathokaning para paraga nalika arep
improvisasi
DAFTAR PUSTAKA 46
25
• Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Tengah. 2013. Kurikulum 2013 Mata
Pelajaran Muatan Lokal Bahasa Jawa SMA/MA/SMALB/SMK/MAK
Negeri dan Swasta Provisi Jawa Tengah.
• Dwiraharjo, Maryono dan Heri Setiawan. 2011. Arum Kuncaraning Basa
Jawi 1 kangge Kelas X SMA/SMALB/SMK/MA. Solo: PT Tiga Serangkai
Pustaka Mandiri.
• Irawan, H.G dan Harjo Waroejoe Mudjiwarno. 2004. Kulina Basa Jawa
SMA dan MA. Klaten: Intan Pariwara
• Widaryatmo, Gandung, dkk. 2015. Prigel Basa Jawa kanggo
SMA/SMK/MA Kelas X. Jakarta: Erlangga.
• Sumber lain dari berbagai buku dan media social yang berkaitan dengan
materi
• Berbagai macam wallpaper powerpoint, powerpoint background templates,
presentation background dari berbagai sumber
47
25
47
7
SERAT WEDHATAMA
PUPUH PANGKUR
48
7
KOMPETENSI DASAR
3.1 Menelaah Teks Serat
Wedhatama Pupuh
Pangkur
4.1 Menanggapi isi Serat
Wedhatama pupuh
Pangkur
TUJUAN PEMBELAJARAN 49
7
Setelah mengkaji berbagai sumber
belajar, melalui pendekatan saintifik
dengan model pembelajaran Discovery
Learning. Setelah peserta didik membaca
serat Wedhatama pupuh pangkur,
mampu mengidentifikasi kaidah teks,
menjelaskan isi, menyampikan pitutur
luhur, serta mampu menulis dan
mengoreksi tembang karya teman,
dengan mengembangkan sikap
kemandirian, jujur, penuh tanggung jawab
dan bekerja keras.
APERSEPSI 50
77
47
7
Serat Wedhatama yaiku salah sawijining serat anggitan
KGPAA Mangkunagara IV kang kaanggit duweni ancas
ngajak marang manungsa padha duweni kamulyan budi
lan larangan amarga ana ing kasunyatan pagesangan
polahing manungsa kang duweni watak lan kepribadhen
dhewe-dhewe. Ing serat Wedhatamaana piwulang ngenani
babagan bekti marang Gusti Ingkang Maha Agung utawa
yaiku sembah raga, sembah cipta, sembah rasa lan sembah
karsa.
51
JENISING TEMBANG MACAPAT 47
2. Maskumambang 3. Kinanthi
1. Mijil
4. Sinom
11. Pocung
JENIS MACAPAT 5. Asmarandana
10. Megatruh
6. Gambuh
9. Pangkur 8. Durma 7. Dhandhanggula
52
Serat wedhatama asale saka basa sansekerta, 45
Wedhatama menurut kamus kawi-indonesia
karangan L. mardiwasito, saka tembung ''wedha''
kang tegese ilmu pangerten, lan tembung ''Tama''
kang tegese becik. Miturut R. Tanojo tegese
tembung ''wedhatama'' yaiku pepathokaning
putra. Di deleng saka tembung ''wedha''
tegese pepakem (patokan) lan
tama utawa utama kang duwe
teges anak. Pepathikaning putra
tegese pathokan utawa pedoman
kanggo putra lan putrine
53
Serat wedhatama iku salah sawijining 47
seratane Kanjeng Gusti Pangeran
Adipati Aryo (KGPAA) Mangunegara IV
Kang wujude tembang.
Serat wedhatama ngemot tembang
macapat yaiku pupuh pangkur,
Sinom, Pocung, Gambuh
lan kinanthi. Cacahe ana
limang pupuh.
54
77
SURASANE SERAT WEDHATAMA
• Falsafah urip kayata tepa slira, kepriye nganut
agama kang becik lan wicaksana, lan dadi manungsa
sautuhe.
• Serat Wedhatama kaperang dadi 100 pupuh,
kaperang dadi 5 tembang yaiku :
*) Pangkur (14 pupuh, I – XIV)
*) Sinom (18 pupuh, XV – XXXII)
*) Pocung (15 pupuh, XXXIII – XLVII)
*) Gambuh (35 pupuh, XLVIII – LXXXII)
*) Kinanthi (18 pupuh, LXXXIII – C)
55
47
Serat Wedhatama pupuh Pangkur
duweni piwulang ngelmu kang
sempurna, kang dadi pathokaning
kanggo manungsa yaiku babagan
sopan santun. Syarat utama kanggo
duweni yaiku ati-ati utawa mawas
diri. Manungso kang kasil mawas
diri utawa ati-ati anggone nglakoni
urip ana ing alam ndonya bakal
tentrem ana ing donya.
Pada 1 56
47
Mingkar mingkuring Meredam nafsu angkara
angkara,
Akarana karanan mardi siwi, dalam diri,
Sinawung resmining kidung, Hendak berkenan mendidik
Sinuba sinukarta, putra-putri
Mrih kretarta pakartining Tersirat dalam indahnya
ngelmu luhung tembang,
Kang tumrap neng tanah dihias penuh variasi,
Jawa, agar menjiwai hakekat ilmu
luhur,
Agama ageming aji. yang berlangsung di tanah
Jawa (Nusantara)
agama sebagai “pakaian”
kehidupan.
Pada 2 57
47
Jinejer neng Wedatama Disajikan dalam serat
Mrih tan kemba Wedhatama,
kembenganing pambudi agar jangan miskin
Mangka nadyan tuwa pikun pengetahuan
Yen tan mikani rasa, walaupun sudah tua pikun
Yekti sepi asepa lir sepah jika tidak memahami rasa
samun, sejati (batin)
Samangsane pasamuan niscaya kosong tiada
Gonyak ganyuk berguna
nglelingsemi. bagai ampas, percuma sia-
sia,
di dalam setiap pertemuan
sering bertindak ceroboh
memalukan.
Pada 3 58
47
• Nggugu karsaning • Mengikuti kemauan sendiri,
priyangga,
• Bila berkata tanpa
• Nora nganggo peparah dipertimbangkan (asal
lamun angling, bunyi),
• Lumuh ing ngaran balilu, • Namun tak mau dianggap
bodoh,
• Uger guru aleman,
• Nanging janma ingkang wus • Selalu berharap dipuji-puji
waspadeng semu • (sebaliknya) Ciri orang yang
• Sinamun ing samudana, sudah memahami (ilmu
• Sesadon ingadu manis sejati) tak bisa ditebak
• berwatak rendah hati,
selalu berprasangka baik.
Pada 4 59
47
• Si pengung nora nglegawa, • (sementara) Si dungu tidak
• Sangsayarda deniro menyadari,
cacariwis, • Bualannya semakin menjadi
jadi,
• Ngandhar-andhar
angendhukur, • ngelantur bicara yang tidak-
tidak,
• Kandhane nora kaprah,
• Bicaranya tidak masuk akal,
• saya elok alangka
longkanganipun, • makin aneh tak ada
jedanya.
• Si wasis waskitha ngalah,
• Ngalingi marang si pingging. • Lain halnya,
• Si Pandai cermat dan
mengalah,
• Menutupi aib si bodoh.
Pada 5 60
47
• Mangkono ngelmu kang • Demikianlah ilmu yang
nyata, nyata,
• Sanyatane mung weh • Senyatanyamemberikan
reseping ati, ketentraman hati,
• Bungah ingaran cubluk, • Tidak merana katakan
• Sukeng tyas yen denina, bodoh,
• Nora kaya si punggung • Tetap gembira jika dihina
anggung gumrunggung,
• Tidak seperti si dungu
• Ugungan sadina dina yang selalu sombong
• Aja mangkono wong urip.
• Ingin dipuji setiap hari
Janganlah begitu caranya
orang hidup.
Pada 6 61
47
• Urip sepisan rusak, • Hidup sekali saja
• Nora mulur nalare ting berantakan
saluwir, • Tidak berkembang, pola
pikirnya carut marut.
• Kadi ta guwa kang sirung,
• Sinerang ing maruta, • Umpama goa gelap
• Gumarenggeng anggereng menyeramkan,
• Anggung gumrunggung,
• Pindha padhane si mudha, • Dihembus angin,
• Prandene paksa kumaki • Suaranya gemuruh
menggeram,
• berdengung
• Seperti halnya watak anak
muda
• masih pula berlagak
congkak
Pada 7 62
47
• Kikisane mung sapala, • Tujuan hidupnya begitu
rendah,
• Palayune ngendelken
yayah wibi, • Maunya mengandalkan
orang tuanya,
• Bangkit tur bangsaning
luhur, • Yang terpandang serta
bangsawan
• Lha iya ingkang rama,
• Balik sira sarawungan bae • Itu kan ayahmu !
• Sedangkan kamu kenal
durung
saja belum,
• Mring atining tata krama, • akan hakikatnya tata
• Nggon anggon agama
krama
suci.
• dalam ajaran yang suci
Pada 8 63
47
• Socaning jiwangganira, • Cerminan dari dalam jiwa
• Jer katara lamun pocapan raga mu,
pasthi, • Nampak jelas walau tutur
• Lumuh asor kudu unggul, kata halus,
• Semengah sesongaran,
• Yen mangkono keno • Sifat pantang kalah
maunya menang sendiri
ingaran katungkul,
• Sombong besar mulut
• Karem ing reh • Bila demikian itu, disebut
kaprawiran,
orang yang terlen
• Nora enak iku kaki.
• Puas diri berlagak tinggi
• Tidak baik itu nak !
Pada 9 64
47
• Kekerane ngelmu karang, • Di dalam ilmu yang
• Kekarangan saking dikarang-karang
(sihir/rekayasa)
bangsaning gaib,
• Iku boreh paminipun, • Rekayasa dari hal-hal
• Tan rumasuk ing jasad, gaib
• Amung aneng sajabaning
• Itu umpama bedak.
daging kulup, • Tidak meresap ke dalam
• Yen kapengok pancabaya,
• Ubayane mbalenjani. jasad,
• Hanya ada di kulitnya
saja nak
• Bila terbentur
marabahaya,
• bisanya menghindari.
Pada 10 65
47
• Marma ing sabisa-bisa, • Karena itu sebisa-bisanya,
• Bebasane muriha tyas • Upayakan selalu berhati
basuki, baik
• Puruita-a kang patut, • Bergurulah secara tepat
• Lan traping angganira, • Yang sesuai dengan
• Ana uga angger ugering dirimu
kaprabun,
• Ada juga peraturan dan
• Abon aboning panembah, pedoman bernegara,
• Kang kambah ing siyang
• Menjadi syarat bagi yang
ratri. berbakti,
• yang berlaku siang
malam.
Pada 11 66
47
• Iku kaki takok-eno, • Itulah nak, tanyakan
• marang para sarjana kang • Kepada para sarjana yang
martapi menimba ilmu
• Mring tapaking tepa • Kepada jejak hidup para
tulus, suri tauladan yang benar,
• Kawawa nahen hawa, • dapat menahan hawa
• Wruhanira mungguh nafsu
sanyataning ngelmu • Pengetahuanmu adalah
• Tan mesthi neng janma senyatanya ilmu,
wredha • Yang tidak harus dikuasai
• Tuwin mudha sudra kaki. orang tua,
• Bisa juga bagi yang muda
atau miskin, nak !
Pada 12 67
47
• Sapantuk wahyuning Alah • Siapapun yang menerima
• Gya dumilah mangulah wahyu Tuhan,
ngelmu bangkit, • Dengan cermat mencerna
• Bangkit mikat reh ilmu tinggi,
mangukut, • Mampu menguasai ilmu
kasampurnan,
• Kukutaning jiwangga,
• Yen mengkono kena • Kesempurnaan jiwa raga,
• Bila demikian pantas
sinebut wong sepuh,
disebut “orang tua”.
• Lire sepuh sepi hawa,
• Awas roroning atunggil • Arti “orang tua” adalah
tidak dikuasai hawa nafsu
• Paham akan dwi tunggal
(menyatunya sukma
dengan Tuhan)
Pada 13 68
47
• Tan samar pamoring • Tidak lah samar-samar
sukma, saat sukma menyatu
• Sinuksmaya winahya ing • meresap terpatri dalam
ngasepi, keheningan semadi,
• Sinimpen telenging kalbu, • Diendapkan dalam lubuk
• Pambukaning warana, hati
• Tarlen saking liyep • menjadi pembuka tabir,
layaping aluyup, • berawal dari keadaan
• Pindha pesating antara sadar dan tiada
sumpena,
• Seperti terlepasnya mimpi
• Sumusuping rasa jati. • Merasuknya rasa yang
sejati.
Pada 14 69
47
• Sejatine kang mangkana, • Sebenarnya ke-ada-an itu
• Wus kakenan merupakan anugrah
Tuhan,
nugrahaning Hyang
Widhi, • Kembali ke alam yang
• Bali alaming ngasuwung, mengosongkan,
• Tan karem arameyan,
• Ingkang sipat wisesa • tidak mengumbar nafsu
winisesa wus, duniawi,
• Mulih mula ulanira.
• Mulane wong anom sami. • yang bersifat kuasa
menguasai.
• Kembali ke asal
muasalmu
• Oleh karena itu,
• wahai anak muda
sekalian
70
47
71
Sinau Basa Jawa
TEKS DESKRIPSI
OMAH ADAT JAWA
Kelas X
Semester Ganjil
HIDAYAH
72
12
KOMPETENSI DASAR
3.4 Menelaah yeks deskripsi rumah
adat Jawa
4.4 Menanggapi dan menceritakan
kembali isi teks deskripsi
tentang rumah adat Jawa
73
13
APERSEPSI 74
1
Wong Jawa nduweni
ciri khas dhewe ngenani
omah seng digawe.
Omah adat Jawa sing
umum ditepungi yaiku
omah sing duwe gagrak
arsitektur joglo.
Teks deskripsi yaiku teks kang 75
nggambarake prastawa, kedadean, apa 1
dene gegambaraning samubarang
prakara kanthi cetha lan rinci. Dene
ancase teks deskripsi iku kanggo
menehi katrangan utawa informasi
marang pamaca ngenani sawijining
bab supaya para pamaca bisa duwe
gambaran kaya-kaya pamaca bisa
mangerteni dhewe apa sing
dikandhakake ing teks.
76
1
77
1
Paragraf deskripsi yaiku paragraf kang
nggambarake objek kanthi tujuan supaya
wong kang maca ngrasa kaya nyawang dewe
objek kang digambarake. Tegese pengalaman
kang bisa ditonton dirasa, dirungokake,
dialami nggunakake pancaindra. Bab kang
digambarake kayata; Kaendahan alam,
kahanan jasmani, watak lsp.
URUTAN PANULISAN 78
PARAGRAF DHESKRIPSI 1
1. Nemtokake tema / objek karangan
2. Nemtokake tujuan karangan
3. Ngempalake data kanthi ngamati objek kang
didadekake objek karangan
4. Nata rantamaning karangan
(nyusun rancangan karangan)
5. Ngembangake kerangka karangan
79
1
80
71
81
71
Tembung “Omah” miturut
bausastra Jawa, nedahaken
wangunan ingkang wonten
eyup-eyupipun,
salajengipun kagem lerem
utawi ‘tempat tinggal”.
82
71
Omah adat Jawa diarani joglo.
Wewangunan omah joglo
mbutuhake papan sing jembar
amarga nduweni nduweni akeh
struktur utawane perangan
wewangunan kang kudu ana ing
omah joglo.
83
71
BAGEAN UTAMA OMAH JOGLO 1. PENDHAPA
2. PRINGGITAN
3. OMAH DALEM / OMAH
NJERO
1. PENDHAPA 84
71
Pendhapa arupa bagean
ngarep seng nduweni
ruangan jembar tanpa sekat
sekat, biasane pendhapa
dipigunakake kanggo
nampa tamu utawa ruang
dolanan bocah-bocah lan
papan kanggo santai
kaluwarga
2. PRINGGITAN 85
71
Pringgitan yaiku
tapel wates
antarane pendhapa
karo omah njero.
Uga minangka
papan pagelaran
wayang kulit.
Funsine kanggo
nampa tamu.
3. OMAH DALEM / NJERO 86
71
Bagian omah joglo
ana ing bagian njero.
Fungsine kanggo kumpul
keluarga.
Omah dalem
diperang maneh dadi 3
bagean :
1. Senthong kiwa
2. Senthong tengah
3. Senthong tengen
4. GANDHOK / PAWON 87
1
Gandhok utawa pawon iku papane ana ing
mburi dhewe. Digunakake kanggo mangsak,
dhahar, lan adus. Nulad saka kagunane, mula
dipapanake ana ing mburi supaya wong liya ora
ngreti nalika sing duwe omah reresik awak lan
dhahar. Bab iki nuduhake yen ma-nungsa iku
duwe sipat gemi, setiti, lan ngati-ati, tegese
ora boros uga tansah njaga kapribadene
kang siningit.
88
71
89
71
1. JOGLO SINOM 90
89
95
71
• Migunakake cagak
36.
• 4 Cagak diarani saka
guru.
• Bentuk bangunan iki
saka pengembangan
joglo sing
migunakake teras
kliling.
2. JOGLO JOMPONGAN 91
85
71
• Omah Joglo kang
migunakake rong
pengeret
• Wewangunane
kaya bujur sangkar
• Bentuk dasar Joglo
3. JOGLO PANGRAWIT 92
85
71
• Omah Joglo kang
nganggo lambang
gantung, payone
lancip lan undhak-
undhakan
• Saben pojokan
payon diwenehi
cagak (saka)
4. JOGLO MANGKURAT 93
85
71
• Joglo mangkurat podo karo
Joglo Pengrawit, nanging
luwih dhuwur lan cara
nyambung atap penanggap
nganggo penitih.
• Payon/ atap kasusun telu
mrenggang.
• Dhuwur brunjung, tengah
penanggap, ngisor penitih
(teras). Nanging yen
diwenehi sak susun atap
meneh ning ngisor penitih,
atap iki kasebut atap
peningrat