Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
3/2022 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Козимджан КАМИЛОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен» рес
Робахон МАХМУДОВА публика танловида «Энг яхши ёритилган
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бўйича ғолиб
Икрам МУСЛИМОВ деб топилган.
Бахтиёр ИСАКОВ
Холмўмин ЁДГОРОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Ибрагим АЛИМОВ
Олим ХАЛМИРЗАЕВ Чўпонота кўчаси, 6-уй
Замира ЭСАНОВА Ҳ/р 20210000300101763001
Омонбой ОҚЮЛОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ МФО 00850, СТИР 201403038
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан ТЕЛЕФОН: 278-96-54, 278-91-96,
босилган матнлар. 278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача E-mail: [email protected]
бўлиши мумкин. Веб-сайт: www.odilsudlov.sud.uz
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва Босишга 2022 йил 16 мартда рухсат этил-
қайтарилмайди. ди. Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма та-
боқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. фаланди. Буюртма ‒ 3.
Нашр адади 5240 нусха.
Журнал Ўзбекистон Республикаси Ва-
зирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттес Навбатчи муҳаррир
тация комиссияси Раёсатининг 2013 йил Муталиф СОДИҚОВ
30 декабрдаги 201/3-сонли қарори билан
докторлик диссертациялари бўйича илмий НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
мақолалар чоп этиладиган нашрлар рўйха-
тига киритилган. Сотувда келишилган нархда
2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб- «HAKIMA NASHR GROUP» МЧЖ
ликаси Президенти Администрацияси босмахонасида чоп этилди.
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму- Босмахона манзили: 100 057,
никациялар агентлигида 0026-рақам би-
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа Тошкент шаҳри, Юнусобод тумани
б ошлаг ан. Ифтихор кўчаси, 117-уй
C «Одил судлов»
2 МУНДАРИЖА
СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
М. Абдусаломов. Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси ва конститу-
циявий назорат....................................................................................................................3
МУНОСАБАТ
Б. Ахраров. Виждон эркинлигини бузганлик учун жавобгарлик..........................13
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
З. Нурматов. Жиноят кодексининг мамлакатимиз ҳудудида жиноят содир
этган шахсларга нисбатан амал қилиши....................................................................17
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
Д. Ҳабибуллаев. Фуқаролик процессида суд ҳужжатларини янги очилган
ҳолатлар бўйича қайта кўриш......................................................................................24
З. Эсанова. Фуқаролик ишларини сиртдан кўриб чиқишнинг процессуал
масалалари.........................................................................................................................29
ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ
Р. Рахматуллаев. Франчайзинг шартномасининг ўзига хос хусусиятлари...........33
МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ
Қ. Мирсагатов. Ишга тиклаш тўғрисидаги низоларни медиация орқали ҳал
қилиш.................................................................................................................................37
ТАҲЛИЛ
Ж. Иброҳимов. Терроризмни молиялаштириш учун жиноий жавобгарликка оид
МДҲ мамлакатлари қонунчилиги...................................................................................47
МУАММО ВА ЕЧИМ
Х. Курбонова. Ўзбошимчалик билан қурилган иморатлар тақдири қандай
бўлади?..............................................................................................................................50
10 МАРТ – ХАЛҚАРО АЁЛ СУДЬЯЛАР КУНИ
Суд соҳасидаги гендер тенглик ва ҳуқуқ устуворлигини таъминлашда аёл судья-
ларнинг роли.....................................................................................................................53
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA........................................................79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ТАДҚИҚОТ, 3
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ
ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТАРАҚҚИЁТ
СТРАТЕГИЯСИ ВА КОНСТИТУЦИЯВИЙ
НАЗОРАТ
М. АБДУСАЛОМОВ, мий-маърифий асослар яратилди.
Ўзбекистон Республикаси 2022 йил 28 январда Ўзбекистон Респуб-
Конституциявий судининг раиси,
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган юрист ликаси Президентининг Фармони билан
Ўзбекистон Республикаси ҳозирги вақтда «2022–2026 йилларга мўлжалланган Янги
ўз тараққиётининг мутлақо янги босқичига Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси» тас-
қадам қўйди ва бу босқичда салмоқли му- диқланди.
ваффақиятларга эришди. Ўзбекистоннинг
бугунги тараққиёти халқ салоҳиятини тўлиқ Тараққиёт стратегиясининг 7 та устувор
рўёбга чиқаришга, жамият ҳаётининг бар- йўналишидан иккинчиси мамлакатимизда
ча соҳаларини янада демократлаштиришга, адолат ва қонун устуворлиги тамойилларини
умуман олганда, Янги Ўзбекистон пойдево- тараққиётнинг энг асосий ва зарур шартига
рини яратишга қаратилган. айлантиришдир. Бу йўналиш ҳақида сўз бо-
рар экан, Президентимиз томонидан «қонун
Сўнгги йилларда республикада инсон устуворлиги индекси» юқори даражада бўл-
ҳуқуқларини таъминлаш, давлат органла- ган давлатлар қаторидан жой олиш энг асо-
рининг масъулияти ва очиқлигини кучай- сий вазифалардан эканлиги таъкидланган.
тириш, фуқаролик жамияти институтлари,
оммавий ахборот воситалари, аҳоли ва жа- Тараққиёт стратегиясининг 100 та мақса-
моат бирлашмаларининг сиёсий фаоллиги- дидан бири мамлакатимизда қонун устувор-
ни ошириш борасида тизимли ишлар амалга лиги ва конституциявий қонунийликни таъ-
оширилди. минлаш ҳисобланади1.
Ўтган беш йил давомида амалга оширил- Ўзбекистон тараққиётининг ҳозирги
ган ислоҳотлар натижасида мамлакатимизда босқичида суд-ҳуқуқ тизимини, шунингдек
Янги Ўзбекистонни барпо этиш учун зарур одил судловни янада демократлаштиришга
сиёсий-ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий, ил- қаратилган суд-ҳуқуқ ислоҳотларини амалга
ошириш устувор аҳамият касб этмоқда.
Одил судловни амалга оширишда давлат
органлари ва мансабдор шахсларнинг фао-
лияти, улар томонидан қабул қилинаётган
норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг консти-
туциявийлиги устидан самарали суд назора-
тини ўрнатиш муҳим роль уйнайди.
Маълумки, конституциявий назорат қо-
нунлар, бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат-
ларнинг конституциявийлигини ваколатли
орган томонидан текширилиши ва баҳолани-
шида намоён бўлади. Бошқача қилиб айтган-
да, конституциявий назорат орқали давлат
органларининг Конституция нормаларига
риоя этиши таъминланади.
Ўзбекистонда бундай ваколат Ўзбекистон
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
4 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
Республикасининг Конституциясига мувофиқ тиббий ёрдамдан фойдаланиш каби энг асо-
Конституциявий судга юкланган. Конститу- сий ҳуқуқларини тўла таъминлаш имконини
циявий суд қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий беради»2.
ҳужжатларнинг Конституцияга мувофиқлиги-
ни аниқлайди. Конституциявий суд жазоловчи Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
орган эмас, балки инсон ҳуқуқ ва эркинликла- ва «Ўзбекистон Республикаси Конституция-
рини ҳимоя қилувчи органдир. Бошқача қилиб вий суди тўғрисида»ги Конституциявий қо-
айтганда, у фуқаролар ва юридик шахсларни нун Конституциявий суднинг ташкил этили-
Конституцияга мос келмайдиган қонунлардан ши ва фаолиятининг қонунчилик асослари
ҳимоя қилади. бўлиб ҳисобланади.
Демократик ҳуқуқий давлат амалиётидан Конституцияда Конституциявий судга ик-
маълумки, одил судлов шаклидаги конститу- кита модда – 108 ва 109-моддалар бағишлан-
циявий назорат Конституциянинг устунлиги ган бўлиб, уларга 2017 йил 31 майдаги «Ўз-
ва ҳуқуқий ҳимоясини таъминлашнинг энг бекистон Республикаси Конституциясининг
самарали механизми ҳисобланади. Шунинг айрим моддаларига ўзгартишлар киритиш
учун Ўзбекистон Республикаси қонунчи- тўғрисида»ги Қонун билан ўзгартишлар ки-
лигига конституциявий назоратнинг Ев- ритилган.
ропа модели жорий этилган. Ушбу модел-
нинг асосчилари Aвстрия давлатшунослари Конституциявий суд Ўзбекистон Респуб-
Г.Кельзен ва К.Эйзенманн ҳисобланади. ликаси Президентининг тақдимига биноан
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси-
Жаҳон амалиётида конституциявий назо- нинг Сенати томонидан Ўзбекистон Респуб-
ратнинг учта – америкача, европача (конти- ликаси Судьялар олий кенгаши тавсия этган
ненталь) ва аралаш моделлари кўрсатилади. сиёсат ва ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар
Aмерикача моделда назорат умумий юрис- орасидан, Қорақалпоғистон Республикаси-
дикция судларидан ажратилмаган. Европа- нинг вакилини қўшган ҳолда сайланади.
ча модел (австрияча ёки кельзенча) умумий
юрисдикция судларидан ташкилий жиҳатдан Ўзбекистон Республикасининг Конститу-
ажратилган ва фақат конституциявий маса- циявий суди ўз таркибидан Ўзбекистон Рес-
лаларни кўриб чиқадиган ихтисослаштирил- публикаси Конституциявий судининг раиси-
ган органларни ташкил этилишини ўз ичига ни ва унинг ўринбосарини сайлайди.
олади. Aралаш, европа-америкача модел ик-
кита асосий моделнинг элементларини жам- Конституциявий судга қонун чиқарувчи
лаган: назорат ваколатлари Конституциявий ва ижро этувчи ҳокимиятлар органлари ҳуж-
ёки Олий судда тўпланган, бироқ айни пайт- жатларининг Конституцияга мослигига доир
да барча судлар ҳам ушбу соҳадаги ваколат- ишларни кўриш ваколати берилган. Консти-
ларга эга. туциявий суд ўз фаолияти билан давлат ҳо-
кимиятининг қонун чиқарувчи ва ижро этув-
Ўзбекистон Республикаси Президенти чи тармоқлари органлари норматив-ҳуқуқий
Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Республикаси ҳужжатларининг Конституцияга мувофиқ-
Конституцияси қабул қилинганининг 27 йил- лигини Конституция билан белгилаб берил-
лигига бағишланган тантанали маросимдаги ган чегараларда таъминлайди.
маърузасида таъкидлаганидек, «мамлакати-
мизда демократик ҳуқуқий давлат ва эркин Конституциявий суд у ёки бу ҳужжатнинг
фуқаролик жамиятини барпо этиш учун биз конституциявийлигини кўриб чиқар экан,
ҳаётимизнинг барча жабҳаларида конститу- унинг Конституцияда мустаҳкамлаб қўйил-
циявий назоратни кучайтиришимиз зарур. ган инсон ҳуқуқ ва эркинликларига қанча-
Бу эса, пировард натижада инсон ҳуқуқ ва лик мувофиқ эканлигига ҳам баҳо беради.
эркинликларини, унинг шаъни, қадр-қимма- Шу маънода Конституциявий суд ҳуқуқни
ти, мол-мулкининг дахлсизлигини сақлаш, муҳофаза қилиш функциясини ҳам амалга
фуқароларнинг меҳнат қилиш, таълим олиш, оширади.
Маълумки, Конституциянинг 11-модда-
сида Ўзбекистон Республикаси давлат ҳо-
кимиятининг тизими ‒ ҳокимиятнинг қонун
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ 5
чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига Мажлис Сенати аъзолари умумий сонининг
бўлиниши принципига асосланади, деган кўпчилик овозини олган шахс сайланган ҳи-
қоида мустаҳкамланган. Мазкур қоида ҳо- собланади.
кимиятнинг бўлиниши назариясидан келиб
чиққан бўлиб, унга мувофиқ давлат ҳоки- Агар Конституциявий суд судьяси лаво-
миятининг ҳар бир тармоғи мустақил бўли- зимига тақдим этилган номзодлар овоз бе-
ши, бир вақтнинг ўзида уларнинг ҳар бири, риш пайтида Сенат аъзолари овозларининг
бир томондан, ўзаро тийиб туриш ва ман- етарли сонини ололмасалар Ўзбекистон Рес-
фаатлар мувозанатини сақлаш орқали бош- публикаси Президенти Сенат кўриб чиқи-
қаларнинг бир зайлда ривожланишига таъ- ши учун шу номзодларни қайтадан тақдим
сир қилса, иккинчи томондан, давлатнинг этиши мумкин. Агар улар қайта рад этилса,
умумий вазифаларини бажаришда бошқа Ўзбекистон Республикаси Президенти томо-
тармоқлар билан ҳамкорлик қилиши, ўзига нидан Сенат кўриб чиқиши учун бошқа ном-
хос бўлган функцияларни бажариши лозим. зодлар тақдим этилади.
Объектив зарурат шундан иборатки, учта ҳо-
кимият тармоғи ҳам бир-бирига муҳтождир. Конституциявий суд судьялигига ном-
Улар фақат биргаликдагина, бир тизимнинг зодга қўйиладиган талаблар Конституция
элементлари сифатида давлат ҳокимиятини ва Конституциявий қонун нормалари билан
ташкил этадилар. белгиланган.
Ҳокимиятлар бўлиниши принципи ўзаро «Ўзбекистон Республикасининг Консти-
тийиб туриш ва манфаатлар мувозанатини туциявий суди тўғрисида»ги Конституция-
сақлашнинг шундай тизимини яратилишини вий қонунга мувофиқ сиёсат ва ҳуқуқ соҳаси
назарда тутадики, бунда ҳокимиятнинг улар- мутахассиси бўлган, юксак маънавий фа-
нинг бирида тўпланишини истисно этади. зилатларга ва зарур малакага эга бўлган, 35
Конституциявий суд шундай тизимнинг му- ёшдан кичик бўлмаган Ўзбекистон Респуб-
ҳим элементи сифатида таъсис этилган. ликаси фуқароси Конституциявий суднинг
судьяси этиб сайланиши мумкин.
Ўзбекистон Республикасида қонун чиқа-
рувчи ҳокимиятни амалга оширувчи олий Конституциявий судларнинг судьяли-
орган Олий Мажлис ҳисобланади. Вазирлар гига номзод учун ёшга доир юқори талаб-
Маҳкамаси, вазирликлар, давлат қўмитала- нинг қўйилиши кенг қўлланиладиган ама-
ри ва идоралар, маҳаллий давлат ҳокимияти лиёт бўлиб (масалан, Озарбайжон, Грузия,
органлари ижро этувчи ҳокимиятни амалга Қозоғистонда 30 ёш; Арманистонда 35 ёш;
оширувчи орган ҳисобланади. Конституция- Бельгия, Германия, Латвия, Россия ва Мў-
вий суд қонунлар, Олий Мажлис палаталари ғулистонда 40 ёш), катта ҳаётий ва касбий
қарорлари ҳамда Вазирлар Маҳкамаси қа- тажрибага эга бўлган шахсларнинг сайла-
рорлари, маҳаллий давлат ҳокимияти орган- нишини таъминлайди.
лари қарорларининг Конституцияга муво-
фиқлиги тўғрисидаги ишларни кўради. Конституциявий суд, энг аввало, суд ҳо-
кимияти органи эканлиги, яъни конститу-
Конституциявий суд тўққиз нафар судья- циявий одил судловни амалга оширувчи ор-
дан иборат. Конституциявий суднинг судья- ган ҳисобланишини инобатга олиб, қонун
си этиб сайланишга номзодлар Ўзбекистон чиқарувчи орган томонидан сиёсат ва ҳуқуқ
Республикаси Президенти томонидан Олий соҳасида мутахассис бўлган шахс Конститу-
Мажлис Сенатига Судьялар олий кенгаши- циявий суднинг судьяси бўлиши мумкинли-
нинг тавсиясига асосан тақдим этилади. ги тўғрисидаги қоида белгиланган.
Конституциявий суднинг судьяларини Конституциявий суднинг битта судьяси
сайлаш тўғрисидаги масала Олий Мажлис Қорақалпоғистон Республикасининг вакили
Сенатининг навбатдаги мажлисида кўриб ҳисобланади. Бундай амалиёт Конституция-
чиқилади. Конституциявий суднинг ҳар да мустаҳкамланган суверен Қорақалпоғис-
бир судьяси якка тартибда сайланади. Олий тон Республикаси Ўзбекистон Республикаси-
нинг таркибига киради, деган қоида асосида
киритилган. Қорақалпоғистон Республикаси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
6 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
Ўзбекистон Республикасининг қонун чи- рисида хулоса бериш ваколатига эга бўлган
қарувчи ва ижро этувчи олий органларида, ягона орган сифатида белгиланган.
яъни Ўзбекистон Республикаси Олий Маж-
лиси Сенати ва Вазирлар Маҳкамасида ўз Конституция Конституциявий судга
вакилларига эга. Конституция ва қонунларнинг нормалари-
ни шарҳлаш ваколатини беради. Конститу-
Конституциянинг 109-моддасида Конс- циявий суд Конституция нормаларига шарҳ
титуциявий суднинг ваколатлари мустаҳ- берар экан, конституциявий матннинг маз-
камланган. Конституциявий суд Ўзбекистон мун ва моҳиятини тушунтиради, шу орқали
Республикаси қонунларининг ва Ўзбекистон Конституциянинг нормаларидаги тушунмов-
Республикаси Олий Мажлиси палаталари чилик ва ноаниқликни бартараф этади.
қарорларининг, Ўзбекистон Республикаси
Президенти фармонлари, қарорлари ва фар- Конституциявий суднинг қонун нормала-
мойишларининг, ҳукумат, маҳаллий давлат рига шарҳ бериш борасидаги ваколати жуда
ҳокимияти органлари қарорларининг, Ўзбе- муҳим ҳисобланади, чунки қонун нормаси
кистон Республикаси давлатлараро шартно- мазмунининг ноаниқлиги ҳуқуқни қўллаш
мавий ва бошқа мажбуриятларининг Ўзбе- жараёнида қўллаш кўламининг чегарасиз-
кистон Республикасининг Конституциясига лигига йўл қўяди. Бунинг натижасида қонун
мувофиқлигини аниқлайди. Шундай қилиб, нормаси ҳуқуқнинг бир хил субъектларига
ижтимоий ҳаётимизнинг у ёки бу соҳасини нисбатан, бир хил шартларда турлича қўл-
тартибга солувчи аксарият норматив-ҳуқу- ланилиши мумкин. Бу қонун олдида тенг-
қий ҳужжатларнинг Конституцияга муво- лик ва қонун устуворлиги конституциявий
фиқлиги тўғрисидаги ишлар Конституциявий принципларининг бузилишига олиб келади.
судга тааллуқлидир. Конституциявий назорат Бундай ҳолатларнинг юзага келишини олди-
объектларининг бундай кенг қамрови Конс- ни олиш ва қонун нормасини тушунишдаги
титуциявий судга ўз фаолияти билан Конс- ноаниқлини бартараф этиш, шунингдек қо-
титуциянинг устунлигини, қонун чиқарувчи нун нормасининг асл маъноси, мазмуни ва
ҳамда ижро этувчи ҳокимиятнинг ҳужжат- мақсадларини тушунтириш ҳамда ягона ҳу-
ларида инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари қуқ амалиётини таъминлаш мақсадида Конс-
устуворлигига доир конституциявий прин- титуциявий суд қонун нормаларига шарҳ бе-
ципнинг рўёбга чиқарилишини таъминлаш ради. Шундай қилиб, Конституциявий суд
имконини беради. ҳуқуқни қўллаш жараёнига таъсир ўтказади
ва қонун нормасининг Конституция норма-
Ўзбекистон Республикаси Конституция- лари ва принципларига зид талқин этилиши-
сининг 70-моддасига мувофиқ суверен Қо- ни олдини олади.
рақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон
Республикаси таркибига киради. Суверен Таъкидлаш жоизки, аксарият хорижий
республика сифатида Қорақалпоғистон Рес- мамлакатларнинг конституциявий судлари
публикаси ўзининг Конституцияси ва қонун- бундай ваколатга эга эмас. Бироқ, уларнинг
ларига эга. Шу билан бирга, Ўзбекистон Рес- норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг Консти-
публикаси Конституцияси 71-моддасининг туцияга мувофиқлигини текшириш тўғри-
иккинчи қисмига мувофиқ Қорақалпоғистон сидаги кўплаб қарорларида қонун нормаси-
Республикасининг Конституцияси Ўзбекис- нинг «конституциявий-ҳуқуқий мазмуни»
тон Республикасининг Конституциясига зид ёки қонун нормасини қўллаш бўйича конс-
бўлиши мумкин эмас. Шу сабабли, Ўзбе- титуциявий суднинг «ҳуқуқий позицияси»ни
кистон Республикаси Конституциявий суди белгилайдиган қоидаларни кўплаб учратиш
Қорақалпоғистон Республикаси Конститу- мумкин, бу эса ўз моҳиятига кўра қонун нор-
циясининг Ўзбекистон Республикасининг масининг шарҳланишидир.
Конституциясига, Қорақалпоғистон Респуб-
ликаси қонунларининг Ўзбекистон Респуб- Ҳозирги шароитда, яъни Ўзбекистон
ликасининг қонунларига мувофиқлиги тўғ- Республикасида қонун нормаларининг ти-
зимли ва ўзаро биргаликда қўлланилишини
талаб этувчи катта ҳажмдаги ва яхлит қонун
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ 7
ҳужжатлари базаси шаклланган ҳолатида, ган ишлар низо мавжуд бўлган ҳоллардагина
ҳуқуқни мантиққа зид ва нотўғри қўллаш кўрилади. Шу сабабли, «Ўзбекистон Рес-
амалиётини олдини олиш мақсадида ҳуқуқ публикасининг Конституциявий суди тўғ-
нормаларига шарҳ бериш масалалари алоҳи- рисида»ги Конституциявий қонун (27-мод-
да аҳамият касб этади. Конституция ва қонун да) Конституциявий судга мурожаат қилиш
нормаларини шарҳлаш Конституциявий суд- ҳуқуқига эга бўлган субъектлар доирасини
дан ҳар бир ҳолатда шарҳланаётган норма белгилаб беради. Қонунга мувофиқ бундай
мазмуни, моҳияти ва мақсадларини таҳлил ҳуқуққа қуйидагилар эга:
этиш ва бунда Конституциянинг ғоялари,
нормалари ва принципларига асосланишни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажли-
талаб этади. сининг палаталари;
Конституциявий суд ўз фаолияти давоми- Ўзбекистон Республикаси Президенти;
да қонун нормаларига, энг аввало, фуқаро- Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳ-
ларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинлик- камаси;
ларини ҳимоя қилишга қаратилган шарҳлар Ўзбекистон Республикаси Олий Маж-
берган. лисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили
( омбудсман);
Конституциянинг бир қатор моддалари ва Ўзбекистон Республикаси Олий Маж-
айрим қонунларда Конституциявий суднинг лисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили
бошқа ваколатлари ҳам назарда тутилган. (омбудсман) ўринбосари – Бола ҳуқуқлари
Жумладан, Конституциянинг 95-моддасида бўйича вакил;
парламент палаталари Ўзбекистон Респуб- Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи
ликаси Президентининг Конституциявий Кенгеси;
суд билан бамаслаҳат қабул қилинган қарори Қонунчилик палатаси депутатлари уму-
асосида тарқатиб юборилиши мумкинлиги мий сонининг камида тўртдан бир қисмидан
белгиланган. Асосий Қонуннинг 83-модда- иборат депутатлар гуруҳи;
си билан Конституциявий судга қонунчилик Сенат аъзолари умумий сонининг камида
ташаббуси ҳуқуқи берилган. «Прокурату- тўртдан бир қисмидан иборат сенаторлар гу-
ра тўғрисида»ги Қонуннинг 13-моддасига руҳи;
мувофиқ Бош прокурорнинг буйруқлари ва Ўзбекистон Республикаси Олий суди;
бошқа ҳужжатлари (индивидуал хусусият- Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори;
га эга бўлган ҳужжатлар бундан мустасно) Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси;
Конституция ва қонунларга зид бўлса, Конс- Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Рес-
титуциявий суднинг қарори асосида бекор публикасининг Миллий маркази;
қилинади. Ўзбекистон Республикаси Президенти
ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг
Конституциявий суднинг фаолияти Конс- ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя
титуция нормалари билан бир қаторда «Ўз- қилиш бўйича вакил.
бекистон Республикасининг Конституция- Фуқаролар ва юридик шахсларнинг фик-
вий суди тўғрисида»ги Конституциявий рича, агар қонун уларнинг конституциявий
қонун билан ҳам тартибга солинади. ҳуқуқлари ва эркинликларини бузаётган
бўлса, Конституцияга мувофиқ келмаса
Янги Қонун Конституциявий судни таш- ҳамда судда кўрилиши тугалланган муайян
кил этиш тартиби, фаолиятининг асосий ишда қўлланилган бўлса ва судда ҳимоя қи-
принциплари, судьяларнинг мақоми, Конс- лишнинг барча бошқа воситаларидан фой-
титуциявий судда иш юритишнинг асослари даланиб бўлинган бўлса, улар қонуннинг
ва бошқа масалаларни белгилаб берган. Конституцияга мувофиқлигини текшириш
тўғрисидаги шикоят билан Конституциявий
Конституциявий суд томонидан амалга судга мурожаат этишга ҳақлидир.
ошириладиган конституциявий назорат мах- Қонунга мувофиқ, давлат органлари ва
сус суд тартиб-таомилида ‒ конституциявий
суд ишларини юритиш шаклида амалга оши-
рилиши сабабли, унинг ваколатига киритил-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
8 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
мансабдор шахслар Конституция ва қонун- да, Конституциявий суднинг судьяси ишни
лар нормаларини шарҳлаш масалалари бў- эшитиш бошлангунига қадар ўзини ўзи рад
йича, агар уларда нормаларнинг амалиётда этиши тўғрисида арз қилиши шарт. Консти-
нотўғри ёки зиддиятли тарзда қўлланилиши- туциявий суднинг судьясини четлаштириш
га олиб келган ноаниқликлар топилган тақ- Конституциявий суднинг мажлисда ҳозир
дирда амалга оширилади. Бундай мурожаат- бўлган судьяларнинг кўпчилик овози билан
ларда Конституцияда ва қонунда уларнинг қабул қилинган асослантирилган қарори би-
амалиётда нотўғри ёки зиддиятли тарзда лан амалга оширилади.
қўлланилишига олиб келган ноаниқликлар
мавжудлигига доир важлар ҳамда далиллар Конституциявий суднинг ҳужжати қатъий
кўрсатилган бўлиши керак. ва унинг устидан шикоят қилиниши мумкин
эмас.
Қонунда Конституциявий суд судьяси-
нинг мақомига алоҳида эътибор қаратилган. Конституциявий суднинг қарорига кўра,
Конституциявий суднинг судьясига Олий Ўзбекистон Республикасининг Конститу-
ёки Биринчи малака даражалари берилади. циясига мувофиқ эмас деб топилган норма-
Олий малака даражаси Ўзбекистон Респуб- тив-ҳуқуқий ҳужжат ёки унинг бир қисми
ликаси Президенти томонидан, Биринчи ма- ўзининг амал қилишини тугатади.
лака даражаси Конституциявий суд томони-
дан берилади. Конституцияга мувофиқ бўлмаган ҳуж-
жатни қабул қилган давлат органи ўз ҳуж-
Қонунда судьяларни ижтимоий ҳимоя жатини Конституциявий суднинг қарори
қилишга қаратилган нормалар белгиланган. асосида бир ойдан кечиктирмай Ўзбекистон
Масалан, Конституциявий суд судьясининг Республикаси Конституциясига мувофиқ-
ваколатлари тугаганидан кейин унга Консти- лаштириши керак.
туциявий суднинг судьяси лавозимига сай-
лангунга қадар эгаллаб турган аввалги иш Шундай қилиб, Конституциявий суд дав-
жойи (лавозими), у бўлмаган тақдирда эса лат ҳокимияти органлари тизимида алоҳида
унга тенглаштирилган бошқа иш (лавозим) ўрин тутади, Конституциянинг устуворли-
берилади. гини таъминлашга, фуқароларнинг консти-
туциявий ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя
Ваколатлари муддати тугаган судьянинг қилишга қаратилган ўзига хос ваколатларга
уни янги ваколатлар муддатига қайта сайлаш эга бўлиб, Конституцияда асосий вазифалар-
ёхуд бошқа иш тақдим этиш тўғрисидаги ма- дан бири сифатида белгиланган демократик
сала ҳал бўлаётган даврда, бироқ уч ойдан ҳуқуқий давлат барпо этишда муҳим роль
ортиқ бўлмаган муддатда ўртача ойлик иш ўйнайди.
ҳақи сақлаб қолинади.
Конституциявий назорат тараққиётининг
Қонунда судьяни ишни кўришда иштирок янги босқичи 2021 йил апрелда «Ўзбекис-
этишдан четлаштириш ҳолатлари назарда тон Республикасининг Конституциявий суди
тутилган. тўғрисида»ги янги Конституциявий қону-
нининг кучга кирган вақтидан бошланди.
Конституциявий суднинг судьяси ишни Унинг қатор ўзига хос хусусиятлари мавжуд.
кўришда иштирок этишдан қуйидаги ҳол-
ларда четлаштирилади, агар: кўриб чиқиш Биринчидан, мамлакатимизда 2017–2020
предмети бўлган ҳужжатни тайёрлашда ил- йилларда амалга оширилган кенг кўламли
гари хизмат мавқеи сабабли иштирок этган демократик ислоҳотлар конституциявий на-
бўлса; ишда иштирок этаётган тарафнинг зоратни янада демократлаштиришни тақозо
ёки бошқа шахснинг қариндоши бўлса; иш- этди. Шунинг учун конституциявий ҳуқуқ
нинг пировард натижасидан шахсан, бево- ва эркинликлари, уларнинг фикрича, муайян
сита ёки билвосита манфаатдор бўлса ёхуд иш бўйича қўлланилган Конституцияга мос
унинг холислигига шубҳа туғдирадиган бўлмаган қонун билан бузилган деб ҳисобла-
бошқа ҳолатлар мавжуд бўлса. ган фуқаролар ва юридик шахсларга Консти-
туциявий судга мурожаат қилиш ҳуқуқи бе-
Бундай ҳолатлар мавжуд бўлган тақдир- рилди. Шундай қилиб, Конституциявий суд
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ 9
амалиётига биринчи марта конституциявий ваколатлари муддати биринчи марта сайлан-
шикоят институти жорий қилинди. ганида беш йилни, навбатдаги сайланганида
ўн йилни ташкил этади. Айни бир шахс икки
Бундан ташқари, Конституциявий судга мартадан ортиқ Конституциявий суднинг
мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган субъ- судьяси этиб сайланиши мумкин эмас.
ектлар доираси кенгайтирилди. Бундай ҳу-
қуқ Ўзбекистон Республикаси Олий Маж- Бундан ташқари, агар илгари Конститу-
лисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили циявий суд раиси ва унинг ўринбосари Сенат
(омбудсман) ўринбосари – Бола ҳуқуқлари томонидан сайланган бўлса, эндиликда улар
бўйича вакилга; Инсон ҳуқуқлари бўйича Конституциявий суд мажлисида судьялар-
Ўзбекистон Республикасининг Миллий мар- нинг ўзлари томонидан сайланади. Мазкур
казига; Ўзбекистон Республикаси Президен- тартиб судьяларнинг тенг ҳуқуқлилигининг
ти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектлари- муҳим кафолати бўлиб, суднинг чинакам мус-
нинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини тақиллигини таъминлашга қаратилган. Конс-
ҳимоя қилиш бўйича вакилга берилди. титуциявий одил судлов соҳасидаги нуфузли
халқаро ташкилот – Европа Кенгашининг Ве-
Конституциявий суд судьяларини танлаш неция комиссияси ҳам худди шундай фикрда3.
ва сайлаш жараёнида судьялар ҳамжамияти
органи – Ўзбекистон Республикаси Судья- Суд раҳбариятини сайлаш тартибининг
лар олий кенгашининг иштирок этиши конс- демократлаштирилиши раиснинг конститу-
титуциявий назоратни демократлаштиришга циявий суд вакили сифатида қаралиши, қол-
қаратилган тадбирлардан бири бўлди. Энди- ган барча ҳолларда эса, у бошқа судьялар би-
ликда Судьялар олий кенгаши Конституция- лан тенг ҳуқуқли эканлигидан келиб чиқади.
вий суд судьялари номзодини Ўзбекистон Aгар суд раиси суднинг ўзи томонидан эмас,
Республикаси Президентига тавсия этади, балки бошқа давлат органи томонидан сай-
Президент улар номзодини парламентнинг ланса ёки тайинланса, раис суд таркибида
юқори палатаси – Сенатга тақдим этади, Се- бошқа аъзолардан алоҳида ажралиб туриши,
нат ўзининг ялпи мажлисида Конституция- унинг бошқа судьяларга нисбатан бошқача
вий суд судьяларини сайлайди. мақомга эга эканлигини ҳисобга олиш учун
асос бўлади, уни сайлаган ёки тайинлаган
Хорижий мамлакатларда ҳам конститу- давлат ҳокимияти органига таянган ҳолда
циявий судларни шакллантиришнинг шу бошқа судьяларга маълум таъсир кўрсати-
каби усуллари ва тартиблари мавжуд. Россия ши мумкин. Aйрим олимлар, шунингдек суд
Федерациясида Конституциявий суд судья- раисининг судьяларнинг ўзлари томонидан
лари Президентнинг тақдимига биноан Фе- сайланиши конституциявий суд раиси сай-
дерация Кенгаши (парламентнинг юқори ловини сиёсийлаштиришни заифлаштиради,
палатаси) томонидан сайланади, Германияда унинг сиёсий тарафкашлигини камайтиради,
Федерал Конституциявий суд судьялари Бун- деб ҳисоблайди4.
десрат ва Бундестаг (парламент палаталари)
томонидан паритет асосида сайланади, Мў- Функционал нуқтаи назардан Конститу-
ғулистонда Конституциявий назорат суди- циявий суд раисининг ваколатлари ҳам суд
нинг учта судьяси Буюк Давлат Хурали томо- ишини ташкил этишга, ҳам ишларни кўриш
нидан, учтаси Президент томонидан, учтаси бўйича алоҳида процессуал ҳаракатларни
Олий суд томонидан таклиф этилади ва ушбу амалга оширишга қаратилган. Aсосан, унинг
лавозимларга олти йил муддатга Буюк Дав- ваколатлари бошқа органлар билан муноса-
лат Хурали томонидан тайинланади. батларда суд вакили бўлиш, суд мажлислари-
ни тайёрлашга раҳбарлик қилиш, суд аппара-
Иккинчидан, Конституциявий суд судья- тига умумий раҳбарликни амалга ошириш,
ларининг мустақиллигини мустаҳкамлашга молиявий маблағларни тасарруф этиш ва
қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилди. бошқалардан иборат. Aммо, бу ваколат-
ларнинг амалга оширилиши судьяларнинг
Конституциявий суд судьясининг ваколат конституциявий суд ишларини юритишдаги
муддати ўзгартирилди. Aгар илгари судья беш
йил муддатга сайланган бўлса, энди судьянинг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
10 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
мустақиллигига ҳеч қандай таъсир кўрсат- шини, иккинчидан, Ўзбекистон Республи-
маслиги керак. каси халқаро шартномаларининг нормалари
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатла-
Конституциявий суд раисининг ўринбо- ри нормаларидан устунлиги инобатга олин-
сари раис бўлмаган вақтда (касаллик, хизмат ган. Шу сабабли, уларнинг Конституцияга
сафари, таътил ва бошқалар) унинг ваколат- мослигига доир барча шубҳалар, Ўзбекистон
ларини амалга оширганлиги сабабли уни Республикаси Президенти томонидан имзо-
сайлаш тартиби ҳам раисни сайлаш тартиби лангунга қадар бартараф этилиши лозим.
билан бир хил қилиб белгиланган. Конституциявий судга бундай ваколатнинг
юклатилиши билан республикада конститу-
Учинчидан, судьяларнинг холислигини циявий одил судловни амалга ошириш ама-
таъминлаш чораси кўрилди. Aгар илгари лиётига бир қатор демократик давлатларда
Конституциявий суднинг учта судьяси Конс- кенг тарқалган яна бир муҳим институт ‒
титуциявий суд муҳокамасига масалани ки- дастлабки конституциявий назорат институ-
ритиш ташаббуси билан чиқиш ҳуқуқига эга ти киритилди.
бўлса, эндиликда бу амалиёт бекор қилинди.
Чунки, холислик судьянинг қарор қабул қи- Дастлабки конституциявий назорат инс-
лишидаги хусусияти бўлиб, судья томонлар- титути, шу жумладан, қонунлар, халқаро
дан бирортасининг фикри ва манфаатларига шартномалар ва бошқа норматив-ҳуқуқий
ён босмаслиги ва ўзи манфаатдор бўлмасли- ҳужжатларнинг улар қонуний кучга киргун-
ги, бошқача айтганда, ишни кўриб чиқиш ва га қадар Конституцияга мослигини аниқлаш
қарор қабул қилишда фақат Конституция ва шаклида Франция, Австрия, Италия, Поль-
қонунга таяниши лозим. ша ва бошқа бир қатор давлатлар қонунчили-
гида назарда тутилган ва самарали фаолият
Судьяларнинг ўзлари масалани Консти- кўрсатиб келмоқда5.
туциявий суд муҳокамасига киритиб, ўзлари
уни кўриб чиқсалар, холислик принципи бу- Бешинчидан, қонунга Конституциявий
зилади. Шунинг учун ҳам хорижий мамла- суд томонидан Олий суднинг муайян ишда
катлар конституциявий судлари амалиётида қўлланилиши лозим бўлган норматив-ҳу-
судьялар томонидан масалани Конституция- қуқий ҳужжатларнинг Ўзбекистон Респуб-
вий суд муҳокамасига киритиш ташаббуси ликасининг Конституциясига мувофиқлиги
назарда тутилмаган. тўғрисида судлар ташаббуси билан кири-
тилган мурожаатини кўриб чиқиши тўғри-
Тўртинчидан, Конституциявий суд ама- сидаги янги норма киритилди. Бу ваколат
лиётига дастлабки назорат институти жорий фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва
этилди. эркинликларини ҳимоя қилишга қаратилган,
чунки суд ишларини кўриб чиқиш жараё-
Aгар илгари Конституциявий суд фақат нида баъзида муайян ҳуқуқий ҳужжатнинг
кейинги назоратни амалга оширган бўлса, конституциявийлигига шубҳа туғилади. Бун-
яъни кучга кирган норматив-ҳуқуқий ҳуж- да судлар иш юритишда қўлланилиши лозим
жатларнинг конституцияга мувофиқлигини бўлган қонун нормаларининг Конституцияга
аниқлаган бўлса, энди унга дастлабки на- мувофиқлигини текшириш учун республика
зоратни амалга ошириш, яъни Ўзбекистон Олий суди орқали Конституциявий судга му-
Республикасининг Президенти томонидан рожаат қилишлари мумкин.
имзолангунига қадар конституциявий қо-
нунларнинг ва халқаро шартномаларни ра- Олтинчидан, маълумки, Конституциявий
тификация қилиш тўғрисидаги Ўзбекистон суднинг парламент ва давлат бошлиғи би-
Республикаси қонунларининг Конституция- лан ўзаро ҳамкорлигини тўғри йўлга қўйиш
га мувофиқлигини аниқлаш ҳам юкланган. Конституциянинг устуворлиги принципини
ҳаётга татбиқ этишнинг муҳим омилидир.
Фикримизча, Конституциявий суднинг Шу боис, Конституциявий судга конститу-
ваколатлари кенгайтирилар экан, биринчи-
дан, конституциявий қонунлар энг муҳим
ижтимоий муносабатларни тартибга соли-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ 11
циявий суд ишларини юритиш амалиётини келишини инобатга олган ҳолда Конститу-
умумлаштириш натижалари юзасидан ҳар циявий суд фаолиятини таъминлаш мақса-
йили Ўзбекистон Республикаси Олий Маж- дида киритилди.
лиси палаталарига ва Ўзбекистон Республи-
каси Президентига мамлакатдаги конститу- Шундай қилиб, кейинги йилларда Ўзбе-
циявий қонунийликнинг ҳолати тўғрисида кистонда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини
ахборот тақдим этиш ваколати берилди. самарали ҳимоя қилишни таъминлаш мақ-
садида конституциявий назоратни демократ-
Бундай ахборотнинг асосий вазифаси, лаштириш борасида салмоқли ишлар амалга
бизнинг фикримизча, давлат ҳокимияти оширилди. Бироқ, ҳаёт бир жойда турмай-
органларининг конституциявий қонуний- ди, у доимо ривожланиш ва такомиллашиш
ликка амал қилишларига ёрдам беришдир. жараёнида бўлиб, олдимизга янгидан-янги
Ахборот тақдим этиш институти бир қатор вазифалар қўяди. Шунингдек, конституция-
муҳим функцияларни бажаради. Жумладан, вий назорат, конституциявий суд ишларини
у ўтган давр мобайнидаги конституциявий юритиш масалалари ҳам доимо такомиллаш-
судлов ишларини юритиш амалиётининг тиришни тақозо этади.
умумлашмасини ўзида мужассамлаштириб,
Конституциявий суд талқинидаги конститу- Конституциявий назорат тўғрисидаги қо-
циявий норма ва принципларни ифода этув- нун ҳужжатлари, Конституциявий суднинг
чи энг муҳим ҳуқуқий позицияларга қонун конституциявий суд ишларини юритиш бо-
чиқарувчи ҳокимият ва давлат раҳбарининг расидаги фаолияти таҳлили муайян хулоса-
диққатини қаратишга йўналтирилган6. Конс- лар чиқариш имконини беради, улар асосида
титуциявий қонунийлик тўғрисида тақдим конституциявий назоратни такомиллашти-
этиладиган ахборот профилактик функция- ришга қаратилган қатор таклифлар билди-
ни ҳам бажариб, конституциявий қоидалар риш мумкин.
бузилишига имкон яратувчи сабаблар ва
шарт-шароитларни бартараф этишга қара- Хусусан, ҳозирги кунда Конституциявий
тилган. Бундан ташқари, Конституциявий судда унга яна бир қатор ваколатларнинг бе-
суд ўз ахборотида ўз қарорларини ижро рилиши имкониятлари ўрганилмоқда.
этиш бўйича чора-тадбирларни таклиф эти-
ши ҳам мумкин. Халқаро тажриба шуни кўрсатмоқдаки,
давлат органларининг ваколатларига таал-
Еттинчидан, янги Конституциявий қонун луқли низоларни ҳал қилиш Конституция-
қабул қилингунга қадар конституциявий суд вий судга берилган (Aвстрия, Озарбайжон,
ишларини юритиш тартиби Конституция- Aлбания, Aрманистон, Болгария, Индоне-
вий суднинг ўзи томонидан тасдиқланган зия, Испания, Корея, Португалия, Россия,
Конституциявий суд Регламентида белгилаб Франция).
қўйилган эди. Эндиликда бу тартиб Конс-
титуциявий қонун билан белгиланди, унда Ўзбекистонда бундай амалиётнинг жорий
конституциявий суд ишларини юритишга этилиши ҳокимиятлар бўлинишининг конс-
алоҳида эътибор қаратилди. титуциявий принципини ҳаётга изчил тат-
биқ этиш, давлат органлари ўртасида ўзаро
Саккизинчидан, судьялар сони кўпайти- тийиб туриш ва мувозанатнинг самарали ти-
рилди. Янги қонунга мувофиқ Конститу- зимини шакллантиришда муҳим омил бўлиб
циявий суд тўққиз нафар судьядан иборат. хизмат қилар эди.
Бундай норма қонунга амалиётга консти-
туциявий шикоят институтининг жорий Кўпгина мамлакатларда Конституциявий
этилиши натижасида фуқаролар ва юридик суд сиёсий партиялар фаолиятини тўхтатиб
шахсларнинг Конституциявий судга муро- туриш ёки тақиқлаш тўғрисида қарор қабул
жаатлари сонининг кескин кўпайишига, бу қилиш ҳуқуқига эга (Aлбания, Aрманистон,
эса судьялар иш ҳажмининг ошишига олиб Болгария, Грузия, Индонезия, Корея, Мол-
дова, Португалия,). Бундай чора сиёсий пар-
тиялар фаолиятининг Конституцияга муво-
фиқлигини таъминлашга хизмат қилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
12 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Президенти, нинг учун агар фуқаролар ва юридик шахс-
республика парламенти сайлови ҳамда рефе- ларнинг фикрича, Ўзбекистон Республикаси
рендумни ташкил этиш ва ўтказиш мамлака- Президенти фармон ва қарорлари, Вазирлар
тимиз ҳаётидаги муҳим ижтимоий-сиёсий Маҳкамасининг қарорлари уларнинг конс-
воқеадир. Кўпгина мамлакатларда конститу- титуциявий ҳуқуқлари ва эркинликларини
циявий судлар бундай тадбирларнинг конс- бузаётган бўлса, Ўзбекистон Республика-
титуциявийлигини таъминлаш ҳуқуқига эга сининг Конституциясига мувофиқ келмаса
(Болгария, Грузия, Индонезия, Литва, Мол- ҳамда судда кўрилиши тугалланган муайян
дова, Португалия). Худди шундай ваколат ишда қўлланилган бўлса ва судда ҳимоя қи-
Ўзбекистон Республикаси Конституциявий лишнинг барча бошқа воситаларидан фой-
судига ҳам берилиши мумкин. даланиб бўлинган бўлса, уларга ушбу норма-
тив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг Конституцияга
Бундан ташқари, конституциявий назо- мувофиқлигини текшириш тўғрисидаги ши-
ратни демократлаштириш бўйича ишлар- коят билан Конституциявий судга мурожаат
ни давом эттириш зарур, деб ҳисоблаймиз. этиш ҳуқуқининг берилиши мақсадга муво-
Конституциявий судга мурожаат қилиш фиқдир. Ушбу амалиёт Россия Федерацияси
ҳуқуқига эга бўлган субъектлар доирасини Конституциявий суди фаолиятида ҳам қўл-
янада кенгайтириш мумкин. Улар жумласи- ланилган8.
га Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат
палатаси, Ўзбекистон Касаба уюшмалари Шундай қилиб, Янги Ўзбекистон асосла-
федерацияси, Ўзбекистон Республикаси Aд- рининг яратилиши билан бевосита боғлиқ
вокатлар палатасини ҳам қўшиш мумкин. бўлган Ўзбекистон Республикаси тараққиё-
тининг ҳозирги босқичида конституциявий
Маълумки, Президентимиз «инсон ҳу- назорат ва Конституциявий суд фаолияти-
қуқлари ва эркинликларига оид халқаро нинг таҳлили улар Конституциянинг ус-
стандартларни таъминлашда, жисмоний ва тунлиги ва ҳимоясини таъминлашга хизмат
юридик шахсларнинг конституциявий ши- қилмоқда, демократик тамойилларга жавоб
коят институтини ҳаётга татбиқ этишда Ўз- беради, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини
бекистон Республикаси Конституциявий су- ҳимоя қилишга қаратилган деган хулосага
дининг роли ва ўрнини ошириш» шахсий ва келишга асос бўлади. Шу билан бирга мам-
сиёсий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш соҳасидаги лакатимизда амалга оширилаётган конс-
муҳим вазифалардан бири эканлигини кўр- титуциявий назорат уни бундан кейин ҳам
сатиб берган7. демократлаштириш ва такомиллаштиришни
тақозо этади.
Шунинг учун ҳам конституциявий ши-
коят институти доирасини кенгайтириш, бу-
1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2022–2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекис-
тоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида» ги Фармони, ПФ-60-сон, 2022 йил 28 январь.
2 https://president.uz/uz/lists/view/3119.
3 Compilation of Venice Commission Opinions, Reports and Studies on Constitutional Justice. CDL-PI
(2015)002. http://www.venice.coe.int/webforms/documents/ – С. 24.
4 Витрук Н. Конституционное правосудие. Учебное пособие. – Москва, Издательство «Норма»,
2012. – С.214.
5 Рахманкулов М. Обеспечение верховенства Конституции, надежная защита прав и свобод че-
ловека – важнейший приоритет государственной политики // Журнал «Фуқаролик жамияти». 2017.
№2. – С. 70.
6 Брежнев О. Институт послания Конституционного суда законодательному органу власти: проб-
лемы теории и практики // «Российская юстиция» журнали. 2014. 9-сон. – 43-бет.
7 Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. Тошкент, «O`zbekiston» нашриёти, 2021, —
75-бет.
8 Федеральный конституционный закон Российской Федерации от 9 ноября 2020 г. № 5-ФКЗ.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
МУНОСАБАТ 13
ВИЖДОН ЭРКИНЛИГИНИ
БУЗГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК
Ўзбекистон Республикаси Конституция- ва ҳоказолар) ўтказишга йўл қўймаслик-
сига кўра, ҳамма учун виждон эркинлиги ка қаратилган ҳаракатларни содир этишда
кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган ифодаланиши мумкин. Қонунга мос ҳолда
динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга амалга оширилаётган диний маросимлар-
эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний ни ўтказишга тўсқинлик қилиш жиноят
қарашларни мажбуран сингдиришга йўл ҳисобланади.
қўйилмайди. Виждон эркинлиги ва диний
ташкилотлар тўғрисидаги қонун ҳужжат- Диний ташкилотларнинг қонуний фао-
ларини бузишда айбдор бўлган мансабдор лиятига ёки диний маросимларни бажа-
шахслар, диний ташкилотларнинг хизма- ришга қаршилик кўрсатишга қаратилган
тидагилар ва фуқаролар Ўзбекистон Рес- ҳаракат содир этилган вақтдан бошлаб, ЖК
публикаси қонун ҳужжатларида белгилан- 145-моддасининг биринчи қисмида назар-
ган тартибда жавобгар бўладилар. да тутилган жиноят тугалланган, деб ҳи-
собланади.
Ўзбекистон Республикаси «Виждон
эркинлиги тўғрисида»ги Қонунининг ЖК 145-моддасининг иккинчи қисмида
23-моддасида ҳам бу ҳақда қайдлар мав- вояга етмаган фуқароларни ўз хоҳишига
жуд. Ўзбекистон Республикаси Жиноят қарши, ота-оналари ёки уларнинг ўрнини
кодекси (ЖК)нинг 145-моддасида виждон босувчи шахслар хоҳишига қарши диний
эркинлигини бузганлик учун жиноий жа- ташкилотларга жалб қилиш ҳамда диний
вобгарлик белгиланган. таълимотларни ўргатганлик учун жиноий
жавобгарлик белгиланган. Бунга вояга ет-
Виждон эркинлигини бузиш натижаси- маганларни диний ташкилотларга ноқо-
да шахснинг Конституция билан кафолат- нуний тарзда жалб қилишга турли йўллар
ланган виждон ва эътиқод эркинлигини, билан диний ташкилотларнинг фаолияти-
диний ташкилотларнинг қонуний фаолия- да иштирок этишга (алдаш, моддий рағбат
тини таъминловчи ижтимоий муносабат- ваъда қилиб, ўч олиш, қўрқитиш, қасос
лар бузилади. Шу билан бирга, фуқаролар- олиш туйғусини сингдириш, кўра олмас-
нинг соғлиғи ҳимоясига оид муносабатлар лик ёки бошқа сабабларни кўрсатиб) маж-
ҳам бузилиши мумкин. бурлаш ёки кўндириш ҳолатлари киради.
ЖКнинг 145-моддаси жиноят таркиби- Кўндиришда айбдор вояга етмаган шахс-
нинг учта турини назарда тутади. Ушбу дан турли йўл билан ота-онасининг ёки
модданинг биринчи қисмида диний таш- уларнинг ўрнидаги шахслар хоҳиш-истак-
килотнинг қонуний фаолиятига ёки ди- ларига қарши диний ташкилот фаолиятида
ний маросимларни ўтказишга тўсқинлик иштирок этиш истагини вужудга келтириш-
қилганлик учун жавобгарлик назарда ту- га ҳаракат қилади. Мажбурлаш деганда,
тилган. Ушбу жиноятда қаршилик кўрса- 18 ёшга етмаган шахсни ўз хоҳишига қар-
тиш диний ташкилот ёки идораларнинг ши диний ташкилот фаолиятида иштирок
фаолиятларига тўсқинлик қилиш (масжид этишга мажбур қилиш тушунилади.
ва черковларни ёпиб қўйиш) ёки диний
маросимларни (никоҳлаш, суннат қилиш, Ноқонуний тарзда диний таълимот ўр-
жаноза ўқиш ёки марҳумни дафн этиш гатиш вояга етмаган шахснинг ўз истаги-
га қарши, ота-онаси ёки уларнинг ўрни-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
14 МУНОСАБАТ
ни босувчи шахсларнинг хоҳиш-истагига га нисбатан «жарима санкцияларини» қўл-
қарши дин ҳақидаги турли билимларни лаш ёки шахс шаъни, қадр-қимматини пой-
сингдиришга ҳаракат қилишдир. ЖК мол қилиш даражасида муомала қилиш);
145-моддасининг иккинчи қисмида назар-
да тутилган жиноят вояга етмаган шахс- – диний таълимот олиш ва фуқаро томо-
ларни диний ташкилот фаолиятида иш- нидан динга бўлган муносабати, динга эъ-
тирок этишга кўндириш ёки ноқонуний тиқод қилиши ёки қилмаслиги, диний ма-
тарзда ўз истагига қарши динга ўргатиш росимлар ва тадбирларда иштирок этиши
ҳолатлари содир этилган пайтдан бошлаб ёки иштирок этмаслигига мажбурлаш (бу
тамомланган ҳисобланади. ҳолатда мажбурлаш қоида бўйича жабрла-
нувчига руҳий таъсир ўтказиш, кўндириш,
ЖК 145-моддасининг учинчи қисмида таҳдид қилиш ёки кўрсатилган амалларни
назарда тутилган виждон эркинлигини бажаришга мажбур бўладиган шароит яра-
бузиш: тиш йўли билан амалга оширилади);
– фуқароларнинг ўз фуқаролик ҳуқуқла- – баданга енгил ёки ўртача оғир шикаст
рини амалга оширишлари ёки фуқаролик етишига олиб келадиган диний маросим-
бурчларини бажаришларига (масалан дам ларни (масалан, инсоннинг бирор аъзосига
олиш ҳуқуқи, касбий бурч, ота-оналар бур- озор бериш, узоқ вақт очликда сақлаш ёки
чи ва ҳоказо) тўсқинлик қилиш; ЖКнинг 105 ёхуд 109-моддаларида назар-
да тутилган оқибатларга олиб келган қий-
– мажбурий бадаллар йиғиш ва диндор- ноқни амалга ошириш) ўтказишни ташкил
лардан пул йиғиш, ёки инсон шаънини ва қилиш билан изоҳланади.
қадрини поймол қилувчи чораларни қўл-
лаш (масалан, диний маросимларга фақат ЖК 145-моддасининг учинчи қисмида
моддий ҳисса қўшиш, қурбонлик қилиш назарда тутилган ёки ўртача оғирликдаги
шарти билан қатнашишга рухсат бериш, у тан жароҳатлари етишига олиб келадиган
ёки бу диний қонун қоидаларни бузганлар- диний маросимларни ташкил этиш каби
АННОТАЦИЯ
Ўзбекистон Республикаси мустақиллик шарофати билан виждон эркинлигига эга
бўла олди. Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларини
бузишда айбдор бўлган мансабдор шахслар, диний ташкилотларнинг хизматидагилар ва
фуқаролар Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жавоб-
гар бўладилар.
***
Благодаря независимости Республика Узбекистан обрела свободу совести. Должност-
ные лица, сотрудники религиозных организаций и граждане, виновные в нарушении за-
конодательства о свободе совести и религиозных организациях, несут ответственность в
соответствии с законодательством Республики Узбекистан.
***
Thanks to independence, the Republic of Uzbekistan has gained freedom of conscience.
Officials, employees of religious organizations and citizens guilty of violating the legislation
on freedom of conscience and religious organizations shall be liable in accordance with the
legislation of the Republic of Uzbekistan.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
МУНОСАБАТ 15
ҳаракатлардан бири содир этилган вақтдан ва динга оид бошқа ахборотларни ишлаб
бошлаб тамомланган, деб топилади. чиқариш ва тарқатиш, хорижда чоп этил-
ган диний адабиётларни Ўзбекистон ҳуду-
ЖКнинг 145-моддасида назарда тутил- дига кириб келиши ва тарқалиши (сотиш),
ган жиноят тўғри қасддан муайян оқи- шунингдек диний ташкилотлар марказий
батларнинг келиб чиқишини истаб содир органларининг ўз ваколатларини амалга
этилади. Айбдор ўз ҳаракатларининг иж- ошириши устидан назоратни ҳам сусай-
тимоий хавфлилигини англайди ва уларни тиради. Шунингдек, диний мазмундаги
амалга оширишни хоҳлайди. Ушбу мод- материалларни қонунга хилоф равишда та-
данинг учинчи қисмида назарда тутилган йёрлаш, сақлаш, тарқатиш мақсадида Ўзбе-
енгил ёки ўртача оғирликдаги тан жаро- кистонга олиб кириш норасмий диний фао-
ҳатлари етишига олиб келадиган диний ма- лият (прозелитизм, яъни бир конфессияга
росимларни ўтказишни ташкил қилишда мансуб диндорларни бошқасига ёки бош-
виждон эркинлигини бузиш жинояти мус- қа миссионерлик фаолиятига жалб этиш)
таснодир. Мазкур жиноий ҳаракат айбнинг каби реал хавфни вужудга келтиради. Бу
мураккаб шаклида ифодаланади. Агар айб- эса, ўз навбатида, диний экстремизм, ақи-
дор кўрсатилган оқибатларнинг келиб чи- дапарастлик ва сепаратизмнинг янги шакл-
қишини хоҳласа содир этилган ҳаракатни лари пайдо бўлиши хавфини туғдиради.
ЖКнинг 105-моддаси ёки 109-моддасига Ўзбекистон қонунларида белгиланган ди-
биноан квалификация қилиш керак. ний мазмундаги материалларни тайёрлаш,
сақлаш, мамлакат ҳудудига олиб кириш
Жиноятни квалификация қилиш учун ёки тарқатиш тартибига риоя қилиш соҳа-
мотив ва мақсад аҳамиятга эга эмас. Ушбу сидаги ижтимоий муносабатлар бузилади.
жиноят учун 16 ёшга тўлган ақли расо ҳар Бинобарин, жиноятнинг предмети ғайри-
қандай жисмоний шахс жавобгар бўлиши қонуний диний мазмундаги материаллар,
мумкин. яъни диний мақсадга қаратилган буюмлар,
диний адабиётлар ва ахборот берувчи бош-
Мансабдор шахс турли усуллар билан қа материаллардир.
фуқароларнинг виждон эркинлиги ва эъ-
тиқод қилиш ҳуқуқини бажаришга ўз ла- Диний адабиётларга диний мазмундаги
возимидан фойдаланган ҳолда тўсқинлик китоблар, журнал, рисола ва босма усулда
қилса, унинг ҳаракатини ЖКнинг 205, чоп этилган бошқа материаллар киради.
206-моддалари билан ҳам квалификация Диний мазмундаги ахборот берувчи бошқа
қилиш лозим. материаллар деганда, варақалар, плакат-
лар, махсус календарлар, диний нашрлар-
Виждон эркинлигининг эркин амалга нинг ксеронусхалари, кино, фото, аудио,
оширилишига ноқонуний чоп этилган ди- видео маҳсулотлар, Интернетдаги диний
ний мазмундаги материалларни ёки динга сайтлар тушунилиши мумкин.
оид бошқа ахборотларни тайёрлаш ва тар-
қатиш ҳаракатлари ҳам тўсқинлик қили- Ушбу жиноят ғайриқонуний равишда
ши мумкин. Бундай ҳаракатлар учун ҳам диний мазмундаги материалларни тарқа-
жиноий жавобгарлик назарда тутилган. тиш мақсадида қонунга хилоф равишда
Хусусан, ЖКнинг 244³-моддасида диний тайёрлаш, сақлаш, Ўзбекистон Республи-
мазмундаги материалларни қонунга хилоф касига олиб кириш ёки тарқатишда ифода-
равишда тайёрлаш, сақлаш, олиб кириш ланади. ЖК 244³-моддасининг тузилиши
ёки тарқатиш учун жиноий жавобгарлик маъмурий преюдицияга эга бўлиб, айбдор
белгиланган. Ушбу жиноятнинг ижтимоий шахс шундай ҳаракатлари учун маъмурий
хавфлилиги шундаки, диний мазмундаги жазоланганидан кейин бир йил ичида яна
материалларни тайёрлаш ва уларнинг назо- шундай қилмишни содир этса, жиноий жа-
рат қилинмайдиган муомаласи давлатдаги вобгарликка тортилади.
ижтимоий барқарорликни издан чиқари-
ши, хусусан давлатнинг диний мазмундаги «ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
16 МУНОСАБАТ
Диний мазмундаги материалларни қо- нунга хилоф равишда тарқатиш уларни
нунга хилоф равишда тайёрлаш деганда, учинчи шахслар фойдасига ҳар қандай
бундай фаолият юритишга ҳуқуқи бўлма- шаклда (сотиш, уйларнинг эшиги тагига
ган шахс томонидан кейинчалик тарқатиш ташлаб кетиш, кўчада тарқатиш ва ҳоказо),
мақсадида шундай материалларни яратиш бериш ёки уларнинг мазмунини етказиш
бўйича мақсадга мувофиқ ҳаракат қилиш (варақалар осиш, оммавий ахборот восита-
тушунилади. ларида чоп этиш, аудиторияларда чиқиш-
лар қилиш, электрон почтадан фойдала-
Ўзбекистон Республикасининг «Виждон ниш ва бошқалар)да ифодаланади.
эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғриси-
да»ги Қонунига мувофиқ, диний мазмунда- Диний мазмундаги материалларни қо-
ги материалларни ишлаб чиқариш, экспорт нунга хилоф равишда тарқатиш ушбу мате-
қилиш, импорт қилиш ва тарқатиш вакола- риаллар ёки уларнинг мазмуни бир шахсга
ти диний ташкилотларни бошқариш бўйи- ошкор қилинган пайтдан тугалланган ҳи-
ча марказий идораларга берилган, хусусан, собланади.
ушбу фаолиятни юритишга лицензияси
бўлган идоралар диний удумларни амалга ЖКнинг 244³-моддасида назарда тутил-
ошириш учун зарур бўлган предметларни ган жиноят қасддан содир этилади, шахс
чоп этиш ва тарқатиш ҳуқуқига эгадирлар. ушбу моддада назарда тутилган ғайриқо-
нуний ҳаракатни содир этаётганини анг-
Диний мазмундаги материалларни қо- лайди ва диний мазмундаги материалларни
нунга хилоф равишда сақлаш деганда, тарқатишни хоҳлайди.
юқорида кўрсатилган материаллар айбдор-
нинг эгалигида бўлиши (чўнтагида, бино- Диний мазмундаги материалларни қо-
да, яширин ва бошқа жойда) ва тарқатиш нунга хилоф равишда тайёрлаш, сақлаш
мақсадида сақланиши тушунилади. ёки Ўзбекистон ҳудудига олиб кириш ҳол-
ларида таҳлил этилаётган жиноят субъек-
Диний мазмундаги материалларни қо- тив томонининг зарурий белгиси тарқатиш
нунга хилоф равишда сақлаш узоққа чў- мақсадининг мавжудлиги ҳисобланади.
зилган жиноят ҳисобланади ва қилмиш
тўхтатилганда ёки айбдор айбини бўйнига Айбдорда бундай мақсаднинг бўлган-
олиб мурожаат қилганида тугалланган ҳи- лигидан бир қатор объектив омиллар, ху-
собланади. Агар айбдор бундай материал- сусан, тайёрланаётган, сақланаётган ёки
ларни учинчи шахсларга берса, қилмиш олиб кирилаётган диний мазмундаги ма-
ғайриқонуний равишда тарқатиш, деб ҳи- териалларнинг миқдори, шунингдек тай-
собланади. ёрлаш усули далолат беради. Шахсда ди-
ний адабиёт муайян бир турининг анча
Диний мазмундаги материалларни қо- кўп миқдорда ва ўралган ҳолда сақланиши
нунга хилоф равишда Ўзбекистонга олиб унда мазкур адабиётни тарқатиш мақсади
кириш ушбу материалларни хориждан мавжудлигини англатади. Шахсда диний
мамлакатимиз ҳудудига қонунда белгилан- мазмундаги материалларни тарқатиш мақ-
ган тартибни бузиб, тарқатиш мақсадида сади йўқлиги кўрсатилган материалларни
олиб кирилишида ифодаланади. тайёрлаш, сақлаш ёки республика ҳудуди-
га олиб кириш учун ЖКнинг 2443-моддаси
Диний мазмундаги материалларни қо- бўйича жавобгарликни истисно қилади.
нунга хилоф равишда Ўзбекистон Респуб-
ликасига олиб кириш жиноятининг пред- Ушбу жиноят учун 16 ёшга тўлган ақли
метлари республика давлат чегарасидан расо ҳар қандай жисмоний шахс жавобгар
ўтказилган ва айбдорда уларни тарқатиш бўлиши мумкин.
мақсади аниқланган пайтдан бошлаб ту-
галланган жиноят, деб эътироф этилади. Б. АХРАРОВ,
Тошкент давлат юридик
Диний мазмундаги материалларни қо- университети профессори
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 17
ЖИНОЯТ КОДЕКСИНИНГ МАМЛАКАТИМИЗ
ҲУДУДИДА ЖИНОЯТ СОДИР ЭТГАН
ШАХСЛАРГА НИСБАТАН АМАЛ ҚИЛИШИ
Давлат ўз ҳудудида турган шахсларга ликка тортилади. М. Рустамбаев асосли
нисбатан ўзининг ҳокимият ваколатла- қайд этганидек, ЖКнинг 11-моддасида
рини белгилаши суверенитет тушунчаси баён этилган қоидалар ҳудудий тамо-
билан чамбарчас боғлиқ. Амалдаги қо- йилни ифода этади, яъни қайси давлат
нунчиликка мувофиқ, давлат суверените- ҳудудида жиноят содир этилган бўлса,
ти унинг бутун ҳудудига татбиқ этилади. ўша давлат Жиноят кодекси қўлланили-
Давлат суверенитети, шу билан бирга, ши тамойилини англатади4.
жиноят қонунининг ҳудуд бўйича амал
қилиш кучи ҳақидаги масала муҳим сиё- Миллий қонунчиликда бошқа давлат-
сий аҳамиятга эгадир1. Давлат суверени- лар қонунчилигидан фарқли равишда
тети тушунчасини давлатнинг халқаро давлат ҳудудида содир этилган жиноятни
майдонда ўз манфаатларини эркин ва тўғри тушуниш мақсадида ушбу ҳолатга
мустақил равишда ифода этадиган, мам- аниқлик киритувчи нормалар ҳам белги-
лакат доирасида ҳал қилувчи хусусият ланган. Яъни, қилмиш:
касб этадиган ва унинг бутун ҳудудига
татбиқ этиладиган ҳокимиятни амалга – Ўзбекистон ҳудудида бошланган, та-
оширувчи ташкилот бўла оладиган ало- момланган ёки тўхтатилган бўлса;
ҳида хусусияти сифатида таърифлаш
мумкин2. Давлатнинг ўз ҳудудида ўзи- – Ўзбекистон ҳудудидан ташқарида
нинг давлат юрисдикциясини ўрнатиши содир этилиб, жиноий оқибати Ўзбекис-
суверенитетнинг намоён бўлиш шаклла- тон ҳудудида юз берган бўлса;
ридан биридир. А. Бойцов кўрсатиб ўт-
ганидек, шахслар жиноят содир этилган – Ўзбекистон ҳудудида содир этилиб,
жой қонуни бўйича жавобгарликка тор- жиноий оқибати Ўзбекистон ҳудудидан
тилиши давлат суверенитетининг ўз мо- ташқарида юз берган бўлса;
ҳиятига кўра ҳудудий хусусиятини ифо-
далайди3. – бир неча қилмишлардан иборат ёки
бошқа қилмишлар билан биргаликда со-
Ҳар қандай қонун, шу жумладан, жи- дир этилган бўлиб, унинг бир қисми Ўз-
ноят қонуни ўзининг амал қилиш ҳудуди бекистон ҳудудида юз берган бўлса, Ўз-
жиҳатидан муайян чегара билан чеклан- бекистон ҳудудида содир этилган жиноят
ган бўлади. Ўзбекистон Республикаси деб топилади.
ҳудудида жиноят содир этган шахсларга
нисбатан жиноят қонунининг амал қи- ЖК 11-моддасининг учинчи қисмида
лиши қоидалари Ўзбекистон Республи- Ўзбекистон байроғи остидаги ёки Ўзбе-
каси Жиноят кодекси (ЖК)нинг 11-мод- кистон портида рўйхатга олинган ҳаво,
дасида мустаҳкамланган. Унга кўра, денгиз ёки дарё кемасида Ўзбекистон
Ўзбекистон ҳудудида жиноят содир эт- ҳудудидан ташқарида бўлиб, чет эл дав-
ган шахс ушбу Кодекс бўйича жавобгар- лати ҳудуди ҳисобланмаган жойда содир
этилган жиноятларга нисбатан алоҳида
қоида мустаҳкамланган. Бундай жиноят-
лар учун айбдорлар ушбу Кодекс бўйича
жавобгарликка тортилади.
ЖК 11-моддасининг тўртинчи қисми-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
18 ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
да Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қилиш ҳудудига республиканинг барча
турган чет эл давлатлари дипломатик ҳудуди, шу жумладан, Қорақалпоғистон
вакиллари ҳамда иммунитетдан фойда- Республикаси ҳудуди ҳам киради.
ланадиган бошқа фуқаролар учун махсус
қоида назарда тутилган. Мазкур шахс- А. Князев қайд этишича, давлат ўз жи-
лар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ноий юрисдикциясини ўзининг ҳудудига
жиноят содир этган ҳолда, уларнинг жи- татбиқ этиши шу билан белгиланадики,
ноий жавобгарлиги тўғрисидаги масала давлат ҳудудида турган барча шахслар бу
халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ ҳал ерда мавжуд бўлган ижтимоий муноса-
қилинади. батларга қўшиладилар ва жиноят содир
этар эканлар, шу давлатнинг ижтимоий
ЖК 11-моддасининг биринчи қисмида муносабатларига зарар етказадилар6.
Ўзбекистон ҳудудида жиноят содир этган Британиялик олим М. Шо фикрига кўра,
шахс ушбу Кодекс бўйича жиноий жавоб- жиноий юрисдикциянинг ҳудудийлиги
гарликка тортилиши ҳақидаги умумий давлатнинг ўз ҳудудида тартиботни қув-
қоида мустаҳкамланганига қарамай, суд ватлаш вазифасининг бевосита маҳсу-
амалиётида Ўзбекистон Республикаси- лидир, бундан ташқари, жиноий юрис-
нинг ҳудудий юрисдикциясини асоссиз дикцияни ҳудудийлик тамойилига кўра
равишда кенгайтириш ҳоллари учрайди. амалга ошириш процессуал нуқтаи на-
зардан айниқса қулайдир, чунки жиноят
Таъкидлаш лозимки, ҳудуд деганда, содир этган шахс қатори, асосий далил-
маконнинг шундай қисми, яъни Ўзбе- лар ҳам жиноят қайси давлат ҳудудида
кистон Республикаси суверенитетига содир этилган бўлса, шу давлат ҳудудида
қарашли қуйидаги жойлар тушунилади: бўлади7. ХХ асрда халқаро ҳуқуқ таъли-
а) қуруқлик ҳудуди; б) сув ҳудуди (шу мотида ҳудудий юрисдикциянинг белги-
жумладан, ички сувлар); в) ҳаво ҳудуди; ланишини давлатлар бир-бирларининг
г) ерости ҳудуди5. ички ишларига аралашмаслиги принци-
пи билан ҳам асослай бошладилар8.
Ўзбекистон Республикаси Конститу-
циясига асосан мазкур Кодекснинг амал
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг мамлакатимиз
ҳудудида жиноят содир этган шахсларга нисбатан амал қилишига доир асосий қои-
далар, уларнинг қўлланиш амалиёти ва бу борада халқаро ҳужжатлар ва миллий қо-
нунчилик қиёсий жиҳатдан, соҳа олимлари ҳамда амалиётчиларнинг фикрлари ил-
мий-назарий жиҳатдан атрофлича таҳлил қилинган. Таҳлиллар натижасида жиноят
қонунчилигининг мамлакатимиз ҳудудида жиноят содир этган шахсларга нисбатан
амал қилишига доир нормаларини такомиллаштириш юзасидан асосли таклиф ва тав-
сиялар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар: давлат суверенитети, Ўзбекистон ҳудудида содир этилган жиноят,
жиноий оқибат, давомли жиноят, иммунитет институти, денгиз ҳудуди, ҳаво бўшлиғи,
Вена конвенцияси, Токио конвенцияси, Кема рўйхатга олинган порт, экспериментал
ҳаво кемалари.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 19
Муаллифлар ўз нуқтаи назарини асос- мазкур ҳудудларда шу давлат юрисдик-
лаш учун Бирлашган Миллатлар Ташки- цияси чекланганлигини назарда тутган.
лотининг 1982 йил 10 декабрдаги Денгиз
ҳуқуқи бўйича конвенциясининг 27-мод- И.Я.Козаченко қайд этиб ўтганидек11,
дасига ва 1963 йил 14 сентябрдаги Ҳаво жиноят қонунининг амал қилиш доира-
кемалари бортида содир этиладиган жи- сини белгилашда бизни ташқи дунё ҳо-
ноятлар ва айрим бошқа ҳаракатлар тўғри- дисалари юз бераётган, жиноий фаолият
сидаги конвенция9нинг (Токио конвенция- намоён бўладиган ҳақиқий ҳудуд эмас,
си) 4-моддасига ҳавола қиладилар. балки жиноят содир этилган жой тушун-
часининг юридик таърифи қизиқтиради.
Конвенцияларнинг мазкур қоидалари Бу эса, айни бир (тамом бўлган ёки та-
халқаро одат ҳуқуқи билан тан олинган, мом бўлмаган) жиноят турли давлатлар
ҳозирги вақтда эса халқаро шартномалар ҳудудида содир этилган ҳолда қийинчи-
даражасида мустаҳкамланган ҳар қандай ликлар туғдиради.
кеманинг давлат ҳудудий денгизи ва ҳаво
бўшлиғи орқали тинчлик мақсадларида Бундай жиноятлар қаторига қуйидаги-
ўтиш ҳуқуқини таъминлашга қаратилган. ларни киритиш мумкин:
Денгиз ҳуқуқи бўйича конвенциянинг 1) содир этилаётганда ҳаракат ёки
27-моддасига биноан, қирғоқбўйи давла- ҳаракатсизлик Ўзбекистон ҳудудида ба-
тининг жиноят-ҳуқуқий юрисдикцияси жарилган, ижтимоий хавфли оқибатлар
ҳудудий денгиз орқали ўтаётган чет дав- эса бошқа давлат ҳудудида келиб чиқ-
лат кемаси бортида унинг ўтиши вақтида қан жиноят;
бу ерда содир этилган ҳар қандай жиноят
муносабати билан бирон-бир шахсни қа- 2) содир этилаётганда ҳаракат ёки
моққа олиш ёки терговни юритиш учун ҳаракатсизлик чет давлат ҳудудида ба-
амалга оширилиши мумкин эмас, айрим жарилган, ижтимоий хавфли оқибатлар
махсус ҳолатлар бундан мустасно. Шун- эса Ўзбекистон ҳудудида келиб чиққан
га ўхшаш норма 1958 йил 29 апрелда Же- жиноят;
невада тузилган Ҳудудий денгиз ва унга
туташ зона тўғрисидаги конвенциянинг10 3) объектив томонини бири Ўзбекис-
19-моддасида ҳам мавжуд. Токио конвен- тонда бўлган турли давлатлар ҳудудида
циясининг 4-моддасига мувофиқ, ҳаво бажарилаётган бир нечта ҳаракатлар ёки
кемаси рўйхатдан ўтказилган давлат бўл- ҳаракатсизликлар ёинки қисман Ўзбе-
маган аҳдлашаётган давлат, айрим ис- кистон ҳудудида бажариладиган тайёр-
тисно ҳолатлардан ташқари, парвоздаги гарлик ҳаракатлари ҳосил қиладиган жи-
ҳаво кемасига унинг бортида содир этил- ноят ва жиноят содир этишга суиқасд;
ган жиноятга нисбатан ўз жиноий юрис-
дикциясини амалга ошириш мақсадида 4) содир этилиши жараёнида шахс ҳам
монелик қилиши мумкин эмас. Ўзбекистон ҳудудида, ҳам чет давлат ҳу-
дудида бўладиган давомли, давом этувчи
Шуни тахмин қилиш мумкинки, дав- жиноят;
латнинг ҳудудий денгизи ва ҳаво бўшли-
ғи доирасида содир этилган жиноятларга 5) иштирокчиликда содир этилган,
нисбатан жиноят қонунининг амал қили- иштирокчилар турли давлатлар, шу жум-
ши алоҳида қоидасини ЖКнинг 11-мод- ладан, Ўзбекистон ҳудудида ҳаракат қил-
дасида белгилар экан, қонун чиқаришда ган жиноят.
Санаб чиқилган жиноятларнинг истал-
ган бири амалда бир нечта давлатлар ҳу-
дудида содир этилади. Буларнинг барча-
си илмий даврада бундай жиноят содир
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
20 ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
этган шахс Ўзбекистон жиноят қонуни лик тамом бўлган (тўхтатилган, узи-
бўйича жиноий жавобгарликка торти- либ қолган) жойдан фойдаланган ҳолда
лиши мумкинми, деган савол ўртага ишлаб чиқишга ҳаракат қилган. Бироқ,
ташланишига ва баҳс-мунозараларга А. Князев ўзи танлаган мезонга доим
сабаб бўлмоқда. ҳам амал қилавермайди. Масалан, жи-
ноий ҳаракат ёки ҳаракатсизлик чет
Шундай қилиб, жиноят содир этилган давлат ҳудудида амалга оширилган, иж-
жой тушунчасининг таърифи тўғриси- тимоий хавфли оқибатлар эса давлат ҳу-
даги масала эмас, балки бир нечта дав- дудида келиб чиққан ҳолда моддий тар-
латлар ҳудудида содир этилган жиноят кибли жиноятларни кўриб чиқар экан, у
Ўзбекистон ҳудудида содир этилган деб шу давлат ҳудудини ҳам бундай жиноят
ҳисобланиши мумкинми, агар мумкин содир этилган жой деб ҳисоблашни так-
бўлса, қандай шароитларда, деган савол лиф қилади.
ўз ечимини талаб қилади.
Жиноят содир этилган жойни аниқ-
Жиноят-ҳуқуқий адабиётларда мазкур лаш имконини берадиган коллизия-
масала ечимининг турли вариантларига вий нормалар тизимини ишлаб чиқиш
дуч келиш мумкин. Айрим муаллифлар зарурлиги ҳақидаги ғоя З. Незнамова
фикрига кўра, жиноят содир этилган томонидан илгари сурилган16. У, шу
жойни аниқлашда жиноят содир этилган жумладан, жиноят қонунида шундай
вақтни аниқлаш учун белгиланган қои- умумий коллизиявий нормани назар-
дага амал қилиш зарур12, яъни жиноят да тутишни таклиф қилганки, унга му-
содир этилган жой деб, оқибатлар келиб вофиқ жиноят, агар у давлат ҳудудида
чиққан жойдан қатъи назар, ижтимоий тамом бўлган ёки тўхтатилган бўлса,
хавфли ҳаракат (ҳаракатсизлик) содир шу давлат ҳудудида содир этилган, деб
этилган жой эътироф этилиши лозим. ҳисобланади. Бундан ташқари, муал-
Бошқа олимлар жиноят содир этилган лиф жиноятларнинг айрим тоифалари
жойни аниқлашда у тамом бўлган ёки (моддий таркибли, давомли жиноятлар)
тўхтатилган жойни биринчи ўринга қўя- учун жиноят қонунида махсус колли-
дилар13. Аксарият муаллифлар объектив зиявий нормаларни назарда тутишни
томонининг исталган қисми давлат ҳу- таклиф қилган.
дудида бажарилган барча жиноятларни
шу давлат ҳудудида содир этилган деб А. Бойцов ва Б. Волженкин мазкур
ҳисоблашни таклиф қилади14. ёндашувни давлат манфаатларини мак-
симал даражада қўриқлаш нуқтаи наза-
Жиноят қонуни маконда амал қили- ри деб атайдилар ва унга қарши асосли
ши масалаларига бағишланган моног- эътирозлар билдирадилар, чет давлат
рафик тадқиқотларнинг муаллифлари ҳам айни шу қоидаларга амал қилиши
томонидан ҳам жиноят содир этилган мумкинлигини ва табиийки, унга бун-
жойни аниқлашнинг турли хил вариант- дай жиноятни ўз ҳудудида содир этил-
лари таклиф қилинади. ган деб ҳисоблашни тақиқлаш мумкин
эмаслигини қайд этадилар17. Айни шу
А. Князев илгари сурган нуқтаи на- сабабли, жиноятларни муайян давлат
зар15 диққатга сазовордир, чунки унда ҳудудида содир этилган жиноятлар қато-
муаллиф турли ҳолларда жиноят содир рига киритиш қоидалари мавжуд эмас-
этилган жойни аниқлаш учун қоида- лиги муаммосининг оптимал ечимини
лар тизимини ягона мезон – жиноятни
ҳосил қилувчи ҳаракат ёки ҳаракатсиз-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 21
топиш учун, бизнинг назаримизда, чет давлат билан муайян алоқага эга бўлган
давлатларнинг жиноят қонунларига на- махсус объектларда жиноят содир этган
зар ташлаш зарур. А.Э.Жалинский жуда шахсларга нисбатан амал қилиши рух-
тўғри қайд этиб ўтганидек, гап жиноят сат этилади.
қонунининг маконда амал қилиши ҳа-
қида борганда, чет давлатлар жиноят Биз аралаш режимли ҳудудларда ва
қонунчилиги нормалари давлат жиноят х алқаро режимли ҳудудлар доирасида
ҳуқуқи учун юридик жиҳатдан унинг ўз бўлган о бъектларда Ўзбекистон ЖК-
жиноят қонуни нормалари сингари му- нинг амал қилишини қонун йўли билан
ҳимдир18. тартибга солиш билан боғлиқ қуйидаги
муаммоларни аниқладик:
Халқаро ҳуқуқ назариясида қа-
бул қилинган таснифдан келиб чиқ- 11-модда сарлавҳаси унинг мазмуни
қанда, давлат ҳудуди (давлатларнинг билан мос келмайди;
ўз ҳудудлари), аралаш режимли ҳу-
дуд (қитъа шельфи, мутлақ иқтисо- халқаро ҳуқуқ нормалари билан жи-
дий зона) ва халқаро режимли ҳудуд ноят-ҳуқуқий юрисдикцияси Ўзбекис-
(очиқ денгиз ва унинг устидаги ҳаво тон қитъа шельфида ва мутлақ иқти-
бўшлиғи) фарқланади19. Давлатлар ўз содий зонасида жиноят содир этган
жиноят-ҳуқуқий юрисдикцияларини шахсларга нисбатан чекланмаган тарз-
аралаш режимли ҳудудларга халқа- да татбиқ этилиши қисмида тўқнашади.
ро ҳуқуқ билан белгиланган доирада,
шунингдек алоҳида объектларга улар ЖКнинг 11-моддаси «Кодекснинг Ўз-
халқаро режимли ҳудудларда бўлган бекистон ҳудудида жиноят содир этган
вақтда татбиқ этадилар. шахсларга нисбатан амал қилиши» деб
номланган, унга чиндан ҳам Ўзбекис-
Е. Белякович қайд этишича, аралаш тон ҳудудида содир этилган жиноятлар
ҳуқуқий режимли ҳудудларда ҳуқуқий (биринчи қисм) ва, бундан ташқари, Ўз-
нормаларнинг амал қилиши давлатнинг бекистон ҳудудидан ташқарида содир
бир қатор суверен ҳуқуқларини унинг этилган жиноятлар (учинчи, тўртинчи
ҳудудий ҳукмронлиги доирасидан таш- қисмлар) киритилган.
қарига татбиқ этиш шакли ҳисобланади
ва миллий ҳуқуқ нормалари давлатнинг А. Кибальник жуда тўғри кўрсатиб
ҳудудий ҳукмронлиги доирасида амал ўтганидек, давлат юрисдикцияси унинг
қилиши билан айни шу нормалар хал- мутлақ иқтисодий зонасига фақат хал-
қаро режимли ҳудудларда амал қилиши қаро ҳуқуқда махсус айтиб қўйилган
ўртасида оралиқ ҳодиса сифатида қара- ҳолларда татбиқ этилиши мумкин21.
лиши мумкин20. Қирғоқбўйи давлати-
нинг жиноят қонуни аралаш режимли ЖКнинг 11-моддасида яна бир тарки-
ҳудудда амал қилиши халқаро ҳуқуқ би- бий сохта бланкет атама – «Ўзбекистон
лан чекланиши мумкин, лекин бутун те- портида рўйхатга олинган ҳаво, денгиз
гишли ҳудудга татбиқ этилади. Халқа- ёки дарё кемаси» қўлланилган. Аммо,
ро режимли ҳудудларда халқаро ҳуқуқ «кема рўйхатга олинган порт» жумласи-
нормалари амал қилиши билан бир қа- нинг мазмуни Ўзбекистон қонунчили-
торда, истисно тариқасида, давлатнинг гида ҳам, халқаро ҳуқуқда ҳам ёритиб
миллий жиноят қонунчилиги мазкур берилмаган. Ваҳоланки, мазкур тушун-
ча бир қатор норматив ҳуқуқий ҳужжат-
ларда ва Ўзбекистоннинг халқаро шарт-
номаларида тилга олинган. Юридик
адабиётларда илгари сурилган нуқтаи
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
22 ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
назарга кўра, кема қайси портда Давлат экспериментал ҳаво кемаларини ҳам рўй-
кемалар реестрида ёки порт кемалар ки- хатга олишимиз ёки жиноят қонунчигида
тобида рўйхатдан ўтказилган бўлса, шу ушбу ҳаво кемаларини ҳам тўғридан-тўғ-
порт денгиз кемаси бириктирилган порт ри назарда тутишимиз лозим.
ҳисобланади22.
Ушбу мавзу доирасида эътибор қарати-
«Кема рўйхатга олинган порт» ту- ладиган яна бир муҳим масала қилмиш-
шунчасининг мазмуни ва бундай бирик- нинг анклав ҳудудда содир этилиши ва
тириш тартиби ҳаво кемаларига нисбатан унга нисбатан жиноят қонунчилигининг
ҳам қонун йўли билан белгилаб қўйил- татбиқ этилиши ҳисобланади. М. Рус-
маган. Ўзбекистон Республикаси Ҳаво тамбаев қайд этганидек, анклав ҳудуд дав-
кодексининг 39-моддасига кўра, фуқаро лат ҳудудининг бошқа давлат чегаралари
ва давлат ҳаво кемалари рўйхатдан ўт- билан ўраб олинган ва денгизга чиқиш
казилиши лозим. Фуқаро ҳаво кемалари имкониятига эга бўлмаган ҳудуди ҳисоб-
Ўзбекистон Республикаси Фуқаро ҳаво ланади23. Дунё бўйлаб миллий даражада-
кемаларининг давлат реестрида, давлат ги, яъни бошқа давлат ҳудудида жойлаш-
ҳаво кемалари эса Ўзбекистон Респуб- ган 50 га яқин анклав ҳудудлар мавжуд24.
ликаси Давлат ҳаво кемалари реестри- Ўзбекистоннинг хорижий давлатлар, ху-
да рўйхатга олинади. Тегишли реестрда сусан, Қирғиз Республикаси ҳудудида 4 та
қайд қилинган ҳаво кемасининг эгасига анклав ҳудудлари мавжуд: Сўх, Шоҳимар-
рўйхатдан ўтганлик тўғрисида гувоҳно- дон, Чўнғара, Жангайл ҳудудлари.
ма берилади. Аммо, эътибор қаратади-
ган яна бир муҳим жиҳат борки, айрим Таъкидлаш лозимки, анклав ҳудуд мо-
ҳаво кемалари рўйхага олинмаган бўли- ҳиятига кўра ҳам тегишли давлатнинг
ши ҳам мумкин экан. Жумладан, ушбу ҳудуди ҳисобланади ва бу ҳудудда содир
Кодекснинг 39-моддасига кўра, экспери- этилган қилмишларга нисбатан Ўзбекис-
ментал ҳаво кемалари давлат реестрида тон қонунчилиги, шу жумладан, жиноят
қайд этилмайди, аммо Авиация маъму- қонунчилиги татбиқ этилади. Статисти-
риятида ҳисобда туради. Ҳаво кодексида ка маълумотлари таҳлилига кўра, 2015–
белгиланган нормага кўра, Ўзбекистон 2021 йилларда Ўзбекистоннинг анклав
Республикаси Фуқаро ҳаво кемалари- ҳудудларида жиноят содир этган 146
нинг давлат реестрига ёки Ўзбекистон нафар шахсга нисбатан 127 та жиноят
Республикаси Давлат ҳаво кемаларининг иши, шу жумладан, 2015 йилда 24 нафар
реестрига киритилган ҳаво кемалари, шахсга нисбатан 21 та жиноят иши, 2016
шунингдек Авиация маъмуриятида ҳи- йилда 29 нафар шахсга нисбатан 26 та
собда турувчи экспериментал ҳаво кема- жиноят иши, 2017 йилда 23 нафар шахс-
лари Ўзбекистон Республикасига қараш- га нисбатан 17 та жиноят иши, 2018 йил-
ли миллий ҳаво кемаларидир. да 23 нафар шахсга нисбатан 22 та жи-
ноят иши, 2019 йилда 18 нафар шахсга
Аммо, биз жиноят қонунчилигимизда нисбатан 13 та жиноят иши, 2020 йилда
«Ўзбекистон портида рўйхатга олинган 13 нафар шахсга нисбатан 12 та жиноят
ҳаво кемаси» ҳақида тўхталганмиз. ЖКда иши, 2021 йилнинг 1-ярим йиллигида 16
«Авиация маъмуриятида ҳисобда турувчи нафар шахсга нисбатан 16 та жиноят иши
экспериментал ҳаво кемалари» тушунча- кўриб чиқилган25.
си ва қоидалари мавжуд эмас. Бизнингча,
авиация маъмуриятида ҳисобда турувчи Хулоса сифатида қайд этиш мумкинки,
жиноят қонунчилигининг тегишли давлат
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 23
ҳудудида жиноят содир этган шахсларга ши лозим бўлган энг муҳим масалалардан
нисбатан амал қилиши масаласи жиноят ҳисобланади.
учун жавобгарлик доирасида эътибор қа-
ратиладиган, жиноий юрисдикция доира- З. НУРМАТОВ,
сида кўриб чиқилиши ва тўғри ҳал этили- Тошкент давлат юридик
университети тадқиқотчиси
1Усмоналиев М. Ҳозирги замон жиноят ҳуқуқи муаммолари. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДЮИ, 2006. – 8-б.
2Черняк Л.Ю. Общетеоретические проблемы государственного суверенитета. Автореф. дисс. …канд.
юрид. наук. – Челябинск, 2007. – С. 11.
3Бойцов А.И. Уголовный закон: субстанциональный, атрибутарный и нормативный аспекты действия.
Дисс. …д-ра юрид. наук в форме науч. доклада. – СПб, 1996. – С. 21.
4Рустамбаев М.Ҳ. Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. Т. 1. Жиноят ҳақида таълимот. Дарслик.
2-нашр. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси Ҳарбий-техник институти, 2018. – 68-б.
5Рустамбаев М.Ҳ. Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. Т. 1. Жиноят ҳақида таълимот. Дасрлик.
2-нашр. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси Ҳарбий-техник институти, 2018. – 69-б.
6Проблемы действия уголовного закона в пространстве: Монография. – Владимир, 2006. – С. 11.
7Shaw M.N. International Law. – Cambridge, 2008. – P. 653.
8Ryngaert C. Jurisdiction in International Law. United States and European Perspectives. Ph.D. Thesis. – Leuven,
2007. – P. 61.
9Международное публичное право. Сборник документов. Т. 2. – М., 1996. – С. 439-445.
10Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР с иностранными госу-
дарствами. Вып. ХХIII. – М., 1970. – С. 94-101.
11Козаченко И.Я. Действие уголовного закона в пространстве. // Полный курс уголовного права: В 5 т. Т. 1.
Преступление и наказание / Под ред. А.И. Коробеева. – СПб., 2008. – С. 225.
12Чучаев А.И. Действие уголовного закона в пространстве // Уголовное право Российской Федерации. Об-
щая часть: Учебник / Под ред. Л.В. Иногамовой-Хегай, А.И. Рарога, А.И. Чучаева. – М., 2008. – С. 48; Ком-
ментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации / Под общ. ред. С.И. Никулина. – М., 2002. – С. 84.
13Журавлев М.П. Уголовный закон // Уголовное право России. Общая часть: учебник / Под ред. В.П. Ревина.
– М., 2009. – С. 39; Российское уголовное право. Общая часть / Под ред. В.С. Комиссарова. – М., 2005. – С. 73.
14Лопашенко Н.А. Введение в уголовное право: учебное пособие. – М., 2009. – С. 189-190; Бриллиантов
А.В. Действие уголовного закона во времени и в пространстве // Комментарий к Уголовному кодексу Рос-
сийской Федерации (постатейный) / Под ред. А.В. Бриллиантова. – М., 2010. – С. 72; Наумов А.В. Российское
уголовное право. Курс лекций: в 3 т. Т. 1. Общая часть. – М., 2008. – С. 235; Комментарий к Уголовному кодек-
су Российской Федерации / Отв. ред. В.М. Лебедев. – М., 2007. – С. 68; Поддубный А.А. Определение места
совершения преступления при квалификации преступлений // Российский следователь. 2001. №3. – С. 18-21.
15Князев А.Г. Проблемы действия уголовного закона в пространстве: Монграфия. – Владимир, 2006.
– С. 64-72.
16Незнамова З.А. Коллизии в уголовном праве: Монография. – Екатеринбург, 1994. – С. 160, 172-173.
17Бойцов А.И., Волженкин Б.В. Уголовный закон: действие во времени и пространстве. – СПб., 1993. – С.
55.
18Жалинский А.Э. Уголовное право в ожидании перемен: теоретико-инструментальный анализ. – М., 2008.
– С. 219-220.
19Цепелев В.Ф. Уголовно-правовые, криминологические и организационные аспекты международного сот-
рудничества в борьбе с преступностью. Дисс. … д-ра юрид. наук. – М., 2001. – С. 265; Белякович Е.В. Прост-
ранственное действие правовых норм. Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – Омск, 2009. – С. 7.
20Белякович Е.В. Пространственное действие правовых норм. Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – Омск,
2009. – С. 8.
21Кибальник А.Г. Влияние международного уголовного права на российское уголовное право. Дисс. ... д-ра
юрид. наук. – М., 2003. – С. 185.
22Рыжаков А.П. Комментарий к Гражданскому процессуальному кодексу РФ (постатейный) // Подготовлен
для системы «КонсультантПлюс», 2010; Комментарий к Арбитражному процессуальному кодексу Российской
Федерации (постатейный) / Под ред. П.В. Крашенинникова. – М., 2007. – С. 113.
23Рустамбаев М.Ҳ. Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. Т. 1. Жиноят ҳақида таълимот. Даср-
лик. 2-нашр. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси Ҳарбий-техник институти, 2018. – 69-б.
24Ўзбекистоннинг анклав ва эксклав ҳудудлари. // www.gazeta.uz/uz/2020/06/11/enclave/.
25Ўзбекистон Республикаси Олий суди маълумотлари таҳлили асосида ишлаб чиқилган.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
24 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССИДА СУД
ҲУЖЖАТЛАРИНИ ЯНГИ ОЧИЛГАН
ҲОЛАТЛАР БЎЙИЧА ҚАЙТА КЎРИШ
Фуқаролик суд ишларини юритишда Модомики, янги очилган ҳолатлар томон-
фуқаролар ва ташкилотларнинг бузилган лар, ишда иштирок этувчи учинчи шахслар-
ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган нинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг юзага
манфаатларини ҳимоя қилишда қонуний келиши, ўзгариши ёки тугатилишига боғлиқ
кучга кирган суд ҳужжатларини янгидан бўлган фактлар сифатида хизмат қилар экан,
очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чи- у ҳолда уларни ушбу фактларни аниқлашга
қиш институти муҳим аҳамият касб этади. мўлжалланган суд далилларидан фарқлаш
лозим3.
Юридик адабиётларда ҳам мазкур инс-
титут ҳақида ҳуқуқшунос олимлар ўз фикр- В. Шерстюк фикрича эса, янги очилган
ларини билдириб ўтганлар. Масалан, ҳу- ҳолатлар ишни кўриб чиқиш вақтида мав-
қуқшунос олим Ш. Шорахметов фикрича, жуд бўлган ва унинг ҳал этилиши учун
фуқаролик процессининг бу институти ҳам муҳим аҳамиятга эга юридик фактлардир.
фуқаролар ва ташкилотларнинг бузилган Бироқ, улар на аризачига, на ишни кўриб
қонуний ҳуқуқ ҳамда манфаатларини ҳи- чиқаётган судга уларга боғлиқ бўлмаган са-
моя қилиш билан иш бўйича қонуний, асос- бабларга кўра маълум бўлган4.
лантирилган ва адолатли қарорларнинг чи-
қарилишини таъминлашга қаратилгандир1. Ушбу фикрларга тўлиқ қўшилиб бўлмай-
ди. Чунки, янги очилган ҳолатлар бўйича
Ҳуқуқшунос олим А. Резуненко янги иш кўришда ушбу ҳолатларнинг мавжудли-
очилган ҳолатларни ҳуқуқ муносабатла- ги исботлаш орқали амалга оширилади.
рининг юзага келиши, ўзгариши ёки туга-
тилиши боғлиқ бўлган, юридик фактлар, Янги очилган ҳолатлар бўйича суд қа-
ишни кўриб чиқиш вақтида мавжуд бўлган рорларини қайта кўриш институти фақат
ва унинг тўғри ҳал этилиши учун муҳим аниқ иш бўйича қарор қабул қилинишида
аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар кейинчалик маълум бўлмаган ва эътиборга олинма-
хабар қилган шахсга ҳам, ишни кўриб чи- ган, иш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган
қаётган судга ҳам маълум бўлмаган ва маъ- ҳолатларнинг очилиши муносабати билан
лум бўла олмаган ҳолат деб таъкидлайди2. ишни қайта кўриш зарур бўлган ҳолларда-
гина қўлланилиши мумкин. Янги очилган
Т. Савельеванинг фикрича, янги очилган ҳолатлар бўйича суд қарорларини қайтадан
ҳолатлар ишни кўриб чиқиш вақтида мавжуд кўриш фуқаролик ишларини суд назорати
бўлган юридик факт, мазкур иш учун му- тартибида кўришдан, унинг йўл қўйилиши
ҳим бўлган, яъни ҳуқуқ муносабатларининг шартлари, амалга оширишнинг процессуал
юзага келиши, ўзгариши ёки тугатилишини тартиби, суд қарорларининг қайта кўрили-
келтириб чиқарувчи юридик факт ишни кў- ши тўғрисида иш қўзғатишга ҳақли шахс-
риб чиқиш вақтида кейинчалик хабар қил- лар доирасидан фарқланади.
ган шахсга ҳам, ишни кўриб чиқаётган судга
ҳам маълум бўлмаган ҳолатдир. Агар қарор Бу тўғрисида Ш. Шорахметов шундай
ёки ажримнинг чиқарилиш вақтида янги таъкидлайди: «Бу институтнинг ўзига хос
очилган ҳолат судга маълум бўлганда эди, хусусияти шундаки, бунда суд хатоликлар-
у албатта, мазкур иш бўйича суднинг узил- га йўл қўймайди. Қайта кўриладиган суд
кесил хулосасига таъсир кўрсатган бўларди. қарорларини чиқаришга судья ва процесс
иштирокчиларига иш кўришда маълум бўл-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 25
маган ҳолатларнинг кейинчалик аниқлани- ган-этилмаганлиги ва улар мазкур шахс то-
ши асос бўлади»5. монидан содир этилганлиги-этилмаганлиги
масалалари бўйича мажбурийдир. Ҳал қи-
Демак, ишни янги очилган ҳолатлар лув қарорида, ҳукмга ҳавола қилинишидан
бўйича қайта кўриш учун ҳеч кимга, шу ташқари, тарафлар томонидан тақдим этил-
жумладан, судга ҳам маълум бўлмаган ҳо- ган ва суд томонидан тўпланган ҳамда даъ-
латлар бўлиши лозим, акс ҳолда суднинг во мазмуни бўйича хулосага келишда суд
бу борада йўл қўйган хатоси апелляция ва асосланган далиллар кўрсатилиши лозим.
кассация тартибида қайта кўриб чиқили- Етказилган зарар миқдорига доир ҳолатлар
ши керак бўлади. умумий асосларда исботланиши лозим.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Нотариус томонидан нотариал ҳаракат
процессуал кодекси (ФПК)нинг 70-мод- амалга оширилган пайтда тасдиқланган
дасига кўра, тарафларнинг талаблари ва ҳолатлар ҳам, агар нотариал тартибда тас-
эътирозларини асослайдиган ҳолатлар мав- диқланган ҳужжатнинг ҳақиқийлиги ФПК-
жудлиги ёки мавжуд эмаслигини суднинг нинг 235 ва 236-моддаларида белгиланган
қонунда белгиланган тартибда аниқлашига тартибда рад этилмаган ёки нотариал ҳа-
асос бўладиган ҳар қандай фактик маълумот ракатни амалга ошириш тартиби жиддий
ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга тарзда бузилганлиги аниқланмаган бўлса,
эга бўлган бошқа ҳолатлар фуқаролик иши исботлашни талаб этмайди (ФПК 75-мод-
бўйича далил ҳисобланади6. дасининг бешинчи қисми)7.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш
Пленумининг 2020 йил 19 декабрдаги мумкинки, суд ҳужжатини чиқариш вақти-
«Судлар томонидан фуқаролик ишлари бў- да судга маълум бўлмаган янги очилган ҳо-
йича далиллар ва исботлашга оид қонун латлар деганда, янги далиллар эмас, балки
нормаларини қўллаш амалиёти тўғриси- аниқланиши керак бўлган янги фактлар ту-
да»ги қарорида кўрсатилишича, иш учун шунилади. Фуқаролик иши бўйича исбот-
аҳамиятга эга бўлган, лекин суд томони- ланиши керак бўлган ҳолатларнинг тўлиқ
дан ҳаммага маълум деб топилган ҳолат- текширилмаганлиги сабабли янги очилган
лар ФПК 75-моддасининг биринчи қисмига ҳолатлар иш бўйича қарорнинг адолатсиз-
кўра, исботлашни талаб этмайди. Ҳаммага лигидан далолат беради. Шунинг учун улар
маълум ҳолат деганда, жумладан, ҳам та- ФПКнинг 70-моддасида назарда тутилган
рафларга ва ҳам ишда иштирок этувчи бош- ҳолатларнинг ажралмас қисми бўлади.
қа шахсларга аниқ маълум бўлган факт ту-
шунилиши лозим. Айтиш жоизки, янги далиллар билан янги
очилган ҳолатлар бир-биридан фарқ қила-
ФПК 75-моддасининг иккинчи ва учин- ди. Чунки, иш бўйича суд қарори, ажрими
чи қисмларига мувофиқ, фуқаролик, иқти- қонуний кучга кирганидан сўнг аниқланган
содий ёки маъмурий иш бўйича суднинг янги далиллар суд томонидан текширилган
қонуний кучга кирган қарори билан аниқ- фактларга оид янги маълумотларни, улар-
ланган фактлар айнан шу шахслар иштирок нинг бошқа фактлар билан алоқаси тўғри-
этаётган бошқа фуқаролик ишлари муҳока- сидаги ёки бу фактларнинг алоҳида хосса-
маси вақтида янгидан исбот қилинмайди ва лари ёки белгилари тўғрисидаги қўшимча
низолашилиши мумкин эмас. маълумотларни акс эттиради. Янги очил-
ган ҳолатлар юридик фактлар тўғрисидаги
Жиноят иши бўйича қонуний кучга кир- маълумотлар эмас, балки ишни тўғри ҳал
ган суд ҳукми устидан ҳукм чиқарилган қилиш, қонуний ва асосланган суд қарорла-
шахс ҳаракатларининг фуқаролик-ҳуқуқий рини чиқариш учун муҳим бўлган, суд ҳал
оқибатларига оид ишни кўриб чиқаётган
суд учун фақат шу ҳаракатлар содир этил-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
26 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
қилув қарори, ажрим ва қарори қонуний рилмаган ёхуд адолатсиз суд ҳужжати қабул
кучга киргандан сўнг аниқланган юридик қилинишига сабаб бўлган, суднинг қону-
фактлардир. ний кучга кирган ҳукми билан аниқланган
жиноий қилмишлари;
Бинобарин, «янги очилган ҳолатлар»
тушунчасига қуйидагича таъриф бериш 4) суд ҳал қилув қарорининг, ҳукмининг,
мумкин: «Янги очилган ҳолатлар қонуний ажримининг ёки қарорининг ёхуд шу ҳал
кучга кирган суд ҳал қилув қарори, ажрим қилув қарори, ажрим ва қарор чиқарили-
ва қарорларни кўриб чиқиш вақтида ари- шига сабаб бўлган бошқа орган қарорининг
зачи ва судга маълум бўлмаган, шунингдек бекор қилиниши.
ноқонуний, асоссиз ёки адолатсиз қаpоp
чиқаpилишига, таpафлаpнинг, ишда ишти- Демак, юқоридаги асослардан бири мав-
pок этувчи бошқа шахслаpнинг ёки судья- жуд бўлганда суд қарорлари янги очилган
лаpнинг муайян ишни кўpишда содиp этган ҳолатлар бўйича қайта кўрилади.
жиноий қилмишлаpи ёки суд чиқарган ҳал
қилув қаpоpи, ҳукм, ажpим ёки қаpоpнинг Бу борада хорижий давлатлар тажриба-
ёхуд шу ҳал қилув қаpоpи, ажpим ва қарор си ҳам муҳим. Масалан, Россия Федера-
чиқаpилишига сабаб бўлган бошқа орган- цияси Фуқаролик процессуал кодексининг
лаp қаpоpининг бекоp қилинишига оид ҳо- 392-моддасида қонуний кучга кирган суд
латларнинг янги очилган ҳолатлар бўйича қарорларини янги очилган ҳолатлар ва янги
қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги ариза топ- ҳолатлар бўйича қайта кўриш белгиланган.
ширилгандан сўнг процессуал ҳаракатлар-
ни амалга ошириш йўли билан иш учун Қонуний кучга кирган суд қарорлари ян-
муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни ис- гидан очилган ҳолатлар ёки янги ҳолатлар
ботланиши орқали аниқланадиган, объек- бўйича қайта кўрилади.
тив воқеликнинг маълум бўлмаган юридик
фактларидир». Қонуний кучга кирган суд қарорларини
қайта кўриш асослари:
ФПКнинг 437-моддасига кўра, қонуний
кучга кирган суд ҳужжатлари қуйидаги 1) янги очилган ҳолатлар – мазкур мод-
асосларга кўра янги очилган ҳолатлар бў- данинг учинчи қисмида кўрсатилган ва суд
йича қайта кўрилиши мумкин: қарори қабул қилиш вақтида аниқланган
ҳолатлар;
1) аризачига номаълум бўлган ва маълум
бўлиши мумкин бўлмаган, лекин иш учун 2) янги ҳолатлар – ишни тўғри ҳал этиш
муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар, агар учун муҳим бўлган ҳолатлар суд қарори қа-
улар ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга бул қилинганидан кейин мазкур модданинг
эга бўлса; тўртинчи қисмида кўрсатилган ҳолатлар.
2) суднинг қонуний кучга кирган ҳукми Янги очилган ҳолатлар:
билан аниқланган, қонунга хилоф, асоссиз 1) аpизачига номаълум бўлган ва маълум
ёки адолатсиз қарор чиқарилишига сабаб бўлиши мумкин бўлмаган, лекин иш учун
бўлган ҳолатлар, яъни гувоҳнинг била ту- муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатлаp;
риб берган ёлғон кўрсатуви, экспертнинг 2) суднинг қонуний кучга киpган ҳукми
била туриб берган ёлғон хулосаси, атайин билан аниқланган ва ноқонуний, асоссиз
нотўғри қилинган таржима, қалбаки ҳуж- ёки адолатсиз қаpоp чиқаpилишига сабаб
жатлар ёки ашёвий далиллар; бўлган ҳолатлаp, яъни гувоҳнинг била ту-
риб берган ёлғон кўрсатуви, экспеpтнинг
3) тарафларнинг, ишда иштирок этувчи била туpиб берган ёлғон хулосаси, атайин
бошқа шахсларнинг ёки судьяларнинг маз- нотўғри қилинган таpжима, қалбаки далил-
кур иш бўйича қонунга хилоф, асосланти- лар;
3) суднинг қонуний кучга киpган ҳук-
ми билан аниқланган таpафлаpнинг, бошқа
шахслар, ишда иштирок этувчи шахслар,
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 27
уларнинг вакилларининг ҳақиқатан ушбу ликлари билан боғлиқ бўлмаганлиги учун,
ишни кўриш ва ҳал қилишда содиp этган чиқарилган суд қарорининг барқарорли-
жиноий қилмишлаpидир. гидан далолат бермаслиги билан фарқ
қилади. Шу билан бирга, янги ҳолатлар
Янги ҳолатлар эса: «очилган» ҳисобланмайди, яъни шунгача
1) мазкур иш бўйича умумий юрисдик- тўлиқ очилган эмас. Улар суд учун фақат
ция суди ёки арбитраж судининг қарорлари суд уларни вақтида аниқлай олмаганлиги
қабул қилинишига асос бўлган давлат орга- учунгина янги бўлиб ҳисобланади, гарчи
ни ёки маҳаллий ўз-ўзини бошқариш орга- бунинг учун амалий имконият – томонлар-
ни қарорининг бекор қилиниши; нинг фаолроқ бўлиши ёки суднинг кўпроқ
2) умумий юрисдикция суди ёки арбит- синчковлиги ва малакали бўлиши шарти
раж судининг қонуний кучга кирган суд билан мавжуд бўлган бўлса ҳам. Шунинг
ҳужжати билан ҳақиқий эмас деб тан олин- учун уларни «янги топилган» ҳолатлар деб
ган, мазкур иш бўйича ноқонуний ёки асос- аташ мумкин9.
ланмаган суд ҳужжатининг чиқарилишини
келтириб чиқарган битим; Ушбу фикрга қўшилган ҳолда айтиш
3) Россия Федерацияси Конституция- мумкинки, ФПКнинг 437-моддаси янги
вий суди томонидан Россия Федерацияси очилган ҳолатларни тўлиқ қамраб олмайди.
Конституциясига, аризачи Россия Федера- Масалан, бир асос сифатида суд чиқарган
цияси Конституциявий судига мурожаат ҳал қилув қаpоpи, ҳукм, ажpим ёки қаpоp-
қилган қарорнинг қабул қилиниши муно- нинг ёхуд шу ҳал қилув қаpоpи, ажpим ва
сабати билан, умумий юрисдикция суди қарор чиқаpилишига сабаб бўлган бош-
томонидан конкрет фуқаролик ишида қа органлаp қаpоpининг бекоp қилиниши
қўлланган қонуннинг мувофиқ эмаслиги- кўрсатилган холос. Ваҳоланки, суд қарори
нинг тан олиниши; чиқарилишига асос бўлган ҳужжат уму-
4) аризачи инсон ҳуқуқлари бўйича мий юрисдикция суди томонидан ҳақиқий
Европа судига мурожаат қилган қарор- эмас деб топилган бўлса, ёки суд томони-
нинг қабул қилиниши муносабати билан, дан қўлланилган қонун Ўзбекистон Респуб-
инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди то- ликаси Конституциясига мувофиқ эмаслиги
монидан аниқланган, конкрет фуқаролик аниқланса, иш қандай тартибда кўрилиши
ишини кўриб чиқишда инсон ҳуқуқлари назарда тутилмаган. Демак, ушбу ҳолатлар-
ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш ни янги ҳолатлар деб қараш керак. Чунки,
тўғрисидаги Конвенция асосий ҳолатла- янги ҳолатлар – бу фуқаролик иши бўйи-
рининг бузилиши. ча исботлаш предметини ташкил этувчи,
Демак, юқоридагилардан кўриниб ту- унинг қонуний ва асосланган ҳал этилиши
рибдики, янги очилган ҳолатлар ва янги ҳо- учун муҳим аҳамиятга эга бўлган, фуқаро-
латлар ўзаро фарқ қилади. лик ишини кўриб чиқишда суд ва аризачига
Юридик адабиётларда янги ҳолат- маълум бўлмаган, судга фуқаролик иши кў-
лар билан янгидан очилган ҳолатлар ўз- риб чиқилгандан сўнг юзага келган суд ҳал
аро бир-биридан фарқ қилиши тўғрисида қилув қарори, ажрим ва қарорларини қайта
фикрлар илгари сурилади. Масалан, ҳу- кўриб чиқиш тўғрисидаги ариза топширил-
қуқшунос олим И. Уткина фикрича, янги гандан кейин тарафлар кўрсатган ёки суд
ҳолатлар янги очилган ҳолатлардан, би- томонидан аниқланган, объектив воқелик-
ринчиси ишни кўриб чиқиш вақтида мав- нинг илгари маълум бўлмаган фактларидир.
жуд бўлмаганлиги, улар қарор, ажрим,
ҳукм чиқарилгандан сўнг пайдо бўлган- Фикримизча, ушбу тушунчани қонуний
лиги, кимнингдир жиноий суиистеъмол- кучга кирган суд ҳал қилув қарори, ажрим
ва қарорларини янги очилган ҳолатлар
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
28 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
бўйича қайта кўриб чиқиш институтига ҳам мавжуд. Бироқ, мазкур ҳолатлар ФПК-
ҳам тўлиқ қўллаш мақсадга мувофиқ, деб нинг 437-моддасида қонуний кучга кирган
ҳисоблаймиз. Чунки, ФПКнинг 47-боби суд ҳужжатларини юқорида тилга олинган
«Қонуний кучга киpган суд ҳужжатларини ҳужжатлар билан аниқланган ҳолатлар бў-
янги очилган ҳолатлаp бўйича қайта кў- йича қайта кўриб чиқиш имконини назарда
pиш» деб номланади. Бу ерда янги очилган тутмайди.
ҳолатлар назарда тутилган, холос. Янги
ҳолатлар кўрсатилмаган. Шу муносабат Бизнинг фикримизча, ФПК 437-мод-
билан ФПКнинг 47-боби «Қонуний кучга дасининг иккинчи қисмида кўрсатилган
киpган суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар суд ҳукмидан ташқари мудда-
ҳолатлаp ёки янги ҳолатлар бўйича қайта ти ўтганлиги, амнистия ёки оқлов ҳукми
кўpиш» деб номланса, мақсадга мувофиқ чиққанлиги, айбдорнинг ўлими ёки унинг
бўлар эди. жиноий жавобгарлик бошланадиган ёшга
етмаганлиги туфайли, жиноий ишни тўх-
ФПК 437-моддасининг иккинчи ва учин- татиш тўғрисидаги суд ажрими ёки қарори,
чи қисмларида кўрсатилган ҳолатларнинг прокурор, терговчининг қарори билан бел-
мавжудлиги қонуний кучга кирган суд гиланиши мумкин, деган қоида билан тўл-
ҳукми билан аниқланиши керак. Аммо, дирилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди.
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-
процессуал кодексида муддати ўтганли- Д. ҲАБИБУЛЛАЕВ,
ги, амнистия қўлланилганлиги ёки оқлов Тошкент давлат юридик университети
ҳукми чиққанлиги, айбдорнинг ўлими ёки
унинг жиноий жавобгарлик бошланадиган «Фуқаролик процессуал ва
ёшга етмаганлиги туфайли жиноий ишни иқтисодий процессуал ҳуқуқи»
тўхтатиш тўғрисидаги суд ажрими ёки қа-
рори, прокурор, терговчининг қарорлари кафедраси мудири, юридик
фанлар номзоди, профессор
1Шорахметов Ш.Ш. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига шарҳлар. –
Тошкент, ТДЮИ. 2010. – 870-б.
2Резуненко А.Н. Пересмотр судебных актов, вступивших в законную силу, по вновь открывшим-
ся обстоятельствам как стадия гражданского процесса: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. Саратов,
2001. – С. 13-14.
3Савельева Т. А. Основания для пересмотра по вновь открывшимся обстоятельствам решений,
определений суда, вступивших в законную силу // Комментарий к Гражданскому процессуальному
кодексу Российской Федерации / Под ред. М. А. Викут. М., 2003. – С. 695.
4Шерстюк В. М. Пересмотр по вновь открывшимся обстоятельствам решений, определений и
постановлений, вступивших в законную силу // Комментарий к Гражданскому процессуальному ко-
дексу РСФСР /Под ред. М, К, Треушникова. М., 1997. – С. 537.
5Шорахметов Ш.Ш. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига шарҳлар. –
Тошкент, ТДЮИ. 2010. – 870-б.
6Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси. Расмий нашр. Ўзбекистон Рес-
публикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент. Адолат. 2021.
7Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 2020 йил 19 декабрдаги «Судлар томонидан
фуқаролик ишлари бўйича далиллар ва исботлашга оид қонун нормаларини қўллаш амалиёти тўғ-
рисида»ги 35-сонли қарори.
8Гражданский процессуальный кодекс Российской Федерации. http://www.consultant.ru /popular/
gpkrf/.
9Уткина И.В. Новые подходы к определению вновь открывшихся обстоятельств // Право и жизнь.
1999. №22. – С. 27-28.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 29
ФУҚАРОЛИК ИШЛАРИНИ
СИРТДАН КЎРИБ ЧИҚИШНИНГ
ПРОЦЕССУАЛ МАСАЛАЛАРИ
Сиртдан иш юритиш деганда, суд маж- кўриш тўғрисида сўрамаган бўлса;
лисининг вақти ва жойи тўғрисида қонунда - жавобгар тегишли тарзда хабардор қи-
белгиланган тартибда хабардор қилинган
жавобгарнинг суд мажлисига келмаганли- линганлиги ҳақида ишда маълумот бўлса;
ги, бунинг узрли сабаблари ҳақида хабар - ишни жавобгарсиз (сиртдан) кўришга
бермаганлиги, ишни унинг иштирокисиз
кўриш тўғрисида мурожаат қилмаганлиги, даъвогар эътироз билдирмаса;
даъвогарнинг бунга эътироз билдирмаган- - ишни сиртдан кўриш ҳақида суд ажрим
лиги сабабли ишни жавобгарнинг иштиро-
кисиз кўриб ҳал қилиш тушунилади. Бун- чиқарса.
дай суд жараёнларида ҳеч кимнинг ҳуқуқи Қуйидагилар сиртдан иш юритишга оид
ва манфаатлари бузилишига йўл қўйилмай-
ди. Бунда, биринчидан, тегишли процес- процессуал ҳужжатлардир:
суал тартиб ва қоидалар бузилмайди, ик- - сиртдан иш юритиш ҳақида ажрим;
кинчидан, даъвогарнинг розилиги асосида - иш муҳокамасини кейинга қолдириш
иш кўришга йўл қўйилади, учинчидан, жа-
вобгарнинг ҳуқуқлари бузилмаслиги таъ- тўғрисида ажрим;
минланади. - сиртдан ҳал қилув қарори;
- сиртдан ҳал қилув қарорини қайта кў-
Сиртдан ҳал қилув қарори чиқариш ном-
ли 19-боб фуқаролик процессуал қонунчи- риш ҳақида ариза;
лигида янги институт ҳисобланиб, Ўзбекис- - сиртдан ҳал қилув қарорини бекор қи-
тон Республикасининг 1997 йил 30 августда
қабул қилинган ва 1998 йил 1 январдан амал- лиш ҳақидаги ажрим;
га киритилган Фуқаролик процессуал кодек- - сиртдан ҳал қилув қарорини бекор қи-
сида илк бор ўз аксини топган. 2018 йил 1
апрелдан эътиборан кучга кирган янги таҳ- лишни рад этиш тўғрисидаги ажрим;
рирдаги Фуқаролик процессуал кодексидан - ижро варақаси.
Сиртдан иш юритишга бағишланган 26-боб Сиртдан иш юритишнинг процессуал ху-
(280 – 292-моддалар) ўрин олган.
сусиятлари қуйидагилардан иборат:
Фуқаролик ишини сиртдан кўриб чиқиш - сиртдан иш юритиш – суд мажлисида
жараёнида қонунда назарда тутилган шарт-
лар мавжуд ва у қуйидагилардир: ишни кўришнинг муайян шакли, аммо фу-
қаролик суд ишларини юритиш тури эмас;
- суд мажлисининг вақти ва жойи тўғри-
сида тегишли тарзда хабардор қилинган жа- - процессуал муддат асоссиз чўзилиши-
вобгар суд мажлисига келмаган бўлса; нинг олдини олади;
- судга келмаганлигининг узрли сабаб- - судлардаги иш юкламасини камайти-
лари борлиги ҳақида жавобгар хабар бер- ришга олиб келади;
маган бўлса;
- сиртдан иш кўришда ҳам даъвогарнинг
- жавобгар ишни ўзининг иштирокисиз розилиги, ҳам процессуал қоидалар устун-
лиги тан олинади;
- сиртдан иш юритиш процессуал тар-
тиби фақат суд мажлиси (суд муҳокамаси)
босқичида бошланади, иш қўзғатиш, ишни
судда кўришга тайёрлаш босқичида юз бер-
майди;
- сиртдан иш кўрилаётганда суд ишдаги
мавжуд далилларни текшириш билан ки-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
30 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
фояланади, ишда иштирок этувчи шахслар- ги даъво аризаси билан мурожаат қилган.
нинг важлари ва илтимосларини эътиборга Жавобгар Р.Д. суд мажлисининг вақти
олиб, сиртдан ҳал қилув қарори чиқаради.
ва жойи ҳақида тегишли тартибда хабардор
Суд амалиёти материаллари таҳлил- қилинган бўлишига қарамай, суд мажлисига
ларига кўра, ҳозирда никоҳдан ажратиш, келмади, судга келмаслик сабабларини маъ-
жиноят оқибатида етказилган моддий за- лум қилмади. Даъвогар эса, ишни жавоб-
рарни ундириш, мерос улушига нисбатан гарнинг иштирокисиз сиртдан кўрилишига
меросхўр деб топиш, ташкилотга етказил- эътирози йўқлигини билдирди.
ган зарарни ундириш, олди-сотди шартно-
масини ҳақиқий деб топиш; никоҳ шарт- Фуқаролик процессуал кодексининг
номасини ҳақиқий эмас деб топиш каби 280-моддасига биноан, суд мажлисининг
фуқаролик ишлари юзасидан сиртдан ҳал вақти ва жойи тўғрисида тегишли тарзда
қилув қарори чиқарилган. хабардор қилинган жавобгар суд мажлиси-
га келмаган, келмаганлигининг узрли са-
Масалан1, судга даъвогар А.Э. жавобгар баблари борлиги ҳақида хабар бермаган ва
Р.Д.га нисбатан никоҳдан ажратиш ҳақида- ишни унинг иштирокисиз кўриш тўғрисида
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада фуқаролик процессуал ҳуқуқида сиртдан иш юритиш институтининг
вужудга келиш зарурати, мақсад ва вазифалари, иш кўриш асослари ва шартлари, сирт-
дан иш кўриш тартиби, сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарорининг процессуал хусусият-
лари, сиртдан иш юритиш институтининг илмий-амалий таҳлили, сиртдан ҳал қилув
қарори устидан шикоят бериш, протест келтириш тартиби ва унинг ижросига оид фикр-
мулоҳазалар, таклиф-тавсиялар берилган.
Таянч сўзлар: суд, судья, суд мажлиси, суд ҳужжати, сиртдан иш юритиш, сиртдан
ҳал қилув қарори, даъвогар, жавобгар, процессуал тартиб, процессуал мажбурият, про-
тест, шикоят, ижро варақаси, мажбурий ижро.
***
В данной статье речь идет о необходимости установления института заочного су-
допроизводства в гражданском процессуальном праве, о целях и задачах, основаниях
и условиях судопроизводства, порядке судопроизводства, процессуальных особеннос-
тях принятия решения, дан научно-практический анализ института заочного судопроиз-
водства, замечания, предложения и рекомендации по порядку обжалования решения, о
порядке опротестования и его реализации.
Ключевые слова: суд, судья, судебное заседание, судебный акт, заочное производст-
во, заочное решение, истец, ответчик, процессуальный порядок, процессуальное обяза-
тельство, протест, жалоба, исполнительный лист, принудительное исполнение.
***
This article deals with the need to establish the institute of trial in absentia in civil procedural
law, the goals and objectives, the grounds and conditions for trial, the procedure for trial, the
procedural features of decision-making, the scientific and practical analysis of the institute of
trial in absentia, comments, suggestions and recommendations on the order appeal against the
decision, the procedure for appealing and its implementation.
Key words: court, judge, court session, judicial act, proceedings in absentia, judgment in
absentia, plaintiff, defendant, procedural order, procedural obligation, protest, complaint, writ
of execution, enforcement.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 31
сўрамаган тақдирда, агар даъвогар бунга эъ- вобгарга аризани топшириш учун кейинга
тироз билдирмаса, иш сиртдан иш юритиш қолдирилади.
тартибида кўрилиши мумкин. Ишни бундай
тартибда кўриш ҳақида суд ажрим чиқара- Агар суд мажлисига келмаган жавобгар-
ди. Жавобгар тегишли тарзда хабардор қи- дан ишни унинг иштирокисиз кўриш ҳақида
линганлиги ҳақида ишда маълумот бўлиши ариза келиб тушса, иш сиртдан иш юритиш
керак. тартибида эмас, умумий тартибда кўрили-
ши лозим.
Юқоридагиларга асосан ва Фуқаролик
процессуал кодексининг 280 – 292-модда- Умумий қоидага кўра, сиртдан ҳал қилув
ларини қўллаб, суд «Даъвогар А.Э.нинг қарори ҳам кириш, баён, асослантирувчи ва
жавобгар Р.Д.га нисбатан никоҳдан ажра- хулоса қисмларидан иборат бўлади.
тиш ҳақидаги фуқаролик иши сиртдан иш
юритиш тартибида кўрилсин» деб ажрим Сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарори-
чиқарган. нинг кириш қисмида ҳал қилув қарорининг
чиқарилган вақти ва жойи, ҳал қилув қа-
Таҳлилларга кўра, республика судла- рорини чиқарган суднинг номи, судьянинг
ри томонидан фуқаролик ишлари бўйича2 фамилияси (суд таркиби), суд мажлисининг
2020 йил 27 308 та сиртдан ҳал қилув қа- котиби, тарафлар, ишда иштирок этувчи
рори чиқарилган бўлса, уларнинг 893 таси бошқа шахслар, шунингдек низо предмети
(3,3 фоиз) бекор қилинган. 2021 йилда эса кўрсатилади. Шунингдек, ҳал қилув қаро-
бу кўрсаткичлар тегишлича 97 669 та ва рининг бошида «сиртдан» деган сўз ишла-
4608 тани (4,7 фоиз) ташкил этган. тилади.
Фуқаролик процессуал кодексининг Сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарори-
290-моддасига кўра, суд тарафнинг суд нинг баён қисмида жавобгарнинг эътироз-
мажлисига келмаганлигига узрли сабаблар лари мавжуд бўлмайди. Агар ишда жавоб-
борлигини ва бу ҳақда судни ўз вақтида ха- гарнинг тушунтиришлари мавжуд бўлса, у
бардор қилиш имконияти бўлмаганлигини, қатнашмаган ҳолда ушбу тушунтиришлар
тараф сиртдан қабул қилинган ҳал қилув ва эътирозлар таҳлил этилганлиги, албатта,
қарорининг мазмунига таъсир кўрсатиши белгилаб қўйилиши лозим.
мумкин бўлган далилларни тақдим қилаёт-
ганлигини аниқласа, сиртдан қабул қилин- Сиртдан чиқарилган ҳал қилув қа-
ган ҳал қилув қарорини бекор қилиб, ишни рорининг асослантирувчи қисми-
мазмунан кўриб чиқиш мумкин. да умумий асосларда чиқарилган суд
ҳал қилув қарорларидан фарқли ра-
Фуқаролик процессуал кодексининг вишда жавобгарнинг тушунтириши ва
282-моддасига кўра, иш сиртдан иш юритиш эътирозларини акс эттирувчи ҳолатлар ва
тартибида кўрилганида суд ишдаги мавжуд ушбу ҳолатларни тасдиқловчи далиллар
далилларни текшириш билан кифояланади, берилмайди, чунки суд бундай маълумотга
ишда иштирок этувчи шахсларнинг важла- эга бўлмайди, жумладан, ҳал қилув қарори-
ри ва илтимосларини эътиборга олиб, сирт- нинг ушбу қисмида ишнинг суд томонидан
дан ҳал қилув қарори чиқаради. аниқланган ҳолатлари, ишнинг ҳолатлари
тўғрисидаги суд хулосаларига асос бўлган
Даъвогар томонидан даъвонинг предме- далиллар, суд у ёки бу далилни рад қилиш-
ти ёки асоси, даъво талаблари миқдори ўз- да асосланган хулосалари, шунингдек низо-
гартирилганда, суд мазкур суд мажлисида ли муносабатни тартибга солувчи моддий
ишни сиртдан иш юритиш тартибида кў- ҳуқуқ меъёрлари (фуқаролик, оила, меҳнат,
ришга ҳақли эмас. уй-жой, ер тўғрисидаги ва бошқа қонунлар)
келтирилмоғи, қонуннинг номи, моддаси,
Ишни кўриш давомида даъво аризасида- банди ҳамда процессуал ҳуқуқ нормалари
ги даъво предмети ёки асоси, даъво талабла- кўрсатилмоғи лозим. Зарур ҳолатларда суд
ри миқдори ўзгартирилса, суд мажлиси жа-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
32 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пле- Суд аризани кўриб чиқиб, ажрим чиқара-
нумининг тегишли қарорларини ҳам қўлла- ди. Сиртдан қабул қилинган ҳал қилув қа-
ши керак. рорини бекор қилиш ҳақидаги ёки сиртдан
қабул қилинган ҳал қилув қарорини бекор
Ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида қилишни рад этиш тўғрисидаги ажрим ус-
тарафларнинг фамилияси, исми, отасининг тидан шикоят қилинмайди (протест келти-
исми ёки юридик шахснинг номи тўлиқ кел- рилмайди).
тирилиши, даъво талабларининг қаноатлан-
тирилганлиги (тўлиқ ёки қисман) ҳақидаги Суд сиртдан қабул қилинган ҳал қилув
суднинг қисқа ва аниқ хулосаси акс эттири- қарорини қайта кўриб чиқиш тўғрисида-
лади. Шунингдек, суд харажатларининг тақ- ги аризани кўриб чиқиб, ўзининг ажрими
симланиши, сиртдан ҳал қилув қарори усти- билан:
дан шикоят ва протест келтириш муддати ва
тартиби аниқ кўрсатилиши лозим. аризани қаноатлантирмай қолдиришга;
сиртдан қабул қилинган ҳал қилув қаро-
Фуқаролик процессуал қонунчилигида рини бекор қилиш ва ишни илгариги таркиб-
сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарорини даги ёки бошқа таркибдаги суд томонидан
қайта кўришнинг ўзига хос хусусиятлари мазмунан кўриб чиқишни тиклашга ҳақли.
мавжуд. Бунда ҳам даъвогарнинг, ҳам жа- Суд мажлисининг вақти ва жойи тўғриси-
вобгарнинг манфаатлари эътиборга оли- да тегишли тартибда хабардор қилинган жа-
ниб, шикоят бериш (протест келтириш) вобгар суд мажлисига келмаган тақдирда, иш
нинг турли усулларидан фойдаланиш ҳу- янгидан кўриб чиқилганда қабул қилинган
қуқи кафолатланган. ҳал қилув қарори сиртдан қабул қилинган
деб тан олинмайди. Жавобгар бу ҳал қилув
Фуқаролик процессуал кодексининг қарорини сиртдан қабул қилинган қарор си-
285-моддасига асосан, жавобгар ҳал қилув фатида қайта кўриб чиқилишини сўраб, ари-
қарорини сиртдан чиқарган судга шу ҳал за беришга ҳақли эмас.
қилув қарори чиқарилганидан кейин 15 кун Сиртдан ҳал қилув қарори ҳам умумий
ичида уни қайта кўриш ҳақида ариза бериш- қ оидага кўра, суд ҳужжатининг қонуний,
га ҳақли. асосли ва адолатли эканлиги юзасидан тек-
ширув қўзғатиш тартибида қайта кўрилади
Суд ишда иштирок этувчи шахсларни ҳамда қонуний кучга кирганидан сўнг ижро
сиртдан қабул қилинган ҳал қилув қарори- этилади.
ни қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги аризани «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар
кўриб чиқиш вақти ва жойи ҳақида хабардор ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги Қо-
қилади, уларга ушбу ариза ва унга илова қи- нуннинг 7-моддасига асосан, судлар ўзлари
линган материалларнинг кўчирма нусхала- қабул қиладиган суд ҳужжатлари (ҳал қилув
рини юборади. қарори, ажрим, қарор) асосида ижро вара-
қалари беради ва бу бевосита ижро ҳужжати
Сиртдан қабул қилинган ҳал қилув қа- саналади.
рорини қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги
ариза у келиб тушган пайтдан эътиборан З. ЭСАНОВА,
ўн кун ичида суд мажлисида кўриб чи- Тошкент давлат юридик
қилади. Суд мажлисининг вақти ва жойи университетининг профессори
ҳақида хабардор қилинган шахсларнинг
келмаганлиги аризани кўриб чиқиш учун
тўсқинлик қилмайди.
1ФИБ Тошкент шаҳар туманлараро судларининг 2019 йилдаги суд ҳужжатлари материалла-
ридан олинди.
2Республика бўйича фуқаролик ишлари судлари фаолиятида биринчи инстанция судлари то-
монидан чиқарилган қарорнинг шу суд томонидан бекор қилинишига доир (2020-2021 й.й.)
маълумотлар.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 33
ФРАНЧАЙЗИНГ ШАРТНОМАСИНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Биз мамлакатдаги ислоҳотларнинг янги ҳажмда (хусусан, минимал ва ёки макси-
даврида яшаяпмиз. Ҳар куни ишбилармон- мал ҳажмда фойдаланишни белгилаб қўй-
лик муҳитини яхшилаш ва фуқароларнинг ган ҳолда) муайян фаолият соҳасига (ли-
фаровонлигини оширишга қаратилган ўзга- цензиардан олинган ёки лицензиат ишлаб
ришлар юз бермоқда. Ўзбекистонда жадал чиқарган товарларни сотиш, хизматларни
ривожланаётган бозор иқтисодиёти тадбир- кўрсатиш, ишлар бажариш, савдо фаолия-
корлар учун ноёб имкониятларни тақдим тини амалга ошириш ва ҳоказо) қўллаган
этади. 2016 йилдан бошлаб Ўзбекистонда ҳолда, фойдаланиш ҳудудини кўрсатиб ёки
қонуний тартибга солиш борасида сезилар- кўрсатмасдан фойдаланишни назарда ту-
ли ўзгаришлар рўй бермоқда. Айниқса, со- тади. Комплекс тадбиркорлик лицензияси
лиқ, божхона ва инвестиция фаолияти туб- шартномаси бўйича фақат тижорат ташки-
дан такомиллашмоқда. лотлари ва тадбиркорлар сифатида рўйхатга
олинган фуқароларгина тарафлар бўлиши
Бироқ, франчайзингни ҳуқуқий тартибга мумкин. Комплекс тадбиркорлик лицен-
солиш билан боғлиқ ўзгаришлар секинлик зияси шартномаси муддат кўрсатилган, шу-
билан амалга ошмоқда, миллий тадбиркорлар нингдек кўрсатилмаган ҳолда (муддатсиз
эса бизнесда франчайзинг моделидан фойда- шартнома) тузилиши мумкин.
ланишга кўпроқ қизиқиш билдирмоқда.
Франчайзингга оид муносабатлар интел-
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик лектуал мулк соҳасидаги «Товар белгилари,
кодексининг 862-моддасига кўра, комп- хизмат кўрсатиш белгилари ва товар келиб
лекс тадбиркорлик лицензияси (franchising) чиққан жой номлари тўғрисида»ги, «Муал-
шартномаси бўйича бир тараф (комплекс лифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғри-
лицензиар) иккинчи тарафга (комплекс ли- сида»ги, «Ихтиролар, фойдали моделлар ва
цензиатга) ҳақ эвазига лицензиарнинг фир- саноат намуналари тўғрисида»ги Ўзбекис-
ма номидан ҳамда қўриқланадиган тижорат тон Республикаси қонунлари билан ҳам тар-
ахборотидан, шунингдек шартномада на- тибга солинади.
зарда тутилган мутлақ ҳуқуқларга кирувчи
бошқа объектлардан (товар белгиси, хиз- Умуман олганда, франчайзинг савдо бел-
мат кўрсатиш белгиси ва ихтиролар ҳамда гиси ёки яхши ташкил этилган бизнеснинг
бошқалардан) лицензиатнинг тадбиркорлик «ижараси»дир. Франчайзинг франчайзер-
фаолиятида фойдаланиш ҳуқуқини ўз ичи- нинг талабларига жавоб бериш учун биз-
га оладиган мутлақ ҳуқуқлар комплексини неснинг барча жиҳатлари ва шартларини
(лицензия комплекси) бериш мажбуриятини тасвирлайдиган тизим ҳисобланади. Ушбу
олади. шаклнинг моҳияти шундан иборатки, кў-
пинча катта обрўли ва жуда машҳур компа-
Комплекс тадбиркорлик лицензияси ния кичик, мустақил корхона билан муайян
шартномаси лицензия комплексидан, ли- товарларни ишлаб чиқариш ва уларни со-
цензиарнинг иш соҳасидаги обрўсидан ва тиш, шунингдек, ушбу компаниянинг савдо
тижорат соҳасидаги тажрибасидан муайян
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
34 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ
белгиси остида хизмат кўрсатиш ҳуқуқини дан рўйхатга олиниши лозим.
бериш тўғрисида шартнома тузади. Шундай Франчайзинг шартномаси имзолангунга
экан, ўз моҳиятига кўра, франчайзинг бир
томоннинг (одатда, товар ва хизматлар бозо- қадар қатор муҳим жиҳатларга алоҳида эъ-
рида аниқ имиж ва юқори обрўга эга бўлган тибор қаратиш лозим.
фирма) бошқа тарафга (фирма ёки хусусий
тадбиркор) ишлаб чиқарилган товарларни, Жумладан, франчайзер муайян ҳуқуқлар-
бажарилган ишларни ёки кўрсатиладиган га, хусусан савдо белгиси ҳуқуқи (хизмат
хизматларни (хизмат кўрсатиш товар бел- кўрсатиш белгиси)га эга бўлиши лозим. Бу
гиси, корпоратив идентификатор), бизнес тижорат имтиёзлари шартномаси бўйича ўт-
технологиялари ва бошқа тижорат ахборот- казиладиган эксклюзив ҳуқуқлар мажмуа-
ларини индивидуаллаштириши воситаси- сининг ажралмас қисми ҳисобланади. Товар
дир. Бу эса, кичик корхоналарга товарлар ва белгиси ўтказилмаса, шартнома аҳамиятсиз
хизматлар бозорида ўсиш ва ишончни мус- ҳисобланади.
таҳкамлашга, узатувчи томонга бизнесни
ривожлантиришга, техник ва маслаҳат ёрда- Интеллектуал фаолиятнинг бошқа нати-
мини таъминлашга ёрдам беради. жаларига бўлган ҳуқуқлар ва ишлаб чиқа-
риш сирлари (ноу-хау), муаллифлик ҳуқуқи
Комплекс тадбиркорлик лицензияси обектлари, савдо белгилари, патентларга
шартномаси ёзма равишда тузилиши керак берилган шахсийлаштириш воситалари ҳам
ва у шартномага мувофиқ лицензиар сифа- муҳим аҳамиятга эга.
тида иш кўрадиган юридик шахсни ёки якка
тадбиркорни рўйхатга олган орган томони- Тижорат ташкилотлари ёки якка тартиб-
даги тадбиркорлар комплекс тадбиркорлик
лицензияси (франчайзинг) шартномасининг
тарафларидир.
АННОТАЦИЯ
Мақолада Ўзбекистон Республикасида франчайзингни ҳуқуқий тартибга солиш-
нинг моҳияти ва аҳамияти, бозор турининг замонавий ҳуқуқий тартиб-қоидаси, шу-
нингдек маҳаллий тадбиркорларнинг франчайзинг шартномасини тузиш бўйича суст
фаолиятининг сабаблари таҳлил қилинади.
Калит сўзлар: франчайзинг, тадбиркорлик, шартнома, кенг қамровли тадбиркорлик
лицензияси, лицензиат.
***
В статье анализируются сущность и значение правового регулирования франчайзин-
га в Республике Узбекистан, современное правовое регулирование рыночного типа, а
также причины низкой активности отечественных предпринимателей по заключению
договора франчайзинга.
Ключевые слова: франчайзинг, предпринимательство, договор, комплексная пред-
принимательская лицензия, лицензиат.
***
The article analyzes the essence and importance of the legal regulation of the franchise
in the Republic of Uzbekistan, the modern legal procedure of the market type, as well as
the reasons for the insufficient activity of local entrepreneurs in the formation of a franchise
agreement.
Keywords: franchise, entrepreneurship, contract, broad-coverage business license,
licensee.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 35
Муддати кўрсатилиб тузилган комплекс рижий шахс бўлса, ҳуқуқдан фойдаланув-
тадбиркорлик лицензияси шартномаси чи)нинг доимий ишлайдиган ижро этувчи
бу муддат тугаши билан бекор қилиниши органи раҳбари ёки юридик шахс номидан
мумкин. Тарафлардан ҳар бири муддатсиз ишончномасиз иш кўриш ҳуқуқига эга бўл-
шартномадан истаган вақтда бош тортиш- ган бошқа шахс;
га ҳақли. Агар шартномада узоқроқ муддат
назарда тутилган бўлса, бу ҳақда иккинчи в) ҳуқуқ эгаси бўлган юридик шахс ёки
тарафни олти ой олдин хабардор қилиши якка тадбиркор номидан ишончнома асоси-
керак. Лицензия комплексига кирган фирма да иш кўрадиган бошқа шахс томонидан бе-
номини янги фирма номи билан алмаштир- рилиши мумкин.
масдан унга бўлган ҳуқуқ бекор қилинган
тақдирда ҳам комплекс тадбиркорлик ли- Франчайзинг тўғрисидаги шартномани
цензияси шартномаси бекор қилинади. давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги
ариза эркин шаклда тузилади.
Умуман олганда, лицензиар ўзининг
фирма номини ўзгартирган тақдирда, агар Бунда, лицензиар (лицензиат) аризада қу-
лицензиат шартномани бекор қилишни та- йидаги маълумотларни кўрсатади:
лаб қилмаса, комплекс тадбиркорлик ли-
цензияси шартномаси сақланиб қолади ва а) лицензиар (лицензиат)нинг номи, таш-
лицензиарнинг янги фирма номига нисба- килий-ҳуқуқий шакли ва манзили, лицен-
тан амал қилади. Шартноманинг амал қи- зиар ўз фаолиятини амалга ошираётган ва
лиши сақланиб қолган тақдирда лицензиат келгусида лицензиат ўз фаолиятини амалга
лицензиарга тегишли бўлган ҳақни мута- оширадиган ном (савдо маркаси, савдо бел-
носиб равишда камайтиришни талаб қи- гиси ва ҳоказолар);
лишга ҳақли бўлади.
б) шартнома предмети бўлган франчай-
Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 4 зингнинг қисқача тавсифи;
ноябрдаги 244-сонли қарори билан тасдиқ-
ланган Комплекс тадбиркорлик лицензияси в) лизенциарнинг интеллектуал мулки
(франчайзинг) шартномаларини давлат рўй- ҳақидаги лицензиатга бериладиган:
хатидан ўтказиш тартиби тўғрисидаги Ни-
зомга мувофиқ, франчайзинг тўғрисидаги рўйхатдан ўтказиш ёки рўйхатдан ўтка-
шартномалар, уларга муҳим ўзгартириш ва зиш учун бериш;
қўшимчалар киритиш, шунингдек уларнинг
амал қилишини бекор қилиш давлат рўйха- интеллектуал мулк эгаси;
тидан ўтказилиши керак. Бу қоидага риоя интеллектуал мулкка рухсат берувчи
қилмаслик эса, шартноманинг ҳақиқий ҳи- ҳужжатнинг амал қилиш муддати ҳақидаги
собланмаслигига олиб келади. Франчайзинг маълумотлар;
тўғрисидаги шартнома (муҳим ўзгартириш- г) франчайзинг тўғрисидаги шартномани
лар, қўшимчалар ёки бекор қилиш)ни дав- амалга ошириш учун зарур бўлган бошқа
лат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги ариза: маълумотлар.
Франчайзинг тўғрисидаги шартнома-
а) якка тартибдаги тадбиркор; га киритилган муҳим ўзгартиришлар,
б) юридик шахс – ҳуқуқ эгаси (шартно- қўшимчаларни ёки уни бекор қилишни
мага ўзгартириш, қўшимчалар киритиш ёки давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги
уни бекор қилиш тўғрисида суд органининг аризада лицензиар (лицензиат)нинг номи,
қарори асосида, ёки, агар ҳуқуқ эгаси хо- ташкилий-ҳуқуқий шакли, манзили ҳамда
аризанинг нима ҳақда берилаётганлиги
кўрсатилади.
Ариза берувчи аризани ваколатли шахс
(раҳбар ёки ишончнома асосида иш кўрувчи
бошқа шахс)нинг имзоси билан тасдиқлай-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
36 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ
ди. Ариза юридик шахснинг раҳбари томо- суднинг ҳужжати асосида бекор қилинганда
нидан имзоланганда унинг лавозими кўрса- франчайзинг тўғрисидаги шартномани бе-
тилади. Франчайзинг тўғрисидаги шартнома кор қилиш тўғрисидаги битим ўрнига ушбу
(муҳим ўзгартиришлар, қўшимчалар ёки ҳужжатнинг нусхаси тақдим этилади.
бекор қилиш)ни давлат рўйхатидан ўтказиш
учун ҳужжатлар бевосита тақдим этилган- Амал қилиш муддати тугаганлиги му-
да кўрсатиб ўтилган ҳужжатларни тақдим носабати билан франчайзинг тўғрисидаги
этган шахсга рўйхатдан ўтказувчи орган шартнома бекор қилинган тақдирда ариза
томонидан ҳужжатларнинг рўйхати ва улар берувчи рўйхатдан ўтказувчи органга фақат
олинган сана кўрсатилган ҳолда ҳужжат- ариза тақдим этади. Агар ваколатли шахс
лар олинганлиги тўғрисида тилхат берила- ишончнома асосида иш кўрадиган шахс
ди. Тилхат ҳужжатлар рўйхатдан ўтказувчи бўлса, кўрсатиб ўтилган шахснинг вакола-
орган томонидан олинган кунда берилиши тини тасдиқлайдиган, белгиланган тартиб-
керак. Франчайзинг тўғрисидаги шартно- да тасдиқланган ҳужжатнинг нусхаси ҳам
мага киритилаётган муҳим ўзгартириш ва тақдим этилади. Тарафлар томонидан им-
қўшимчаларнинг икки нусхаси франчай- золанган франчайзинг тўғрисидаги шарт-
зинг тўғрисидаги шартномага ўзгартириш номани бекор қилиш тўғрисидаги битим-
ва қўшимчалар давлат рўйхатидан ўтказил- нинг тасдиқланган нусхаларига тегишли
ган кундан кейинги бир иш кунидан кечик- рўйхатдан ўтказувчи орган томонидан ёзув
май ваколатли шахсга берилади (юборила- қайд этилади (штамп босилади). Франчай-
ди), франчайзинг тўғрисидаги шартномага зинг тўғрисидаги шартномани бекор қилиш
ўзгартириш ва қўшимчаларнинг учинчи тўғрисидаги битимнинг икки нусхаси фран-
нусхаси эса рўйхатдан ўтказувчи органда чайзинг тўғрисидаги шартномани бекор қи-
сақланади. Франчайзинг тўғрисидаги шарт- лиш давлат рўйхатидан ўтказилган кундан
номанинг бекор қилиниши давлат рўйхати- кейинги бир иш кунидан кечикмай ваколат-
дан ўтказилаётганда рўйхатдан ўтказувчи ли шахсга берилади (юборилади), франчай-
органга бериладиган давлат рўйхатидан ўт- зинг тўғрисидаги шартномани бекор қилиш
казиш тўғрисидаги аризага қуйидаги ҳуж- тўғрисидаги битимнинг учинчи нусхаси
жатлар илова қилинади: рўйхатдан ўтказувчи органда сақланади.
а) тарафлар томонидан имзоланган фран- Р. РАХМАТУЛЛАЕВ,
чайзинг тўғрисидаги шартномани бекор қи- Ўзбекистон Республикаси
лиш тўғрисидаги битимнинг уч нусхаси; Олий суди катта консультанти
б) франчайзинг тўғрисидаги шартнома
***
Оламнинг низом-қоидалари, йўл-йўриқлари мавжуд экан, улар одамзод
учун одамийликнинг белгисидир.
Юсуф Хос Ҳожиб
***
Ўзининг бошига тушган қийинчиликларга чидамли одам дўстларидан
етадиган азиятларга ҳам бардошли бўлур.
Маҳмуд Замахшарий
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ 37
ИШГА ТИКЛАШ ТЎҒРИСИДАГИ
НИЗОЛАРНИ МЕДИАЦИЯ ОРҚАЛИ
ҲАЛ ҚИЛИШ
Ноқонуний равишда ишдан бўшатилган давлат суд тизими судьяларнинг юқори иш
ёки бошқа ишга ўтказилган ходимларни юкламалари, масофа ва харажатлар билан
қайта ишга тиклаш меҳнат низоларининг боғлиқ ноқулайликлар сабабли ўз ҳуқуқ
жуда кенг тарқалган турларидан бири бў- ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш
либ, одатда судда даъво тартибидаги иш- учун судга мурожаат қилган ҳар бир шахс
ларни кўриб чиқиш ҳамда ҳал этиш тар- учун ҳар доим ҳам самарали ва қулай деб
тибини белгиловчи фуқаролик процессул бўлмайди. Статистик маълумотларга кўра,
қонунчилик асосида кўриб чиқилади. сўнгги бир йилнинг ўзида биринчи инстан-
ция судларида кўрилган фуқаролик ишла-
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик ри ва чиқарилган суд буйруқларининг сони
процессуал кодекси (ФПК)нинг 26-модда- бир неча баравар кўпайган. Масалан, 2020
сига кўра, фуқаролик ишлари бўйича судга йилнинг 1-ярмида Ўзбекистонда биринчи
меҳнат тўғрисидаги низоларга оид ишлар, инстанция судларида кўрилган фуқаролик
агар тарафлардан ҳеч бўлмаганда биттаси ишлари ва чиқарилган суд буйруқларининг
фуқаро бўлса тааллуқли бўлади, қонунда сони 2021 йилнинг 1-ярим йилида қарийб
шундай низоларни ҳал қилиш бошқа суд- икки бараварга кўпайган. Туманлараро суд-
ларга ёки бошқа органларга топширилади- ларда ишлаётган судьяларнинг сони 2020
ган ҳоллар бундан мустасно. йилнинг 1-ярмига қараганда 2021 йилнинг
1-ярмида 50 тага кўпайган бўлса-да, бироқ
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ко- ушбу даврда судьяларнинг кўрилган фуқа-
декси (МК)нинг 269-моддасида бевосита ролик ишлари ва чиқарилган суд буйруқла-
туман (шаҳар) судларида кўрилиши лозим рининг сони бўйича иш юкламаси жиддий
бўлган меҳнат низоларининг рўйхати бе- ўсганлиги кузатилган (120792 / 234400)1.
рилган бўлиб, унга кўра, меҳнат шартно-
масини бекор қилиш асосларидан қатъи Низоларни ҳал қилишнинг суддан таш-
назар, ишга тиклаш тўғрисида, меҳнат қари, судгача бўлган механизмларини қўл-
шартномасини бекор қилиш вақти ва асос- лашнинг долзарблиги меҳнат муносабат-
лари таърифини ўзгартириш тўғрисида, ларининг ўзига хослиги билан ҳам боғлиқ
мажбурий прогул ёки кам ҳақ тўланади- бўлиб, ушбу муносабат иштирокчилари
ган ишни бажарган вақт учун ҳақ тўлашга бир жамоада меҳнат фаолияти билан маш-
доир меҳнат низолари бевосита туман (ша- ғул бўладилар. Низоларни ҳакамлик суд-
ҳар) судларида кўриб чиқилади. ларида ҳал этиш амалиёти нафақат меҳ-
нат низоларини тез ва сифатли ҳал этишга
Юридик адабиётларда илгари сури- ёрдам беради, балки шу билан бирга то-
лаётган ишга тиклаш тўғрисидаги низоли монлар ўртасидаги низони ҳал қилиш ва
ишларни кўриш ва ҳал этиш борасидаги низоларни бартараф этиш учун ҳам қулай
замонавий қарашлар ва қонунчиликни ри- имкониятлар яратади.
вожланиш тенденциялари ушбу тоифадаги
низоли ишларни суддан ташқари ҳал этиш Айнан мана шундай жараёнлар асноси-
имконини бермоқда. Қолаверса, бугун- да меҳнатга оид муносабатлардан келиб
ги кунда одил судловни амалга оширувчи
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
38 МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ
чиқадиган низоларни судгача ҳал этишга бўлса, миллий қонун ҳужжатлари ёки тар-
қаратилган ҳуқуқий нормаларни яратиш тиблар билан таъминланиши зарурлигини
ниҳоятда муҳим. Профессор М. Мамасид- белгилайди.
диқов ҳам меҳнат низоларини ҳал қилишда
янги такомиллашган демократик институт- Ўзбекистон Республикаси Президен-
ларни ташкил этишнинг долзарблиги тўғ- тининг 2020 йил 17 июндаги «Низоларни
рисида фикр билдирган2. муқобил ҳал этишнинг механизмларини
янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
Aмалиёт таҳлили шуни кўрсатадики, тўғрисида»ги ПҚ-4754-сонли Қарорида
меҳнатга оид ҳуқуқий муносабат субъект- ҳам давлат органларида низоларни судгача
лари, яъни иш берувчи ва ходим ўртаси- кўриб чиқишнинг ягона тизимини яратиш,
даги ҳуқуқий низони ҳал қилиш учун то- медиация, ҳакамлик судлари ҳамда халқаро
монлардан кўра ушбу низони ҳал қилишга арбитражларни фуқаролар ҳамда тадбир-
кўмаклашадиган бошқа шахслар (масалан, корларнинг ишончига сазовор бўладиган
касаба уюшмалари, ходимнинг вакиллик низоларни ҳал этувчи самарали муқобил
органлари ва ҳ.к.)нинг саъй-ҳаракатлари- институтларга айлантириш лозимлиги та-
га кўпроқ эҳтиёж сезилади. Шу сабабли, қозо этилаётганлиги алоҳида таъкидлан-
меҳнатга оид низоли ишларда томонлар ган. Қарор билан ҳуқуқий жамиятда низо-
ўртасидаги келишмовчиликларни восита- ни ҳал этишнинг муқобил механизмлари
чилар иштирокида бартараф этиш масала- яратилиши жисмоний ва юридик шахс-
си долзарбдир. Юридик адабиётларда ҳам ларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклашга
медиация институтини фақатгина оилавий эришишнинг самарали воситаси сифатида
низоларни эмас, балки бугунги кунда иқ- баҳоланиши эътироф этилди.
тисодий-молиявий жараёнлар, турли йўна-
лишдаги ташқи ва халқаро зиддиятларни Маълумки, меҳнатга оид қонун ҳужжат-
ҳал этишда ҳам кенг қўлланилаётганлиги, ларида якка ва жамоавий меҳнат низолари-
бу жаҳон тажрибасининг охирги ютуқла- ни ушбу органларга мурожаат қилмасдан
ридан бири ҳисобланиши, шундай экан, туриб ҳам ҳал қилишнинг муқобил усул-
Ўзбекистон шароитида ҳам бу институтдан лари мавжуд. Масалан, МКнинг 280-мод-
фойдаланиш афзалликлари ҳақида фикр- дасига кўра, ходимга янги меҳнат шарт-
лар илгари сурилган3. ларини белгилаш ёки мавжуд шартларни
ўзгартиришга доир меҳнат низолари иш
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажли- берувчи ва тегишли касаба уюшмаси ор-
сининг 1997 йил 30 августдаги 495-І-сон- гани ёки ходимларнинг бошқа вакиллик
ли Қарори билан ратификация қилинган органи томонидан ҳал қилинади. Ўзбе-
Халқаро Меҳнат Ташкилоти (ХМТнинг кистон Республикаси «Касаба уюшмала-
«Жамоа музокаралари тўғрисида»ги ри, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг
154-Конвенциясининг 5-моддаси меҳнат кафолатлари тўғрисида»ги Қонунининг
низоларини ҳал этувчи органлар ва тар- 12-моддасига кўра, касаба уюшмалари
тиб-қоидалар жамоа музокараларини олиб якка тартибдаги меҳнат низоларини кўриб
боришга кўмаклашишини кўзлаган ҳолда чиқишда қонун ҳужжатларига мувофиқ
таъсис этилган бўлиши, 4-моддаси ушбу иштирок этади. Касаба уюшмалари қонун
Конвенция қоидаларининг қўлланилиши, ҳужжатларининг, жамоа шартномаси, ке-
агар жамоа шартномалари, арбитраж қа- лишув шартларининг бузилганлиги, меҳ-
рорлари ёки миллий амалиётга монанд нат ва турмушнинг янги ижтимоий-иқти-
бошқа усул орқали амалга оширилмаётган содий шарт-шароитларини белгилаш ёки
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ 39
мавжуд шарт-шароитларини ўзгартириш да яраштирув элементлари мавжуд экан-
билан боғлиқ масалалар бўйича жамоалар- лигини илғаб олиш мумкинлигини, бироқ
га доир меҳнат низоларини кўриб чиқишда амалиётда фуқаролик ишлари бўйича ту-
иштирок этади. манлараро, туман (шаҳар) судлари меҳнат
низоларини кўриб чиқувчи асосий орган
Агар ходим келишмовчиликни муста- бўлиб қолаётганлигини ва меҳнатга оид
қил равишда ёки касаба уюшмаси қўми- келишмовчиликларнинг аксарият қисми
таси иштирокида иш берувчи билан бево- судларда ҳал қилинаётганлигини, судларда
сита олиб борган музокараларда ҳал эта меҳнат низолари бўйича ишларни кўриш-
олмаган бўлса, мавжуд келишмовчиликлар нинг турли босқичларида ФПК нормала-
корхонада ташкил этиладиган меҳнат ни- рига асосланган ҳолда келишувга эришиш
золари комиссиясида кўриб чиқилиши им- имкониятлари мавжуд бўлса-да, улардан
кониятлари МКнинг 263-моддасида белги- ҳамма вақт ҳам бирдек самарали фойдала-
лаб қўйилган. нилмаётганлигини таъкидлаб ўтади.
Меҳнат ҳуқуқи соҳасида тадқиқот иш- Демак, меҳнат низоларини ҳал қилишда
лари билан шуғулланган ҳуқуқшунос олим медиация институтини миллий қонунчи-
Й. Турсуновнинг таъкидлашича, меҳнат ликка кенг жорий этиш давр талабига ай-
низолари комиссияси корхона (ташкилот) ланмоқда.
ходимлари билан иш берувчи ўртасида
юзага келувчи меҳнат ихтилофларини кў- Дунё амалиётида низоларни, хусусан,
риб, ҳал этадиган орган сифатида ходим- меҳнат низоларини ҳал қилишда медиация
ларнинг ўзлари томонидан ўзаро келишув- энг самарали воситадир. Ушбу фаолият-
га кўра ташкил этилади ва низолашаётган нинг муваффақияти кўп жиҳатдан меҳ-
тарафларни ўзаро келиштириш, бир-бир- натга оид ҳуқуқий муносабат субъектлари
ларига ён беришга ундаш орқали низони ўртасидаги келишмовчиликларни ҳал қи-
бартараф этиш мақсадини кўзлайди4. лишда иштирок этаётган медиаторларнинг
касбий маҳоратига боғлиқ. Ўзбекистон
Мазкур комиссиянинг ташкил этили- Республикаси Президентининг «Низолар-
ши, таркиби ва ишларни кўриб, ҳал қилиш ни муқобил ҳал этишнинг механизмларини
тартиби ҳамда ваколатлари МКда белгилаб янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
қўйилган. Ўзбекистон касаба уюшмала- тўғрисида»ги ПҚ–4754-сонли Қарорининг
ри Федерацияси Кенгаши раиси ва (2015 8-бандида медиация, ҳакамлик судлари
йил 12 январдаги 20-66 «с» – сонли) Ўзбе- ҳамда халқаро арбитраж соҳаларида мута-
кистон Савдо-саноат палатаси раисининг хассисларни тайёрлаш ва малакасини оши-
(2015 йил 15 январдаги 01-СП-сонли) қўш- риш учун ўқув курсларини ташкил этиш,
ма қарори билан «Якка меҳнат низолари бунда медиаторларни тайёрлаш 72 соатдан
комиссиялари фаолиятини ташкил этиш кўп бўлмаган ўқув курслари бўйича амал-
юзасидан тавсиялар» тасдиқланган бўлиб, га оширилиши ва уларни муваффақиятли
унда комиссияга мурожаат этишдан аввал якунлаган тингловчиларга сертификат бе-
ходим низони бартараф қилиш юзасидан рилиши белгилаб қўйилди.
иш берувчи билан музокара ўтказиши мақ-
садга мувофиқлиги кўрсатилган. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, меҳнат-
га оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чи-
Ҳуқуқшунос олим ва амалиётчи қадиган низоларни судгача ўзаро ҳал этиш
Х. Файзиев юқоридаги мисоллардан меҳ- механизмини белгиловчи медиация, яъни
нат низоларини ҳал этишнинг қайд этилган махсус воситачи – медиатор иштирокида
ҳуқуқий механизмларида қайсидир маъно-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
40 МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ
низолашувчи тарафларни суддан ташқари тижоратда инсонийлик муносабатларини
тартибда яраштириш усуллари ривожлан- сақлаб қолиш мақсадида кечиримли бўлиш
ган хорижий давлатлар тажрибасида узоқ ва шу орқали келишмовчиликларни тинч
йиллардан бери қўлланилиб келинмоқда. йўл билан ҳал қилишга чақирган. Имом
Ғаззолий ўзининг «Айюҳал валад» асари-
Маълумки, аҳолисининг асосий қисми да шундай дейди: «Ҳакам ҳузурида қарши
ислом динига эътиқод қилувчи мамлакати- тараф билан уришма. Келишишга ҳаракат
мизда томонлар ўртасида юзага келган тур- қил»5.
ли келишмовчиликлар ва низоларни ўзаро
муроса йўли билан ҳал этишга аввалдан Дунё амалиётида низоларни, хусусан,
асосий эътибор бериб келинган. Зеро, ди- меҳнат низоларини ҳал қилишда медиация
ний анъаналар инсон ҳаётининг барча жаб- энг самарали воситалардан бири сифатида
ҳаларига дахлдор бўлиб, оқилоналик ва тан олинган. Масалан, Канадада меҳнат
бошқаларга яхшилик қилиш орқали одам- низоларини махсус органларга мурожаат
лар ўртасидаги муносабатларни енгиллаш- этиб, ҳал қилгунга қадар яраштирув таоми-
тиришга хизмат қилган ва тарафларни юза- ли мажбурий ҳисобланади6. Айнан Кана-
га келган низоларни тинч йўл билан ҳал да ва АҚШда медиация институтларининг
қилишга даъват этган. Айниқса, оилада, ривожланишига меҳнат муносабатлари
АННОТАЦИЯ
Мақоладан ишга тиклаш тўғрисидаги меҳнат низоларининг тааллуқлиги тушунчаси,
унинг хусусиятлари, ушбу тоифадаги меҳнат низоларини муқобил ҳал қилиш, медиация им-
кониятларидан фойдаланиш истиқболлари, бу борада ҳуқуқни қўллаш амалиёти ва юридик
адабиётлардаги долзарб масалалар, замонавий тенденциялари, миллий қонунчилигимиздаги
муаммолар ва уларни ҳал этиш масалалари ўрин олган.
Калит сўзлар: меҳнат низоси, ишга тиклаш, тааллуқлилик, низоларни муқобил ҳал
қилиш, медиация, замонавий тенденциялар, миллий қонунчилик, муаммолар ва уларнинг
ечимлари.
***
В статье рассматриваются понятие подведомственности трудовых споров, их особеннос-
ти, альтернативные разрешения данной категории трудовых споров, перспективы медиации,
правоприменительная практика и актуальные вопросы в юридической литературе, совре-
менные тенденции, проблемы в национальном законодательстве и способы их решения.
Ключевые слова: трудовой спор, восстановление на работе, актуальность, альтернатив-
ные разрешения споров, медиация, текущие тенденции, национальное законодательство,
проблемы и пути их решения.
***
The article discusses the concept of jurisdiction of labor disputes, their features, alternative
solutions to this category of labor disputes, prospects for mediation, law enforcement practice and
topical issues in legal literature, current trends, problems of national legislation and ways to solve
them..
Key words: labor dispute, reinstatement at work, relevance, alternative dispute resolution,
mediation, current trends, national legislation, problems and solutions.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ 41
орқали асос солинганлиги аҳамиятлидир. сабабли ҳам, хусусий медиаторлар бирлаш-
Жанубий Кореянинг «Меҳнат низоларини маси ва адвокатлар Медиация тўғрисидаги
ҳал қилиш тўғрисида»ги Қонунига кўра, қонунга судьялар томонидан медиация тар-
меҳнат муносабатларидан келиб чиқадиган тиб-таомилларини ўтказишни тақиқловчи
келишмовчиликларни яраштирув, медиа- нормаларни киритишни, суддан ташқари
ция, арбитраж ва ўзаро келишув асосида медиациянинг моделини қонунда мустаҳ-
ҳал қилиш механизмлари яратилган7. камлаб қўйишни ҳамда судья томонидан
тарафларни медиация таомилидан ўтка-
Германияда Иқтисодиёт ва меҳнат со- зиш учун хусусий медиаторларга юбориш
ҳасида медиация федерал иттифоқи фаол тартибини қонун билан белгилашни талаб
ишлайди8. Германиянинг 2012 йил 21 июл- қилганлар.
даги «Низоларни суддан ташқари ҳал қи-
лишнинг медиация ва бошқа таомиллари- Шундан келиб чиқиб, Германиянинг
ни қўллаб-қувватлаш ҳақида»ги Қонунида Медиация тўғрисидаги қонунининг 9-па-
(кейинги ўринларда Медиация тўғрисидаги раграфида судьялар томонидан ўтказила-
қонун деб юритилади) медиацияга таъриф диган тарафларни келиштиришга қара-
берилган бўлиб, унга кўра медиация мах- тилган таомилни медиация деб номлаш
фий ва структуравий жараён ҳисобланиб, тақиқланди ва 2013 йилнинг 1 августидан
тарафлар бир ёки бир нечта медиаторлар ушбу жараён қонунда яраштирувчи тао-
кўмагида ихтиёрий ва шахсий жавобгар- мил (Guterverfahren) деб номланди. Маз-
ликни ўз зиммаларига олган ҳолда келиш- кур қонун (расмий қисқартирилган номи
мовчиликларни ўзаро манфаатли асослар- – Mediationsgesetz (MediationsG)) бор-йўғи
да ҳал қилишга эришишларидир. тўққиз параграфдан иборат.
Медиатор – бу низони мазмунан ҳал қи- «Медиация тўғрисида»ги Қонун қабул
лиш ваколатига эга бўлмаган, томонларни қилиниши муносабати билан Германия-
медиация таомиллари орқали низони ҳал нинг амалдаги қонун ҳужжатларига бир қа-
қилишга даъват қиладиган мустақил ва хо- тор ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган.
лис шахс ҳисобланади. Хусусан, Германия Федератив Республи-
каси Фуқаролик процессуал кодекси (ГФР
Германияда Медиация тўғрисидаги қо- ФПК)га судьяларга медиация таомили ор-
нун қабул қилингунига қадар судга оид қали низоларни ҳал қилишни тарафларга
медиация билан амалдаги судьялар шуғул- таклиф қилиш тартибини белгиловчи нор-
ланган. Бироқ, кўплаб хусусий медиатор- ма киритилди (ГФР ФПКнинг 278-a-па-
ларнинг фикрича, судья томонидан медиа- раграфи). Ундан ташқари, ГФР ФПКнинг
циянинг олиб борилиши суддан ташқари 15-а-параграфида судга ариза тақдим эт-
медиация жараёнларини секинлашига са- гунга қадар албатта воситачига мурожаат
баб бўлган. Судлар томонидан медиация қилиш шарт бўлган ишларнинг рўйхати
жараёнларини амалга оширишнинг мақ- белгиланган. Хусусан, ушбу тоифадаги иш-
садга мувофиқ эмаслиги ғоясини илгари лар қаторига унча юқори бўлмаган мулкий
сурган хусусий медиаторларнинг фикрича, тусдаги низолар киритилган. Даъвогар суд-
судья томонидан қарийб икки соат ичида га тақдим этаётган даъво аризасига воси-
ва битта мажлисда ўтказиладиган таомил тачига мурожаат қилингани ва келишмов-
медиация ҳисобланмайди. Қисқа муд- чиликни медиация йўли билан ҳал этиш
дат ичида тарафлар ўртасида эришилган имкони бўлмаганини тасдиқловчи ҳужжат
яраштириш ҳар доим ҳам тарафларнинг тақдим этиши талаб этилган. Агар даъво-
манфаатларига жавоб бермайди. Худди шу
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
42 МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ
нинг миқдори ГФР ФПКда белгиланган қан тараф, агар суднинг медиацияга муро-
миқдордан ошиб кетса, у ҳолда медиация жаат қилиш ҳақидаги талаби ёки тавсия-
таомили мажбурий ҳисобланмаган. сини рад этган бўлса, суд харажатларини
ундириб олиш ҳуқуқидан маҳрум бўлган.
Маълумки, медиация таомилларида та- Бу каби қарорлар тарафлар учун салбий
рафлар ўртасидаги келишмовчиликлар оқибатларни келтириб чиқаргани боис, ўз-
бартараф этилса, судда иш кўришда эса та- ўзидан медиация мажбурий таомилга айла-
рафлар ўртасидаги низоли масала мазму- ниб кетган10.
нан ҳал этилади. Агар иш судда мазмунан
кўриб ҳал этилгудек бўлса, у ҳолда тараф- Францияда медиация тўғрисида махсус
лардан бири ёки айрим ҳолларда ҳар икка- қонун мавжуд бўлмаса-да, медиация тао-
ла тараф ҳам суд қароридан норози бўли- милларини ўтказиш Франциянинг Фуқа-
ши, ушбу қарор устидан юқори инстанция ролик процессуал кодексида батафсил тар-
судларига шикоят қилиши мумкин. Меҳ- тибга солинган. Хусусан, мазкур Кодексда
натга оид низоли ишлар бўйича медиация келишмовчиликларни воситачилар орқали
тамойилининг афзаллиги шундаки, меҳ- ҳал этиш масаласига 15 та моддадан иборат
нат шартномасининг томонлари бўлмиш алоҳида боб ажратилган. Мазкур бобдаги
иш берувчи билан ходим воситачи (воси- аксарият моддалар 1996 йил 22 июлдаги
тачилар) кўмагида ихтиёрий ва шахсий 96-652-сонли Декретга мувофиқ кири-
масъулиятни ўз зиммаларига олган ҳолда тилган. Кодекснинг 1311-моддасига кўра,
келишмовчиликни ўзаро манфаатли асос- низони ҳал этиш топширилган судья та-
ларда ҳал қилишга эришадилар. Тарафлар рафларнинг розилигини олгач, ҳар иккала
ўртасида эришилган келишув ихтиёрий ва тарафнинг бир-бирларига бўлган талаб ва
ўзаро манфаатли бўлганлиги боис, унинг эътирозларини эшитиш ва аниқлаштириш
устидан шикоят қилишга ёки уни ижроси- ҳамда улар ўртасида юзага келган келиш-
ни пайсалга солишга ҳеч қандай зарурат мовчиликларни ўзаро ҳал этиш имконини
қолмайди. бериш мақсадида учинчи шахсни, яъни
воситачини тайинлайди. Воситачилик бар-
Суд жараёнида медиацияни қўллаш ча суд низосига ҳамда унинг бир қисмига
борасида дунё амалиётида турли нуқтаи нисбатан ҳам қўлланилиши мумкин.
назарлар мавжуд. Улар, ўз навбатида,
воситачига мурожаат қилишнинг маж- Воситачиликнинг дастлабки муддати
бурийлиги ва воситачи сифатида ишти- уч ойдан ошмаслиги лозим. Воситачи-
рок этадиган субъектлар таркиби бўйича лик вазифаси жисмоний шахсга ёки таш-
ўзаро фарқланади. килотга юклатилиши мумкин. Агар суд
томонидан тайинланган воситачи ташки-
Масалан, 1999 йил 26 апрелда кучга лот бўлса, ушбу ташкилот вакили судга
кирган Англия Фуқаролик суд ишларини ташкилот номидан воситачиликни амалга
юритиш қоидаларида, агар ўринли бўлса, оширадиган аъзонинг фамилияси ва ис-
судьяга низоларни муқобил ҳал этиш (шу мини тақдим этади.
жумладан, воситачига мурожаат қилиш)-
га кўмаклашиш мажбурияти юклатилган9. Жисмоний шахслар тегишли талабларга
Бироқ, қонун тарафларга воситачига му- жавоб берган тақдирдагина воситачиликни
рожаат қилиш мажбуриятини юкламайди. амалга оширишига рухсат берилади.
Шу билан бирга, Апелляция суди томони-
дан бир қатор қарорлар қабул қилинганки, Воситачилик тўғрисидаги суд қарорида
унга кўра судда иш кўрилишида ютиб чиқ- воситачини тайинлаш учун тарафларнинг
розилиги ва суднинг тарафларни ярашти-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ 43
риш бўйича топшириғини воситачи томо- ҳуқуқига эга бўлади.
нидан бажаришнинг дастлабки муддати, Ҳар қандай ҳолатда ҳам иш дастлаб-
шунингдек келажакда бўладиган суд маж-
лисининг санаси кўрсатилиши лозим. ки тарзда кўриб чиқиш учун тайинланади
ва тарафлар суд девонхонаси томонидан
Мазкур қарорда воситачига мукофот буюртма хат орқали хабардор қилинади.
сифатида аввалдан тўлаб қўйиладиган Мазкур мажлисда судья агар воситачининг
пулнинг миқдори (ушбу миқдор воситачи ваколатларини тугатгудек бўлса, иш кў-
билан келишилган ҳолда белгиланади), ришни давом эттириш ҳуқуқига эга. Чиқа-
мазкур пулни суд девонхонаси депозитига риладиган суд қарори тўғрисида воситачи
белгиланган муддатда ўтказишга масъул албатта хабардор қилинади.
бўлган тараф ёки тарафлар тайинланади;
агар бунинг учун бир неча тараф тайинла- Суд қарорида белгиланган тарафларни
надиган бўлса, ушбу қарорда уларнинг ҳар яраштириш бўйича воситачи зиммасига
бири мутаносиб равишда тўлаши лозим юклатилган топшириқ муддати тугаши би-
бўлган сумма кўрсатилади. лан воситачи тарафлар ўртасида низони
ҳал этишни уддасидан чиққан-чиқмаган-
Агар депозитга ушбу сумма келиб лиги ҳақида судни ёзма шаклда хабардор
тушмаса, суднинг қарори ўз кучини йў- қилади.
қотган ҳисобланади ва иш кўриш давом
эттирилади. Шундан сўнг судья иш кўришни тиклайди.
Агар тарафлар низони ўзаро ҳал этиш
Воситачини тайинлаш ҳақидаги суд қа- юзасидан келишувга эришсалар, уларнинг
рорининг нусхалари суднинг девонхонаси илтимосномаларига мувофиқ судья кели-
орқали оддий хат билан тарафларга ва во- шувни тасдиқлайди.
ситачига юборилади. Келишувни тасдиқлаш тўғрисидаги иш-
лар алоҳида тартибда юритиладиган иш-
Воситачи ўзининг розилиги тўғрисида лар тоифасига киради.
судни кечиктирмасдан хабардор қилади. Топшириқ муддати тугагач, судья воси-
тачига мукофот пулини белгилайди.
Воситачи депозитга сумма келиб туш- Воситачига мукофот пулини тўлаш 1995
ганлиги ҳақида суд девонхонаси томони- йил 8 февралдаги «Судларни ва фуқаролик,
дан хабардор қилиниши билан тарафлар- жиноят ва маъмурий жараёнларни ташкил
ни йиғишга ва воситачилик таомилларини этиш ҳақида»ги 95-125-сонли Қонуннинг
бошлашга мажбур. 22-моддаси қоидаларига мувофиқ амалга
оширилади.
Воситачи ишни судда кўришга тайёр- Судья воситачига суд девонхонаси депози-
лаш бўйича ваколатларга эга эмас. Бироқ, тига ўтказилган суммадан ўз қисмини олиш-
воситачилик мақсадида ва тарафларнинг га рухсат берувчи ҳужжат тақдим этади.
розилиги билан, иш юзасидан учинчи Иш бўйича воситачи томонидан аниқ-
шахсларни эшитиш ҳуқуқига эга. Ушбу ҳо- ланган маълумотлар ва унинг томонидан
латда учинчи шахсларнинг розилиги ҳам олинган тушунтиришлар тарафларнинг
талаб этилади. розилигисиз мазкур иш бўйича кейинги
жараёнларда далил сифатида тақдим эти-
У ёки бу тарафнинг ёки воситачининг лиши ёки фойдаланилиши мумкин эмас.
ташаббуси билан судья ҳар қандай вақтда Бошқа иш бўйича эса ушбу ҳолатга умуман
воситачиликни тугатишга ҳақли бўлади. йўл қўйилмайди.
Шунингдек, судья агар воситачилик тао-
милларида қонун бузилиш ҳолатлари мав-
жудлигини аниқланса, у ҳолда ўз ташаб-
буси билан ҳам воситачиликни тўхтатиш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
44 МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ
Суднинг воситачини тайинлаш, восита- мумкин бўлган меҳнат низоларининг тои-
чиликни тиклаш ёки тугатиш ҳақидаги қа- фаси анча тор, жамоаларга доир меҳнат
рори устидан апелляция тартибида шикоят низоларига медиация таомилини қўллаш
қилиш мумкин эмас. доираси ҳам чекланган. Қозоғистон ва Бе-
ларусь давлатлари қонунларида эса, меҳ-
Словенияда судга оид медиация тараф- нат низоларида медиация таомилларини
ларнинг илтимосномаси ёки судьянинг қўллаш борасида деярли чекловлар мавжуд
таклифи билан ихтиёрийлик асосида амал- эмас.
га оширилади. Шу билан бирга, 2010 йил-
нинг 15 июнида кучга кирган «Судда иш Бизнинг фикримизча, Ўзбекистон Рес-
юритишда низоларни муқобил ҳал этиш публикасининг янги таҳрирда қабул қи-
ҳақида»ги Актда судья суд мажлисининг линаётган Меҳнат кодексида меҳнат ни-
танишув жараёнида тарафларга медиация золарига, шу жумладан, ишга тиклаш
таомилидан ўтиш мажбуриятини юклаш тўғрисидаги низоларга нисбатан ярашти-
ҳуқуқига эга. Агар тарафлар медиация тао- рув-воситачилик тартиб-таомилларини
милидан ўтишни исташмаса, у ҳолда суд- қўллаш, ушбу тартиб-таомиллар низолар-
нинг қароридан норози бўлиб апелляция ни яраштириш комиссияси томонидан, ме-
шикоятини тақдим этишлари мумкин ва диатор иштирокида ҳамда меҳнат арбит-
суднинг қарори бекор қилинади. Бироқ, шу ражида кўриб чиқишдан иборат бўлиши
билан бирга, суд уларга ушбу ҳолатда суд лозим.
харажатларини ундиришни талаб қилиш
ҳуқуқидан маҳрум бўлишлари ҳақида ту- Янги таҳрирдаги Меҳнат кодексида,
шунтириб ўтади11. шунингдек даъво хусусиятига эга бўлган
меҳнат низоларини кўриб чиқишнинг ҳар
МДҲ давлатлари қонунчилик тажриба- қандай боcқичида тарафларнинг иxтиёрий
сида меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлар- розилиги аcоcида улар томонидан ўзаро
дан келиб чиқадиган низоларни воситачи мақбул ечимга эришиш мақсадида низони
(медиатор) иштирокида ҳал қилиш таомил- медиатор кўмагида бартараф этиш тар-
ларини меҳнат қонунчилиги ҳамда махсус тиб-таомили қўлланилиши мумкинлиги,
қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаш тен- ҳар қандай якка тартибдаги меҳнат низоси
денцияси кузатилмоқда. Хусусан, Россия меҳнат низолари бўйича комиссияда ёки
Федерациясининг 2010 йил 27 июлдаги судда кўриб чиқишнинг исталган боcқи-
«Низоларни воситачи иштирокида ҳал қи- чида, суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага)
лишнинг муқобил таомиллари (медиация суд ҳужжатини қабул қилиш учун кириши-
таомили) тўғрисида»ги Федерал Қонуни12, дан олдин Ўзбекистон Республикасининг
Қозоғистоннинг 2011 йил 28 январдаги «Медиация тўғрисида»ги Қонунига муво-
«Медиация тўғрисида»ги13, Беларусь Рес- фиқ кўриб чиқиш учун медиаторга ўткази-
публикасининг 2013 йилнинг 12 июлидаги лиши мумкинлиги ҳақидаги нормани ҳам
«Медиация тўғрисида»ги14 қонунлари шу- киритиш керак.
лар жумласидандир. Мазкур қонунларда
меҳнат низоларини медиация орқали ҳал Амалдаги МКнинг 270-моддасида меҳ-
қилишга турлича ёндашилган. Масалан, нат низосини ҳал қилишни сўраб мурожаат
Россия Федерациясининг «Низоларни во- этиш муддатлари назарда тутилган. Унга
ситачи иштирокида ҳал қилишнинг муқо- кўра, ишга тиклаш низолари бўйича судга
бил таомиллари (медиация таомили) тўғ- мурожаат этиш учун ходимга у билан меҳ-
рисида»ги Қонунида медиация қўлланиши нат шартномаси бекор қилинганлиги ҳақи-
даги буйруқнинг нусхаси берилган кундан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ 45
бошлаб бир ой муддат белгиланган. олинганлиги тўғрисида хабарнома топши-
Ўзбекистон Республикаси Олий суди рилган ёки буюртма хат орқали юборил-
ган кундан бошлаб бир ой, судга мурожаат
Пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги «Суд- қилиш учун эса – ҳал этилмаган низолар
лар томонидан меҳнат шартномаси (конт- юзасидан мурожаат қилганда ёки меҳнат
ракти)ни бекор қилишни тартибга солув- шартномаси тарафи унинг қарорини ба-
чи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида»ги жармаган тақдирда, келишув комиссияси
12-сонли қарорининг 2-бандида МКнинг қарори нусхаси топширилганлиги тўғриси-
270-моддасида белгиланган муддатлар да билдиришнома билан буюртма хат поч-
прокурор, касаба уюшмаси қўмитаси ёхуд та орқали топширилган ёки почта орқали
ходимларнинг бошқа вакиллик органлари юборилган кундан бошлаб икки ой.
томонидан бериладиган даъволарга нисба-
тан ҳам татбиқ қилиниши, 3-бандида эса, Бошқа меҳнат низолари бўйича – ходим
судья даъво қилиш муддати ўтказиб юбо- ёки иш берувчи ўз ҳуқуқлари бузилганли-
рилган деган асос билан даъво аризасини гини билган ёки билиши керак бўлган кун-
қабул қилмасликка ҳақли эмаслиги, суд дан бошлаб бир йил қилиб белгиланган.
даъво муддати узрли сабабларга кўра ўт-
казиб юборилган деб топса, бу муддатни Якка тартибдаги меҳнат низоларини
тиклайди, агар суд ишдаги ҳужжатларни кўриб чиқиш учун ариза бериш муддати
ҳар томонлама текшириб, судга мурожаат кўриб чиқилаётган меҳнат низоси бўйича
қилиш муддати узрсиз сабабларга кўра ўт- воситачилик шартномасининг амал қилиш
казиб юборилганлигини аниқласа, даъвони муддати давомида, шунингдек у тузилгун-
рад этади, деган тушунтириш берилган. га қадар келишув комиссияси мавжуд бўл-
маган тақдирда тўхтатиб турилади.
Шу ўринда ҳақли савол туғилади: агар
ходим ишга тиклаш тўғрисидаги меҳнат Aгар узрли сабабларга кўра апелляция
низосини медиация тартибида кўриб чи- бериш муддати ўтказиб юборилган бўлса,
қиш учун медиаторга мурожаат қилса, у меҳнат низолари бўйича келишув комис-
ҳолда Олий суд Пленумининг юқоридаги сияси келишув комиссиясига мурожаат қи-
тушунтириши каби судга мурожаат этиш лиш муддатини тиклаши ва низони мазму-
муддати тўхтатиб туриладими ёки судга нан ҳал қилиши мумкин15.
мурожаат қилиш муддати узрсиз сабаблар-
га кўра ўтказиб юборилган деб топилиши- Юқоридагилардан келиб чиқиб, Ўзбе-
га асос бўладими? кистон Республикасининг янги таҳрирдаги
Меҳнат кодексида якка тартибдаги меҳнат
Бу борада ўрганилган хорижий давлат- низоларини кўриб чиқиш бўйича судга
ларнинг меҳнат қонунчилигида қуйидаги- мурожаат этиш муддатининг ўтиши якка
ча ёндашувлар мавжуд: Қозоғистон Респуб- тартибдаги меҳнат низосини медиация
ликаси Меҳнат кодексининг 160-моддасига тартибида кўриб чиқиш даврида тўхтатиб
кўра, якка тартибдаги меҳнат низоларини турилиши тўғрисидаги нормани киритиш
кўриш учун яраштириш комиссиясига ёки таклиф қилинади.
судга мурожаат қилиш учун қуйидаги муд-
датлар белгиланади: Низоларни ҳал қилишнинг муқобил
усулларини ривожлантириш баробарида
1) ишга тиклаш тўғрисидаги низолар воситачилик таомилларининг мустақил-
бўйича – келишув комиссиясига иш берув- лигини сақлаб қолган ҳолатда медиация
чининг меҳнат шартномасини бекор қилиш билан судда иш кўриш ўртасида ўзаро боғ-
тўғрисидаги далолатномасининг нусхаси ланиш чораларини кўриш лозим. Бошқача
айтганда, ишни судда кўришга тайёрлаш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
46 МЕҲНАТ НИЗОЛАРИ ВА МЕДИАЦИЯ
босқичида ёки судда иш кўриш жараёни- унинг ижросига доир нормалар киритили-
да судья медиация усулининг имконият- ши таклиф қилинади.
ларидан фойдаланган ҳолда тарафларга
келишмовчиликларни медиация тартиби- Таъкидлаш керакки, ФПКда тарафлар
да ўзаро ҳал этиш юзасидан келишувга ўртасида низони медиация таомиллари
эришиш ҳуқуқларини ва унинг оқибатла- орқали ҳал этиш каби нормаларнинг ба-
рини тушунтириши лозим. Шунингдек, тафсил белгиланиши нафақат моддий-ҳу-
мамлакатимиз ФПКга киритилган «Яраш- қуқий, балки процессуал-ҳуқуқий маса-
тириш тартиб-таомиллари» деб номлан- лаларни ҳам ҳал этиш имконини яратади,
ган бобни янада такомиллаштириш, ушбу ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг процессуал ка-
бобда тарафларни яраштириш тартиби ва фолатларини, фуқаролик ишлари бўйича
асослари, келишув битимининг ижроси, одил судловни ва унинг самарадорлигини
келишмовчиликларни медиация тартиби- таъминлайди.
да бартараф этиш, медиация тартибида
келишув тузиш ва унинг ижроси, судья- Қ. МИРСАГАТОВ,
нинг иштирокисиз тарафларнинг адвокат- Ўзбекистон Республикаси
лари ўртасида музокара ўтказиш орқали
келишмовчиликларни ҳал этиш тартиби, Бош прокуратураси
шундай келишувларни тузиш тартиби ва Академияси мустақил
изланувчиси
1Фуқаролик ишлари бўйича судларнинг 2021 йил 1-ярмидаги иш фаолияти тўғрисида статистик
маълумотлар тўплами. Ўзбекистон Республикаси Олий суди. -Тошкент, 2020. –. 71-72 б.
2Мамасиддиқов М.М. Меҳнатга оид етказилган моддий ва маънавий зарарни судда ундиришнинг
назарий ва амалий муаммолари. Монография. -Тошкент, АҚҲМИ. 2008. – 261-б.
3Одилқориев Х.Т., Ганибаева Ш.К. Медиация институтини жорий қилишга оид муҳим қадам: хори-
жий ва миллий тажриба // Юрист ахборотномаси – Вестник юриста – Lawyer herald. № 4 (2020). -113 б.
4Турсунов Й. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига шарҳлар. -Т.: Адолат. 2015. – 805 б.
5Имом Ғаззолий. Эй фарзанд // «Айюҳал валад» асарининг ўзбек тилидаги таржимаси. -Тошкент,
Мовароҳуннаҳр, 2005. - 85 б.
6Цысина Г.А. Коллективный договор в системе трудовых отношений в Канаде // Труд за рубежом.
№ 1. 1996.
7Ким Д. Урегулирование коллективных трудовых споров по законодательству Южной Кореи // Тру-
довое право в России и за рубежом. № 2.2010.
8Аболонин В. Палата медиаторов // ЭЖ-Юрист. №16. 2010.
9Қаранг: Кудрявцева Е.В. Гражданское судопроизводство Англии. М., 2008.
10Қаранг: Аллен Т. Если есть спор, медиация уместна всегда // Медиация и право. 2010. № 1., -С.
52- 53; Брук Г. Навязывать медиацию не стоит // Медиация и право. 2009. № 4. С. 42.
11Қаранг: Ристин Г. Еще не все решено... Альтернативное разрешение споров на уровне апелляций
// Медиация и право. 2010. №4. -С. 16-17.
12Федеральный закон «Об альтернативной процедуре урегулирования споров с участием посредни-
ка (процедуре медиации)» от 27.07.2010 N 193-ФЗ. http://www.consultant.ru
13Закон Республики Казахстан “О медиации” (с изменениями и дополнениями по состоянию на
01.07.2021 г.) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30927376
14Закон Республики Беларусь О медиации от 12 июля 2013. № 58-З https://kodeksy-by.com /zakon
_rb_o_mediatsii.htm m
15Трудовой кодекс Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года № 414-V (с изменениями и допол-
нениями по состоянию на 12.10.2021 г.) // https://online.zakon.kz
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
ТАҲЛИЛ 47
ТЕРРОРИЗМНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ
УЧУН ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИККА ОИД
МДҲ МАМЛАКАТЛАРИ ҚОНУНЧИЛИГИ
Терроризмни молиялаштиришга қарши олишга ва ушбу жиноятни аниқлашга
курашиш самарадорлигини ошириш ҳам- бошқача тарзда кўмаклашган шахс жи-
да миллий қонунчиликни такомиллашти- ноий жавобгарликдан озод қилинади.
риш бу борадаги хорижий давлатлар қо- Бизнингча, ушбу восита терроризмни
нунчилигини ўрганишни тақозо этади. молиялаштиришга қарши курашда жуда
самарали, чунки эрта босқичда террорчи-
Террористик фаолиятни молиялашти- лик фаолиятининг олдини олиш бевосита
риш учун жавобгарликни тартибга солиш террорчилик актлари содир этилишининг
масалалари МДҲ давлатлари учун ҳам олдини олиш учун қулай шароит яратади.
долзарбдир. МДҲ мамлакатларининг жи-
ноят қонунчилигини таҳлил қилиш шуни Беларусь Республикаси Жиноят кодекси
кўрсатдики, терроризмни молиялашти- 2901-моддасининг яна бир концептуал ху-
риш Беларусь, Украина, Қозоғистон, Рос- сусияти шундаки, унинг иккинчи қисмида
сия Федерацияси, Молдова ва Ўзбекис- қилмишни такроран содир этганлик оғир-
тонда криминализация қилинган. лаштирувчи таркиб сифатида олинган.
Беларусь Республикаси Жиноят кодек- Украина Жиноят кодексида икки мод-
сида «Террорчилик фаолиятини молия- да террорчилик фаолиятини молиялаш-
лаштириш» деб номланган 2901-модда тириш учун жавобгарликка бағишланган.
мавжуд1. Умуман олганда, ушбу нормада Украина Жиноят кодексининг 258-3-мод-
баён этилган концепция терроризмни мо- даси террористик гуруҳ ёки террористик
лиялаштиришнинг криминализациясига ташкилотни яратишда моддий ёрдам кўр-
бўлган умумий ёндашувни акс эттира- сатишни, Украина Жиноят кодексининг
ди. Бироқ, Беларусь қонун чиқарувчиси 258-4-моддаси эса террорчилик актини
нафақат пул воситалари ёки мол-мулк, содир этиш мақсадида шахсни молия-
балки мулкий ҳуқуқлар, шунингдек ин- лаштириш ёки моддий қўллаб-қувват-
теллектуал фаолият натижаларига бўлган лашни криминализация қилган2.
мутлақ ҳуқуқларни ҳам унинг таркибига
киритган ҳолда жиноят предметининг Бунда, молиялаштиришнинг мақсад-
тавсифини кенгайтирди. ларига кўра дифференциация амалга
ошишини кўришимиз мумкин. Украина
Илгари таҳлил қилинган жиноят ҳуқу- Жиноят кодексида молиялаштириш пред-
қи манбаларидан фарқли ўлароқ, Бела- метининг тавсифи мавжуд эмас бўлиб,
русь Республикаси Жиноят кодексининг бу бизнинг нуқтаи назаримизча, ушбу
2901-моддаси жиноий жавобгарликдан нормаларни қўллашни қийинлаштиради.
номуқобил озод қилишнинг асосини мус- Ўрганилган норматив-ҳуқуқий ҳужжат
таҳкамловчи рағбатлантирувчи нормани ушбу жиноятларни содир этиш учун иқ-
ўз ичига олади. тисодий санкцияларнинг йўқлиги билан
ҳам ажралиб туради, бу эса террористик
Бунда, содир этилган қилмиш ҳақида жиноятга жиноий-ҳуқуқий қарши кураш
ва (ёки) террорчилик актининг олдини
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
48 ТАҲЛИЛ
самарадорлигини камайтиради. молиялаштириш ва терроризм ёки экст-
Айбдор шахсни у амалда пушаймон ремизмга бошқача тарзда кўмаклашишни
криминализация қилган.
бўлганида жиноий жавобгарликдан озод
қилиш масаласи жуда ноаниқ тарзда ҳал Умуман олганда, терроризм ва экстре-
этилган. Рағбатлантирувчи норма фақат мизмни молиялаштириш учун жавобгар-
Украина Жиноят кодексининг 258-3-мод- ликни белгилаш масаласи бўйича Қозо-
дасида мавжуд бўлиб, 258-4-моддасида ғистон Республикаси Жиноят кодексида
эса йўқ. Таҳлил қилинаётган қилмиш- мустаҳкамланган позицияни маълум қил-
лар бир турда эканлигини ҳисобга олсак, ган ҳолда биз уни қуйидаги сабабларга
буни Украина қонунчилигидаги бўшлиқ кўра бир модда остида бирлаштиришни
деб ҳисоблаш мумкин бўлади. асоссиз деб ҳисоблаймиз:
Ижобий жиҳат сифатида Беларусь биринчидан, МДҲ ҳудудида мавжуд
Жиноят кодексидагидек, террорчилик бўлган жиноят қонунчилигини қуриш-
актини содир этиш мақсадида шахсни нинг умумий қабул қилинган концепция-
такроран молиялаштириш ёки моддий сига кўра, жиноят кодексларининг бўли-
қўллаб-қувватлаш учун жавобгарликнинг ниши жиноятнинг объектига асосланади;
кучайтирилганлигини қайд этишимиз
мумкин (Украина Жиноят кодексининг иккинчидан, бу принцип Қозоғистон
258-4-моддаси иккинчи қисми). Бироқ, Жиноят кодексида амалга оширилгани-
Украина Жиноят кодексининг 258-3-мод- ни ҳисобга олиб, террористик ва экстре-
даси бу белгига эга эмас. мистик ҳаракатлар учун жавобгарликни
алоҳида қамраб олган иккита алоҳида
МДҲ ҳудудидаги бу борадаги энг янги бобни ўз ичига олган. Назаримизда, экст-
ҳужжат 2015 йил 1 январь куни кучга ремизмни молиялаштириш жамоат хавф-
кирган Қозоғистон Республикаси Жи- сизлигига бевосита таҳдид солмайди.
ноят кодекси ҳисобланади3.
Шу сабабли, экстремистик фаолият-
Мазкур ҳужжат терроризмни молия- ни молиялаштириш, албатта, Қозоғистон
лаштиришга қарши курашиш соҳасида Жиноят кодексининг 5-боби доирасида
бир қатор янгиликларга эга. Хорижий криминализация қилинган бўлиши лозим.
давлатларнинг жиноят қонунчилиги-
дан фарқли ўлароқ, Қозоғистон Жиноят Яна бир янгилик террористик ва экст-
кодексида ягона норма (258-модда тер- ремистик фаолиятни молиялаштириш
рористик ёки экстремистик фаолиятни предметининг тавсифи билан боғлиқдир.
Бунда, пул ёки бошқа мол-мулк, мулкка
АННОТАЦИЯ
Мақолада МДҲ жиноят қонунчилигида терроризмни молиялаштириш жиноий жа-
вобгарлик масаласи айнан қайси қонунларида акс эттирилганлиги ва уларнинг ўзига
хос жиҳатлари таҳлил қилинган. Мазкур жиноятга қарши курашишда қандай ҳаракат-
лар тақиқланганлиги ёритилган. Терроризмни молиялаштириш жинояти учун жазо-
лар, молиялаштириш предметлари ҳақида сўз юритилган.
Калит сўзлар: терроризм, терроризмни молиялаштириш, қарши курашиш, пред-
мет, содир этиш усули, жазо, жавобгарликдан озод қилиш.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 3 / 2022
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одилсудлов»_–_«Правосудие»_журнали_2022_йил_3_сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search