Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
5/2022 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Козимджан КАМИЛОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен»
Робахон МАХМУДОВА республика танловида «Энг яхши ёри-
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ тилган ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бў-
Икрам МУСЛИМОВ йича ғолиб деб топилган.
Бахтиёр ИСАКОВ
Холмўмин ЁДГОРОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Ибрагим АЛИМОВ
Олим ХАЛМИРЗАЕВ Чўпонота кўчаси, 6-уй
Замира ЭСАНОВА Ҳ/р 20210000300101763001
Омонбой ОҚЮЛОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ МФО 00850, СТИР 201403038
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан ТЕЛЕФОН: 278-96-54, 278-91-96,
босилган матнлар. 278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача E-mail: odilsudlov.oliy@sud.uz
бўлиши мумкин. Веб-сайт: www.odilsudlov.sud.uz
Telegram: https://t.me/ODsud
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва
қайтарилмайди. Босишга 2022 йил 25 майда рухсат этилди.
Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма табоқ.
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ Офсет усулида чоп этилди. Журнал таҳри-
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. рият компьютерида терилди ва саҳифалан-
ди. Буюртма ‒ 6.
Журнал Ўзбекистон Республикаси Вазир- Нашр адади 4860 нусха.
лар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттеста-
ция комиссияси Раёсатининг 2013 йил 30 Навбатчи муҳаррир
декабрдаги 201/3-сонли қарори билан док- Муталиф СОДИҚОВ
торлик диссертациялари бўйича илмий ма-
қолалар чоп этиладиган нашрлар рўйхати- НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
га киритилган.
Сотувда келишилган нархда
2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб-
ликаси Президенти Администрацияси «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму- босмахонасида чоп этилди.
никациялар агентлигида 0026-рақам би- Босмахона манзили: 100 139,
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа Тошкент шаҳри, Учтепа тумани,
бошлаган.
22-даҳа, 17-уй
C «Одил судлов»
2 МУНДАРИЖА
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
Ўзбекистон Республикасининг «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатлари-
ни ижро этиш тизими янада такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон
Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш
тўғрисида»ги Қонуни..................................................................................................... 3
МУНОСАБАТ
Ш. Раҳимов. Фуқароларнинг қулай атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқининг конститу-
циявий кафолатлари: қиёсий-ҳуқуқий таҳлил............................................................. 12
ТАҲЛИЛ
О. Ҳазратқулов. Халқаро хусусий ҳуқуқда замонавий коллизион нормалар ву-
жудга келишининг бошланғич асослари..................................................................... 16
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
Н. Хожалиев. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари мансабдор шахсларининг
қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўришнинг ўзига хос
хусусиятлари................................................................................................................... 23
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
Э. Турғунбоев. Айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув институтини қўллаш билан
боғлиқ айрим масалалар................................................................................................ 26
СУДЛАР ФАОЛИЯТИДАН
Р. Джўраев. Атроф-муҳит суд ҳимоясида................................................................ 28
КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ
C. Бойдедаев. Коррупцияга қарши курашга доир замонавий қонунчилик......... 30
О. Примов. Коррупция билан боғлиқ жиноятларнинг ҳуқуқий тавсифи............ 36
ПАРЛАМЕНТ ВА СУД ҲОКИМИЯТИ
А. Раҳимов. Парламент ва суд ҳокимиятининг ўзаро муносабатларини янада тако-
миллаштириш масалалари............................................................................................. 39
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
М. Абдурахимов. Экспертиза текшируви учун намуналар олишнинг процессуал
масалалари...................................................................................................................... 44
СУД ТИББИЁТ ФАНИ ТАРИХИ
Ш. Бекназаров, Э. Жуманиёзов, Н. Ганиева, Ж. Бекназаров. Суд тиббиёт фани
ва суд тиббий экспертизаси тарихи............................................................................... 49
СУД ОЧЕРКИ
Н. Жўраев, М. Содиқов. Бир умрлик жазо............................................................ 54
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA...................................................... 79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ТАДҚИҚОТ, 3
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ
Ўзбекистон Республикасининг
ҚОНУНИ
СУД ҲУЖЖАТЛАРИ ВА БОШҚА ОРГАНЛАР
ҲУЖЖАТЛАРИНИ ИЖРО ЭТИШ ТИЗИМИ
ЯНАДА ТАКОМИЛЛАШТИРИЛИШИ
МУНОСАБАТИ БИЛАН ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИНИНГ АЙРИМ ҚОНУН
ҲУЖЖАТЛАРИГА ЎЗГАРТИШ ВА
ҚЎШИМЧАЛАР КИРИТИШ ТЎҒРИСИДА
Қонунчилик палатаси томонидан 2022 йил 15 мартда қабул қилинган
Сенат томонидан 2022 йил 17 мартда маъқулланган
1-модда. Ўзбекистон Республикаси- № 1, 1-модда, № 4, 128-модда, № 9, 329, 334,
нинг 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган 335, 337-моддалар, № 12, 470-модда; 2010
2012-ХII-сонли Қонуни билан тасдиқланган йил, № 5, 176, 179-моддалар, № 9, 341-мод-
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят да, № 12, 471, 477-моддалар; 2011 йил, № 1,
кодексига (Ўзбекистон Республикаси Олий 1-модда; 2012 йил, № 4, 108-модда, № 9/1,
Кенгашининг Ахборотномаси, 1995 йил, 242-модда, № 12, 336-модда; 2013 йил, № 4,
№ 1, 3-модда; Ўзбекистон Республикаси Олий 98-модда, № 10, 263-модда; 2014 йил, № 1,
Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 йил, 2-модда, № 5, 130-модда, № 9, 244-модда,
№ 9, 144-модда; 1997 йил, № 2, 56-модда, № 12, 343-модда; 2015 йил, № 6, 228-модда,
№ 9, 241-модда; 1998 йил, № 5-6, 102-мод- № 8, 310, 312-моддалар, № 12, 452-модда;
да, № 9, 181-модда; 1999 йил, № 1, 20-модда, 2016 йил, № 4, 125-модда, № 9, 276-модда,
№ 5, 124-модда, № 9, 229-модда; 2000 йил, № 12, 383, 385-моддалар; 2017 йил,
№ 5-6, 153-модда; 2001 йил, № 1-2, 23-модда, № 3, 47-модда, № 6, 300-модда, № 9, 506,
№ 9-10, 165-модда; 2002 йил, № 9, 165-модда; 510-моддалар; 2018 йил, № 1, 4-модда, № 4,
2003 йил, № 1, 8-модда, № 9-10, 149-модда; 218, 224-моддалар, № 7, 430-модда, № 10,
2004 йил, № 1-2, 18-модда, № 9, 171-модда; 679-модда; 2019 йил, № 1, 3, 5-моддалар,
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси № 3, 161-модда, № 5, 259, 267, 268-модда-
палаталарининг Ахборотномаси, 2005 йил, лар, № 7, 386-модда, № 8, 471-модда, № 9,
№ 9, 314-модда, № 12, 417, 418-моддалар; 592-модда, № 11, 787-модда, № 12, 880-модда;
2006 йил, № 6, 261-модда, № 12, 656-мод- 2020 йил, № 1, 4-модда, № 3, 204-модда, № 7,
да; 2007 йил, № 4, 158, 166-моддалар, № 6, 449-модда, № 10, 593-модда, № 11, 651-модда,
248-модда, № 9, 416, 422-моддалар, № 12, № 12, 691-модда; 2021 йил, № 1, 5, 14-модда-
607-модда; 2008 йил, № 4, 187, 188, 189-мод- лар, № 2, 142, 144-моддалар, № 3, 217-модда,
далар, № 7, 352-модда, № 9, 485, 487, 488-мод- 4-сонга илова, № 8, 800, 803-моддалар, № 10,
далар, № 12, 640, 641-моддалар; 2009 йил, 966, 968, 973-моддалар, № 12, 1193-модда) қу-
Ушбу Қонун «Халқ сўзи» газетасида 2022 йил 12 апрелда эълон қилинган.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
4 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
йидаги ўзгартиш ва қўшимча киритилсин: да, № 9, 171-модда; Ўзбекистон Республикаси
1) 232-модда биринчи қисмининг диспо- Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотно-
маси, 2005 йил, № 12, 418-модда; 2006 йил,
зициясидаги «шунингдек суд ҳужжатининг № 6, 261-модда; 2007 йил, № 4, 166-модда,
ижро этилишига тўсқинлик қилиш» деган № 6, 248, 249-моддалар, № 9, 422-модда,
сўзлар чиқариб ташлансин; № 12, 594, 595, 607-моддалар; 2008 йил, №
4, 177, 187-моддалар, № 9, 482, 484, 487-мод-
2) қуйидаги мазмундаги 2321-модда билан далар, № 12, 636, 641-моддалар; 2009 йил,
тўлдирилсин: № 1, 1-модда, № 4, 136-модда, № 9, 335-мод-
да, № 12, 469, 470-моддалар; 2010 йил, № 6,
«2321-модда. Суд ҳужжатларини ва бош- 231-модда, № 9, 334, 336, 337, 342-моддалар,
қа органлар ҳужжатларини мажбурий № 12, 477-модда; 2011 йил, № 4, 103, 104-мод-
ижро этиш жараёнига аралашиш далар, № 9, 252-модда, № 12/2, 363-модда;
2012 йил, № 1, 3-модда, № 9/2, 244-модда,
Суд ҳужжатларини ва бошқа органлар ҳуж- № 12, 336-модда; 2014 йил, № 9, 244-мод-
жатларини мажбурий ижро этиш жараёнига да; 2015 йил, № 8, 310, 312-моддалар, № 12,
аралашиш, яъни ижро ҳужжатининг ижро 452-модда; 2016 йил, № 4, 125-модда, № 9,
этилишига тўсқинлик қилишни ёки давлат 276-модда, № 12, 385-модда; 2017 йил, № 3,
ижрочисига турли шаклда қонунга хилоф ра- 47-модда, № 6, 300-модда, № 9, 506, 510-мод-
вишда таъсир ўтказишни маъмурий жазо қўл- далар, № 10, 605-модда; 2018 йил, № 1, 1,
ланилганидан кейин давом эттириш, – 5-моддалар, № 4, 218, 224-моддалар, № 7, 430,
431-моддалар, № 10, 679-модда; 2019 йил,
базавий ҳисоблаш миқдорининг юз барава- № 1, 3, 5-моддалар, № 2, 47-модда, № 3,
ридан икки юз бараваригача миқдорда жари- 161-модда, № 5, 259, 267-моддалар, № 7,
ма ёки уч юз олтмиш соатдан тўрт юз саксон 386-модда, № 8, 469-модда, № 9, 589, 592-мод-
соатгача мажбурий жамоат ишлари ёхуд бир далар, № 10, 671-модда, № 11, 787, 791-мод-
йилдан уч йилгача озодликни чеклаш ёки бир далар, № 12, 880, 881, 891-моддалар; 2020
йилдан уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш йил, № 3, 204-модда, № 5, 296-модда, № 12,
билан жазоланади. 689-модда; 2021 йил, № 1, 5, 11, 13, 14-мод-
далар, № 2, 142, 144-моддалар, 4-сонга илова,
Ўша қилмишлар мансабдор шахс томони- № 8, 800, 803-моддалар, № 9, 903-модда,
дан содир этилган бўлса, – № 10, 973-модда, № 12, 1193-модда) қуйидаги
ўзгартишлар киритилсин:
муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиб, базавий
ҳисоблаш миқдорининг икки юз бараваридан 1) 391-модда биринчи қисмининг 10-бан-
уч юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч дидаги «суд қарорини бажармасликка» деган
йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёхуд сўзлар «суд ҳужжатини ижро этмасликка, суд
уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум ҳужжатларини ва бошқа органлар ҳужжатла-
қилиш билан жазоланади». рини мажбурий ижро этиш жараёнига арала-
шишга» деган сўзлар билан алмаштирилсин;
2-модда. Ўзбекистон Республикаси-
нинг 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган 2) 345-модданинг иккинчи қисмидаги
2013-XII-сонли Қонуни билан тасдиқланган «233 – 236» рақамлари «2321 – 236» рақамла-
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят- ри билан алмаштирилсин.
процессуал кодексига (Ўзбекистон Респуб-
ликаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 3-модда. Ўзбекистон Республикаси-
1995 йил, № 2, 5-модда; Ўзбекистон Респуб- нинг 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган
ликаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2015-XII-сонли Қонуни билан тасдиқланган
1995 йил, № 12, 269-модда; 1997 йил, № 2, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий
56-модда, № 9, 241-модда; 1998 йил, № 5-6, жавобгарлик тўғрисидаги кодексига (Ўз-
102-модда, № 9, 181-модда; 1999 йил, № 1, бекистон Республикаси Олий Кенгашининг
20-модда, № 5, 124-модда, № 9, 229-модда;
2000 йил, № 5-6, 153-модда, № 7-8, 217-модда;
2001 йил, № 1-2, 11, 23-моддалар, № 9-10, 165,
182-моддалар; 2002 йил, № 9, 165-модда; 2003
йил, № 5, 67-модда; 2004 йил, № 1-2, 18-мод-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР 5
Ахборотномаси, 1995 йил, № 3, 6-модда; Ўз- 592-моддалар, № 10, 674, 676-моддалар, № 11,
бекистон Республикаси Олий Мажлисининг 787, 791-моддалар, № 12, 880, 891-моддалар;
Ахборотномаси, 1995 йил, № 9, 193-модда, 2020 йил, № 1, 4-модда, № 3, 203, 204-модда-
№ 12, 269-модда; 1996 йил, № 5-6, 69-мод- лар, № 7, 449-модда, № 9, 539, 540-моддалар,
да, № 9, 144-модда; 1997 йил, № 2, 56-модда, № 10, 593, 596-моддалар, № 11, 651-модда,
№ 4-5, 126-модда, № 9, 241-модда; 1998 йил, № 12, 691-модда; 2021 йил, № 1, 5, 7, 12, 13,
№ 3, 38-модда, № 5-6, 102-модда, № 9, 181-мод- 14-моддалар, № 2, 142-модда, № 3, 217-модда,
да; 1999 йил, № 1, 20-модда, № 5, 124-модда, № 4, 290, 293-моддалар, 4-сонга илова, № 8,
№ 9, 229-модда; 2000 йил, № 5-6, 153-модда, 800, 802, 803-моддалар, № 9, 903-модда, № 10,
№ 7-8, 217-модда; 2001 йил, № 1-2, 23-мод- 966, 967, 968, 973-моддалар, № 11, 1066-мод-
да, № 9-10, 165, 182-моддалар; 2002 йил, да; 2022 йил, № 1, 1, 2-моддалар) қуйидаги ўз-
№ 1, 20-модда, № 9, 165-модда; 2003 йил, гартиш ва қўшимчалар киритилсин:
№ 1, 8-модда, № 5, 67-модда, № 9-10, 149-мод-
да; 2004 йил, № 1-2, 18-модда, № 5, 90-мод- 1) 16-модда биринчи қисмининг иккин-
да, № 9, 171-модда; 2005 йил, № 1, 18-модда; чи жумласи қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
палаталарининг Ахборотномаси, 2005 йил, «Мазкур шахслар ижро ҳужжатини ижро
№ 9, 312-модда, № 12, 413, 417, 418-моддалар; этмаганлиги, суд ҳужжатлари ва бошқа ор-
2006 йил, № 6, 261-модда, № 9, 498-модда, ганлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисидаги
№ 10, 536-модда, № 12, 656, 659-моддалар; қонунчиликни, йўл ҳаракати қоидаларини, ов
2007 йил, № 4, 158, 159, 164, 165-моддалар, қилиш, балиқ тутиш ва балиқ захираларини
№ 9, 416, 421-моддалар, № 12, 596, 604, сақлаш қоидаларини, божхона қоидаларини
607-моддалар; 2008 йил, № 4, 181, 189, бузганлиги учун умумий асосларда маъмурий
192-моддалар, № 9, 486, 488-моддалар, № 12, жавобгар бўлади»;
640, 641-моддалар; 2009 йил, № 1, 1-модда,
№ 9, 334, 335, 337-моддалар, № 10, 380-модда, 2) 1982-модда қуйидаги мазмундаги иккин-
№ 12, 462, 468, 470, 472, 474-моддалар; 2010 чи – бешинчи қисмлар билан тўлдирилсин:
йил, № 5, 175, 179-моддалар, № 6, 231-модда,
№ 9, 335, 339, 341-моддалар, № 10, 380-мод- «Қонунчиликда назарда тутилган йирик би-
да, № 12, 468, 473, 474-моддалар; 2011 йил, тимларни тузишда, айрим турдаги молия-кре-
№ 1, 1-модда, № 4, 104, 105-моддалар, дит хизматларини, халқаро йўловчи ташиш хиз-
№ 9, 247, 252-моддалар, № 12/2, 365-модда; матларини ва давлат хизматларини кўрсатишда
2012 йил, № 4, 108-модда, № 9/1, 242-модда, ижро ҳужжатлари бўйича қарздорлик мавжуд-
№ 12, 336-модда; 2013 йил, № 4, 98-мод- лиги текширувини амалга оширмаганлик, –
да, № 10, 263-модда; 2014 йил, № 1, 2-мод-
да, № 5, 130-модда, № 9, 244-модда, № 12, базавий ҳисоблаш миқдорининг беш бара-
341, 343-моддалар; 2015 йил, № 6, 228-мод- варидан ўн бараваригача миқдорда жарима со-
да, № 8, 310, 312-моддалар, № 12, 452-мод- лишга сабаб бўлади.
да; 2016 йил, № 1, 2-модда, № 4, 125-модда,
№ 9, 276-модда, № 12, 383, 385-моддалар; Ўзбекистон Республикаси Бош прокура-
2017 йил, № 4, 137-модда, № 6, 300-модда, тураси ҳузуридаги Мажбурий ижро бюроси
№ 9, 510-модда, № 10, 605-модда; 2018 органларига тақдим этилгунига қадар айрим
йил, № 1, 1, 4, 5-моддалар, № 4, 224-модда, тоифадаги ижро ҳужжатларининг ижро эти-
№ 7, 430, 431, 432-моддалар, № 10, 671, 673, лишини таъминламаганлик, –
679-моддалар; 2019 йил, № 1, 1, 3, 5-модда-
лар, № 2, 47-модда, № 3, 161, 165, 166-мод- базавий ҳисоблаш миқдорининг етти ба-
далар, № 5, 259, 261, 267, 268-моддалар, № 7, раваридан ўн бараваригача миқдорда жарима
386-модда, № 8, 469, 471-моддалар, № 9, 591, солишга сабаб бўлади.
Ушбу модданинг иккинчи ва учинчи қисмла-
рида назарда тутилган ҳуқуқбузарликлар маъ-
мурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир
йил давомида такрор содир этилган бўлса, –
базавий ҳисоблаш миқдорининг ўн барава-
ридан йигирма бараваригача миқдорда жарима
солишга сабаб бўлади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
6 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳуж- 598-модда; 2008 йил, № 4, 184, 187-модда-
жатларини мажбурий ижро этиш жараёнига лар; 2009 йил, № 1, 1-модда; 2010 йил, № 9,
аралашиш, яъни ижро ҳужжатининг ижро 337, 340-моддалар; 2012 йил, № 12, 336-мод-
этилишига тўсқинлик қилиш ёки давлат иж- да; 2014 йил, № 5, 130-модда; 2015 йил, № 8,
рочисига турли шаклда қонунга хилоф равиш- 312-модда, № 12, 452-модда; 2016 йил, № 9,
да таъсир ўтказиш – 276-модда; 2017 йил, № 9, 510-модда; 2018
йил, № 1, 1, 4, 5-моддалар; 2019 йил, № 2,
базавий ҳисоблаш миқдорининг беш бара- 47-модда, № 5, 267-модда, № 7, 389-мод-
варидан ўн беш бараваригача миқдорда жа- да, № 8, 469-модда, № 10, 671-модда, № 12,
рима солишга ёки ўн беш суткагача муддатга 880-модда; 2021 йил, 4-сонга илова, № 8, 800,
маъмурий қамоққа олишга сабаб бўлади»; 803-моддалар) қуйидаги ўзгартиш ва қўшим-
чалар киритилсин:
3) 245-модданинг биринчи қисмидаги:
«101-моддасининг биринчи (умумий фой- 1) 4-модданинг иккинчи қисмидаги «уч
даланишдаги иссиқлик тармоқлари ва иссиқ- кунлик муддат ичида» деган сўзлар «кейинги
лик энергиясини ҳисобга олиш асбобларига иш кунидан кечиктирмай» деган сўзлар билан
оид қисмида) ва иккинчи қисмларида» деган алмаштирилсин;
сўзлар «101» рақами билан алмаштирилсин;
«198» рақами «198-моддаларида, 1982-мод- 2) 7-модда биринчи қисмининг 11-банди-
дасининг бешинчи қисмида» деган сўзлар би- даги «қонун ҳужжатларида» деган сўзлар «қо-
лан алмаштирилсин; нунда» деган сўз билан алмаштирилсин;
4) 2453-модданинг биринчи қисми қуйи-
даги таҳрирда баён этилсин: 3) қуйидаги мазмундаги 81, 82 ва 83-модда-
«Ўзбекистон Республикаси Бош прокурату- лар билан тўлдирилсин:
раси ҳузуридаги Мажбурий ижро бюроси ор-
ганларига ушбу Кодекснинг 1981-моддасида ва «81-модда. Ижро ҳужжатларининг Маж-
1982-моддасининг биринчи – тўртинчи қисм- бурий ижро бюроси органларига тааллуқ-
ларида назарда тутилган маъмурий ҳуқуқбу- лилиги
зарликлар тўғрисидаги ишлар тааллуқлидир»;
5) 248-модда қуйидаги мазмундаги тўртин- Ижро ҳужжатларини мажбурий ижро этиш
чи ва бешинчи қисмлар билан тўлдирилсин: Мажбурий ижро бюросининг туман (шаҳар)
«Ички ишлар органлари таянч пунктлари- бўлимлари томонидан амалга оширилади,
нинг профилактика катта инспекторлари ва бундан Мажбурий ижро бюросининг ҳуду-
инспекторлари ушбу Кодекснинг 101-мод- дий бошқармаларига ва марказий аппаратига
дасида назарда тутилган маъмурий ҳуқуқбу- тааллуқли ижро ҳужжатлари мустасно.
зарликларни аниқлаган тақдирда, маъмурий
ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённома тузади. Мажбурий ижро бюросининг ҳудудий
Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги бошқармалари:
баённома кўриб чиқиш учун ушбу Кодекс-
нинг 282-моддасида белгиланган тартибда турли туманларда (шаҳарларда) жойлаш-
судга юборилади». ган бир нечта қарздорга, шу жумладан, соли-
4-модда. Ўзбекистон Республикасининг дар жавобгарлиги бўлган қарздорларга нисба-
2001 йил 29 августда қабул қилинган «Суд тан берилган ижро ҳужжатларини;
ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжат-
ларини ижро этиш тўғрисида»ги 258-II- ижро ҳужжати тақдим этилган кундаги ба-
сонли Қонунига (Ўзбекистон Республикаси завий ҳисоблаш миқдорининг эллик минг ба-
Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2001 раваридан юз минг бараваригача миқдордаги
йил, № 9-10, 169-модда; Ўзбекистон Респуб- суммани ундиришни назарда тутувчи ижро
ликаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахбо- ҳужжатларини;
ротномаси, 2007 йил, № 8, 367-модда, № 12,
чет давлатнинг резиденти бўлган қарздор
юридик шахсга нисбатан ижро ҳужжатларини
ижро этади.
Қорақалпоғистон Республикаси, вилоят-
лар ва Тошкент шаҳар бош давлат ижрочи-
лари ёхуд уларнинг ўринбосарлари алоҳида
ҳолатларга қараб ҳар қандай ижро ишини
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР 7
Мажбурий ижро бюросининг туман (шаҳар) юзага келадиган мулкий ҳуқуқларни белги-
бўлимларидан олиб қўйишга ва уни ўз иш лаш тўғрисидаги ёки уларни давлат рўйхати-
юритувига қабул қилишга ҳақли. дан ўтказиш ҳақидаги ижро ҳужжатлари – те-
гишли мулкий ҳуқуқларни давлат рўйхатидан
Мажбурий ижро бюросининг марказий ап- ўтказишни амалга оширувчи давлат органла-
парати: рига ва ташкилотларга;
турли вилоятларда жойлашган бир нечта қимматли қоғозларга бўлган мулк ҳуқуқи-
қарздорга, шу жумладан, солидар жавобгар- ни белгилаш ёки қимматли қоғозларнинг миқ-
лиги бўлган қарздорларга нисбатан берилган дори ва тури бўйича аниқланадиган юридик
ижро ҳужжатларини; шахслар устав фондидаги (устав капиталида-
ги) улушни белгилаш тўғрисидаги ёхуд қим-
ижро ҳужжати тақдим этилган кундаги матли қоғозларга бўлган мулк ҳуқуқини ҳи-
базавий ҳисоблаш миқдорининг юз минг ба- собга олишга доир мажбурият юклатилишини
равари миқдоридаги ва ундан ортиқ миқдор- назарда тутувчи ижро ҳужжатлари – қиммат-
лардаги суммани ундиришни назарда тутувчи ли қоғозларга бўлган мулк ҳуқуқини ижро
ижро ҳужжатларини; ҳужжатида кўрсатилган шахс номига ҳисобга
қўйиш мақсадида ваколатли органга (ташки-
чет давлатларга, уларнинг давлат органла- лотга);
рига, чет давлатларнинг Ўзбекистон Респуб-
ликасида аккредитация қилинган дипломатик ишга тиклаш ҳақидаги ижро ҳужжатлари
ваколатхоналарига ва консуллик муассаса- – ишга тиклаш ваколати берилган иш берув-
ларига, халқаро ҳукумат ташкилотларига ва чига;
уларнинг ваколатхоналарига, шунингдек улар-
нинг дипломатик иммунитетга эга бўлган хо- иш ҳақини ва унга тенглаштирилган тўлов-
димларига нисбатан берилган ижро ҳужжат- ларни ундиришни назарда тутувчи ижро ҳуж-
ларини ижро этади. жатлари – иш ҳақини ва унга тенглаштирил-
ган тўловларни амалга ошириши шарт бўлган
Ўзбекистон Республикасининг Бош дав- тегишли иш берувчига (ташкилотга);
лат ижрочиси ёхуд унинг ўринбосари алоҳи-
да ҳолатларга қараб ҳар қандай ижро ишини қарздор давлат органи, ташкилот ёки унинг
Мажбурий ижро бюросининг органидан олиб мансабдор шахслари тўғрисидаги ёхуд улар-
қўйишга ва уни ўз иш юритувига қабул қи- нинг зиммасига мажбуриятлар юклатилишини
лишга, ижро ишини Мажбурий ижро бюроси- назарда тутувчи ижро ҳужжатлари – қарздор
нинг бир органидан бошқа органига ўтказиш- давлат органига, ташкилотга ёки унинг мансаб-
га ҳақли. дор шахсига ёхуд ижро ҳужжатида ўз зиммаси-
га мажбуриятлар юклатилган давлат органига,
82-модда. Айрим тоифадаги ижро ҳуж- ташкилотга ёки унинг мансабдор шахсига;
жатларининг ижро этилишини улар Маж-
бурий ижро бюроси органларига тақдим маъмурий жарима солиш ҳақидаги ижро
этилгунига қадар таъминлаш ҳужжатлари – иш ҳақини ёки бошқа даромад-
ни, пенсияни ёки стипендияни тўлашни амал-
Қуйидаги ижро ҳужжатлари Мажбурий га оширувчи ташкилотга (бундан ҳуқуқбузар
ижро бюроси органларига тақдим этилгунига ишламаётган ёки унинг иш жойи номаълум
қадар ундирувчи томонидан тегишли давлат ор- бўлган ҳоллар мустасно). Ушбу тартиб суд-
ганига, ташкилотга ёки унинг мансабдор шах- нинг маъмурий жарима солиш тўғрисидаги
сига ижросини таъминлаш учун топширилади: ижро ҳужжатларига нисбатан қўлланилмайди.
юридик шахсдан пул маблағларини унди- Ушбу модданинг биринчи қисмида назар-
риш тўғрисидаги ижро ҳужжатлари – қарздор да тутилган ижро ҳужжатлари ўзига ушбу
юридик шахсга ҳисобварақлар бўйича хизмат ҳужжатлар тақдим этилган давлат органи,
кўрсатувчи банк муассасасига ёки бошқа кре- ташкилот ва мансабдор шахслар томонидан,
дит ташкилотига (бундан Ўзбекистон Респуб- агар ижро ҳужжатларида бошқа муддат кўрса-
ликаси Давлат бюджетига ундирувни назарда тилмаган бўлса, улар тақдим этилган кундан
тутувчи ижро ҳужжатлари мустасно);
давлат рўйхатидан ўтказилгандан кейин
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
8 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
эътиборан ўн беш кун ичида, банкларга тақ- ҳужжатлари бўйича инкассо топшириқнома-
дим этилган юридик шахсдан пул маблағла- ларининг (тўлов ҳужжатларининг) санаси,
рини ундириш тўғрисидаги ижро ҳужжатлари рақами ва суммаси тўғрисидаги маълумотлар,
эса кейинги иш кунидан кечиктирмай банк то- шунингдек ушбу мол-мулк хатланган тақдир-
монидан ижро этилади. да, мол-мулкни хатлаш ҳақидаги қарор ва
баённома.
Ишга тиклаш ҳақидаги ижро ҳужжатлари
ишга тиклаш ваколати берилган иш берувчига Мол-мулкни давлат даромадига ўтказиш-
ижрони таъминлаш учун ундирувчи томони- ни назарда тутувчи ижро ҳужжатларига илова
дан ижро ҳужжати тақдим этилган кундан ке- қилиниши керак бўлган ҳужжатлар қонунчи-
йин дарҳол ижро этилади. ликка мувофиқ белгиланади»;
Айрим тоифадаги ижро ҳужжатлари ушбу 4) 23-модданинг биринчи қисми қуйида-
модданинг иккинчи ва учинчи қисмларида ги таҳрирда баён этилсин:
кўрсатилган муддатларда давлат органи, таш-
килот ёки унинг мансабдор шахси томонидан «Давлат ижрочиси ижро ҳужжатини суд-
узрсиз сабабларга кўра ижро этилмаган тақ- дан ёки уни берган бошқа органдан ёхуд ун-
дирда, ундирувчи томонидан ижро ҳужжати дирувчидан (агар ижро ҳужжатини ижрога
Мажбурий ижро бюроси органларига тақдим топшириш муддати ўтмаган ва мазкур ҳуж-
этилади ҳамда айбдор шахслар суд ҳужжат- жат ушбу Қонуннинг 8-моддасида назарда
лари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро тутилган талабларга мувофиқ бўлса) ижро
этиш тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун қабул қилиб олиши ва ижро иши юри-
учун қонунда белгиланган жавобгарликка тишни қўзғатиши шарт (бундан ушбу Қо-
тортилади. нуннинг 31-бобида назарда тутилган ҳоллар
мустасно). Агар қонунчиликда ижро ҳужжат-
83-модда. Мажбурий ижро бюроси ор- ларининг айрим турларига доир мажбурий
ганларига тақдим этилаётганда ижро ҳуж- иловалар назарда тутилган бўлса, улар давлат
жатларига илова қилиниши керак бўлган ижрочисига ижро ҳужжати билан бирга тақ-
ҳужжатлар дим этилиши керак»;
Мажбурий ижро бюроси органларига тақ- 5) 30-модданинг биринчи қисми қуйида-
дим этилаётганда ижро ҳужжатларига қуйи- ги таҳрирда баён этилсин:
даги ҳужжатлар илова қилиниши керак:
«Ижро ҳаракатлари ва ижро ҳужжатининг
1) ушбу Қонуннинг 82-моддасида кўрса- талаблари ижро ҳужжатининг ихтиёрий ижро
тилган айрим тоифадаги ижро ҳужжатлари те- этилиши учун ижро иши юритишни қўзғатиш
гишли давлат органига, ташкилотга ёки унинг тўғрисидаги қарорда белгиланган муддат ту-
мансабдор шахсига тақдим этилганлигини гаган кундан эътиборан кўпи билан икки ой
тасдиқловчи ҳужжатлар; муддат ичида давлат ижрочиси томонидан
амалга оширилиши ва ижро этилиши керак»;
2) истеъмол қилинган энергия ресурслари
ва ичимлик суви учун мажбурий тўловларни 6) 32-модда:
ундириш тўғрисидаги ариза ваколатли орган- қуйидаги мазмундаги иккинчи қисм би-
га ёки мансабдор шахсга берилгунига қадар лан тўлдирилсин:
қарздор юридик шахс (бундан қонунчиликка «Ўзбекистон Республикаси Президенти
биноан тармоқлардан узилишига йўл қўйил- ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг
майдиган истеъмолчилар мустасно) энергия ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя
ресурслари тармоқларидан ва сув таъмино- қилиш бўйича вакил ҳамда Ўзбекистон Рес-
тидан узилганлигини тасдиқловчи ҳужжат- публикаси Савдо-саноат палатаси, шунингдек
лар; уларнинг ҳудудий бўлинмалари давлат да-
ромадига ундиришни назарда тутувчи ижро
3) ундирувни гаров билан таъминланган ҳужжатлари бўйича ижрони қарздор тадбир-
мол-мулкка қаратиш ҳақидаги ижро ҳужжат- корлик субъектларининг манфаатларини кўз-
лари бўйича гаров тўғрисидаги шартнома; лаб кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб ижро этиш
4) солиқ қарзини ундиришга доир ижро
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР 9
тўғрисидаги ариза билан ижро ҳужжатини билан ички ишлар органларининг зиммасига
берган судга ёки бошқа органга мурожаат қи- юклатилиши мумкин»;
лишга ҳақли»;
бешинчи қисмининг иккинчи жумласи
иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмлари қуйидаги таҳрирда баён этилсин:
тегишинча учинчи, тўртинчи ва бешинчи
қисмлар деб ҳисоблансин; «Автомототранспорт воситасини қидириш
бўйича харажатлар ички ишлар органининг
7) 321-модда: аризасига кўра, қарздор жисмоний шахсни,
номи қуйидаги таҳрирда баён этилсин: олиб қўйилиши лозим бўлган болани, қарздор
«321-модда. Жарима тариқасидаги жи- юридик шахсни ва қарздорнинг (жисмоний
ноий жазони ижро этиш»; ёки юридик шахснинг) мол-мулкини қидириш
қуйидаги мазмундаги биринчи қисм би- бўйича харажатлар эса тегишли давлат ижро-
лан тўлдирилсин: чиси томонидан қилинган харажатлар ҳисоб-
«Давлат ижрочиси жарима тариқасидаги китоби асосида аниқланади»;
жиноий жазони ижро этишни назарда тутувчи
ижро ҳужжатлари бўйича ижро иши юритиш- 12) 421-модданинг биринчи қисми «бун-
ни қўзғатиш тўғрисида қарор чиқариш билан дан жарима тариқасидаги жиноий жазо бўйи-
бир вақтда ҳукм қилинган шахснинг ёки қарз- ча ижро ишини юритиш ҳоллари мустасно»
дорнинг Ўзбекистон Республикасидан чиқи- деган сўзлар билан тўлдирилсин;
шини вақтинча чеклаш ҳақидаги қарор қабул
қилиши шарт»; 13) қуйидаги мазмундаги 31-боб билан тўл-
биринчи қисми иккинчи қисм деб ҳисоб- дирилсин:
лансин;
8) 34-модда: «31-БОБ. ИЖРО ҲУЖЖАТЛАРИНИ
биринчи қисмининг 2-банди чиқариб ИЖРО ИШИНИ ЮРИТИШНИНГ
ташлансин; СОДДАЛАШТИРИЛГАН ТАРТИБИДА
иккинчи қисми қуйидаги мазмундаги 21- ИЖРО ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС
банд билан тўлдирилсин:
«21) қарздор муомалага лаёқатсиз деб то- ХУСУСИЯТЛАРИ
пилганда»; 431-модда. Ижро ишини юритишнинг
9) 35-модда: соддалаштирилган тартиби
биринчи қисмининг 6-банди чиқариб Ижро ишини юритишнинг соддалаштирил-
ташлансин; ган тартибида мажбурий ижро этиш ундирув
иккинчи қисми қуйидаги мазмундаги қарздорнинг мол-мулкига (бундан пул маблағ-
4-банд билан тўлдирилсин: лари мустасно) қаратилмаган ҳамда қарздорга
«4) ундирувчи илтимос қилганда»; нисбатан жавобгарлик чоралари қўлланилма-
10) 40-модданинг биринчи қисми «унди- ган ҳолда амалга оширилади. Бунда қарздорга
рув» деган сўздан кейин «(талаб)» деган сўз нисбатан фақат ушбу Қонун 432-моддасининг
билан тўлдирилсин; биринчи қисмида назарда тутилган мажбурий
11) 42-модда: ижро этиш чоралари қўлланилиши мумкин.
тўртинчи қисми қуйидаги таҳрирда баён Ижро ишини юритишнинг соддалашти-
этилсин: рилган тартиби қарздор жисмоний шахслар-
«Қарздор жисмоний шахсни, олиб қўйи- дан маъмурий жарималарни, солиқ қарзини
лиши лозим бўлган болани, қарздор юридик ва давлат божини ундириш тўғрисидаги ижро
шахсни ва қарздорнинг (жисмоний ёки юри- ҳужжатларига нисбатан татбиқ этилади.
дик шахснинг) мол-мулкини қидириш Маж- Ижро ишини соддалаштирилган тартибда
бурий ижро бюроси органлари томонидан юритиш бўйича давлат ижрочиси томонидан
амалга оширилади. Автомототранспорт воси- қарорлар қабул қилинмайди (бундан ижро
тасини қидириш давлат ижрочисининг қарори йиғимини ундириш тўғрисидаги қарор мус-
тасно), ундирув қарздорнинг яшаш жойига
ёки мол-мулки турган жойга бормаган ҳол-
да, ахборот-коммуникация технологияларини
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
10 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
қўллаш йўли билан масофадан туриб амалга рилган тартибида қўлланиладиган мажбу-
оширилади. рий ижро этиш чоралари натижасиз бўлган
тақдирда ижро ҳужжати ва ижро йиғимини
Агар ушбу модданинг иккинчи қисмида ундириш тўғрисидаги қарор ушбу Қонунда
назарда тутилган ижро ҳужжатлари уларни белгиланган умумий тартибда ижро этилади.
ижрога топшириш муддати ўтиб кетганидан Бунда қарздордан ижро йиғими қўшимча ун-
кейин юборилган бўлса ёки ушбу Қонуннинг дирилмайди.
8 ва 83-моддаларида назарда тутилган талаб-
ларга мувофиқ бўлмаса, давлат ижрочиси 432-модда. Ижро ишини юритишнинг
ижро ҳужжатларини улар келиб тушган пайт- соддалаштирилган тартибида қўлланила-
дан эътиборан бир иш куни ичида қайтариб диган мажбурий ижро этиш чоралари
юборади.
Давлат ижрочиси ижро ҳужжатини ижро
Давлат ижрочиси ижро ҳужжати келиб ишини юритишнинг соддалаштирилган тар-
тушган пайтдан эътиборан бир иш куни ичи- тибида ижро этишда қуйидаги мажбурий
да қарздорга ижро ҳужжатидаги талабларни ижро этиш чораларини қўллайди:
ушбу Қонуннинг 221-моддасида назарда ту-
тилган тартибга мувофиқ ижро этиш ҳақида 1) ундирувни қарздор жисмоний шахснинг
хабарнома юборади. банклардаги ҳисобварақларида турган пул
маблағларига қаратиш;
Ижро ҳужжатидаги талабларни ихтиёрий
равишда ижро этиш учун қарздорга у хабар- 2) меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқ-
номани олган кундан эътиборан беш кунлик доридан кўп бўлмаган миқдордаги суммани
муддат берилиб, бу ҳақда хабарномада кўрса- ундириш ҳақидаги ижро ҳужжатлари бўйича
тилади. ундирувни қарздор жисмоний шахснинг иш
ҳақига, стипендиясига, пенсиясига ва бошқа
Қарздор ушбу модданинг олтинчи қисми- турлардаги даромадларига қаратиш.
да белгиланган муддатда ижро ҳужжатининг
талабларини узрли сабабларсиз ихтиёрий Ижро ишини юритишнинг соддалаштирил-
тартибда бажармаган тақдирда, давлат иж- ган тартибида ундирувни қарздор жисмоний
рочиси томонидан қарздорга нисбатан ушбу шахснинг банклардаги ҳисобварақларида тур-
Қонуннинг 432-моддасида назарда тутилган ган пул маблағларига қаратиш, қоида тариқа-
мажбурий ижро этиш чоралари қўлланилади сида, ахборот-коммуникация технологиялари
ва қарздордан белгиланган тартибда ижро йи- қўлланилган ҳолда амалга оширилади. Бунда
ғими ундирилади. ундирувни қарздор жисмоний шахснинг банк-
лардаги ҳисобварақларида турган пул маб-
Ижро ишини юритишнинг соддалашти- лағларига қаратиш тартиби Мажбурий ижро
рилган тартибидаги мажбурий ижро этиш бюроси билан келишилган ҳолда Ўзбекистон
чоралари ушбу модданинг олтинчи қисмида Республикаси Марказий банки томонидан
белгиланган муддат тугаган кундан эътиборан белгиланади.
уч иш кунидан кўп бўлмаган муддатда қўлла-
нилади. Ушбу муддатга қарздорнинг иш ҳақи- Ижро ҳужжати ижро ишини юритишнинг
дан, стипендиясидан, пенсиясидан ва бошқа соддалаштирилган тартибида мажбурий ижро
турдаги даромадларидан пул маблағлари уш- этилганда ушбу моддада назарда тутилма-
лаб қолинган вақт кирмайди. ган бошқа мажбурий ижро этиш чоралари-
ни, шунингдек қарздор жисмоний шахснинг
Ундирув тўлиқ амалга оширилган ижро Ўзбекистон Республикасидан чиқиши учун
ҳужжати бўйича ижро ишини соддалашти- вақтинча чеклов чораларини қўллашга йўл
рилган тартибда юритишда мазкур қарорни қўйилмайди, шунингдек ижро ҳужжати талаб-
чиқарган орган (мансабдор шахс) ёхуд суд ларини бажармаганлиги учун қарздор жисмо-
унинг ижро этилганлиги ҳақида ижро ҳужжа- ний шахсга нисбатан маъмурий жавобгарлик
ти тўлиқ ижро этилган кундан кейинги кундан қўлланилиши мумкин эмас»;
кечиктирмай хабардор қилинади.
14) 44-модда «бундан ижро ишини юри-
Ижро ишини юритишнинг соддалашти- тишнинг соддалаштирилган тартибида ижро
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР 11
ҳужжатларини ижро этиш ҳоллари мустасно» лар тегишинча саккизинчи – йигирма ик-
деган сўзлар билан тўлдирилсин; кинчи хатбошилар деб ҳисоблансин.
15) 64-модда биринчи қисмининг учин- 7-модда. Ўзбекистон Республикасининг
чи хатбошисидаги «базавий ҳисоблаш миқ- 2017 йил 29 августда қабул қилинган «Ўзбе-
дорининг икки бараваридан» деган сўзлар кистон Республикаси Президенти ҳузури-
«меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори- даги Тадбиркорлик субъектларининг ҳу-
дан» деган сўзлар билан алмаштирилсин. қуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя
қилиш бўйича вакил тўғрисида»ги ЎРҚ-
5-модда. Ўзбекистон Республикасининг 440-сонли Қонуни (Ўзбекистон Республика-
2003 йил 30 августда қабул қилинган «Банк си Олий Мажлиси палаталарининг Ахборот-
сири тўғрисида»ги 530-II-сонли Қонуни (Ўз- номаси, 2017 йил, № 8, 384-модда; 2019 йил,
бекистон Республикаси Олий Мажлисининг № 11, 791-модда; 2021 йил, 4-сонга илова)
Ахборотномаси, 2003 йил, № 9-10, 144-мод- 8-моддасининг биринчи қисмига қуйидаги
да; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қўшимча ва ўзгартиш киритилсин:
палаталарининг Ахборотномаси, 2005 йил,
№ 9, 312-модда; 2009 йил, № 9, 337-модда; қуйидаги мазмундаги еттинчи хатбоши
2012 йил, № 4, 105-модда; 2016 йил, № 4, билан тўлдирилсин:
125-модда; 2017 йил, № 9, 510-модда; 2019
йил, № 1, 5-модда; 2021 йил, 4-сонга илова, «давлат даромадига ундиришни назарда
№ 6, 524-модда) 10-моддасининг иккинчи тутувчи ижро ҳужжатлари бўйича ижрони
қисмидаги «мазкур банк мижозига (вакили- қарздор тадбиркорлик субъектларининг ман-
га) нисбатан қўзғатилган ижро иши бўйича» фаатларини кўзлаб кечиктириш ёки бўлиб-бў-
деган сўзлар «мазкур банк мижозига (вакили- либ ижро этиш тўғрисидаги ариза билан ижро
га) нисбатан давлат ижрочисининг иш юриту- ҳужжатини берган судга ёки бошқа органга
вида бўлган ижро иши бўйича» деган сўзлар мурожаат қилиш»;
билан алмаштирилсин.
еттинчи – ўн биринчи хатбошилар теги-
6-модда. Ўзбекистон Республикасининг шинча саккизинчи – ўн иккинчи хатбоши-
2004 йил 3 декабрда қабул қилинган «Ўзбе- лар деб ҳисоблансин.
кистон Республикаси Савдо-саноат палата-
си тўғрисида»ги 712-II-сонли Қонуни (Ўзбе- 8-модда. Ўзбекистон Республикаси Вазир-
кистон Республикасининг 2018 йил 9 июлда лар Маҳкамаси:
қабул қилинган ЎРҚ-483-сонли Қонуни таҳ-
ририда) (Ўзбекистон Республикаси Олий ҳукумат қарорларини ушбу Қонунга муво-
Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, фиқлаштирсин;
2018 йил, № 7, 428-модда; 2019 йил, № 11,
791-модда, № 12, 891-модда; 2020 йил, № 1, давлат бошқаруви органлари ушбу Қонун-
1-модда; 2021 йил, 4-сонга илова) 21-модда- га зид бўлган ўз норматив-ҳуқуқий ҳужжатла-
сининг биринчи қисмига қуйидаги қўшимча рини қайта кўриб чиқишлари ва бекор қилиш-
ва ўзгартиш киритилсин: ларини таъминласин;
қуйидаги мазмундаги еттинчи хатбоши ушбу Қонуннинг ижросини, ижрочилар-
билан тўлдирилсин: га етказилишини ҳамда моҳияти ва аҳамияти
аҳоли ўртасида тушунтирилишини таъминла-
«давлат даромадига ундиришни назарда син.
тутувчи ижро ҳужжатлари бўйича ижрони
қарздор тадбиркорлик субъектларининг ман- 9-модда. Ушбу Қонун расмий эълон қилин-
фаатларини кўзлаб кечиктириш ёки бўлиб-бў- ган кундан эътиборан кучга киради.
либ ижро этиш тўғрисидаги ариза билан ижро
ҳужжатини берган судга ёки бошқа органга Ўзбекистон Республикасининг
мурожаат қилиш»;
Президенти Ш. МИРЗИЁЕВ
еттинчи – йигирма биринчи хатбоши-
Тошкент ш.,
2022 йил 11 апрель,
№ЎРҚ-762-сон
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
12 МУНОСАБАТ
ФУҚАРОЛАРНИНГ ҚУЛАЙ АТРОФ –
МУҲИТГА БЎЛГАН ҲУҚУҚИНИНГ
КОНСТИТУЦИЯВИЙ КАФОЛАТЛАРИ:
ҚИЁСИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛ
Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисидаги ушбу йўналишда прокурор назоратининг
қонунларнинг бажарилиши устидан про- таъсирчанлиги ва самарадорлиги ошишига
курор назорати прокуратура фаолиятининг ҳам хизмат қилади.
жадал ривожланиб келаётган йўналишлари-
дан бири десак, муболаға бўлмайди. Сўнгги Давлатимиз раҳбари тўғри таъкидлага-
йилларда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш нидек, аксарият хорижий давлатларнинг
масалаларига давлат сиёсати даражасида конституцияларида экологияга оид махсус
эътибор берилиб, ҳатто фуқароларнинг му- боблар мавжуд. Масалан, Франция Рес-
носиб экология ва атроф-муҳитга бўлган ҳу- публикасининг 1958 йилги Конституцияси
қуқларининг кафолатлари Ўзбекистон Рес- 69-моддасида экологик қонунлар, фармон-
публикаси Конституциясида белгиланиши лар ёки фармонлар лойиҳаларини ишлаб
борасида фикрлар билдирилмоқда. Биноба- чиқиш, шунингдек қонунчилик таклифла-
рин, Ўзбекистон Республикаси Президенти рини киритиш ҳуқуқига эга бўлган иқтисо-
Шавкат Мирзиёев ўзининг Бош Қомусимиз дий, ижтимоий ва экологик кенгашнинг ва-
қабул қилинганлигининг 29 йиллигига ба- колатлари мустаҳкамланган2.
ғишланган нутқида ҳозирги вақтда кўплаб
ривожланган давлатлар, табиатдаги глобал Таъкидлаш жоизки, Францияда атроф-му-
ўзгаришларни ҳисобга олиб, ўз конститу- ҳитни муҳофаза қилиш сиёсатини ишлаб чи-
циясига экологияга оид махсус боблар ки- қиш ва такомиллаштиришга ҳар доим комп-
ритмоқда. Ўзбекистон Конституциясида ҳам лекс ва контцептуал ёндашув мавжуд бўлган.
ушбу долзарб масалага доир ҳуқуқий нор- Франциянинг 2000 йилда қабул қилинган
малар устувор ўрин эгаллаши лозим, деган Экология кодекси атмосфера ҳавосини, сув
фикрни илгари сурди1. ресурсларини, тупроқни муҳофаза қилиш
талаблари ва чиқиндилар билан ишлаш қои-
Шундай экан, миллий қонунчилигимиз- даларини тартибга солган муҳим ҳужжатлар-
да мустаҳкамлаб қўйилган фуқароларнинг дан ҳисобланади. Мазкур Кодекс умумий ва
муносиб экология ва атроф-муҳитга бўлган махсус қисмлардан иборат бўлиб, Умумий
ҳуқуқларининг кафолатларини амалда таъ- қисм асосий тамойиллар, давлат органлари ва
минлаш, бу соҳада прокурор назоратини мақсадлар тўғрисидаги қоидаларни ўз ичига
такомиллаштириш йўлларини излаш проку- олади. Махсус қисмда эса сувларни, ўрмон-
рор назорати фанини ривожлантиришнинг ларни, ҳавони муҳофаза қилиш, чиқинди-
устувор йўналишлари сифатида муҳим аҳа- лар ва хавфли моддаларни бошқариш бўйича
мият касб этади. фаолиятни тартибга солиш билан боғлиқ нор-
малар мустаҳкамланган3.
Таъкидлаш жоизки, фуқароларнинг му-
носиб атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқлари Франция Экология кодексининг «Жисмо-
таъминланишида ушбу муҳим ижтимоий ний муҳит» деб номланган II китоби қуйи-
ҳуқуқнинг конституция даражасида мустаҳ- даги иккита бўлимни ўз ичига олади: сув ва
камланиши муҳим аҳамиятга эга. Бу жиҳат сув муҳити (I бўлим), ҳаво ва атмосфера (II
бўлим). Франция Экология кодекси сув ре-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
МУНОСАБАТ 13
сурсларини бошқаришни ташкил этишни, Шунингдек, ер усти ва ер ости сувларининг
сув ресурсларидан фойдаланиш ва уларни миқдорий ва сифат ҳолатидан фойдаланиш,
муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини, ривожлантириш ва муҳофаза қилишнинг
масалан, жамоат ва давлат ҳокимияти ор- умумий мақсадлари ҳам мазкур Кодексда ўз
ганлари вакилларини бирлаштирган Ҳавза ифодасини топган4.
қўмиталари фаолиятини тартибга солади.
Буюк Британия ва Шимолий Ирландияда
Мазкур Кодексда сувнинг ифлосланиши, эса, атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг
шу жумладан, интенсив қишлоқ хўжалиги ҳуқуқий масалаларини тартибга солувчи
ҳудудларида ва денгизда ифлосланишга йўл умумий ҳужжат қабул қилинмаган. Бундан
қўйилганлиги учун жавобгарликка алоҳида ташқари, Британия Конституциясида атроф
эътибор берилган. Кодекс ҳар бир ҳавза ёки табиий муҳитни муҳофаза қилишга доир
ҳавзалар гуруҳи учун умумий режалашти- қоидаларни фақат унинг дастлабки қисмла-
риш ва бошқариш дастурларини белгилай- рида топиш мумкин. Юридик адабиётларда
ди, сув ресурсларининг сифати ва миқдори тўғри таъкидланганидек, Буюк Британия
билан боғлиқ вазифаларни назарда тутади. ҳуқуқий жамоатчилиги учун замонавий эко-
АННОТАЦИЯ
Мақолада инсон ва фуқароларнинг муҳим ижтимоий ҳуқуқи саналмиш қулай атроф-
муҳитга эга бўлиш ҳуқуқлари, бу соҳада ривожланган хорижий давлатлар қонунчилик
тажрибаси, қонун ҳужжатларининг ижроси устидан прокурор назорати самарадорлиги-
ни ошириш масалалари таҳлил қилинган. Таҳлиллар асосида фуқароларнинг муносиб
экология ва атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқларининг кафолатларини мамлакат Конститу-
циясида мустаҳкамлаш ҳақида хулосалар асослантирилган.
Калит сўзлар: қулай атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқ, конституциявий кафолат, проку-
рор назорати, сув қонунчилиги, қонун ижроси, қонунийлик, текширув, халқаро ҳуқуқ
нормалари, миллий қонунчилик, хорижий тажриба, такомиллаштириш.
***
В статье анализируются важные социальные права человека и гражданина – право на
благоприятную окружающую среду, законодательный опыт развитых стран в этой сфе-
ре, повышение эффективности прокурорского надзора за исполнением законодательст-
ва. На основе анализа обосновываются выводы об усилении гарантий прав граждан на
достойную экологию и окружающую среду в Конституции страны.
Ключевые слова: благоприятное экологическое право, конституционная гарантия,
прокурорский надзор, водное законодательство, правоприменение, законность, провер-
ка, нормы международного права, национальное законодательство, зарубежный опыт,
совершенствование.
***
The article analyzes the important social rights of a person and a citizen the right to a
favorable environment, the legislative experience of developed countries in this area, increasing
the efficiency of prosecutorial supervision over the implementation of legislation. Based on the
analysis, conclusions are substantiated on strengthening the guarantees of citizens' rights to a
decent ecology and environment in the country's constitution.
Key words: favorable environmental law, constitutional guarantee, prosecutor's supervision,
water legislation, law enforcement, legality, verification, international law, national legislation,
foreign experience, improvement.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
14 МУНОСАБАТ
логик қонунчилик қоидаларини таҳлил қи- да сув ресурсларидан фойдаланишни назорат
лишдан кўра, унинг тарихий ривожланиши- қилиш асосан ўлкаларнинг «Сув тўғрисида»-
ни ўрганиш муҳимроқдир5. ги Қонунига мувофиқ сув органлари томони-
дан амалга оширилади. Шунингдек, бу соҳа-
Буюк Британияда атроф-муҳитни муҳо- даги назорат ишлари Германия Атроф-муҳит
фаза қилиш ва табиий ресурслардан фойда- ва табиатни, қишлоқ хўжалиги ва ер истеъ-
ланишни бошқариш ваколатига эга бўлган молчиларини муҳофаза қилиш вазирлиги то-
давлат органлари тизими мавжуд бўлиб, монидан мувофиқлаштирилади8.
улар атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва-
зирлиги томонидан бошқарилади. Вазирлик Россия Федерацияси Конституциясининг
асосан мувофиқлаштирувчи функцияларни 42-моддасида ҳар бир инсон қулай атроф-му-
бажаради ва умумий сиёсий раҳбарликни ҳитга, унинг ҳолати тўғрисида ишончли маъ-
амалга оширади. лумотга ва экологик ҳуқуқбузарлик туфайли
соғлиғи ёки мулкига етказилган зарарнинг
1970 йилдан бошлаб Атроф-муҳитни иф- ўрнини қоплаш ҳуқуқига эга эканлиги бел-
лосланишдан муҳофаза қилиш комиссияси гиланган9. Беларусь Республикаси Конститу-
фаолият юритиб келмоқда, у Буюк Брита- циясининг 46-моддасига кўра, ҳар бир инсон
ниядаги барча экологик фаолият самарадор- қулай муҳитга эга бўлиш ва ушбу ҳуқуқнинг
лигини назорат қилувчи ва бу соҳада стра- бузилиши натижасида етказилган зарарнинг
тегик таклифлар ишлаб чиқувчи мустақил ўрнини қоплаш ҳуқуқига эга. Давлат турмуш
нодавлат ташкилот мақомига эга6. шароитини муҳофаза қилиш ва яхшилаш,
шунингдек атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
Германия Конституциясида сув ва сув- ва тиклаш мақсадида табиий ресурслардан
дан фойдаланиш масаласига оид кўплаб оқилона фойдаланиш устидан назоратни
нормалар мавжуд. Германия Конституция- амалга оширади. Беларусь Республикаси
си 89-моддасининг биринчи қисмига кўра, атом энергетикасини тинч мақсадларда ри-
Федерация империя сув йўлларининг эгаси вожлантиради, атом энергиясини ишлаб чи-
ҳисобланади ва сув йўлларини ўз органлари қариш ва ундан фойдаланишда хавфсизлик-
орқали бошқаради. ни таъминлайди10.
Агар сув йўли бир неча ўлкалар ҳудуди- Қозоғистон Конституциясининг 31-мод-
дан ўтса, Федерация манфаатдор ўлкалар дасига кўра, давлат инсон ҳаёти ва соғли-
таклиф қилган ўлкага бошқарувни топши- ғи учун қулай муҳитни муҳофаза қилишни
риши мумкин. мақсад қилиб қўяди. Мансабдор шахслар
томонидан одамларнинг ҳаёти ва соғлиғига
Сув йўлларини бошқаришда, уларни ри- таҳдид солувчи фактлар ва ҳолатларни яши-
вожлантириш ва қуришда ўлкалар билан ке- риш қонун ҳужжатларига мувофиқ жавоб-
лишилган ҳолда табиатни муҳофаза қилиш гарликка сабаб бўлади11.
ва сув хўжалиги эҳтиёжларига қатъий амал
қилиш талаб этилади7. Қирғизистон Конституциясининг 49-мод-
дасига кўра, ҳар бир инсон ҳаёти ва соғли-
Германияда сув ресурсларидан фойдала- ғи учун қулай экологик муҳитга эга бўлиш,
нишни назорат қилиш ўзига хос хусусиятга табиатдан фойдаланиш соҳасидаги хатти-
эга. Самарали назорат сувни тежаш борасида ҳаракатлари туфайли соғлиғига ёки мул-
муваффақиятга эришишнинг муҳим омил- кига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш
ларидан бири ҳисобланади ва бу йўналишда ҳуқуқига эга. Ҳар бир инсон табиий муҳит,
асосий эътибор хавфни олдиндан билиш ва ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига ғамхўрлик
профилактика чоралари орқали улар олдини
олишга қаратилиши билан характерли ҳисоб-
ланади. Яна бир муҳим хусусият – Германия-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
МУНОСАБАТ 15
қилишга мажбурдир12. гига бағишланган нутқида илгари сурилган
Таъкидлаш керакки, мамлакатимиз Конс- ташаббуслардан келиб чиқиб, Ўзбекистон
Конституциясига қуйидаги қўшимчаларни
титуциясининг 54-моддасида мулкдан фой- киритиш таклиф қилинади:
даланиш экологик муҳитга зарар етказ-
маслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва «Ҳар бир инсон ҳаёти ва соғлиғи учун
давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қулай атроф табиий муҳитга, унинг ҳолати
қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги тўғрисида ишончли маълумотга эга бўлиш,
шартлиги, 50-моддасида фуқаролар атроф ушбу ҳуқуқнинг бузилиши натижасида соғ-
табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабат- лиғига ёки мулкига етказилган зарарнинг
да бўлишга мажбур эканлиги белгиланган. ўрнини қоплаш ҳуқуқига эга.
Бироқ, ҳар бир инсон қулай атроф-муҳитга,
унинг ҳолати тўғрисида ишончли маълумот- Давлат атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
га ва экологик ҳуқуқбузарлик туфайли соғли- ва тиклаш мақсадида табиий ресурслардан
ғи ёки мулкига етказилган зарарнинг ўрнини оқилона фойдаланиш устидан назоратни
қоплаш ҳуқуқига эга эканлиги, давлат атроф- амалга оширади.
муҳитни муҳофаза қилиш ва тиклаш мақса-
дида табиий ресурслардан оқилона фойда- Мансабдор шахслар томонидан одам-
ланиш устидан назоратни амалга ошириши ларнинг ҳаёти ва соғлиғига таҳдид солувчи
билан боғлиқ муҳим нормалар ўз ифодасини фактлар ва ҳолатларни яшириш қонун ҳуж-
топмаган. жатларига мувофиқ жавобгарликка сабаб
бўлади».
Янги Ўзбекистонни барпо этиш талаб-
ларидан ҳамда Ўзбекистон Республикаси Ш. РАҲИМОВ,
Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Бош Қо- Ўзбекистон Республикаси
мусимиз қабул қилинганлигининг 29 йилли- Бош прокуратураси Академияси
мустақил изланувчиси
1Президент Шавкат Мирзиёевнинг Конституция куни муносабати билан байрам табриги // https://
president.uz/uz/lists/view/4815.
2Конституционные акты Франции. Конституционный закон от 3 июня 1958 г. // https://legalns.com
3Code de l'environnement / Dernière mise à jour des données de ce code: 08 avril 2022 // https://www.
legifrance.gouv.fr/codes/id/LEGITEXT000006074220/.
4Калиниченко В.Т. Экологический кодекс Франции// «Экологическое право», 2010, N 6. // https://
center-bereg.ru/i716.html.
5Экологическое право – мотивации в международном сотрудничестве. -М.: Наука, 2006. – С. 91.
6Батафсил қаранг: Высторобец Е.Л. Экологическое законодательство России, Великобритании,
Канады и Нидерландов: сравнительно правовой анализ: дис. ... канд. юрид. наук. М., 2003.
7Grundgesetzfür die Bundesrepublik Deutschland, vom 23. Mai 1949 (BGBl. S. 1), zuletztgeändertdurch
Artikel 1 und 2 Satz 2 des Gesetzesvom 29. September 2020 (BGBl. I S. 2048) https://www.bundestag.de/
gg.
8Водный сектор в Германии. Методы и опыт // https://www.umweltbundesamt.de /sites/default/files/
medien/publikation/long/2754.pdf.
9Конституция Рoссийской Фeдерации // http://www.constitution.ru.
10Конституция Республики Беларусь // https://president.gov.by/ru.
11Конституция Республики Казахстан// https://online.zakon.kz.
12Закон Кыргызской Республики от 5 мая 2021 года № 59 «О Конституции Кыргызской Республи-
ки» // http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/112215?cl=ru-ru.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
16 ТАҲЛИЛ
ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚДА
ЗАМОНАВИЙ КОЛЛИЗИОН
НОРМАЛАР ВУЖУДГА КЕЛИШИНИНГ
БОШЛАНҒИЧ АСОСЛАРИ
Ҳар қандай ҳуқуқий соҳанинг мазмуни ва сифатида инкор этган А.Рождественский ҳам
ўзагини йиллар давомида шаклланиб келган коллизион нормаларни «техник нормалар» деб
концептуал ғоялар ташкил қилади. Халқаро таърифлайди. У коллизион нормаларни муайян
хусусий ҳуқуқдаги коллизион нормалар ҳам мақсадга эришиш, турли давлатлар қонунлари
йиллар давомида турли даврларнинг сиёсий коллизиясини оқилона ҳал этиш учун муайян
таъсири остида такомиллашиб борган ва бу усулни белгиловчи нормалар, деб ҳисоблаган2.
табиий ҳолат сифатида баҳоланади.
Чет эл элементи билан мураккаблашган
ХХ асрнинг бошига келиб халқаро хусусий муносабатларни коллизион тартибга солиш
ҳуқуқ назарияси ва амалиётининг асосини Ф.К. усули функциясининг ўзгариши жараёнлари
фон Савиньининг халқаро алоқалар тўғрисида- ХХ асрнинг биринчи ярмида кузатила бошла-
ги ғояси ташкил қилди. Жаҳондаги барча дав- ди ва аср ўртасига келиб ўзининг назарий асо-
латлар ушбу концептуал ғоя асосида ўз халқаро сига эга бўлди. Коллизион нормаларни қўл-
хусусий ҳуқуқида икки томонлама коллизион лаш жараёнининг таҳлилида халқаро хусусий
нормаларни шакллантирган. Коллизион усул ҳуқуқни қўлланилиши лозим бўлган қоида-
орқали тартибга солишнинг асосий мақсади ларнинг мавҳум тизими сифатида эмас, бал-
фуқаролик ҳуқуқининг жаҳонда мавжуд турли ки қўлланиши лозим бўлган ҳуқуқни танлаш
миллий тизимлари ўртасидаги алоқани ва бир- босқичидаёқ суд моддий-ҳуқуқий нормала-
галикда ҳаракат қилишни таъминлаш сифатида рига мурожаат этишига (коллизион нормалар
белгиланди. Давлатлар қонунчилигида мустаҳ- тушунчаларни таснифлашда, оммавий тартиб
камланган дастлабки коллизион нормалар фор- тўғрисидаги изоҳ, императив нормалар, қар-
мал юридик хусусиятга эга бўлган. Бу даврдаги ши томон ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳаво-
коллизион нормалар асосан лозим бўлган ҳу- ла этиш) алоҳида эътибор қаратиларди.
қуқни танлаш учун уларни қўллашнинг нисба-
тан соддалиги билан ажралиб турган. Юқорида келтирилган таърифга нисбатан
Л.Лунц ҳам ўзининг фикрларини билдириб
Шу даврга келиб коллизион тартибга солиш ўтган. Унинг фикрича, коллизион нормалар
қоидаларига нисбатан «норма» мақоми берил- юридик-техник қоидалар ёки турли давлат ти-
ган. Бир неча давлатларнинг коллизион ҳуқуқ зимлари ваколатларини белгилайдиган норма-
назарияси ва ҳуқуқни қўллаш амалиётида маз- лар билан боғланиши мумкин эмас. Коллизион
кур норманинг ҳаволаки функцияси ҳақидаги норма ўзи ҳавола қилаётган моддий-ҳуқуқий
нуқтаи назар етакчилик қилган. Хусусан, бу норма билан бирга фуқаролик муомаласи субъ-
борада Ж.Нибуайе халқаро хусусий ҳуқуқ – бу ектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қоида-
ҳар қандай ҳолатда қўлланилиши лозим бўл- сини ҳосил қилади3.
ган қонун, юрисдикция ва ҳокимиятни излаб
топадиган ҳуқуқ соҳаси ҳисобланади, мазкур И.Перетерский фикрича коллизион норма
ҳуқуқ таснифловчи, ҳавола қилувчи хусусият- муайян масалани ҳал этишни тартибга солади,
га эга бўлиб, у ҳеч нарсани ҳал қилмайди, би- лекин мустақил равишда эмас. Балки ўзи ҳаво-
роқ унинг функцияси ички ҳуқуқ манбасига, ла қилаётган ҳуқуқ манбаси билан бирга ало-
ўзи белгилаган юрисдикция ҳукмига йўл кўр- ҳида олинган коллизион норма юзага келган
сатишдан иборатдир, деган фикрни илгари су- юридик масалани моҳияти бўйича ҳал қилмай-
ради1. Халқаро хусусий ҳуқуқни ҳуқуқ соҳаси ди, бироқ фақат судья ёки бошқа орган ўз ол-
дида юзага келган масала ечимини қайси ҳуқуқ
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ТАҲЛИЛ 17
тизимида топиши мумкинлигини кўрсатади4. адабиётларда мазкур назария «қонунлар колли-
Чет эл элементи билан мураккаблашган никоҳ зияси масалаларини ҳал этишда ҳуқуқий асос-
муносабатлари доирасида тадқиқот олиб бор- лардан воз кечиш билан боғлиқ бўлган ашаддий
ган Н.Раҳмонқулованинг фикрича, коллизион прагматизм намунаси» сифатида тавсифланган6.
норма чет эл элементи билан мураккаблашган
ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг хат- В.Кук назарияси чет эл ҳуқуқини судлар
ти-ҳаракатларини ўзига хос равишда тартибга томонидан қўлланишини тушунтириш ва уни
соладиган қоидалардан иборатдир5. суверенитет тушунчаси билан муросага кел-
тиришга ҳаракат қилди. Мазкур назариянинг
Коллизион норманинг тартибга солиш моҳияти шу билан белгиланадики, суд чет эле-
функциясини таҳлил қилар эканмиз, бундай менти билан мураккаблашган низони кўриб
норма табиатан нейтрал хусусиятга эга эмас. чиқишда ўз ҳуқуқини қўллайди. Бунда асосан,
Ҳар қандай давлатнинг коллизион нормаси ўз ҳуқуқи сифатида низоли ҳуқуқий муноса-
ишлаб чиқилишида ижтимоий-иқтисодий му- батнинг барча ёки айрим элементлари боғлиқ
носабатларни ҳуқуқий тартибга солувчи мод- бўлган ҳуқуқнинг айнан ўзидан ёки жуда ўх-
дий-ҳуқуқий нормалар мақсад ва вазифалари- шаш нормасидан фойдаланади. Қўлланилиши
дан келиб чиқиб белгиланади, деган хулосага лозим бўлган чет эл ҳуқуқ нормаси ишнинг
келишга замин яратди. Шу сабабли, чет эл фактик ҳолатларига нисбатан татбиқ этилади7.
элементи билан мураккаблашган хусусий ҳу- Бу борада A.Рубанов В.Кукнинг назариясига
қуқий низоларни ҳал этишда адолатли нати- қарши судга ўз мамлакати ҳуқуқини эмас, бал-
жага эришиш йўлида томонларнинг манфаат- ки чет эл қонунчилигини қўллаш асосида узил-
ларини ҳисобга олиш муаммолари кўтарилди. кесил қарор чиқариш имконини берувчи кол-
лизион тамойиллар аҳамиятини инкор этади8.
Шу билан бирга, қатъий белгиланган кол-
лизион нормалардан воз кечиш зарурлиги тўғ- Аслида В.Кукнинг назариясига кўра, қонун-
рисидаги ғояларни ривожлантириш жараёни лар коллизиясини ҳал этишнинг моҳияти мил-
давом этди. Чет эл элементи билан мураккаб- лий ҳуқуқ нормаларига риоя этиш ва миллий
лашган хусусий ҳуқуқий масалаларни тартиб- сиёсатни ифодалашдан иборат. Унинг фикри-
га солиш эгилувчан механизмининг шакллани- ча, суд низоли муносабатларда чет эл элемен-
шига АҚШда илгари сурилган доктринанинг тининг мавжуд ёки мавжуд эмаслигидан қатъи
ривожланиши, айниқса, кучли таъсир кўрсат- назар, низони ўз ҳуқуқи асосида кўриб чиқиши
ди. Қуйида келтириб ўтилган концепциялар- лозим. Бунда риоя этилиши лозим бўлган бир-
дан бирортаси коллизион тартибга солишнинг дан бир шарт муайян низода суд юрисдикция-
мавжуд анъанавий усули ўрнига расмий қабул сининг етарлилигидадир9.
қилинмаган бўлса-да, уларнинг барчаси ҳу-
қуқни қўллаш тизимини қайта кўриб чиқишга Мантиқан таҳлил қиладиган бўлсак, В.Кук
туртки берди. Бунинг натижасида эгилувчан коллизион масалаларни ҳал этишда муайян
коллизион тартибга солишга ўтиш тенденция- коллизион нормалар ва тамойилларга риоя
сини қонун йўли билан мустаҳкамлаш жараё- этиш шарт эмас, деб ҳисоблаган. Унинг қа-
ни бошланди ва АҚШда «Коллизион ҳуқуқ рашларида юрисдикциялар ўртасидаги колли-
бўйича қонунлар тўплами (The Restatement on зияларни ҳисобга олиш ва тўғри ҳал этишдан
Conflict of Laws – 1934 year)» қабул қилинди. кўра, судларнинг қайси бири ушбу муносабат-
га яқинлик ёки низода кўпроқ манфаатларига
АҚШда вужудга келган коллизион ҳуқуқ ти- мос тушиш масаласини аниқлаш зарурлиги
зимига нисбатан танқидий фикрларга эга бўл- муҳимроқдир. Шу туфайли ҳам у чет эл ҳу-
ган Вальтер Кук ўз қарашларини одатда ички қуқ нормаларини қўллашни асосий мезон деб
ҳуқуқ назарияси (local law theory) билан боғ- ҳисобламаган. В.Кук назарияси устида олиб
лайди. Мазкур назария ишлаб чиқилгандан сўнг борилган таҳлилий натижаларга асосланган
амалдаги мустаҳкамланган ҳуқуқлар назарияси ҳолда, ушбу назариянинг кўпгина қоидалари
(vested rights theory)га асосланган ёндашув ўр- баҳсли, деган хулосага келиш мумкин. Маз-
нини эгаллашга қаратилган назария сифатида кур назария кейинчалик нафақат назарий,
тан олинган. Халқаро хусусий ҳуқуқ бўйича балки амалий жиҳатдан ҳам ўзининг мутлақо
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
18 ТАҲЛИЛ
асоссиз эканлигини кўрсатди. ларининг кучайиб боришига олиб келади ва бу-
Шу ўринда таъкидлаб ўтиш лозимки, В.Кук- нинг натижасида зарар келиб чиқиш жойининг
аҳамияти суд жойлашган давлат ҳуқуқига (lex
нинг коллизион ҳуқуқни ривожлантиришга fori) нисбатан ҳаракатлар содир этилган жой-
қўшган ҳиссаси у таклиф қилган назария билан нинг ҳуқуқига нисбатан юқори бўлиб қолади»,
эмас, балки ўша пайтда амалда қўлланиладиган деб таъкидлайди Альберт Эренцвейг12.
ҳуқуқни танлаш тизимининг биринчи танқидий
жиҳатдан таҳлил этилгани билан белгиланади. Олим томонидан илгари сурилган доктри-
Коллизион тартибга солиш назариясининг та- на илмий жамоатчилик ҳамда амалиётчилар
рихий ривожланиш нуқтаи назаридан келиб томонидан кенг доирада қўллаб-қувватланди.
чиқиб, мазкур илмий ғояни ижобий баҳолаш Мазкур доктрина асосида яратилган норма-
мумкин. Юқоридаги таҳлиллардан кўриниб ту- лардан судлар ўз ҳуқуқини қўллаш учун фой-
рибдики, В. Кук классик коллизион ҳуқуқ тизи- даланиши мумкин эди. Альберт Эренцвейг
мининг энг таниқли танқидчиларидан биридир. ишлаб чиққан «forum nоn conveniens» («низо-
Тадқиқотчи Ю.Монастирский унинг назария- ни кўриб чиқиш учун ноқулай жой») концеп-
сини қуйидагича баҳолайди: «Бир қарашда цияси АҚШ суд амалиётига сезиларли даража-
Валтер Кук томонидан илгари сурилган наза- да таъсир кўрсатди. Бунинг ижобий натижаси
рия бир неча олимлар учун идеал бўлган уму- АҚШнинг «Коллизион ҳуқуқ бўйича иккинчи
мий коллизион нормаларга асосланган ягона қонунлар тўплами (The Second Restatement on
тизимни яратишга зид бўлиб туюлиши мумкин. Conflict of Laws – 1971 year)»даги норматив
Бироқ, унинг қарашларида чет эл элементи иш- қоидаларда ўз ифодасини топди.
тирокидаги ҳар қандай низо ҳамда низолашаёт-
ган тарафлар қайси судга мурожаат этганидан Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки,
қатъи назар, ягона миллий қонунчилик асосида коллизион нормаларнинг ривожланиш жиҳат-
ҳал қилинган бўлур эди»10. ларини ўрганиш учун танланган йўналишда
А.Эренцвейгнинг асосий хизмати бу билан
В. Кукнинг ғоялари бир қатор халқаро ху- чекланмайди. Уни АҚШ «Коллизион ҳуқуқ
сусий ҳуқуқ соҳасида тадқиқотлар олиб бор- бўйича қонунлар тўплами» (1934 йил) қабул
ган олимлар томонидан қўллаб-қувватланган. қилинганида ҳуқуқ коллизиясини ҳуқуқий ти-
Унинг қарашлари кейинчалик коллизион тар- зимлардан бирининг фойдасига ҳал қиладиган,
тибга солиш янги доктринаси назариячилари бошқа ҳуқуқий тизимларнинг амал қилишини
томонидан эътироф этилган. истисно этадиган ҳудудий коллизион норма-
ларни қўллаш ўрнига моддий ҳуқуқ нормалари
АҚШ коллизионист олимларидан ҳисоблан- мазмунидан ва юрисдикциянинг низога яқин-
ган Альберт Эренцвейгнинг қарашлари юқо- лигидан келиб чиқиш лозимлигини ҳимоя қил-
ридаги ғояларга асосланганлигини кузатиш ган муаллифлар гуруҳига киритиш мумкин.
мумкин. Унинг фикрича, чет эл элементи билан Коллизияга турли ҳуқуқий тартибга солиш
мураккаблашган низоларга чет эл ҳуқуқ тизи- тизимлари тўқнашуви сифатида берилган ба-
мига чекланган ҳолда (яъни, бу ерда чет эл эле- ҳодан фарқли равишда тўқнашаётган муайян
менти билан мураккаблашган низо юзасидан моддий ҳуқуқ нормаларини тадқиқ этишнинг
ушбу низони кўриб чиқаётган давлат манфаат- ўзи кифоя қилади, деб ҳисоблайди А.Эренц-
лари бўлмаган тақдирда) мурожаат этиш, чет вейг. Айнан унинг мулоҳазаларида замонавий
эл ҳуқуқи нормаларини томонларнинг талабла- АҚШ коллизион ҳуқуқ доктринасида ҳукмрон-
рини яхшироқ тушуниш ва уларни мумкин қа- лик қилаётган ва коллизион нормаларни ри-
дар тезроқ тартибга солиш мақсадида қўллаш вожлантиришнинг замонавий тенденциялари-
мумкин, деб ҳисоблаган11. Бундан ташқари, у дан бири ҳисобланган норма асосида қўллаш
ўзининг қарашларидан деликт мажбуриятларга натижасини ҳисобга олган ҳолда танлаш ғоя-
доир масалаларни таҳлил қилишда кенг фойда- сининг илк белгилари кўзга ташланади.
ланади. Яъни, «деликтларни ҳуқуқий тартибга
солишнинг соф хусусий ҳуқуқий услублар асо- А.Эренцвейг ўз навбатида, чет эл моддий-
сида ривожланиши мазкур ҳуқуқ сохасининг ҳуқуқий нормасининг мақсад ва вазифаси
зарарни қоплаш воситаси сифатидаги мақсад- ушбу нормадан фойдаланишнинг асосий шар-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ТАҲЛИЛ 19
ти ҳисобланадиган суд ҳуқуқи билан тенглаш- ҳуқуқини қўллашни афзал деб билади.
тирмаган. У чет эл нормасини фақат мавҳум Д.Каверс концепциясининг ўзига хос жи-
мазмунга эга бўлган шахссизлаштирилган қои-
да деб ҳисоблаш мумкинлигини, унинг қўлла- ҳати шундаки, у илгари кенг қўлланилган ён-
ниши суд қонунида мавжуд бўшлиққа боғлиқ дашувдан сезиларли даражада фарқ қилади.
бўлишини таъкидлаган ва «чет эл ҳуқуқи» ту- А.Эренцвейг тадқиқотларида қўлланиладиган
шунчаси билан бир қаторда «тартибга солади» моддий-ҳуқуқий нормалар мазмунини ҳисоб-
ибораси ёки «қўлланиладиган» сўзини иш- га олган ҳолда, танлаш зарурлиги тўғрисидаги
латиш тўғри бўлмаса керак, деб ҳисоблаган. ғоянинг бошланғич асослари кўзга ташланган
Унинг фикрича, чет эл нормаси қўлланишига бўлса, Д.Каверс илк маротаба ушбу қоиданинг
йўл қўйилади ёки ундан фойдаланишга рухсат тушунчасига доктринал таъриф беради. У то-
берилади, деб айтиш ўринли бўлади13. монидан олиб борилган таҳлилларнинг ютуқли
жиҳатларидан яна бири, қўлланиладиган ҳуқуқ
Д.Каверс кейинги даврда коллизион ҳуқуқ вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, аниқ мезон-
анъанавий тизимини танқид остига олган ва ларни ишлаб чиқишга ҳаракат қилди. Д.Каверс
эгилувчан коллизион тартибга солиш йўлига таклиф қилган мезон нисбий ва аниқ бўлмаган
ўтиш зарурлиги тўғрисидаги ғояларни илгари хусусиятга эга бўлса-да, у АҚШда ҳуқуқ кол-
сурди. У ҳам қўлланиладиган ҳуқуқни танлаш лизияларни ҳал этишга ижобий таъсир кўрсат-
анъанавий усулларининг механик табиатига ди. Бундан кейинги даврда унинг ғоялари ри-
ўз эътиборини қаратади. Д.Каверс қўлланила- вожлантирилиши натижасида қўлланиладиган
диган ҳуқуқни танлаш тизимини қайта кўриб ҳуқуқни моддий-ҳуқуқий нормаларни қўллаш
чиқиш, унинг асосий мақсад ва вазифаларини натижасини ҳисобга олган ҳолда танлаш тен-
ўзгартириш лозимлиги тўғрисида сўз юрита- денцияси вужудга келди. Айнан мазкур назария
ди. У қўлланиладиган ҳуқуқни тегишли қонун тегишли коллизион норма замирида танланган
нормасининг мазмуни ва тартибга солиш ва- моддий ҳуқуқ нормаларини қўллаш орқали
зифасини ҳисобга олмасдан туриб, давлатлар- масаланинг ечимини топишга йўл кўрсатувчи
нинг ҳуқуқий тизимлари ва юрисдикциялари халқаро хусусий ҳуқуқ мақсад ва вазифаларини
ўртасидаги танлашни амалга оширишдан воз қайта англаб етиш учун асосга айланди.
кечишни таклиф қилади.
Халқаро хусусий ҳуқуқда тан олинган наза-
Айнан унинг қарашларида қўлланилади- рияларнинг яна бири «факторлар назарияси»
ган ҳуқуқни танлашда асосий эътиборни тўқ- бўлиб, унинг асосчиси Роберт Лефлар ҳисоб-
нашаётган нормалар мазмун ва мақсадларига, ланади. Факторлар назариясининг асосини қу-
низоли масалани ҳал этишда муайян иш ҳолат- йидаги мезонлар ташкил этади: натижаларни
ларига қаратиш зарурлигини кузатиш мумкин. олдиндан кўра билишни таъминлаш; давлатлар
Содда қилиб айтганда, Д.Каверс назариясида ўртасида тартибнинг таъминланишига эри-
ҳар бир турдаги ҳуқуқий муносабатлар учун шиш; судлар фаолиятини енгиллаштириш; энг
белгиланган коллизион нормаларни қўллаш- яхши қулайлик туғдирадиган ҳуқуқни танлаш15.
дан воз кечиш таклиф қилинган. Мазкур олим-
нинг фикрича, агар содир этилган ҳаракатлар Р.Лефларнинг ҳуқуқни танлаш омили тўғ-
учун деликт жавобгарликга нисбатан «lex loci рисидаги назарияси нафақат ўз давлатининг
actus» ҳамда «lex loci injuriae» тамойилларини қонунчилигини шакллантиришда, балки чет эл
қўллаш билан боғлиқ коллизия вужудга келса, элементи билан мураккаблашган муносабат-
гарчи «lex loci injuriae» тамойилида назарда ларини тартибга солувчи давлатлар ўртасида
тутилган, ўзини тутиш қоидаларига қўйилган тузиладиган икки томонлама шартномаларни
талаблар ёки молиявий ҳимоя қилиш даража- ишлаб чиқишда ва ҳар бир давлатнинг халқаро
си қулайроқ бўлса-да «lex loci actus» қўлла- хусусий ҳуқуқини такомиллаштиришда наза-
нилиши лозим14. Америкалик тадқиқотчилар рий асос вазифасини ўтайди.
ичида Д.Каверс деликт мажбуриятларга сабаб
бўлувчи ҳаракатлар содир этилган жойнинг Бу борада ўзининг янгича ёндашувига эга
бўлган Б.Каррининг таъкидлашича, ҳар бир
давлат суди хусусий ҳуқуқий муносабатларни
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
20 ТАҲЛИЛ
тартибга солишда ўз манфаатига эга бўлади. маларида мустаҳкамланган давлат манфаатла-
Мазкур манфаат суднинг ўз миллий ҳуқуқи рини талқин қилиш ва баҳолаш методи асос-
билан қўллаб-қувватланган сиёсатни амалга ларини таклиф қилган. Фикримизча, Б.Карри
оширишдан иборат. Бошқа штат (давлат) ҳуқу- томонидан илгари сурилган ёндашув умуман
қини қўллаш талаб этилган ҳолда, суд энг ав- олганда коллизион ҳуқуқ нормаларининг мав-
вало, ўз штати (давлати) ҳуқуқий нормаларида жудлигини ортиқча қилиб қўяди ва чет эл ҳу-
ифодаланган сиёсатдан, шунингдек, тегишли қуқ нормасини қўллаш имкониятини рад эта-
штат (давлат)нинг ўз сиёсатини оқилона амал- ди. Чунки, судлар чет эл ҳуқуқи нормаларида
га ошириш билан боғлиқ манфаатларини бел- белгиланган давлат манфаатларининг мазму-
гилайдиган омиллардан келиб чиқиши лозим. нини англаб етишга мойил эмас, улар миллий
ҳуқуқ нормаларини танлашда мавжуд ҳукумат
Низони ҳал этишда кўпроқ даражада ман- манфаатларини тезроқ тушунади ва аниқлай-
фаатдорлик тўғрисидаги масалани ечиш мақ- ди. Унинг суд қонунига қаратилганлиги халқа-
садида давлатлар қуйидаги қоидаларга риоя ро хусусий ҳуқуқнинг асосий мақсад ва вази-
қилишини Б.Карри таъкидлаб ўтади: фаларига эришиш имконини бермайди.
– чет эл элементи билан мураккаблашган у Б.Карри таклиф қилган манфаатларни таҳ-
ёки бу хусусий ҳуқуқий муносабатни тартиб- лил қилиш назариясининг энг катта камчили-
га солишдан қайси штат (давлат) кўпроқ ман- ги шундаки, у низоли масалаларни ҳал қилиш-
фаатдор эканлигини аниқлаш учун суд тўқна- да судларнинг ўз ихтиёрига кўра иш кўриш
шувчи ҳуқуқий нормаларни талқин қилишнинг эркинлиги доирасини ҳаддан ташқари кенгай-
одатдаги усулларидан фойдаланиши лозим; тиради. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим-
ки, унинг қарашлари АҚШ илмий дунёси ва
– агар суд штатлар (давлатлар)дан бири ўз суд амалиётида қарийб ўттиз йил мобайнида
ҳуқуқи қўлланишидан манфаатдор, бошқаси етакчилик қилди. У таклиф қилган назария
эса манфаатдор эмаслигини аниқлаган бўлса, коллизион ҳуқуқда «инқилоб» ясаган назарий
биринчи штат (давлат) ҳуқуқи қўлланилади; йўналиш шаклланиши ва қарор топишида му-
ҳим аҳамият касб этди.
– кимнинг манфаати устун эканлигини
аниқлашнинг иложи бўлмаган тақдирда lex Шу ўринда таниқли олим Виллис Риз илга-
fori коллизион нормаси қўлланилиши лозим; ри сурган ғояларга тўхталиб ўтиш мақсадга му-
вофиқдир. АҚШдаги коллизион ҳуқуқ тўғри-
– агар суд қонуни коллизион масалани ҳал сидаги қонунлар тўпламини қайта нашр этиш
этишни эътиборсиз қолдирса-да, бироқ суд уни бўйича ишчи гуруҳ ўз фаолиятида айнан унинг
кўриб чиқишни қонуний асосда рад этиши мум- қарашларига таянган. Юридик фан ва қонунчи-
кин бўлмаса, lex fori коллизион нормаси воси- лик концепциясини ривожлантиришда В.Риз-
тасида танланган миллий ҳуқуқ қўлланилади16. нинг роли шундан иборатки, у коллизияларни
ҳал этиш усуллари тўғрисидаги икки нуқтаи
Б.Каррининг назарияси қўлланиладиган назар – қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқ нор-
ҳуқуқни танлашда давлат манфаатини таҳлил масини аниқлаш назарияси ва тартибга солувчи
қилиш концепцияси (concept of governmental юрисдикция тамойилини муросага келтириш
interest)ни ишлаб чиқиш билан бир қаторда, йўлини таклиф қилди. Унинг фикрича, иккала
коллизион тартибга солиш заруратини бутунлай ёндашувдан ҳам фойдаланиш зарур, яъни:
рад этади. У томонидан илгари сурилган мазкур
танқидий фикр нафақат АҚШнинг «Коллизион – асосий низоли муаммо масалаларининг
ҳуқуқ бўйича биринчи қонунлар тўплами»нинг соҳаси (ҳуқуқ соҳаси)га қараб;
нормаларига, балки айрим мавҳум қоидаларга
ва барча коллизион нормаларга ҳам қаратил- – биринчи ёки иккинчи усул қўлланилган-
ган. Бу ўринда Б.Карри судлар хусусий ҳуқуқий да, суд фикрига кўра, қайси натижа қониқарли
низоларни ҳал қилишда қўллаши лозим бўлган ва самарали бўлишидан келиб чиқиб17.
қонун орқали таърифлаш ва талқин қилиш услу-
бини амалга киритишни таклиф қилади. Акса- В.Риз ғоясининг ютуқли томони қўлла-
рият ҳолларда ушбу услубдан фойдаланиш суд ниладиган ҳуқуқ масалаларини ечишда суд
қонунининг қўлланишига олиб келган. томонидан фойдаланилиши лозим бўлган
Б.Карри ўз қарашларида моддий ҳуқуқ нор-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ТАҲЛИЛ 21
«гуруҳланадиган алоқалар» категориясини зони кўриб чиқиш қайси қонунчилик билан
илмий муомалага киритганлиги билан баҳо- тартибга солиниши лозимлиги ҳақида бир
ланади. У коллизион масалалар ечими бўйича тўхтамга келиш қийинлашади, баъзан эса бу-
суд қарорлари учун асос бўлиб хизмат қилув- нинг иложи ҳам бўлмайди»19.
чи алоқалар турларининг фарқларини кўрса-
тиб берди, яъни: Профессор Г.Кегель АҚШ халқаро хусусий
ҳуқуқ доктринасида юқорида кўриб чиқилган
– штатлараро ва халқаро тизимларнинг та- коллизион назарияларга хос бўлган умумий
лаблари; жиҳатларни таҳлил қилар экан, «коллизион
инқилоб» намояндаларининг ёндашувларини
– суд жойлашган жойнинг ҳуқуқ нормала- анъанавий коллизион ҳуқуқдан фарқлаш имко-
рида ифодаланган манфаатлар; нини берадиган айрим муҳим жиҳатларни қайд
этади. Улар қаторига қуйидагиларни киритади:
– «манфаатга эга бўлган» штатлар сиёсати
ва ушбу штатларнинг масала муайян тарзда – қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқни тан-
ҳал этилишидан манфаатдорлиги; лаш тўғрисидаги масала моддий ҳуқуқ норма-
сини талқин қилиш асосида ҳал этилади;
– муайян муносабатлар ёки ҳуқуқ соҳалари
замирида ётувчи фундаментал сиёсат; – қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқни тан-
лаш тўғрисидаги қарор фақат қўлланиладиган
– натижаларнинг муайянлиги, бир хиллиги ҳуқуқни «қидириш» жараёни воситасида қа-
ва уларни олдиндан айтиш мумкинлиги; бул қилиниши мумкин;
– нормаларни қидириш ва қўллашнинг сод- – қўлланиши лозим бўлган ҳуқуқни тан-
далиги18. лаш тўлиқ ёки қисман моддий ҳуқуқ норма-
ларини талқин қилишга боғлиқ бўлгани боис,
В.Риз концепцияси судларни иш ҳолатла- ушбу қарор ad hoc ёки коллизион қоиданинг
ри йиғиндисини тадқиқ этишга йўналтиради жуда тор бўлган қўлланиш доираси асосида
ва суд муҳокамаси ўтаётган жой қонунининг қабул қилинади;
устунлигини назарда тутмайди.
– давлат (штат) миллий моддий ҳуқуқ норма-
Ю.Э.Монастирскийнинг В.Риз томонидан сида ифодаланган ўз сиёсатини амалга ошириш-
таклиф қилинган, энг узвий боғланган мамла- да «ҳукумат манфаати»га эга бўлиши мумкин;
кат ҳуқуқи назарияси айрим камчиликлардан
ҳам холи эмас, деган фикрига қўшилиш мум- – ишнинг ҳолатлари «энг яхши қулайлик
кин. Унинг қайд этишича, «...мазкур конструк- туғдириш тўғрисидаги ҳуқуқ»ни қўллашни
цияни яратиш жараёнига концепция муаллифи талаб қилиши мумкин.
муайян ўзгартирувчи ижод нуқтаи назаридан
ёндашган. «Энг узвий боғланган мамлакат ҳу- АҚШ юридик назариясидаги «коллизион
қуқи», одатда, муносабатнинг бирон-бир бит- инқилоб» нафақат америка коллизион қонун-
та ҳудуд яқинида гуруҳланадиган ва давлат чилигини ривожланишига ижобий таъсир кўр-
қонунчилиги юрисдикцияси остига киришга сатди, балки хорижий мамлакатларнинг ҳам
мойил бўлган маконга оид белгилар йиғин- анъанавий коллизион ҳуқуқ концепциясига
дисидан иборат бўлади. Бунда «энг узвий таъсир қилди. Мазкур концепциялар таъсири-
боғланган мамлакат ҳуқуқи» атамаси доим ё да 1980 йилда «Шартнома мажбуриятларига
стихияли равишда ёки томонлар ҳукмига кўра нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ тўғрисида»ги
вужудга келадиган, амалда аниқ ва равшан Рим конвенцияси ҳамда бир қатор хорижий
намоён бўладиган фактик маълумотлар орқа- давлатларнинг халқаро хусусий ҳуқуқ тўғри-
ли кўриб чиқилади. Аксарият ҳолларда низо сида кодификациялашган қонунлари қабул қи-
мажбурият лозим даражада бажарилмагани линишида намоён бўлди.
ёки зарар кўрилгани туфайли юзага келганда,
ҳуқуқий муносабат қайси қонунчилик томонга Халқаро хусусий ҳуқуқда коллизион норма-
кўпроқ «тош босиши»ни аниқлаш мумкин. ларнинг ривожланиш жараёни чет эл элемен-
ти билан мураккаблашган хусусий ҳуқуқий
«Энг узвий боғланган мамлакат ҳуқуқи» муносабатлардан келиб чиқадиган коллизион
категорияси замирида суднинг эркин талқи- масалаларни ҳал этиш асосий тамойилларини
нини талаб этадиган ҳуқуқ масалалари ётган янада такомиллаштириш йўлидаги изланиш-
тақдирда, даъво аризаси берилган пайтда ни-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
22 ТАҲЛИЛ
лар жараёнини ўзида ифодалайди. ро тартибга солишга ва бугунги эҳтиёжларини
Ҳуқуқни қўллашга доир мавжуд ёндашув- қондирадиган коллизион тартибга солиш ме-
ханизмини шакллантиришга АҚШ коллизион
ларнинг таҳлили халқаро хусусий ҳуқуқнинг доктринаси кучли таъсир кўрсатди. Натижада
ривожланиш жараёни давомида коллизион юқорида таҳлил этилган концепцияларнинг
нормалар қатъий тартибга солишдан эгилув- бирортаси коллизион тартибга солишнинг
чан тартибга солиш хусусиятига ўтганлиги- мавжуд усули ўрнига расмий жиҳатдан қабул
дан далолат беради. Чет эл элементи билан қилинмаган бўлса-да, уларнинг барчаси қўл-
мураккаблашган низоли масалаларга нисба- ланиладиган ҳуқуқни танлаш тизимини қай-
тан классик коллизион нормаларнинг қўлла- та кўрилишига таъсир кўрсатди ва эгилувчан
ниши натижаларидан қониқмаслик ҳуқуқни коллизион тартибга солишга ўтиш тенденция-
қўллашнинг янада эгилувчан усулини яратиш сини қонун нормалари билан мустаҳкамлаш
муаммоси кун тартибига қўйилишини белги- жараёнини бошлаб берди.
лади. Мазкур жараёнга трансчегаравий хусу-
сий ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш О. ҲАЗРАТҚУЛОВ,
эҳтиёжлари таъсир кўрсатди ва бу тарихий Тошкент давлат юридик университети
жиҳатдан табиий жараён ҳисобланади.
«Халқаро хусусий ҳуқуқ» кафедраси
XX асрда чет эл элементи билан мураккаб- доценти, юридик фанлар номзоди
лашган хусусий ҳуқуқий муносабатларни ўза-
1Jean P. Niboyet. Cours de Droit International Prive. – Paris, 1949. – С.39.
2Рождественский А. Два этюда / 1,2. Что такое так называемое международное частное право? Почему мы
видим прямо? – М., 1916. –С.23. Мережко А.А. Наука международного частного права: история и современ-
ность. – Киев, 2006. – 172-б.
3Л.A.Лунц. Курс международного частного права. В 3-х томах. – М., 2002. – С.171.
4Крылов С.Б., Перетерский И.С. Международное частное право. Учебник. – М., 1959. – С. 49.
5Раҳмонқулова Н.Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши. Автореф...
ю.ф.н. – Т., 2010. – 11-б.
6Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. – М., 1973. –С.163.
7W. Cook. The Logical and Legal Basis of the Conflict of Laws // Cambridge, 1924. - P.21-22. Ушбу иқтибос
қуйидаги адабиётдан олинди:
8Рубанов А.А. Теоретические основы международного взаимодействия национальных правовых систем.
Отв. ред.: Мозолин В.П. – М., 1984. –С.131.
9W. Cook. The Logical and Legal Basis of the Conflict of Laws // Cambridge, 1924. – P.41.
10Монастырский Ю.Э. Господствующие доктрины коллизионного права США. Автореф...дис...к.ю.н. – М.,
1999. – С.11.
11Ehrenzweig А. А Treatise on the Conflict of Laws // West Publishing Co., 1962. – Р.311., Ушбу иқтибос қуйи-
даги асардан олинган: Асосков А.В. Основы коллизионного право. – М., 2012. – С.136.
12Recueil Des Cours: Volume 124 (1968/II) By Acadimie de Droit International de La. –P.278. Ушбу иқтибос
қуйидаги асардан олинган: Международное частное право: современные проблемы. – М., 1994. – С. 54.
13Ehrenzweig А. А Treatise on the Conflict of Laws // West Publishing Co., 1962. – Р.312. Ушбу иқтибос қуйи-
даги асардан олинган: Асосков А.В. Основы коллизионного право. – М., 2012. – С.133.
14Kurt Lipstein. Principles of the conflict of laws national and international. – P.40. Ушбу иқтибос қуйидаги асар-
дан олинган: Международное частное право: современные проблемы. – М., 1994. – С. 53.
15Robert L.Felix. Symposium: Leflar on Conflicts. 34 ARK. L.REV. 199. 1980. – Р.52. Ушбу иқтибос қуйидаги
асардан олинган: Международное частное право: современные проблемы. – М., 1994. – С. 54.
16В. Currie. Selected Essays on the Conflict of Laws // Durham, 1963. Ушбу иқтибос қуйидаги асардан олинган:
Асосков А.В. Основы коллизионного право. – М., 2012. – С.139.
17Международное частное право: современные проблемы. – М., 1994. – С. 54.
18W.L. Reese. Discussion of mayor areas of choice of law// Recueil des cours. Vol. Ill, 1964. Ушбу иқтибос қуйи-
даги асардан олинган: Международное частное право: современные проблемы. – М., 1994. – С. 54.
19Монастырский Ю.Э. Господствующие доктрины коллизионного права США. Афтореф. дисс.... к.ю.н. –
М., 1999. – С.14.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 23
МАҲАЛЛИЙ ДАВЛАТ ҲОКИМИЯТИ
ОРГАНЛАРИ МАНСАБДОР ШАХСЛАРИНИНГ
ҚАРОРЛАРИНИ ҲАҚИҚИЙ ЭМАС ДЕБ
ТОПИШ ТЎҒРИСИДАГИ ИШЛАРНИ
КЎРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Маълумки, маъмурий судларда омма- ни ўзи бошқариш органлари, шунингдек
вий-ҳуқуқий муносабатларга доир низо- ушбу фаолиятни амалга оширишга вако-
ларни кўришда бир томонда маъмурий- латли бўлган бошқа ташкилотлар ва махсус
ҳуқуқий фаолиятни амалга оширувчи ташкил этилган комиссиялар тушунилади.
мансабдор шахс туради.
Давлат органлари Ўзбекистон Респуб-
Ўз навбатида, маъмурий судларда ма- ликаси Президентининг 2003 йил 9 декабр-
ҳаллий давлат ҳокимияти органлари ман- даги ПФ–3358-сонли Фармони билан тас-
сабдор шахсларининг қарорларини ҳақи- диқланган Республика давлат бошқаруви
қий эмас деб топиш тўғрисидаги низолар органлари рўйхатида кўрсатилган вазир-
ортиб бормоқда. ликлар, давлат қўмиталари, агентликлар,
қўмиталар, марказлар, инспекциялар ва
Бундай ишлар Ўзбекистон Республика- уларнинг ҳудудий органлари, шунингдек
сининг Маъмурий суд ишларини юритиш маҳаллий ижроия ҳокимияти органлари
тўғрисидаги кодексида назарда тутилган (вилоят, туман ва шаҳар ҳокимликлари) ва
умумий қоидаларга кўра, маъмурий суд ҳуқуқий оқибат келтириб чиқарувчи ҳуж-
томонидан кўриб чиқилади. Мазкур тои- жатлар қабул қилиш ваколатига эга бўлган
фадаги ишларни юритиш фуқаролар ёки бошқа органлардир.
юридик шахсларнинг аризалари асосида
қўзғатилади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
органлари эса шаҳарчалар, қишлоқлар ва
Маъмурий суд ишларини юритиш тўғри- овуллар, шунингдек шаҳарлардаги, шаҳар-
сидаги кодекснинг 23-боби маъмурий орган- чалардаги, қишлоқлардаги ҳамда овуллар-
ларнинг ва фуқаролар ўзини ўзи бошқариш даги маҳаллалар фуқаролар йиғинларидир.
органларининг, улар мансабдор шахслари-
нинг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизли- Мансабдор шахс доимий, вақтинча ёки
ги) устидан шикоят қилиш тўғрисидаги иш- махсус ваколат бўйича тайинланадиган ёки
ларни юритиш қоидаларига бағишланган. сайланадиган, давлат органларида, фуқаро-
ларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида
Ўзбекистон Республикасининг «Маъму- ҳокимият вакили вазифаларини бажаради-
рий тартиб-таомиллар тўғрисида»ги Қо- ган ёхуд ташкилий-бошқарув, маъмурий-
нунининг 4-моддасига кўра, маъмурий ор- хўжалик вазифаларини амалга оширадиган
ганлар деганда, оммавий-ҳуқуқий фаолият ва юридик аҳамиятга эга ҳаракатларни со-
соҳасида маъмурий бошқарув ваколати дир этишга ваколат берилган шахсдир.
берилган органлар, шу жумладан, давлат
бошқаруви органлари, маҳаллий ижроия Ўзбекистон Республикасининг «Маҳал-
ҳокимияти органлари, фуқароларнинг ўзи- лий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги Қону-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
24 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
нига кўра, ҳоким қабул қилган ва чиқарган диган манфаатлари бузилган;
ҳужжатлар устидан фуқаролар, жамоат ўз ҳуқуқлари, эркинликларини амал-
бирлашмалари, корхоналар, муассасалар
ва ташкилотлар судга шикоят қилишлари га оширишга ва қонуний манфаатларини
мумкин1. рўёбга чиқаришга тўсиқлар вужудга келти-
рилган;
Шунингдек, ҳокимнинг Конституция ва
қонунларга, Президент ва ҳукумат ҳужжат- унинг зиммасига қонунга хилоф равиш-
ларига зид, прокурор протест билдирган да бирон-бир мажбурият юклатилган;
қарорлари шу ҳокимнинг ўзи томонидан
ёки юқори турувчи ҳоким ёинки Вазирлар унинг у ёки бу соҳадаги фаолиятни
Маҳкамаси, заруратига қараб эса Прези- амалга ошириши учун бошқа тўсиқлар ву-
дент томонидан қайта кўриб чиқилади. жудга келтирилган деб ҳисобласа, судга
мурожаат қилишга ҳақли.
Маъмурий ҳужжат манфаатдор шахс-
нинг аризаси ёки маъмурий шикоятига Маъмурий суд ишларини юритиш тўғри-
кўра маъмурий ҳужжатни қабул қилган сидаги кодексда ёки ўзга қонунларда бошқа
маъмурий орган, юқори турувчи маъму- муддатлар белгиланмаган бўлса, маъмурий
рий орган томонидан, шунингдек қонун органнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш
ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда органининг, улар мансабдор шахсларининг
бошқа органлар томонидан ҳам бекор қи- қарори, ҳаракати (ҳаракатсизлиги) устидан
линиши ёки ўзгартирилиши мумкин. ариза (шикоят) манфаатдор шахсга ўзи-
нинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний
Маъмурий ҳужжатни бекор қилиш жа- манфаатлари бузилганлиги тўғрисида маъ-
моат манфаатларига бўлган таҳдиднинг ол- лум бўлган пайтдан эътиборан уч ой ичида
дини олиш, маъмурий ҳужжатнинг қонун судга берилиши мумкин.
ҳужжатларига номувофиқлиги аниқлан-
ганда ва қонунда назарда тутилган бошқа Демак, ҳоким қарорларини ҳақиқий
ҳолларда маъмурий орган ўзи қабул қилган эмас, шунингдек ҳаракатларини (ҳаракат-
маъмурий ҳужжатни ўз ташаббусига кўра сизлигини) ғайриқонуний деб топиш тўғ-
бекор қилишга ёки ўзгартиришга ҳақли. рисида ариза (шикоят) ҳам манфаатдор
шахсга ўзининг ҳуқуқлари, эркинликлари
Маъмурий ҳужжат қонун ҳужжатлари- ва қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғ-
га мувофиқ эмас деб топилган тақдирда, у рисида маълум бўлиб қолган кундан эъти-
маъмурий орган томонидан бекор қилини- боран уч ой ичида судга берилади.
ши ёки ўзгартирилиши керак.
Аризанинг қонун ҳужжатларида белги-
Манфаатдор шахснинг ишончи ҳимоя ланган муддатлар ўтказиб берилиши уни
қилиниши лозим бўлган ҳолларда, маъму- қайтариш учун асос бўлмайди. Бундай
рий ҳужжатни бекор қилиш ёки ўзгартириш ҳолларда ариза иш юритишга қабул қили-
масаласи суд тартибида кўриб чиқилади. ниб, мазмунан кўриб чиқилади.
Манфаатдор шахс ҳоким қарорларини Судья судга мурожаат қилиш мудда-
ҳақиқий эмас, шунингдек ҳаракатларини тининг ўтказиб юборилиши сабабларини
(ҳаракатсизлигини) ғайриқонуний деб то- муҳокама қилади. Судга мурожаат қилиш
пиш тўғрисида ариза (шикоят) билан, агар муддати аризачига қуйидагилар маълум
бу қарор, ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) ту- бўлган куннинг эртасидан бошланади:
файли:
унинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қо-
ўз ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқлана- нуний манфаатлари бузилганлиги;
унинг ҳуқуқлари ва эркинликларини
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 25
амалга оширишга тўсиқлар вужудга келти- тўғрисидаги иш устидан шикоят қили-
рилганлиги; наётган қарорни қабул қилган ёки устидан
шикоят қилинаётган ҳаракатни (ҳаракат-
унинг зиммасига бирор-бир мажбурият сизликни) содир этган органнинг ёки ман-
юкланганлиги. сабдор шахснинг вакиллари иштирокида
кўриб чиқилади. Бироқ, суд мажлисининг
Судга мурожаат қилиш муддатига риоя вақти ва жойи тўғрисида тегишли тарзда
қилиниши масаласи ишни тўғри ҳал қи- хабардор қилинган ушбу шахсларнинг кел-
лиш учун аҳамиятга эга ҳолат эканлиги са- маганлиги ишни кўриш учун тўсқинлик
бабли, уни тиклаш ёки тиклашни рад этиш қилмайди.
тўғрисидаги хулосалар суднинг ҳал қилув
қарорида асослантирилади. Агар судга му- Устидан шикоят қилинаётган қарорни
рожаат қилиш муддати ўтказиб юборилган қабул қилган ёки устидан шикоят қили-
ёки ўтказиб юборилган муддатни тиклаш наётган ҳаракатни (ҳаракатсизликни) со-
суд томонидан рад этилган бўлса, аризани дир этган маъмурий органнинг, мансабдор
қаноатлантириш рад этилади. шахснинг вакиллари суд мажлисига кели-
шини суд мажбурий деб топган тақдирда
Ҳоким қарорини ҳақиқий эмас деб то- улар тушунтиришлар бериш учун суд маж-
пиш тўғрисида судга ариза билан муро- лисига чақирилиши мумкин.
жаат қилинганда аризада жавобгар сифати-
да маҳаллий ижроия ҳокимияти органлари Маъмурий органларнинг, фуқаролар
(ҳокимликлар) кўрсатилиши керак. Агар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар
давлат органи жавобгар сифатида кўрса- мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳара-
тилмаган бўлса, суд аризани (шикоятни) катлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят
иш юритишга қабул қилгандан кейин ишни қилиш тўғрисидаги ишни кўриб чиқиш
қўзғатиш жараёнида давлат органини қў- чоғида суд устидан шикоят қилинаётган
шимча жавобгар сифатида жалб қилиш ма- қарор ёки унинг айрим қисмлари, ҳаракат-
саласини ҳал қилади. лар (ҳаракатсизлик) қонунийлигини, ус-
тидан шикоят қилинаётган қарорни қабул
Мансабдор шахс бошқа ишга ўтган ёхуд қилган ёхуд устидан шикоят қилинаётган
эгаллаб турган лавозимидан бўшатилган ҳаракатни (ҳаракатсизликни) содир этган
ҳолларда жавобгар шу мансабдор шахс иш- органнинг ёки мансабдор шахснинг вако-
лаган тегишли давлат органи ҳисобланади. латларини текширади, шунингдек устидан
шикоят қилинаётган қарор ёки унинг ай-
Давлат органи, фуқароларнинг ўзини- рим қисмлари ёхуд ҳаракатлар (ҳаракат-
ўзи бошқариш органи қайта ташкил этил- сизлик) аризачининг ҳуқуқлари ва қонун
гани ёки тугатилгани аниқланган ҳолда, билан қўриқланадиган манфаатларини буз-
суд ишга фуқароларнинг бузилган ҳуқуқла- ганлигини аниқлайди.
ри ва эркинликларини тиклаш масаласини
ҳал этиш ваколатига эга бўлган, уларнинг Н. ХОЖАЛИЕВ,
ҳуқуқини қабул қилувчини жалб этиш чо- Ўзбекистон Республикаси
раларини кўриши керак. Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги
Судьялар олий мактаби тингловчиси
Маъмурий суд ишларини юритиш тўғ-
рисидаги Кодекснинг 188-моддасига асо-
сан, ҳоким қарорлари, ҳаракатлари (ҳа-
ракатсизлиги) устидан шикоят қилиш
1«Халқ сўзи», 1993 й., 183-сон; Олий Кенгаш Ахборотномаси, 1993 й., 9-сон, 320-модда.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
26 ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
АЙБГА ИҚРОРЛИК ТЎҒРИСИДАГИ
КЕЛИШУВ ИНСТИТУТИНИ
ҚЎЛЛАШ БИЛАН БОҒЛИҚ АЙРИМ
МАСАЛАЛАР
Сўнгги йилларда мамлакатимизда жиноий 2 нафар шахсга нисбатан 1 таси рад қилинган.
жазолар либераллаштирилиб, процессуал қо- Илтимоснома киритилган ишларнинг 16 на-
нунчиликка иш юритишнинг соддалаштирил-
ган ва замонавий шаклларини жорий этиш фар шахсга нисбатан 12 таси ижтимоий хавфи
борасида қатор ишлар амалга оширилди. катта бўлмаган, 69 нафар шахсга нисбатан 52
таси унча оғир бўлмаган, 35 нафар шахсга нис-
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Прези- батан 23 таси оғир жиноятларни ташкил этган.
дентининг 2020 йил 10 августдаги «Суд-тер-
гов фаолиятида шахснинг ҳуқуқ ва эркинлик- Айбга иқрорлик тўғрисидаги келишуви
ларини ҳимоя қилиш кафолатларини янада тасдиқланган шахсларнинг 25 нафари ёшлар,
кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 22 нафари муқаддам судланганлар, 20 нафа-
Фармонида айбга иқрорлик бўйича келишув ри аёллар, 4 нафари 60 ёшдан ошганлардир.
институтини жорий қилиш, бунда айрим жи-
ноятлар тоифалари бўйича шахс айбини бўй- Мазкур тоифадаги ишлар бўйича содир
нига олиш тўғрисида арз қилган, чин кўнгил- этилган жиноятлар оқибатида тарафларга
дан пушаймон бўлган, жиноятнинг очилишига (жабрланувчи, фуқаровий даъвогар ва бош-
фаол ёрдам берган ва келтирилган зарарни бар- қалар) етказилган жами 6 029 400 811 сўм за-
тараф қилган ҳолларда суриштирув ва даст- рар қопланган.
лабки тергов органлари билан ёзма келишув
тузилиши ҳамда унга нисбатан суд томонидан Айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси тасдиқланган жиноят ишлари бўйича 118
Махсус қисмининг тегишли моддасида на- нафар шахснинг 26 нафарига жарима, 43 на-
зарда тутилган энг кўп жазонинг ярмидан кўп фарига ахлоқ тузатиш ишлари, 26 нафарига
бўлмаган миқдори ва (ёки) муддатигача жазо озодликни чеклаш, 14 нафарига озодликдан
тайинлаш тартибини жорий қилиш белгилан- маҳрум қилиш жазолари тайинланган бўлса,
ган эди. 6 нафари шартли ҳукм қилинган, 3 нафари-
га нисбатан жазо тайинланмасдан ҳукм чи-
2021 йил 18 февралда ушбу тоифадаги қарилган. Жиноят-процессуал кодексининг
жиноят ишларини юритиш ва судда кўриш- 5861-моддасига кўра, айбга иқрорлик тўғри-
нинг ўзига хос жиҳатларидан келиб чиқиб, сидаги келишув жиноят ишини юритишни
«Ўзбекистон Республикасининг Жиноят- ўзига нисбатан қўйилган гумонга, айбловга
процессуал кодексининг алоҳида тоифадаги рози бўлган, жиноятнинг очилишига фаол
жиноят ишларини юритиш бўлими 621-боб кўмаклашган ва келтирилган зарарни барта-
билан тўлдирилиб, жиноят иши бўйича айб- раф этган гумон қилинувчининг ёки айбла-
га иқрорлик тўғрисидаги келишув институти нувчининг илтимосномасига асосан назорат
жорий этилди. қилувчи прокурор билан ижтимоий хавфи
катта бўлмаган, унча оғир бўлмаган ва оғир
2021 йил давомида 120 нафар шахсга нисба- жиноятлар бўйича тузиладиган келишувдир.
тан 88 та жиноят иши айбга иқрорлик тўғриси-
да келишув тасдиқланган ҳолда судларга келиб Айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув қуйи-
тушган. Мазкур ишларнинг 118 нафар шахсга даги шартлар мавжуд бўлган тақдирда тузилади:
нисбатан 86 таси бўйича келишув тасдиқланган,
1) гумон қилинувчи, айбланувчи ўз ҳаракат-
ларининг моҳиятини, шунингдек ўзи берган ил-
тимосноманинг оқибатини англаб етган бўлса;
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 27
2) илтимоснома ихтиёрий равишда ва ишда ланувчига қўйилган айбловда жиноятнинг
иштирок этаётган ҳимоячи билан маслаҳатла- малакаланишга тааллуқли шартларга рози
шувлар ўтказилганидан кейин берилган бўлса; бўлмаса;
3) гумон қилинувчи, айбланувчи суриш- 3) судланувчининг айбдорлиги борасида
тирув ёки тергов органи томонидан қўйилган судда асосли шубҳа туғилган бўлса;
гумонни ёхуд айбловни, иш бўйича мавжуд
бўлган далилларни, шунингдек етказилган 4) тарафлар тузилган келишувдан воз кеч-
зарарнинг хусусияти ва миқдорини инкор эт- са, келишувни тасдиқлашни рад этиш ҳақида
маса ҳамда уни бартараф этган бўлса. ажрим чиқаради ва жиноят ишини умумий
қоидалар бўйича тергов қилиш ёки келишувни
Айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув қу- қайта кўриб чиқиш учун прокурорга юборади.
йидаги ҳолларда тузилиши мумкин эмас, агар:
Келишув тасдиқланса, суд айблов ҳукми
1) ушбу Кодекснинг 61-бобида белгилан- Жиноят-процессуал кодексининг 54-боби
ган тартибда тиббий йўсиндаги мажбурлов талабларига мувофиқ чиқарилади. Бироқ,
чораларини қўллаш учун асослар мавжуд ушбу ҳукмнинг тавсиф қисмида келишув ту-
бўлса; зиш учун асос бўлган ҳолатлар баён этилади,
ушбу Кодекснинг 5867-моддасида санаб ўтил-
2) шахс томонидан бир нечта жиноят со- ган саволларга жавоблар шакллантирилади.
дир этилган бўлиб, улардан лоақал биттаси
ушбу моддада белгиланган талабларга тўғ- Бундан ташқари, айбга иқрорлик тўғриси-
ри келмаса. Жиноят-процессуал кодексининг даги келишувга оид ишлар бўйича жазо та-
5867-моддасига кўра, айбга иқрорлик тўғри- йинлашнинг алоҳида қоидаси Жиноят кодек-
сидаги келишувга доир ишлар ушбу моддада сининг 572-моддасида белгиланган бўлиб, унга
назарда тутилган ўзига хос хусусиятлар ино- кўра, тайинланадиган жазонинг муддати ёки
батга олинган ҳолда умумий тартибда, жиноят миқдори ушбу Кодекс Махсус қисмининг те-
иши келишув билан бирга судга келиб тушган гишли моддасида (қисмида) назарда тутилган
пайтдан эътиборан бир ойдан кечиктирмай кў- энг кўп жазонинг ярмидан ошмаслиги керак.
риб чиқилади.
Агар Олий суд Пленумининг тамом бўл-
Ушбу тоифадаги ишларни кўришнинг яна маган жиноятлар учун жазо тайинлашга оид
бир ўзига хос хусусияти шундаки, суд даст- тушунтиришларидан келиб чиқилса, айбга
лаб судланувчи ва унинг ҳимоячисининг, сўнг иқрорлик тўғрисида келишув тузилган жи-
прокурорнинг, шунингдек зарур ҳолларда, ноят бўйича шахсга Жиноят кодекси Махсус
жабрланувчининг (фуқаровий даъвогарнинг) қисмининг тегишли моддасида (модданинг
фикрини эшитади, шундан сўнг қарор қабул қисмида) назарда тутилган ҳар қандай жазо-
қилиш учун алоҳида хонага киради. Бу тоифа- нинг энг кўп қисмининг ярмидан ошмайди-
даги ишларни кўришда судланувчининг охир- ган миқдор ва муддатда тайинланиши керак.
ги сўзи эшитилиши қонунда белгиланмаган.
Жиноят кодексининг 572-моддаси тала-
Суд айбга иқрорлик тўғрисида келишув бига кўра, тайинланадиган жазо санкцияда
тузиш ҳақидаги қарорни кўриб чиқиб, қуйи- кўрсатилган жазо миқдори ёки муддатидан
даги қарорлардан бирини чиқаради: камроқ бўлиши лозим бўлса мазкур 572-мод-
даси кўрсатилишининг ўзи кифоя, Кодекс-
1) келишувни тасдиқлаш тўғрисида; нинг 57-моддасини қўшимча равишда қўл-
2) келишувни тасдиқлашни рад этиш ва лаш талаб этилмайди.
ишни прокурорга юбориш ҳақида.
Суд айбга иқрорлик тўғрисида келишув Э. ТУРҒУНБОЕВ,
тузиш ҳақидаги қарорни кўриб чиқиб, агар: Тошкент шаҳар суди
1) келишувни тасдиқлаш учун асослар мав- жиноят ишлари бўйича
жуд бўлмаса ёки келишувни тузишда процес- судлов ҳайъати судьяси
суал қонунчилик талаблари бузилган бўлса;
2) суд келишувда назарда тутилган суд-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
28 СУДЛАР ФАОЛИЯТИДАН
АТРОФ-МУҲИТ
СУД ҲИМОЯСИДА
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг тинглаб, бир қатор асосларга кўра даъвони тўлиқ
54-моддасига кўра, мулкдор мулкига ўз хоҳишича қаноатлантиришни, суд харажатларини жавобгар-
эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасар- дан ундиришни лозим топди.
руф этади. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳит-
га зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахс- Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-
лар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан сининг 2018 йил 11 октябрдаги 820-сонли Қарори
қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт. билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси
ҳудудида атроф табиий муҳит ифлослантирилган-
Ўз навбатида, Ўзбекистон Республикасининг лиги ва чиқиндилар жойлаштирилганлиги учун
«Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қо- компенсация тўловларини қўллаш тартиби тўғри-
нунининг мақсади инсон ва табиат ўртасидаги сида»ги Низомда Ўзбекистон ҳудудида ифлослан-
муносабатлар уйғун мувозанатда ривожланиши- тирувчи моддаларни атроф табиий муҳитга чиқа-
ни, экология тизимлари, табиат комплекслари ва риб ташловчи, оқова оқизувчи ва чиқиндиларни
айрим объектлар муҳофаза қилинишини таъмин- жойлаштирувчи юридик шахслар, шунингдек
лашдан, фуқароларнинг қулай атроф-муҳитга эга юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти
бўлиш ҳуқуқини кафолатлашдан иборат. билан шуғулланувчи ҳамда шаҳарлар ва бошқа
аҳоли пунктлари коммунал канализация тармоқ-
Ўзбекистон Республикасининг «Чиқиндилар ларига ифлослантирувчи моддаларни норматив-
тўғрисида»ги Қонунида эса, чиқиндиларнинг фу- дан ортиқча оқизувчи жисмоний шахслар атроф
қаролар ҳаёти ва соғлиғига, атроф-муҳитга зарарли табиий муҳит ифлослантирилганлиги ва чиқин-
таъсирининг олдини олиш, чиқиндилар ҳосил бў- дилар учун компенсация тўловларининг субъект-
лишини камайтириш ва улардан хўжалик фаолия- лари ҳисобланиши белгиланган.
тида оқилона фойдаланиш белгилаб берилган.
Ишдаги материаллардан ва суд муҳокамасида
Табиатни асраб-авайлаш, атроф-муҳитнинг аниқланишича, Ўзбекистон Республикаси Прези-
ифлосланишига йўл қўймаслик умуминсоният денти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг
ишидир. ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қи-
лиш бўйича вакилнинг 2021 йил 27 февралдаги
Экологик маданият, экологик онг, экологик та- «С» масъулияти чекланган жамиятида текшириш
факкур жамият тараққиётининг асосий мезонла- ўтказиш тўғрисидаги келишувига мувофиқ «Н»
ридан биридир. Экологик муҳитни тоза ва табиий бошлиғининг 2021 йил 3 мартдаги буйруғига асо-
асраш учун ҳар биримиз масъулмиз. сан, Навоий вилояти, Зарафшон шаҳри Саноат
зонасида жойлашган «С» масъулияти чекланган
Бироқ, ўз экологик мажбуриятларини унутиб, жамиятида табиатни муҳофаза қилиш ва табиий
қонун нормаларига амал қилмайдиганлар ҳам уч- ресурслардан оқилона фойдаланишга оид қонун
раб туради. ва қонуности ҳужжатлари талаблари ижросининг
таъминланиши юзасидан жамият директори «Б»
Чунончи, Учқудуқ туман иқтисодий суди то- иштирокида 2021 йилнинг 10, 11, 12 март кунлари
монидан 2021 йил давомида атроф-муҳитни му- 3 (уч) иш куни давомида текшириш ўтказилган.
ҳофаза этиш ҳақидаги қонунларнинг бузилиши
юзасидан 3 та иқтисодий иш кўриб чиқилган. Текшириш натижасида жавобгар 97 358 478
сўм миқдорида компенсация тўлаши лозимлиги
Масалан, даъвогар «Н» жавобгар «С» масъу- аниқланган ва бу ҳақида тегишли тартибда 2021
лияти чекланган жамиятидан компенсация тўлов- йил 10-12 март кунлари далолатнома расмийлаш-
лари учун 65 358 478 сўм асосий қарз ва ушбу тў- тирилган, ушбу далолатнома жавобгар раҳбари
ловлар кечиктирилган кунлар учун 7 843 017 сўм
пеня ундиришни сўраган.
Суд ишдаги мавжуд ҳужжатларни ўрганиб чи-
қиб, даъвогар вакилининг тушунтиришларини
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
СУДЛАР ФАОЛИЯТИДАН 29
«Б» ва бош муҳандиси «Х» томонидан имзоланган. ташлаш, оқизиш ва чиқиндиларни жойлаштириш-
Мазкур тўлов билан боғлиқ қарздорлик ҳолати нинг норматив ва нормативдан ортиқча (лимитдан
ортиқча) массаси ҳисоб-китоби молиявий ҳисо-
тарафлар ўртасида тасдиқланган. ботни тақдим этиш учун белгиланган муддатларда
Шунингдек, Жиноят ишлари бўйича Зараф- бир йилда бир марта экология ва атроф-муҳитни
муҳофаза қилиш органлари билан келишилади.
шон шаҳар судининг 2021 йил 15 апрелдаги
қарори билан жавобгар иш бошқарувчиси «З» Жавобгарга талабнома юборилиб, 65 358 478
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг сўм компенсация тўловларини тўлаб бериш сў-
95-моддасида назарда тутилган ҳуқуқбузарлик ралган. Жавобгар томонидан талабноманинг иж-
бўйича жавобгарликка тортилиб, унга 735 000 роси таъминланмаган.
сўм жарима жазоси тайинланган.
Суд, жавобгар компенсация тўловлари учун 65
Даъвогар 2021 йил 7 октябрда судга мурожаат 358 478 сўм асосий қарз тўламаганлигини ино-
қилиб, жами 32 000 000 сўм конпенсация жавоб- батга олган ҳолда, даъвонинг компенсация тўлов-
гар томонидан тўланганлигини маълум қилган. лари учун 65 358 478 сўм асосий қарз тўловлари-
ни ундириш қисмини қаноатлантиришни лозим
Жавобгар компенсация учун 65 358 478 сўм деб ҳисоблаган.
асосий қарзни тўлаши лозим бўлса-да, уни тўла-
масдан келган. Даъвогар тўлов кечиктирилганлиги учун
7 843 017 сўм пеня ундиришни ҳам сўраган.
Чунки, Низомнинг 9-бандига кўра, юридик
шахсларда (тўловчиларда) ифлослантирувчи мод- Юқоридаги Низом 11-бандининг иккинчи қис-
даларни атроф табиий муҳитга чиқариб ташлаш, мига кўра, маблағлар ўз вақтида ўтказилмаган
оқизиш ва чиқиндиларни жойлаштиришнинг тас- тақдирда муддати ўтказиб юборилган ҳар бир кун
диқланган нормативлари (лимитлари) мавжуд бўл- учун компенсация тўлови бўйича қарздорлик сум-
маган тақдирда ёки уларнинг амал қилиш мудда- масининг 0,1 фоизи миқдорида, бироқ қарздорлик
ти тамом бўлганда, шунингдек ифлослантирувчи умумий суммасининг 50 фоизидан ортиқ бўлма-
моддаларни атроф табиий муҳитга чиқариб таш- ган миқдорида, пеня ундирилиши белгиланган.
лаш, оқизишга ва чиқиндиларни жойлаштиришга
рухсатномалар мавжуд бўлмаган тақдирда компен- Суд иш ҳужжатларини текшириб чиқиб, даъво-
сация тўловлари компенсация тўловларининг бел- нинг пеня ундириш талабини қаноатлантиришни,
гиланган миқдорларига 10 коэффициент қўлланган жавобгардан даъвогар фойдасига 7 843 017 сўм
ҳолда ифлослантирувчи моддалар чиқариб ташла- миқдорида пеня ундиришни лозим деб топган.
ниши, оқизилиши ва чиқиндилар жойлаштирили-
шининг бутун амалдаги массаси учун тўланади. Иқтисодий процесуал кодекс 118-моддасининг
биринчи қисмига кўра, суд харажатлари ишда
Шунингдек, Низомнинг 10-бандига мувофиқ, иштирок этувчи шахсларнинг қаноатлантирилган
тўловчилар атроф табиий муҳит ифлослантирил- даъво талаблари миқдорига мутаносиб равишда
ганлиги ва чиқиндилар жойлаштирилганлиги уларнинг зиммасига юклатилиши белгиланган.
учун ҳар ойда аванс компенсация тўловларини
ҳисобот давридан кейинги ойнинг 25-кунигача тў- Суд даъво талабларини тўлиқ қаноатлантириб,
лайдилар. Аванс компенсация тўловлари олдинги ишни кўриш билан боғлиқ бўлган суд харажатла-
йил чораги маълумотлари бўйича ифлосланти- рини жавобгарнинг зиммасига юклашни, даъвогар
рувчи моддалар атроф табиий муҳитга чиқариб «Н» фойдасига жавобгар «С» масъулияти чек-
ташланиши, оқизилиши ва чиқиндилар жойлаш- ланган жамиятидан компенсация тўловлари учун
тирилишининг норматив ва нормативдан ортиқча жами 73 223 095 сўм ундиришни лозим топди.
(лимитдан ортиқча) амалдаги ўртача ойлик мас-
сасидан келиб чиқиб ҳисобланади. Апелляция инстанцияси суди мазкур ҳал қи-
лув қарорини ўзгаришсиз қолдирди.
Йилнинг бир чораги учун ҳисоблаб чиқилган
компенсация тўлови суммаси энг кам ойлик иш Хулоса ўрнида қайд этиш жоизки, ҳар бир фу-
ҳақининг 10 бараваридан камни ташкил этган қаро, юридик шахс вакили атроф-муҳит қонунчи-
ҳолларда компенсация тўлови ҳисобот берила- лигига тўлиқ риоя этса, конститутциявий бурчи-
диган йил чорагидан кейинги ойнинг 25-кунига- ни бажарса, келгусида бу каби низоларнинг олди
ча бир чоракда бир марта тўланади, ушбу ҳолда олинган бўлади.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ифлосланти-
рувчи моддаларни атроф табиий муҳитга чиқариб Р. ДЖЎРАЕВ,
Учқудуқ туман иқтисодий
суди cудья ёрдамчиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
30 КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ
КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШГА
ДОИР ЗАМОНАВИЙ ҚОНУНЧИЛИК
Мамлакатимизда коррупцияга қарши кураш Қонунда аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий
ва уни олдини олиш бўйича қатор ишлар амал- маданиятини ошириш, жамиятда коррупцияга
га оширилди. Бу борадаги ҳуқуқий механизм- нисбатан муросасиз муносабатни шаклланти-
лар ишлаб чиқилди, муҳим қонунчилик базаси риш, давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳала-
шакллантирилди. рида коррупциянинг олдини олиш бўйича чора-
тадбирларни амалга ошириш, коррупцияга оид
Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегия- ҳуқуқбузарликларни ўз вақтида аниқлаш, улар-
сида давлат хизматида коррупция омиллари- га барҳам бериш, уларнинг оқибатлари, уларга
ни бартараф этиш, кадрларни танлов асосида олиб келадиган сабаблар ва шарт-шароитларни
ишга қабул қилиш ва улар фаолияти самара- бартараф этиш, коррупцион ҳуқуқбузарликлар-
дорлигини баҳолашнинг ҳуқуқий асосларини ни содир этганлик учун жавобгарликнинг му-
такомиллаштириш вазифаси қўйилган. қаррарлиги принципини таъминлаш коррупция-
га қарши кураш соҳасидаги давлат сиёсатининг
Шунингдек: асосий йўналишлари сифатида қайд этилди.
коррупцияга мойил соҳа ва тармоқларни
аниқлаш; Жиноят кодексига «Тадбиркорлик фаолия-
коррупциявий омилларни бартараф этиш тига тўсқинлик қилиш, қонунга хилоф равиш-
самарадорлигини ошириш; да аралашиш билан боғлиқ жиноятлар ҳамда
жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари
муносабатни шакллантириш каби учта асосий ва қонуний манфаатларига тажовуз қиладиган
вазифага ҳам устувор аҳамият қаратилган1. бошқа жиноятлар» номли XIII1 боб киритилди.
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Пре-
зидентининг 2020 йил 29 июндаги «Ўзбе- Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Кор-
кистон Республикасида коррупцияга қарши рупцияга қарши конвенцияси талабларидан келиб
курашиш тизимини такомиллаштириш бў- чиқиб «мансабдор шахс» тушунчасига таъриф
йича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги берилди ҳамда «масъул мансабдор шахс» тушун-
ПФ–6013-сонли Фармони билан Ўзбекистон часи Жиноят кодексидан чиқариб ташланди.
Республикаси Коррупцияга қарши курашиш
агентлиги тузилди, Ўзбекистон Республикаси Бироқ, Коррупцияга қарши кураш соҳасида
коррупцияга қарши курашиш миллий кенгаши қонунчилигимиз маълум ўзгаришларга муҳ-
ва унинг ҳудудий кенгашлари ташкил этилди. тож. Хусусан, қонун чиқарувчи коррупцияга
Жуда қисқа вақт ичида коррупцияга қарши анча тор таъриф бериб, унинг мазмунини тўла-
курашиш борасида ўндан ортиқ бошқа қонун ва қонли акс эттирмаган ва содир этилиши мум-
қонуности ҳужжатлари қабул қилинди. кин бўлган аниқ хатти-ҳаракатларнинг ҳатто
2017 йил 3 январда қабул қилинган «Кор- қисқа рўйхатини ҳам бермаган.
рупцияга қарши кураш тўғрисида»ги Ўзбекис-
тон Республикасининг Қонунида коррупция Ўзбекистон 2008 йил 7 июлда қўшилган Бир-
билан боғлиқ тушунчаларга таъриф берилди. лашган Миллатлар Ташкилотининг Коррупция-
Жумладан, коррупция шахснинг ўз мансаб га қарши конвенциясининг 15-моддасига кўра,
ёки хизмат мавқейидан шахсий манфаатларини ҳар бир иштирокчи давлат ўз жиноят қонунчи-
ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб лигида оммавий мансабдор шахсга шахсан ёки
моддий ёки номоддий наф олиш мақсадида қо- воситачилар орқали ушбу мансабдор шахснинг
нунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шу- ўзи учун ёхуд бошқа жисмоний ёки юридик
нингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда шахс учун, ушбу мансабдор шахс ўз лавозим
тақдим этиш эканлиги белгилаб қўйилди. вазифаларини бажариш вақтида бирон ҳаракат-
ни амалга ошириши ёки ҳаракат қилмаслиги
мақсадида, бирон ноқонуний афзалликни ваъда
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ 31
қилиш, таклиф этиш ёки тақдим этиш учун жа- ўз мамлакатидан ташқарида содир этилган амал-
вобгарлик белгилаши лозимлиги қайд этилган. дорларни пора эвазига оғдириш учун ҳам жиноий
Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунида жавобгарлик жорий этган (АҚШнинг йирик кор-
эса, фақат порани тақдим қилиш тўғридан-тўғ- порациялари чет эл буюртмаларини олиш учун
ри жиноят сифатида баҳоланади2. пора берганлиги фош этилганидан сўнг).
Жиноят кодексининг 210-моддасида ман- Бундан ташқари, АҚШ қонунларида нафа-
сабдор шахснинг моддий қимматликлар олиши қат давлат хизматчиси ўз вазифасини бажари-
ёхуд мулкий манфаатдор бўлиши учун жиноий ши чоғида юзага келадиган манфаатлар тўқ-
жавобгарлик белгиланган. Бунда мансабдор нашуви, балки давлат ҳокимияти органларида
шахснинг фақат ўзи учунгина моддий манфаат ўз хизматини тўхтатган шахс билан шундай
олиши 210-модда диспозицияси билан қамраб ҳолатнинг рўй бериши ҳам назарда тутилган.
олинганлигини кўришимиз мумкин.
АҚШ қонунчилиги давлат хизматчисининг
Ваҳоланки, коррупцияга доир халқаро ҳуж- қўшимча (асосий вазифа учун иш ҳақидан
жатларда муайян ҳаракатларни «шахсий ман- ташқари) даромад олиш ҳуқуқини ҳам анча
фаатлар» билан бир қаторда «ўзга шахслар- чеклаган. Бундай даромад миқдори асосий иш
нинг манфаатларини кўзлаб» бажариш ҳам ҳақининг 15 фоиздан ошмаслиги лозим. Бу
назарда тутилган3. чеклаш Сенат аъзоларидан ташқари, ҳокимият
учала тармоғининг барча хизматчиларига нис-
Бундан ташқари, амалдаги жиноят қонунчи- батан татбиқ этилади.
лиги пора предметини «моддий қимматликлар»
ва «мулкий манфаат» билангина чеклаб қўяди. Шунингдек, мансабдор шахс хизматни ўташ
даврида муайян муаммоларни ҳал қилишда
Олий суд Пленуми ҳам пора предмети фа- ҳукумат номидан шахсан ва ваколатлар билан
қатгина мулкий моҳиятга эга бўлган қиммат- иштирок этган бўлса, у истеъфога чиққанидан
ликлар ва хизматлар бўлиши мумкинлиги ҳа- сўнг ижро этувчи ҳокимият органлари томони-
қида тушунтириш беради. дан ўхшаш муаммоларни ҳал қилишда биров-
нинг манфаатларини ҳар қандай шаклда ифода
Хусусан, Олий суд Пленумининг 1999 йил этишга ҳақли эмас.
24 сентябрдаги «Порахўрлик ишлари бўйича
суд амалиёти тўғрисида»ги 19-сонли қаро- Қонун давлат хизматчисига муайян расмий
рининг 2-бандига мувофиқ, пул, қимматбаҳо қарорлар қабул қилиниши ёки чоралар кўри-
қоғозлар, моддий бойликлар, пора оладиган- лишидан манфаатдор бўлган шахслардан «би-
га қайтармаслик шарти билан, лекин мулкий рон-бир қимматга эга бўлган нарсалар» қабул
моҳиятга молик бўлган (масалан, таъмирлаш, қилишни тақиқлайди.
қайта тиклаш ишларини бажариш ва бошқа-
лар) хизматлар пора предмети бўлиши мумкин. АҚШ кодексларида мансабдор шахслар ёки
гувоҳларнинг порахўрлиги учун жиноий жа-
Айни пайтда, коррупцияга қарши курашиш вобгарлик белгиланган. Пора олиш ва бериш-
самарадорлигини тубдан ошириш бўйича бел- дан ташқари, пора таклиф қилиш, ваъда қилиш,
гиланган вазифалар коррупция ҳолатларининг пора сўраш ва порани олишга розилик билди-
сабаб ва шарт-шароитларини аниқлаш, уларни риш ҳам жиноий жавобгарликка сабаб бўлади5.
бартараф этишнинг таъсирчан тизимини яра-
тишни тақозо этмоқда. Ушбу ишларга фуқаро- Канада жиноят қонунчилигига мувофиқ,
лик жамияти институтлари ва нодавлат сектор- «мансабдор шахсларни пора эвазига оғди-
нинг бошқа вакилларини ҳам кенг жалб этиш риш», «ҳукуматни алдаш», «мансабдор шахс
зарурати туғилмоқда4. томонидан содир этилган ишончни суиистеъ-
мол қилиш» ҳам коррупциявий жиноятлар
Бир қатор чет мамлакатлар давлат бошқару- ҳисобланади. 1985 йил Канадада давлат хиз-
вида коррупциянинг олдини олиш ва унга бар- матчилари хулқ-атвор қоидаларини ўзида жам-
ҳам беришга қаратилган маъмурий нормалар лаган Кодекс қабул қилинди.
комплекси ишлаб чиқилган.
Қоидалар юқорида зикр этилган жиноятлар-
Бу борада АҚШ миллий жиноят қонунчи- нинг олдини олишга, давлат хизматида ва уни
лигининг кўплаб ўзига хос жиҳатлари диққатга тарк этгандан сўнг «манфаатлар тўқнашуви»
сазовор. Мисол учун, 1977 йилда АҚШ илк бор
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
32 КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ
рўй берган ҳолларда барча давлат хизматчилари лилигига қараб жарима ёки 4 йилгача бўлган
хулқ-атворининг аниқ қоидаларини белгилаш- муддатга қамоқ жазоси татбиқ этилади.
га, «бундай ҳолатлар рўй бериш эҳтимолини
мумкин қадар камайтириш ва улар рўй берган Финляндияда коррупцияга қарши кураш ҳа-
ҳолда, уларни жамият манфаатларида ҳал қи- қида махсус қонун мавжуд эмас, махсус орган
лиш»га қаратилган6. ҳам тузилмаган. Коррупциянинг олдини олиш-
га қаратилган ҳужжатлар ичида энг муҳими
Аргентина Жиноят кодексининг 286-модда- Ахлоқ қоидалари бўлиб, уларнинг ижроси ус-
сига (Ноқонуний бойиш) мувофиқ, ҳар қандай тидан назорат Адлия канцлери ва парламент ва-
шахс ундан талаб қилинганда ўзи ёки учинчи кили – Омбудсман томонидан олиб борилади.
шахс учун бирор бир бойликнинг келиб чиқи-
шини уни яширишни кўзлаб исботлаб бера ол- Францияда ХХ асрнинг 90-йилларида барча
маса ҳамда мазкур бойлик миқдори ўз хизмат давлат хизматчиларига ва коррупция таъсири-
ваколатини тугатганидан икки йилдан ошмайди- га берилиши мумкин бўлган жамоат хизмати
ган муддатдаги иш ҳақи ва бошқа даромадидан кадрларига ўз мол-мулки ва даромадлари ҳа-
кўп бўлса, жиноий жавобгарликка тортилади7. қида маълумот бериш мажбурияти юкланди.
Бундан ташқари, Франция ҳукумати Адлия
«Транспаренси Интернешнл» ташкилоти вазирлиги қошида Коррупцияга қарши кураш
маълумотларига кўра, коррупция даражаси энг марказий хизматини ташкил этиш тўғрисида
паст бўлган давлатлардан бири Финляндиядир. қарор қабул қилди.
Мамлакат Жиноят кодексида «коррупция» ту-
шунчаси берилмаган, мансабдор шахслар по- Франция жиноят қонунчилигида мавқени
рахўрлиги учун қилмишнинг ижтимоий хавф- суиистеъмол қилиш жинояти учун жавобгарлик
белгилашда кенг жиҳатдан ёндашилган бўлиб,
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақолада Ўзбекистон ва хорижий давлатларнинг коррупцияга қарши замонавий қо-
нунчилиги ҳамда уларни қўллашнинг айрим масалалари ўрганилди. Хусусан, сўнгги йилларда
миллий қонунчиликдаги ўзгаришлар ёритилди. Шунингдек, коррупцияга доир чет эл қонунчи-
лиги нормалари алоҳида мамлакатлар мисолида кўриб чиқилди. Бундан ташқари, коррупция-
нинг янги шакллари пайдо бўлаётгани туфайли жиноят қонунчилиги нормаларини такомиллаш-
тириш юзасидан тегишли таклиф ва тавсиялар берилди.
Калит сўзлар. коррупция, коррупциявий жиноят, коррупцияга қарши қонунчилик, коррупция
белгилари, коррупция шакллари, ноқонуний бойлик, мансаб мавқейидан фойдаланиш.
***
В статье проанализированы антикоррупционные законодательства Узбекистана и некоторых
зарубежных стран, а также вопросы их применения. В частности, в последние годы были отме-
чены изменения в национальном законодательстве. Также были рассмотрены нормы зарубежно-
го законодательства о коррупции на примере отдельных стран. Кроме того, в связи с появлением
новых форм коррупции внесены соответствующие предложения и рекомендации по совершенст-
вованию норм уголовного права.
Ключевые слова. Коррупция, антикоррупционное законодательство, коррупционные дея-
ния, признаки коррупции, формы коррупции, незаконное обогащение, злоупотребление долж-
ностным положением.
***
The article examines the anti-corruption legislation of Uzbekistan and foreign countries, as well as
some issues of their application. In particular, changes in national legislation have been noted in recent
years. The norms of foreign legislation on corruption were also considered on the example of individual
countries. In addition, in connection with the emergence of new forms of corruption, relevant proposals
and recommendations were made to improve the norms of criminal law.
Key words. Corruption, anti-corruption legislation, acts of corruption, signs of corruption, forms of
corruption, illicit enrichment, abuse of official position.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ 33
мазкур давлат Жиноят кодексининг 433-2-мод- учун тўғридан-тўғри ёки учинчи шахслар ор-
даси мавқени суиистеъмол қилиш жиноятининг қали ҳар қандай хусусиятдаги афзалликни
актив ва пассив шаклларини қамраб олган8. таклиф қилиш, ваъда қилиш ёки тақдим қи-
лишдан иборат бўлган хатти-ҳаракатлар актив
Германия тажрибаси коррупцияга таъсирчан порахўрлик деб топилади.
соҳаларни аниқлаш, мамлакат марказий бан-
кида давлат хизматчиларини пора эвазига оғ- Демак, Бельгия жиноят қонунчилигига
диришда фош қилинган жисмоний ва юридик кўра, нафақат пора олиш ва бериш, балки по-
шахсларнинг маълумотлар базаларини ташкил рани ваъда қилиш, сўраш, таклиф қилиш ёки
этиш коррупциянинг олдини олиш борасида энг шундай таклифни қабул қилиш ҳам жазога са-
самарали ташкилий-ҳуқуқий чора-тадбирлар зовор қилмиш ҳисобланади.
бўлиши мумкинлигини кўрсатади. Бу уларга
янги ном билан ёки бошқа ниқоб остида давлат Испания Жиноят кодекси порахўрлик жи-
буюртмаларини олишга, бошқарув кадрларини ноятини пора эвазига амалга оширилган хат-
ротация қилишга, бошқарув ходимлари фаолия- ти-ҳаракатларнинг қонуний ёки ноқонуний-
ти устидан ички назорат олиб борадиган ташқи лигига кўра икки турга ажратади. Кодекснинг
бўлинмалар ташкил этишга имкон бермайди9. 419-моддасида мансабдор шахс ёки давлат хиз-
матчисининг ўз хизмат мажбуриятларини бу-
Нидерландияда пора олиш-беришда восита- зиш ёки бажармаслиги эвазига ўзи ёки учинчи
чилик қилиш алоҳида жиноят таркиби ҳисоб- шахслар фойдасини кўзлаб совға, мукофот ёки
ланмасдан, бундай ҳаракатлар пора олганлик ҳар қандай кўринишдаги тақдирлашни қабул
ёки пора берганлик тўғрисидаги моддалар бў- қилиши, сўраши ёки қабул қилишга розилик
йича жиноятда иштирокчилик сифатида квали- билдириши учун жиноий жавобгарлик белги-
фикация қилинади. Бироқ, судьялар томонидан ланган бўлса, 420-моддаси шундай хатти-ҳара-
пора олиш жинояти алоҳида жиноят таркиби кат ёки ҳаракатсизликларни ўз мажбуриятла-
сифатида белгиланиб, мазкур жиноят учун рини бузмаган ҳолда содир этиш учун жиноий
оғирроқ жавобгарлик назарда тутилади10. жавобгарликни назарда тутади11.
Бельгия Жиноят кодексининг 247-моддаси- Литва Жиноят кодексининг 226-моддасида
да мавқени суиистеъмол қилиш жинояти мус- ҳам мазкур турдаги қилмишлар учун жиноий
тақил жиноят таркиби сифатида белгиланган жавобгарлик белгиланган бўлиб, унга кўра,
бўлиб, унга давлат функцияларини бажарувчи суиистеъмол қилиниши учун жавобгарлик
шахснинг хизмат жиҳатидан ўзига тегишли юзага келадиган мавқе сифатида шахснинг иж-
бўлган реал ёки тахмин қилинаётган мавқе- тимоий мақоми, қариндошлик алоқалари, хиз-
йидан фойдаланган ҳолда давлат ҳокимияти мат билан боғлиқ мавқейи, шунингдек давлат
вакилига бирор бир ҳаракатни содир этиш ёки ёки маҳаллий бошқарув органлари ёхуд халқа-
содир этишдан тийилиши мақсадида таъсир ро ташкилотлар билан боғлиқ бўлган ҳар қан-
кўрсатиш сифатида баҳо берилган. дай алоқалари инобатга олинади.
Шунингдек, Бельгия жиноят қонунчилиги Литва Жиноят кодексининг 1891-моддасига
порахўрликнинг актив ва пассив шакллари- мувофиқ, энг кам иш ҳақининг 500 бараваридан
ни ажратади. Жумладан, Жиноят кодексининг ошадиган мол-мулкка мазкур мулкнинг қонуний
246-моддасига мувофиқ, жамоат вазифалари- манбадан олиниши мумкин эмаслигини билган
ни амалга оширувчи шахснинг ўзи ёки бошқа ёки билиши мумкин бўлгани ҳолда мулк ҳуқуқи
шахс учун бирор бир таклиф, ваъда ёки ҳар асосида эгалик қилаётган шахс ноқонуний бо-
қандай хусусиятдаги нафни, бевосита ёки учин- йиш учун жиноий жавобгарликка тортилади.
чи шахслар орқали қабул қилиши, сўраши ёки
тасдиқлаши пассив порахўрлик деб топилади. Эътиборга молик жиҳати шундаки, Литва
қонунчилиги нафақат мансабдор шахсларнинг
Мазкур модданинг иккинчи қисмига кўра, ноқонуний бойлик орттириши, балки ҳар қан-
Кодекснинг 247-моддасида назарда тутилган дай шахснинг ноқонуний бойиши ҳолатини
хатти-ҳаракатлардан бирортасини қабул қи- жиноят сифатида эътироф этади.
лиши учун жамоат вазифаларини бажарувчи
шахсга, мазкур шахснинг ўзи ёки бошқа шахс Сингапурнинг «Коррупциянинг олдини
олиш тўғрисида»ги Қонунида парламент аъ-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
34 КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ
золарининг пора олиши ва уларга пора берган- лар белгилаб қўйилган.
лик жинояти давлат хизматчисининг порахўр- Қозоғистон Республикаси «Коррупцияга
лиги жиноятидан ажратилган12. Шунингдек,
порахўрлик жиноятлари пора эвазига амалга қарши кураш тўғрисида»ги Қонунининг 2-мод-
ошириладиган ҳаракатларнинг аниқ рўйхатини дасида коррупцияга таъриф берилган бўлиб,
белгилаш орқали чегаралаб қўйилган. Бундан унга кўра, коррупция деганда, давлат вазифала-
ташқари, мазкур қонунда пора олиш ва бе- рини бажараётган ва уларга тенглаштирилган
ришдан ташқари пора сўраш, қабул қилиш ёки шахсларнинг ўз хизмат ваколатларидан ва улар
қабул қилишга ваъда бериш, шунингдек пора билан боғлиқ имкониятлардан фойдаланиб,
беришни ваъда қилиш ёки пора таклиф қилган- шахсан ёки воситачилар орқали қонунда кўзда
лик учун ҳам жавобгарлик назарда тутилган. тутилмаган моддий неъматларни ва имтиёзлар-
ни қўлга киритиши, шунингдек мазкур шахс-
Малайзиянинг 1997 йилдаги коррупцияга ларнинг уларга жисмоний ва юридик шахслар
қарши Қонунининг 32-моддасида белгилани- томонидан айтиб ўтилган неъматларни ва им-
шича, прокурор ҳар қандай давлат хизматчиси тиёзларни ғайриқонуний равишда бериш йўли
ўзининг амалдаги ва илгариги эгаллаб турган билан ўз томонига оғдирилиши тушунилади.
лавозимига кўра эга бўлиши мумкин бўлган
даражадан ортиқча ҳар қандай мулкка эгалик Грузия жиноят қонунчилиги мавқени суиис-
қилаётгани ёки шундай мулкни бошқараётга- теъмол қилишга қаратилган ҳаракатлар содир
ни ҳақида асосли гумонга эга бўлса, ўз ёзма этилганда мазкур ҳаракатлар натижасида таъ-
кўрсатмаси орқали ушбу мулкнинг манбасини сир кўрсатишга эришилган-эришилмагани ёки
кўрсатишни талаб қилиши мумкин ва давлат кўрсатилган таъсирнинг кўзланган натижага
хизматчиси бундай манбани қониқарли равиш- олиб келган-келмаганидан қатъи назар, бундай
да исботлаб бера олмаган тақдирда жиноят со- қилмишни тугалланган жиноят сифатида баҳо-
дир этишда айбдор деб топилади. лайди14.
Жиноят қонунчилигида мавқени суиистеъ- Бундан ташқари, жиноят қонунчилиги по-
мол қилишдан манфаатдор бўлган шахслар ранинг учинчи шахслар фойдасини кўзлаб бе-
доираси тор доирада, яъни мавқени суиистеъ- рилиши ёки олиниши ҳолатини ҳам жиноий
мол қилган шахснинг ўзи, унинг қариндошлари қилмиш сифатида баҳолайди.
ҳамда танишлари билан чегаралаб қўйилган.
Украина жиноят қонунчилигига мувофиқ,
Хитой қонунчилигига кўра, мол-мулк ёки давлат ёки маҳаллий бошқарув функцияларини
харажати унинг қонуний даромадидан ошиб амалга оширувчи шахс томонидан ўзининг қо-
кетган ҳар қандай давлат амалдорига, фарқ нуний даромадига нисбатан олти минг рублдан
жуда катта бўлган тақдирда, ўз мулкининг ман- кўпроқ бўлган активларни эгаллаш учун жи-
баларини тушунтириш мажбурияти юкланади. ноий жавобгарлик белгиланган15.
Агар у манбалар қонуний эканини исботлай
олмаса, унинг қонуний даромадидан ошадиган Хулоса ўрнида таъкидлаш лозимки, хори-
қисми ноқонуний бойлик деб ҳисобланади. Ҳар жий мамлакатларнинг коррупциявий қилмиш-
қандай давлат амалдори Хитой ташқарисидаги лар учун жиноий жавобгарликни белгилашга
банкда сақланувчи ўз маблағлари ҳақида те- оид қонунчилигини ўрганиш орқали истиқ-
гишли тартибда давлатга хабар қилиши шарт13. болда миллий қонунчиликдаги мавжуд норма-
ларни кўриб чиқиш, шунингдек янги жиноят
Қонуннинг 3-бобида (15-26-моддалар) дав- таркибларини қонунчиликка имплементация
лат (муниципал) хизматчиси манфаатлари тўқ- қилиш лозим. Зеро, бу орқали коррупцияга
нашувининг олдини олишга қаратилган бир қарши кураш самарадорлигини оширишга эри-
қатор меъёрлар, шу жумладан, бир йўла бир шиш мумкин бўлади.
неча лавозимларда ишлаш чегаралари ва бун-
дай ҳолларда ушбу чекловларга риоя этилиши, Коррупциявий жиноятлар учун жавобгар-
даромадлар олиш ва тадбиркорлик фаолияти ликка оид хорижий давлатлар қонунчилиги
билан шуғулланиш бўйича чекловлар, совға- нормаларининг қиёсий-ҳуқуқий таҳлили қуйи-
лар ва хайр-эҳсонларни олиш бўйича чеклов- даги хулосалар қилиш имконини берди:
Жиноят кодексига чет эл давлат ва нодавлат
ташкилотлари ҳамда халқаро оммавий таш-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ 35
килотлар мансабдор шахслари ва хизматчи- Жиноят кодексининг 8-бўлимига «Ноқону-
ларининг пора олиши ёки бундай тоифадаги ний бойлик орттириш»нинг қуйидагича ҳуқу-
шахсларга нисбатан пора бериш учун жиноий қий таърифини киритиш мақсадга мувофиқ:
жавобгарликни назарда тутувчи ўзгартиш ва
қўшимчалар киритиш; «Ноқонуний бойлик орттириш – белгилан-
ган тартибда даромадлар ва мол-мулк декла-
Жиноят кодексининг коррупциявий жиноят- рациясига киритмасдан ёки бошқача тартибда
ларга доир моддалари диспозициясида пора давлат органларига хабар бермасдан, пул маб-
олиш предметини кенгайтириб, унга номоддий лағлари ва бошқа мол-мулклар, мулкий ҳуқуқ-
қимматлик ва номулкий манфаатдорликни ҳам ларга эга бўлиш, шунингдек, қонуний асосга
киритиш, кодексни ноқонуний бойлик орттириш эга бўлмаган эвазсиз равишда молиявий маж-
жинояти учун жавобгарликни назарда тутувчи буриятларни қисқартириш, бажарилган ишлар-
янги модда билан тўлдириш мақсадга мувофиқ: ни қабул қилиш ва хизматлардан фойдаланиш».
илмий ва амалий таҳлиллар асосида пора C. БОЙДЕДАЕВ,
таклиф қилиш, пора беришни ваъда қилиш, Тошкент давлат юридик
пора сўраш ва пора бериш таклифини қабул университети мустақил
қилиш каби ҳаракатларни тугалланган жиноят
сифатида эътироф этиш зарур; изланувчиси
1Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли Фармони билан тас-
диқланган 2022–2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси // Қонунчилик
маълумотлари миллий базаси, 29.01.2022 й., 06/22/60/0082-сон.
2Б.Хидоятов. Айрим хорижий давлатларда порахўрлик учун жиноий жавобгарлик масалалари. Ўзбекис-
тон Республикаси Бош прокуратураси Академияси Ахборотномаси №3 (35) 2018/ https://uzjournals. edu. uz/
proacademy.
3Шамсутдинов Б. С. Коррупциявий жиноятларга оид амалдаги қонунчилик муаммолари ва уларни барта-
раф этиш истиқболлари // https://www.researchgate.net/publication/345435827.
4Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 июндаги ПФ-6013-сонли «Ўзбекистон Респуб-
ликасида коррупцияга қарши курашиш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғ-
рисида»ги Фармони // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 30.06.2020 й., 06/20/6013/1002-сон.
5Title 18 of the United States Code // [Electronic resource] URL: https://uscode.house.gov/browse/
prelim@title18&edition=prelim.
6Ермилин Л. Законодательство Канады: что такое “конфликт интересов”? // Советская юстиция. – 1990.
- №23. – С. 32.
7Codigo Penal de la NacionArgentina // [Electronic resource] URL: http://servicios.infoleg.gob.ar/ infolegInternet/
anexos/15000-19999/16546/texact.htm.
8Criminal Code of the French Republic // [Electronic resource] URL: https://www.legislationline.org/ download/
id/8546/file/France_CC_am012020_fr.pdf.
9Koop V. Corruption // Parlament. – 1998. - №9-10. – 2 р.
10Criminal Code of the Kingdom of Netherlands // [Electronic resource] URL: https://www.legislationline. org/
download/id/6415/file/Netherlands_CC_am2012_en.pdf.
11Criminal Code of the Kingdom of Spain // [Electronic resource] URL: https://www.legislationline.org/
download/id/6443/file/Spain_CC_am2013_en.pdf.
12Prevention of Corruption Act (Chapter 241) (Original Enactment: Ordinance 39 of 1960) Revised edition 1993
// [Electronic resource] URL: https://sso.agc.gov.sg/Act/PCA1960.
13Criminal Law of the People’s Republic of China // [Electronic resource] URL: https://www.fmprc.gov. cn/ce/
cgvienna/eng/dbtyw/jdwt/crimelaw/t209043.htm.
14Уголовный кодекс Грузии (Дата принятия: 22.07.1999) // [Электронный ресурс] URL: https://matsne. gov.
ge/ka/document/download/16426/143/ru/pdf (дата обращения: 07.05.2020).
15Уголовный кодекс Украины от 5 апреля 2001 года № 2341-III (Принят 18 апреля 2003 года) // [Элект-
ронный ресурс] URL: http://continent-online.com/Document/?doc_id=30418109 (дата обращения: 07.05.2020).
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
36 КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ
КОРРУПЦИЯ БИЛАН БОҒЛИҚ
ЖИНОЯТЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ
ТАВСИФИ
Коррупция жиноятининг хусусияти ва қонуний манфаатларининг устуворлиги
шуки, жиноятчи маълум маънода ижти- принципларига риоя қилиш муҳим аҳамият
моий ва иқтисодий муҳитни ўрганиб бора- касб этади.
ди, ундан ўзининг жиноий мақсадларида
фойдаланиш учун энг мақбул ҳолатларни Таъкидлаш жоизки, «коррупция» атама-
излаб топади. Булар эса, табиий равишда сига турлича таърифлар берилган. Лекин,
амалдаги қонун ҳужжатларининг ному- барча таърифларнинг умумий хусусияти
каммаллиги, шу билан бирга, жиноятчилик мансабдор шахснинг ўзига берилган вако-
оламининг шароитга тез мослашиб кетиши латлардан ғайриқонуний равишда фойда-
туфайли юзага келади. ланиши билан боғлиқдир.
Инсон, унинг ҳаёти, эрки, шаъни, қадр- Юридик энциклопедия муаллифлари-
қиммати ва бошқа ҳуқуқ ҳамда эркинликлари нинг таъкидлашича, коррупция (лотин.
муқаддас бўлиб, давлат ҳимоясидадир. Ўзбе- corruptio – порага сотилиш) сиёсат ёки дав-
кистон Республикаси Президенти Ш.М. Мир- лат бошқаруви соҳасидаги ижтимоий хавф-
зиеёв таъкидлаганидек, инсон манфаати ҳар ли ҳодиса, давлат функцияларини бажариш
нарсадан улуғ, деган эзгу ғояни изчил давом ваколатига эга бўлган (ёки уларга тенглаш-
эттириш, ҳаётимизни янада обод ва фаровон тирилган) шахсларнинг ноқонуний тарзда
этиш йўлида яна бир улкан қадам бўлади1. моддий ва бошқа бойликлар, имтиёзларни
олишда ўз мақоми ва у билан боғлиқ им-
Мамлакатимизда коррупцияга қарши кониятлардан фойдаланиши, шунингдек
курашда жуда муҳим бўлган икки ҳужжат, бу бойлик ва имтиёзларни жисмоний ёки
Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 3 юридик шахслар қонунга хилоф равишда
январдаги «Коррупцияга қарши курашиш эгаллашига имкон беришидир2. Ҳозирги
тўғрисида»ги Қонуни ва унинг асосида даврда коррупция муаммосига амалда жа-
Давлат раҳбарининг 2017 йилнинг 2 фев- ҳондаги исталган мамлакатда дуч келиш
ралидаги «Коррупцияга қарши курашиш мумкин. Бироқ, бу коррупция ҳамма жойда
тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қо- бир хил дегани эмас. Коррупциянинг юзага
нунининг қоидаларини амалга ошириш чо- келиш сабаблари ҳамма жойда турлича бў-
ра-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори қабул либ, тарихий давр ҳамда ижтимоий-иқти-
қилинди. Ушбу Қонун ва Қарорда корруп- содий ривожланиш хусусиятларига боғлиқ
цияга қарши курашиш, унинг олдини олиш бўлади.
механизмлари аниқ белгилаб берилган. Маз-
кур ҳужжатлар ўз мазмун-моҳияти, мақсади Мансабдор ёки мансабдор бўлмаган
билан мамлакатимизда коррупцияга қарши шахслар томонидан юқорида назарда тутил-
курашнинг янги босқичини бошлаб берди. ган хатти-ҳаракатлар содир этилиши оқиба-
тида фуқароларнинг ҳуқуқлари ёки қонун
Ушбу йўналишда ҳуқуқни муҳофаза қи- билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд
лувчи органлар томонидан соҳавий хизмат давлат ёки жамоат манфаатларига кўп миқ-
ходимлари билан ҳамкорликда корруп- дорда зарар ёхуд жиддий зиён етказилади.
ция билан боғлиқ жиноятларнинг олдини
олиш, аниқлаш ва фош этиш, бунда қону- Коррупция одатда, фаол ҳаракат ёки баъ-
нийлик, инсон ҳуқуқлари, эркинликлари зида, ўзига юклатилган вазифаларини қасд-
дан бажармаслик ёки ҳаракатсизлик билан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ 37
ҳам содир этилади. Бошқарув тартибига нография ва рисолаларда унинг қуйидаги
қарши коррупция жиноятлари объектив то- шакллари мавжудлиги кўрсатилган:
монининг навбатдаги зарурий белгиси ҳа-
ракат айбланувчининг хизмат вазифасидан 1) порахўрлик, таъмагирлик, «откат»
келиб чиқиб содир этилишидир. (товар, хизматлар учун тўланган маблағни
бир қисмини коррупционерга қайтариш);
Коррупция:
– амалга оширилаётган ислоҳотларга 2) клептократия (давлат маблағларини
қаршилик кўрсатади; ўғирлаш ва ўзлаштириш);
– давлатнинг конституциявий асослари-
ни емиради; 3) сохта ҳужжатлар, фальсификациядан
– жамият аъзоларининг фуқаролик мав- фойдаланиб, давлат ва жамоат мулкини ўз-
қеини йўққа чиқаради ҳамда ислоҳотларни лаштириш ва ўғирлаш;
обрўсизлантиради;
– жамиятнинг маънавий-ахлоқий асос- 4) лавозимларга ёки шахсларни таниш-
ларини емиради; билишчилик, ошна-оғайнигарчилик, қарин-
– пул орқали ҳокимиятни қўлга олишга дош-уруғчилик, уруғ-а йм оқчилик асосида
интилиш кучайишига замин яратади; тайинлаш;
– нопок йўллар билан бойлик орттириш-
ни рағбатлантиради; 5) шахсий манфаатларини давлат ва жа-
– жаҳон хўжалик алоқаларига фаол интегра- моат манфаатларидан устун қўйиб ўзига,
циялашувга, чет эл инвестициялари ва тадбир- ўзининг яқинларига имтиёзлар бериш;
корларини иқтисодий ўзгаришлар жараёнига
тўла киришишга қаршилик кўрсатади. 6) муаммони ҳал этишни тезлаштириш баҳо-
Коррупцияга қарши кураш самарали бў- насида совғалар олиш ва таъмагирлик қилиш;
лиши учун унинг қайси шаклларда намоён
бўлишини аниқлаб олиш керак бўлади. Хо- 7) қўл остидаги ёки қуйироқ даражада-
рижда нашр этилган коррупцияга доир мо- ги мансабдорларнинг камчиликларини, си-
фатсиз фаолиятини ҳимоя қилиш ва уларга
ҳомийлик қилиш;
8) ҳокимият ва амални суиистеъмол қи-
лиш;
9) бажарилган ишлар учун рента олиш
(давлат хизматчилари ўзларининг мансаб
АННОТАЦИЯ
Мақолада коррупция билан боғлиқ жиноятларнинг ҳуқуқий табиати, корруцияга қарши ку-
рашнинг ижтимоий-ҳуқуқий зарурлиги, долзарблиги, ҳозирги замон тенденциялари, миллий қо-
нунчиликдаги муаммолар ва уларни ҳал етиш йўллари таҳлил этилган.
Таянч иборалар: коррупция, ҳуқуқий онг, ҳуқуқий таълим, профилактика, таълимнинг хусу-
сиятлари, коррупцияга қарши кураш шакллари ва усуллари.
***
В статье проанализирована правовая природа преступлений, связанных с коррупцией, со-
циально-правовая необходимость борьбы с коррупцией, ее актуальность, современные тенден-
ции, проблемы в национальном законодательстве и способы их решения.
Ключевые слова: коррупция, правосознание, правовая природа, профилактика, особенности
обучения, формы и методы борьбы с коррупцией.
***
The article analyzes the legal nature of corruption-related crimes, the socio-legal need to combat
corruption, its relevance, current trends, problems in national legislation and ways to solve them.
Key words: corruption, legal nature, legal awareness, prevention, features of education, forms and
methods of combating corruption.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
38 КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ
лавозимларини бажарганликлари учун қў- ди. Бунда у мазкур талаба ўзининг жияни
шимча ҳақ олиши); ёки яқин танишларидан бирининг фарзанди
эканини айтади. Бир қарашда бу жараёнда
10) сайлов жараёнида ғайриқонуний ба- моддий манфаатдорлик йўқдай кўринади.
даллар ва совғалар олиш. Шундай бўлган тақдирда ҳам бу амалдаги
қонун ва низомларни бузиш ҳисобланади.
Мансабдор шахслар жиноятчилар би- Бундан ташқари, эксперт сўровлари шакли-
лан тил бириктирганда, Жиноят кодексида да ўтказилган тадқиқотлар бундай илтимос-
кўрсатилган қуйидаги жиноятларни содир ларнинг аксар қисми моддий манфаатдор-
этишлари мумкин: лик мақсадида қилинишини кўрсатмоқда.
Иккинчи томондан, илтимосни қабул қил-
Ўзлаштириш ёки растрата йўли билан та- ган устоз ҳам ҳамкасбига худди шу мақсад-
лон-торож қилиш (167-модда 2-қисми «г»- да мурожаат қилади. Унинг илтимоси та-
банди), Чет эл валютасини яшириш (178-мод- гида ҳам кўпинча ғаразли мақсадлар ётган
да), Божхона қоидаларини бузиш (182-модда бўлади.
2-қисми «г»-банди), Ҳокимият ёки мансаб
ваколатини суиистеъмол қилиш (205-модда), Шундай қилиб, коррупцион жиноятлар
Ҳокимият ёки мансаб ваколати доирасидан асосан давлат хизматчиси томонидан содир
четга чиқиш (206-модда), Мансабга совуқ- этилиши боис, унинг ўзига хос сабаблари
қонлик билан қараш (207-модда), Ҳокимият мавжуд бўлиб, энг асосийлари қуйидаги-
ҳаракатсизлиги (208-модда), Мансаб сохта- ларда кўринади:
корлиги (209-модда), Пора олиш (210-модда),
Пора бериш (211-модда), Пора олиш-бериш- – давлат хизматида ишлаётган баъзи ман-
да воситачилик қилиш (212-модда), Хиз- сабдор шахсларнинг маънавий қашшоқлиги;
матчини пора эвазига оғдириш (213-модда),
Жиноий фаолиятдан олинган даромадларни – аҳоли ҳуқуқий саводхонлигининг етар-
легаллаштириш (243-модда), Контрабанда ли даражада эмаслиги, кўпчиликда ўз ҳақ-
(246-модда). ҳуқуқини талаб қилиш ҳиссининг йўқлиги;
Коррупционерлар айни пайтда мулкка ва – «порахўрлик одатий ҳол даражасига
шахсга қарши жиноятларни ҳам содир этиш- айланиб қолди, бусиз ҳеч ерда ишинг бит-
лари мумкин. майди», деган фикрнинг пайдо бўлгани;
Ўзбекистонда коррупциянинг шаклла- – қонун талабларини менсимаслик, улар-
ридан бири илтимослардир. Кузатишларга га итоаткорликнинг унутилиши;
кўра, бошқа мамлакатларда бундай шакл
кам учрайди. Бир қарашда беозордай туюл- – давлат хизматидаги мансабдор шахс-
ган илтимос кўп ҳолларда коррупциянинг лар фаолияти устидан ижтимоий назорат-
дебочаси ва таркибий қисми бўлиб чиқиши нинг етарли эмаслиги.
мумкин. Масалан, олий ўқув юртида фао-
лият юритаётган устоз ўзининг ҳамкасби- О. ПРИМОВ,
дан бирор талабани қўллаб-қувватлашни, Ўзбекистон Республикаси
унга яхшироқ баҳо қўйишни илтимос қила- Жамоат хавфсизлигини таъминлаш
университети мустақил изланувчиси
1Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш, юрт тарақиёти ва халқ фа-
ровонлигининг гарови \\ Президент Ш.М. Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қа-
бул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги табрик сўзи. 6 декабрь 2017 йил.
2Юридик энциклопедия. Юридик фанлар доктори, профессор У.Таджихановнинг умумий таҳририда.
–Т.: «Шарқ», 2001. 407-б.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ПАРЛАМЕНТ ВА СУД ҲОКИМИЯТИ 39
ПАРЛАМЕНТ ВА СУД ҲОКИМИЯТИНИНГ
ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРИНИ ЯНАДА
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Мамлакатимиз мустақиллигининг даст- кимият соҳиби бўлган Ўзбекистон Республикаси
лабки йилларидан бошлаб инсон ҳуқуқ ва Олий Мажлиси мамлакатимиз суд ҳокимияти
эркинликларини кафолатли ҳимоя қилиш, қо- тизимининг қонунчилик асосларини ишлаб чи-
нун устуворлигини таъминлашга қаратилган қади, уни шакллантиришда бевосита иштирок
ислоҳотлар босқичма-босқич ва изчил амалга этади. Суд ҳокимияти эса, ўз навбатида, Конс-
оширилмоқда. титуция ва қонун устуворлигини таъминлайди,
парламент қонун ижодкорлигида иштирок этади,
Янги Ўзбекистон тараққиётининг дастлаб- инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилади.
ки беш йиллик даврида суд-ҳуқуқ соҳасини ис- Президент таъбири билан айтганда, судларнинг
лоҳ қилиш сари дадил қадамлар ташланди. Бу асосий вазифаси адолатни қарор топтириш. Қо-
йўналишдаги устувор масалалар юзасидан 40 лаверса, давлат ҳокимиятининг бу икки муста-
дан ортиқ қонун, фармон ва қарорлар қабул қи- қил тармоғи ўзаро муносабатлари давлат ҳоки-
линди. Шуни таъкидлаш жоизки, сўнгги йил- миятининг самарали амалга оширилишида ва
ларда судьялар мустақиллигини таъминлашга давлат ҳокимияти тизимида мутаносиб ҳамда
алоҳида эътибор берилмоқда. Давлатимиз раҳ- барқарор мувозанатни сақлашда муҳим аҳамият
бари таъкидлаганидек, суд остонасига қадам касб этади. Демак, булар ўртасидаги самарали
қўйган ҳар бир инсон, Ўзбекистонда адолат ҳамкорликни таъминламасдан туриб дунёнинг
ҳукм сураётганига тўла ишонч ҳосил қили- ривожланган мамлакатларида бўлгани каби қо-
ши керак. Акс ҳолда, буюк немис файласуфи нун устуворлигини таъминлаш ва инсон ҳуқуқ ва
Иммануил Кант айтганидек, адолат йўқолган эркинликларини ҳимоя қилишда кутилган нати-
пайтда, ҳаётнинг қадрини белгилайдиган бош- жаларга эришиб бўлмайди. Шунинг учун бўлса
қа ҳеч нарса қолмайди1. керак, давлат ҳокимияти тармоқларининг, жум-
ладан, қонун чиқарувчи ва суд ҳокимияти ўзаро
Дарҳақиқат, одил судловнинг самарадор- муносабатлари масалалари сиёсатчи ва олимлар-
лигига фақат суд мустақиллиги, судьяларнинг нинг доимий диққат марказида бўлиб келади3.
қонун доирасидаги мутлақ эркинлигининг Ҳар икки давлат ҳокимияти тармоқлари ўзаро
ҳосиласи сифатида қараш унчалик тўғри бўл- муносабатларини ўрганишга бағишланган ил-
майди, албатта. Одил судлов самарадорли- мий тадқиқот ишлари доимий равишда долзарб
ги ўзаро бир-бирини тақозо этувчи жуда кўп мавзулардан биридир.
омилларга боғлиқ. Жумладан, одил судлов-
нинг амалга оширишнинг ташкилий-ҳуқуқий Юридик адабиётларда суд ҳокимиятининг
механизми қанчалик такомилашганлигига, давлат ҳокимияти тизимида тутган ўрни, ва-
суднинг давлат ҳокимияти бошқа органлари зифаси ва функциясига турлича таъриф бе-
билан муносабати ҳолатига боғлиқдир2. рилади. Ҳуқуқшунос олимлар М.Рустамбоев,
Е.Никифороваларнинг таъкидлашича, суд ҳо-
Биз ушбу фикрга қўшилган ҳолда таъкидла- кимиятининг асосий мақсад ва вазифаси жа-
моқчимизки, суд ҳокимятининг том маънодаги мият аъзоларининг ҳуқуқ ва эркинликларини,
мустақлигини таъминлашда давлат ҳокимияти қонуний манфаатларини ҳуқуққа хилоф тажо-
тизимининг муҳим тармоғи бўлган қонун чиқа- вузларда, давлатнинг нотўғри ҳаракатларидан
рувчи ҳокимият билан ўзаро муносабатларини ҳимоя қилишдан иборатдир4.
замон талаблари даражасида ташкил этиш керак
бўлади. Чунки, мамлакатда қонун чиқарувчи ҳо-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
40 ПАРЛАМЕНТ ВА СУД ҲОКИМИЯТИ
Академик А.Саидов ва профессор публикаси Судьялар олий кенгаши судьялар
Х.Одилқориев ҳам суднинг одил судловни амал- ҳамжамиятининг органи бўлиб, у Ўзбекис-
га ошириш функциясига алоҳида урғу бериша- тон Республикасида суд ҳокимиятининг мус-
ди5. Россиялик олим Г.Черемнихнинг фикрича, тақиллиги конституциявий принципига риоя
суд ҳокимияти низоларни ҳал қилиш, адолатни этилишини таъминлашга кўмаклашади. Ўзбе-
тиклаш ва айбдорларни жазолашга қаратилган, кистон Республикаси Судьялар олий кенгаши-
қонунда белгиланган ҳокимият ваколатларига ни ташкил этиш ва унинг фаолияти тартиби
эга бўлган, ўз ичига давлат органлари ва муни- қонун билан белгиланади.
ципиал идораларни қамраб олувчи, оммавий-
сиёсий ҳокимиятнинг мустақил тармоғидир6. Мамлакатимизда парламент ва суд ҳоки-
мияти фаолиятига оид қонун ҳужжатлари
Юқорида таъкидланганидек, Янги Ўзбе- таҳлилидан кўриш мумкинки, уларнинг ўзаро
кистонда олиб борилаётган туб ислоҳотларда муносабатларининг шакли ва йўналишлари
судьялар мустақиллигини таъминлашга кат- турличадир.
та эътибор қаратилмоқда. Бу мамлакат Пре-
зиденти таъбири билан айтганда, судлар том Таъкидланганидек, кўпчилик ривожланган
маънодаги «Адолат қўрғони»га айланишла- демократик давлатларда бўлгани каби мам-
рининг муҳим шарти ҳисобланади. Ушбу та- лакатимиз суд ҳокимияти органларининг ти-
мойилни амалиётга татбиқ этиш мақсадида зимини ва ваколатларини белгилаш, уларни
Конституциянинг 111-моддаси янги таҳрирда таъсис этиш Ўзбекистон Республикаси Конс-
берилди. Унга кўра, Ўзбекистон Республикаси титуциясига кўра парламент ваколатига кира-
Судьялар олий кенгаши судьялар ҳамжамия- ди. Юқорида Ўзбекистон Республикаси Конс-
тининг органи бўлиб, у Ўзбекистон Респуб- титуциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро
ликасида суд ҳокимиятининг мустақиллиги этувчи ҳокимият ҳужжатларининг Конститу-
конституциявий принципига риоя этилишини цияга мувофиқлиги тўғрисидаги ишларни кў-
таъминлашга кўмаклашади. Ўзбекистон Рес- риш ваколатига эга суд ҳокимияти эканлигини
айтиб ўтдик.
АННОТАЦИЯ
Мақолада Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳамда суд ҳокимияти ўзаро му-
носабатлари, суд ҳокимияти тизими, унинг ваколатларини белгилашда парламентнинг
роли, қонун ижодкорлиги фаолиятида суд ҳокимиятининг иштироки ва тегишли ҳуқу-
қий асосларни такомиллаштириш ҳақида фикр юритилади.
Калит сўзлар: Конституция, Олий Мажлис, Конституциявий суд, Олий суд, қонун
чиқарувчи ҳокимият, суд ҳокимияти, қонун ижодкорлиги, ўзаро муносабатлар.
***
В статье рассматриваются вопросы взаимодействия Олий Мажлиса Республики Уз-
бекистан и судебной власти, структура судебной власти, участия парламента в организа-
ции судебной власти, а также дальнейшего совершенствования их правовой базы.
Ключевые слова: Конституция, Олий Мажлис, Конституционный суд, Верховный
суд, законодательная власть, судебная власть, законотворчество, взаимодействие.
***
The article discusses the issues of interaction between the Oliy Majlis of the Republic of
Uzbekistan and the Cabinet of Ministers, parliamentary lawmaking, parliamentary control, as
well as further improvement of their legal framework.
Key words: Constitution, Law, Legislative power, executive power, lawmaking,
parliamentary control, interaction.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ПАРЛАМЕНТ ВА СУД ҲОКИМИЯТИ 41
Конституциявий суднинг ҳужжати расмий институти кучга кирган қонун ҳужжатлари ус-
эълон қилинган кундан эътиборан кучга кира- тидан амалга оширилиб келинган. Сўнгги йил-
ди. Конституциявий суд чиқарган ҳужжатнинг ларда Давлат раҳбари ташаббуси билан олиб
ўзига хос жихати шундаки, у қатъий ва унинг борилаётган конституциявий назорат инсти-
устидан шикоят қилиниши мумкин эмас. тутини такомиллаштиришга оид ислоҳотлар
натижасида ҳали кучга кирмаган қонун ҳуж-
Конституциявий суднинг Ўзбекистон Рес- жатларининг Конституцияга мувофиқлигини
публикаси қонунлари ва Олий Мажлис пала- кўриб чиқиш амалиёти ҳам жорий қилинди.
талари қарорлари устидан конституциявий Масалан, Ўзбекистон Республикаси Консти-
назоратни амалга ошириши, яъни уларнинг туцияси 109-моддасининг 2-бандига мувофиқ,
Конституцияга мослигини аниқлаш ваколати Конституциявий суд Ўзбекистон Республика-
билан таъминланганлиги давлат ҳокимияти сининг Президенти томонидан имзолангунига
тизимида мувозанатни таъминлаш, инсон ҳу- қадар Ўзбекистон Республикаси конституция-
қуқлари ва эркинликлари устуворлигини ка- вий қонунларининг, Ўзбекистон Республикаси
фолатлашнинг муҳим воситаси эканлигидан халқаро шартномаларини ратификация қилиш
келиб чиққан десак, хато бўлмайди. тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қо-
нунларининг Ўзбекистон Республикасининг
Юридик адабиётларда конституциявий назорат Конституциясига мувофиқлигини аниқлайди.
тушунчаси ва мазмуни юзасидан турлича фикрлар Демак, бундан хулоса қиладиган бўлсак, Ўз-
билдирилади. Хусусан, М.Чудаковнинг фикрича, бекистон Республикаси Конституциявий суди
конституциявий назорат жаҳоннинг кўпгина дав- норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ҳам дастлаб-
латларида миллий қонунчиликнинг Конституцияга ки ҳам кейинги шаклда Конституцияга муво-
мослиги юзасидан ҳуқуқий экспертиза (ҳуқуқий фиқлигини аниқлаш ваколатига эга бўлди.
баҳо бериш) қилишдан иборат тартиб бўлиб ҳисоб-
ланади7. Б.А.Страшун эса, конституциявий назо- Шу ўринда муҳим бир масалага эътибор қа-
ратни асослаш учун уч хил назария мавжудлигини ратсак. Маълумки, Конституциявий суд Олий
эътироф этади. Улардан биринчиси, органик наза- Мажлис палаталари қарорларининг Конститу-
рия бўлиб, унга кўра таъсис этувчи ҳокимият ҳуж- цияга мувофиқлигини аниқлаш ваколатига эга.
жати Конституция экан, таъсис этувчи ҳокимиятдан Ўзбекистон Республикасининг «Норматив-ҳу-
қуйи турувчи органлар ҳужжатлари Конституцияга қуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги Қонунининг
зид келиши мумкин эмас. Иккинчи, институционал 7-моддасида Ўзбекистон Республикаси Олий
назария бўлиб, унга кўра Конституция ҳокимият Мажлиси палаталарининг қарорлари қонун
органлари учун «ўйин» қоидаларини ўрнатади. ҳужжатларидир, деб белгиланган. Хўш, Олий
Давлат ҳокимиятининг бўлиниши принципи бў- Мажлис палаталарининг қарорлари қонун
йича уларнинг ваколатлари қатъий белгиланади ҳужжати бўлса, Конституциявий суд ушбу қа-
ва улар бир-бирларининг ишларига аралашмайди. рорларга шарҳ бериши мумкинми?
Табиий ҳуқуқ назарияси бўйича эса, Конституция
бошқарувчилар ва бошқарилувчилар учун асосий Бизнингча йўқ. Чунки, биринчидан, Олий
қоидаларни ва аввалом бор инсон ҳуқуқ ва эркин- Мажлис палаталарининг қарорлари қонун
ликлари кафолатларини ўрнатади. Шунинг учун ҳужжати ҳисобланса-да, уларни қабул қилиш
ҳам конституциявий назорат уларга амал қилини- тартиби парламент томонидан қабул қилина-
шини кузатиб боришдан иборат бўлиши даркор8. диган Ўзбекистон Республикаси қонунларини
қабул қилиш тартибидан тубдан фарқ қилади.
Конституциявий назорат институти акса- Масалан, қонун дастлаб, Олий Мажлис Қо-
рият демократик давлатларда амал қилади нунчилик палатасида қабул қилиниб, Сенат
ва у дастлабки (қонун кучга кирмай туриб) томонидан маъқулланиб, Президент имзола-
ёки кейинги (қонун кучга кирганиданкейин) ганидан кейин кучга киради. Олий Мажлис
шаклларда амалга оширилиши мумкин9. палаталари қарорларини қабул қилиш тартиби
эса ундай эмас.
Шуни эътироф этиш жоизки, авваллари
мамлакатимизда конститиуциявий назорат «ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
42 ПАРЛАМЕНТ ВА СУД ҲОКИМИЯТИ
Яна бир диққатга сазовор томони шундаки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
Ўзбекистон Республикасининг Конституция- тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси
вий суди айнан ушбу масалага доир 2006 йил Олий Мажлисининг Сенати томонидан Ўзбе-
2 майда «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғ- кистон Республикаси Судьялар олий кенгаши
рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни тавсия этган мутахассислар орасидан, Қо-
31-моддасининг иккинчи қисмини шарҳлаш рақалпоғистон Республикасининг вакилини
ҳақидаги қарорини қабул қилган. Қарорга қўшган ҳолда сайланади.
кўра қонун – бу олий давлат вакиллик органи
томонидан Конституцияда белгиланган тар- Конституциявий суднинг ҳар бир судья-
тибга риоя қилинган ҳолда ёки референдум си якка тартибда сайланади. Сенат аъзолари
йўли билан қабул қилинган норматив-ҳуқу- умумий сонининг кўпчилик овозини олган
қий ҳужжатдир. Ўзбекистон Республикаси шахс сайланган ҳисобланади.
қонунлари ва Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлиси палаталарининг қарорлари Ўзбекис- Конституциявий суд раис ва унинг ўрин-
тон Республикаси Конституцияси ва қонунла- босарини қўшган ҳолда Конституциявий суд-
рида белгиланган уларнинг қабул қилиниши нинг тўққиз нафар судьясидан иборат бўлади.
ва юридик кучга эга бўлиши тартибига кўра
бир-биридан фарқ қилади. Ушбу фарқ Ўзбе- Конституциявий суд қонун чиқарувчи ва
кистон Республикаси Конституциявий суди ижро этувчи ҳокимият ҳужжатларини Конс-
фақатгина Ўзбекистон Республикаси Конс- титуцияга мувофиқлиги тўғрисидаги иш-
титуциясининг 84-моддасида белгиланган ларни кўриш ваколатига эга экан, демак уни
тартибда қабул қилинган қонунларга шарҳ сайлов асосида шакллантириш тартибидан
беради, «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғ- воз кечишни таклиф этамиз. Айтмоқчимизки,
рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни уни шакллантиришда давлат ҳокимиятининг
31-моддасининг иккинчи қисмидаги «қонун- бўлиниши принципига асосланиш керак.
лар» тушунчасига Ўзбекистон Республикаси
Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари Конституциявий суднинг тўққиз нафар
кирмайди, Ўзбекистон Республикаси Конс- судьясидан беш нафари номзодини тайинлаш
титуциявий суди Ўзбекистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси Президенти вако-
Олий Мажлиси палаталарининг қарорларига латига ва 4 нафар судья номзодини тайинлаш
шарҳ бермайди, деган хулосага келган. Конс- ваколати эса, Олий Мажлисга берилиши мақ-
титуциявий суднинг мазкур қарорига тўлиқ садга мувофиқ бўлади.
қўшилиш мумкин.
Конституциявий суд раиси ва унинг ўрин-
Ўзбекистон Республикаси Конституциявий босари лавозимига номзодларни Ўзбекистон
суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳоки- Республикаси Президенти томонидан тақдим
мият ҳужжатларининг Конституцияга муво- этиш амалиётини жорий этиш керак. Бунда,
фиқлиги тўғрисидаги ишларни кўриш вакола- Конституциявий суд раисининг ўринбосари
тига эга эканлигидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Олий Мажлис тақдим этган номзодлар ораси-
Республикаси Конституциясининг 108-мод- дан бўлиши лозим.
дасига ва «Ўзбекистон Республикасининг
Конституциявий суди тўғрисида»ги Консти- Мамлакат Конституциявий судини сайлаш
туциявий қонуннинг «Конституциявий судни билан боғлиқ бундай амалиёт дунё тажриба-
сайлаш» деб номланган 6-моддасига ўзгартиш сида, масалан, Германия Федератив Респуб-
ва қўшимча киритишни мақсадга мувофиқ деб ликасида, Қозоғистон Республикасида, Бела-
ҳисоблаймиз. русь Республикасида мавжуд.
Бугунги амалиётда Конституциявий суд Яна бир муҳим масала шундаки, Сенат фао-
лиятини тартибга солувчи қонунларда Консти-
туциявий суд ва Олий суд аъзоларини сайлаш
механизми ўз ифодасини тўлиқ топмаган.
Шу боис, Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлиси Сенати регламентидаги Конститу-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ПАРЛАМЕНТ ВА СУД ҲОКИМИЯТИ 43
циявий суд ва Олий судни сайлаш тартибига рур бўлади. Судлар томонидан амалдаги қонун
оид тегишли нормалар такомиллаштирилиши ҳужжатларини такомиллаштириш борасидаги
керак. Бунда, номзодларни дастлабки тарзда таклифларни ўрганиш, умумлаштириш, улар
Сенат қўмиталарида кўриб чиқиш, хулоса бўйича илмий хулосалар тайёрлаш мақсадида
тайёрлаш, ялпи мажлисда муҳокама қилиш, илмий конференциялар, давра суҳбатлари ўтка-
сайлаш, номзодлар рад этилган тақдирда Пре- зиш керак. Амалдаги қонунларни такомиллаш-
зидент билан маслаҳатлашув ўтказиш тарти- тириш бўйича таклифлар дастлаб Қонунчилик
бига оид барча қоидалар белгилаб берилса, муаммолари ва парламент тадқиқотлари инсти-
мақсадга мувофиқ бўлади. тутида атрофлича муҳокама этилиши зарур.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Маълумки, Ўзбекистон Республикаси
ва суд ҳокимияти ўзаро муносабатларига доир Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва
яна бир муҳим йўналиш қонунчилик ташаббу- Сенатининг ваколат муддати беш йил. Демак,
си ҳуқуқи билан боғлиқдир. Конституциянинг ҳар беш йилда парламент сайловлари ўтказиб
83-моддасига биноан Конституциявий суд, борилади. Кейинги вақтларда айрим мамла-
Олий суд қонунчилик ташаббусига эга бўлиб, катларда бўлиб ўтган парламент ва президент
бу ҳуқуқ қонун лойиҳасини Олий Мажлис Қо- сайловлари, озчилик томонидан бўлса-да
нунчилик палатасига киритиш орқали амалга (сиёсий партиялар вакиллари ва мухолифат),
оширилади. Маълумки, суд органлари ҳуқуқ Конституцияга номувофиқ тарзда бўлиб ўтди,
ҳақидаги низоларни ҳал қилишар экан, бунда деган иддаолар қилинмоқда. Бу каби эътироз-
улар ижтимоий ҳаётнинг тегишли соҳасида ларнинг олдини олиш мақсадида Ўзбекистон
мавжуд ҳуқуқий бўшлиқлар, ҳуқуқий тартиб- Республикаси Олий Мажлисига, Президент-
га солишдаги камчиликларни аниқлаш бўйича лигига бўлиб ўтадиган сайловларнинг Ўзбе-
кенг имкониятларга эгадирлар. кистон Республикасининг Конституциясига
мувофиқлиги ҳақида хулоса бериш Консти-
Фикримизча, келгусида Ўзбекистон Респуб- туциявий суд ваколатига киритилса мақсадга
ликаси Олий судининг қонунчилик ташаббуси мувофиқ бўлар эди.
ҳуқуқини янада такомиллаштириш ва судлар
ташаббуси билан амалдаги қонунларга ўзгар- А. РАҲИМОВ,
тиш ва қўшимчалар киритиш самарадорлигини Ўзбекистон Республикаси
янада ошириш мақсадида Ўзбекистон Респуб-
ликаси Олий Мажлиси ҳузуридаги Қонунчи- Президенти ҳузуридаги
лик муаммолари ва парламент тадқиқотлари Давлат бошқаруви академияси
институти билан ўзаро ҳамкорликни янада ри- мустақил изланувчи докторанти,
вожлантириш масалаларини кўриб чиқиш за-
юридик фанлар номзоди
1Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси
(Матн) /Ш.М.Мирзиёев. – Тошкент: «Тасвир» нашриёт уйи, 2020. – 56-б.
2Мингбоев У. Адолат инсонпарварликнинг олий нуқтаси. –Т.: «ILM-ZIYO-ZAKOVAT», - 2020. – 9-б.
3Қаранг: Голованов В. Суды в системе государственных органов. //Юстиция Беларуси. № 3, 2004. –
С.4.
4Рустамбоев М.Ҳ., Никифорова Е.Н. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари: Олий ўқув юртлари учун
дарслик. – Т.: «ZAR QALAM». 2005. – 55-56-б.
5Таджиханов У., Одилқориев Х., Саидов А. Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи.
Т.: «Шарқ» НМАК, 2001. – 628-б.
6Черемных Г.Г. Судебная власть в Российской Федерации. М., 1998. –С 143.
7Чудаков М.М. Конституционное право зарубежных стран. Минск: 2001. –С.166.
8Страшун Б.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. М.: БЕК. – 1995. –С.73.
9Чиркин В.Е.Конституционное право зарубежных стран. –М.: Юристь.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
44 ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
ЭКСПЕРТИЗА ТЕКШИРУВИ
УЧУН НАМУНАЛАР ОЛИШНИНГ
ПРОЦЕССУАЛ МАСАЛАЛАРИ
Биологик материалларни олиш тартиби ва риш назарияси нуқтаи назаридан намуналар
ундан фойдаланишнинг ҳуқуқий асослари су- деб, асл объектларнинг хоссаларини ўзида
риштирув, дастлабки тергов ва суд жараёнида сақловчи, қайта тикловчи ҳамда таққослаш
бевосита экспертиза ўтказиш билан боғлиқ. Маз- учун энг қулай шароит яратувчи моддий
кур масалалар Жиноят-процессуал кодексида объектларга айтилишини таъкидлайди4.
(ЖПК), «Суд экспертизаси тўғрисида»ги ҳамда
«Геном бўйича давлат рўйхатига олиш тўғри- Ўз навбатида, хорижий давлатлар, ху-
сида»ги қонунларда ўз аксини топган. Шахсни сусан Россия Федерацияси қонунчилиги-
геномга оид ахбороти бўйича идентификация қи- да ҳам намунага таъриф берилган. «Россия
лиш учун кўп ҳолларда экспертиза текширувига Федерациясининг суд-экспертиза фаолияти
намуналар олишга эҳтиёж туғилади. тўғрисида»ги Қонунида намуналар инсон-
нинг, ҳайвоннинг, мурданинг, предметнинг,
«Намуна» тушунчасига олимлар турлича материал ёки модданинг хусусиятлари ёки
таъриф берганлар. Хусусан, В.А.Жбанков- ўзига хос белгиларини ўзида ифодаловчи,
нинг фикрига кўра, «таққослаш учун наму- шунингдек, экспертга тадқиқот ўтказиш ва
на тадқиқ қилинаётган объектларнинг маъ- хулоса бериш учун зарур бўлган бошқа на-
лум гуруҳдаги объектлар билан айнанлиги муналар, деб қайд этилган5.
ёки индивидуал фарқини аниқлаш ва шу
каби одил судлов олдида турган бошқа ма- Қозоғистон Республикасининг «Суд-экс-
салаларни ҳал қилиш мақсадида олинадиган пертиза фаолияти тўғрисида»ги Қонунига
ўзига хос категориядаги объектлардир1. мувофиқ, «намуналар суд экспертизаси ўт-
казиш учун зарур бўлган тирик одам, мурда,
Г.И.Крамовичнинг фикрига кўра эса, наму- ҳайвон, ўсимлик, объект, материал ёки мод-
налар шахслар, ҳайвонлар, предметлар ва бош- данинг хусусиятини акс эттирувчи моддий
қа ашёларни идентификация қилиш ёки объект- объектлардир6.
нинг маълум гуруҳга мансублигини аниқлаш,
шунингдек жиноятларни тергов қилиш ва уни Ўзбекистон Республикасининг «Суд экс-
фош этишни енгиллаштириш мақсадида фой- пертизаси тўғрисида»ги Қонунида намуна-
даланиладиган, турли моддий объектларда ларга текширишни ўтказиш ва хулоса бе-
бошқа объектларнинг белгиларини намоён риш учун суд экспертига зарур бўлган тирик
қилувчи ёки ўзининг шахсий хусусиятларига одам, мурда, ҳайвон, ўсимлик, буюм, мате-
эга бўлган турли моддий объектлардир2. риал ёки модданинг хусусиятларини акс эт-
тирувчи объектлар деб таъриф берилган7.
Н.И.Долженконинг фикрича, таққослаш
учун намуналар шубҳасиз бошқа объектдан Олимлар томонидан берилган ва қонун
келиб чиққан ҳамда унинг бир қисми бўлиб ҳужжатларидаги мазкур таърифлар айрим
ҳисобланувчи ёхуд унинг белгиларини ўзида жиҳатлари билан бир-биридан фарқ қилади.
ифодаловчи моддий объект бўлиб, иденти- Бироқ, аксарият таърифларда намуналар-
фикация қилиш ёки идентификация қили- нинг экспертиза ўтказиш учун зарур бўлган
наётган объектга гуруҳий мансублигини ва моддий объектлар эканлиги қайд этилган.
тергов қилинаётган жиноят ишидаги бошқа
ҳолатларни аниқлаш мақсадида олинади3. Шунингдек, намуналарнинг яна бир аж-
ралмас белгиси уларнинг тегишли тартибда
Шунингдек, қатор олимлар моделлашти- расмийлаштириб олинганлигидир. Шу са-
бабли, ҳар қандай моддий объектни намуна
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 45
деб аташ нотўғри бўлади. мумкинлиги, ҳодиса жойида ёки ашёвий да-
Юқоридагиларга кўра, Ўзбекистон Рес- лилларда бошқа шахслар томонидан излар
қолдирилган бўлиши мумкинлиги тўғрисида
публикасининг «Суд экспертизаси тўғриси- етарлича асослар мавжуд бўлган тақдирда,
да»ги Қонунида намуна тушунчасини янада бошқа шахслардан ҳам олиниши мумкин.
аниқ ифода этиш мақсадида унга қуйидаги-
ча таъриф беришни таклиф этамиз: Аниқ процессуал мақомга эга бўлган
шахслардан экспертиза текшируви учун
«Намуналар – иш учун аҳамиятга эга бўл- намуналар тирик шахсларнинг танасидан
ган ҳолатларни текшириш, аниқлаш, қайд келиб чиқадиган моддий объектлар бўли-
этиш, тасдиқлаш ёки инкор этиш мақсадида ши мумкинлиги сабабли қонун чиқарувчи
экспертиза тадқиқотини ўтказиш учун зарур экспертиза текшируви учун намуналарни
бўлган, ўрнатилган тартибда расмийлаш- олишнинг суриштирувчи, терговчининг қа-
тириб олинган тирик одам, мурда, ҳайвон, рори асосида амалга оширилиши, шунинг-
предмет, материал ёки модданинг ўзига хос дек инсонга оғриқ берадиган ҳамда унинг
хусусиятларини ва белгиларини ўзида акс соғлиғи учун хавфли бўлмаган ёки унинг
эттирувчи объектлар». шаъни ва қадр-қимматини камситмайдиган
усуллардан фойдаланишга оид махсус про-
Терговга қадар текширув, суриштирув, цессуал тартибини белгилайди.
дастлабки тергов органлари мансабдор
шахслари ҳамда суд томонидан биологик ке- ЖПКнинг 181-моддасида мураккаб тиб-
либ чиқишга эга бўлган ашёвий далил, экс- бий текширув усулларидан, шунингдек куч-
пертиза текшируви учун намуна ва бошқа ли оғриқ бериш билан боғлиқ усуллардан
излар ЖПКда белгиланган тартибда тергов мажбурий фойдаланишга фақат экспертиза
ҳаракатлари ўтказган ҳолда олинади. ўтказилаётган шахснинг розилиги билан йўл
қўйилиши, ЖПКнинг 192-моддасида эса ба-
Экспертиза текшируви учун намуналар уч шарти қўлланиладиган усуллар оғриқ бер-
хил йўл билан олиниши мумкин: тергов ҳа- майдиган ҳамда инсон ҳаёти ва саломатлиги
ракатини ўтказиш (ЖПКнинг 188 – 197-мод- учун хавфсиз бўлса, улардан мажбурлов йўли
далари); далилларни тўплашнинг умумий билан намуналар олиниши белгиланган8.
усулларидан фойдаланган ҳолда, яъни бош-
қа тергов ва тезкор ҳаракатларни ўтказиш Мазкур иккита моддадаги «кучли оғриқ»
(ЖПКнинг 87-моддаси); экспертиза ўтказиш ва «оғриқ етказмасдан» деган тушунчаларни
жараёнида («Суд экспертизаси тўғрисида»ги талқин қилишда ва амалиётда қўллашда қи-
Қонунга асосан). йинчиликлар юзага келмоқда. Масалан, экс-
пертиза ўтказиш жараёнида шахснинг рози-
Экспертиза текшируви учун намуналар лиги билан унга нисбатан кучли оғриқ бериш
иккита асосий гуруҳга бўлинади: билан боғлиқ тадқиқот ўтказилиши мумкин.
Бироқ, агар у қаршилик қилса, оғриқ етказ-
а) процессуал мақомга эга бўлган шахс- ган ҳолда экспертиза текшируви учун наму-
лардан, яъни гумон қилинувчи, айбланувчи, налар олиш мумкин бўлмай қолмоқда.
жабрланувчи ёки гувоҳдан олинадиган на-
муналар; Оғриқ етказмасдан экспертиза текширу-
вига намуналар олишни тушуниш учун тиб-
б) аниқ процессуал мақомга эга бўлма- биётдаги «оғриқ» тушунчасининг таърифи-
ган (мурдалар ёки ҳодиса жойидан олинган) га мурожаат этсак.
ашёвий далиллар, объектлардан олинган на-
муналар. Айрим тиббий адабиётларда оғриққа
ёқимсиз ёки қийнайдиган ҳиссиёт, жисмо-
ЖПКнинг 190-моддасига асосан экспер- ний ёки руҳий азобланишни ҳис қилиш деб
тиза текшируви учун намуналар гумон қили- таъриф берилган9.
нувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланув-
чи, шунингдек тиббий йўсиндаги мажбурлов
чоралари қўлланилган шахслардан олиниши
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
46 ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
Оғриқни ўрганиш бўйича Халқаро Ассо- оғриқни ҳис қилиш даражаси турлича, яъни
циация эса «оғриқ» тушунчасига қуйидагича субъективдир. Айрим инсонлардан қон на-
таъриф берган: тўқималарнинг ҳақиқий ши- мунасини олиш ҳам оғриқли жараён бўлиши
кастланиши ёки потенциал шикастланиши мумкин. Чунки, шахс игна санчган вақтда
мумкинлиги билан кечадиган, сезги (сенсор) беихтиёр озми-кўпми оғриқ сезади. Бу эса,
ва ҳиссий (эмоционал) ёқимсиз кечинмалар10. ЖПКдаги намуна олишда «оғриқ етказмас-
дан» олиш қоидасини талқин этишда тушун-
Оғриқнинг қуйидаги турлари мавжуд: но- мовчилик келтириб чиқармоқда. Ҳатто, шахс
цицептик оғриқ - тўқималарнинг шикастлани- ўзидан экспертиза текшируви учун намуна-
ши натижасида рўй беради; турли шамоллаш лар олинишига розилик билдирган тақдирда
жараёнлари билан боғлиқ оғриқлар; нейро- ҳам, ундан қон олиш жараёни бир оз оғриқли
патик оғриқ – соматосенсор асаб тизимининг бўлади ва натижада ЖПКнинг 192-моддаси
нотўғри ишлаши натижасида юз беради11. талаблари бузилмоқда. Бу эса, адвокатлар-
нинг ҳам эътирозига сабаб бўлиши мумкин.
Оғриқнинг умумий таърифи ҳам, унинг
классификацияси ҳам ҳар бир шахс ҳис қи- Хорижий давлатларнинг тажрибаси ўрга-
лиш мумкин бўлган оғриқнинг даражасини нилганида Россия Федерацияси ЖПКнинг
белгилаб бера олмайди. Ҳар бир инсоннинг
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақолада жиноят-процессуал фаолиятда намуна тушунчаси, шунингдек экс-
пертиза текшируви учун намуналар олиш тергов ҳаракатини ўтказишда намуналарни
олишнинг оғриқ етказмасдан туриб амалга оширишга доир қоидасини талқин қилини-
шида турли тушунмовчиликларни келтириб чиқараётганлиги натижасида шахслардан
биологик келиб чиқишга эга бўлган намуналарни олишда ушбу қоида бузилаётганлиги
атрофлича ёритилиб, ушбу муаммони ҳал қилиш юзасидан таклифлар берилган.
Таянч тушунчалар: намуна, биологик материал, экспертиза текшируви учун наму-
налар олиш.
***
В данной статье рассматриваются понятие образца в уголовно-процессуальной дея-
тельности, а также возникающие недоразумения при толковании правила получения
образцов без причинения боли, всесторонне освещается нарушение этого правила при
получении образцов биологического происхождения от физических лиц и предложения
по его решению.
Основные понятия: образец, биологический материал, получение образцов для экс-
пертного исследования.
***
This article highlights in detail the potential problems and threats arising from the use
of genomic information by unauthorized persons, ensuring the independence of an expert
in assessing traces of biological origin obtained from the crime scene, predicting categories
of persons subject to mandatory genomic registration, compliance with the conditions and
grounds for storing genomic information in a single database of genomic information, errors
and falsifications of genomic information in the database, creating a technically secure system
for the safe operation of a single database of genomic information, as well as problems and
threats arising from the receipt of genomic information by "third parties» and proposals for
their solution have been developed.
Basic concepts: sample, biological material, obtaining samples for expert examination.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 47
202-моддасида қиёсий тадқиқотлар учун на- содир этишга ёки этмасликка мажбурлаш
муналарни оғриқ етказмасдан олиш белги- механизмига асосланганлигини унутмаслик
си мавжуд эмаслиги маълум бўлди12. Худди лозим. Шу билан бирга, адабиётларда мазкур
шундай белги Беларусь Республикаси ЖПК- фикрга қарама-қарши қараш ҳам ўз ифода-
нинг 234-моддасида ҳам мавжуд эмас13. сини топган ва унга кўра, алоҳида ҳолларда
намуналарни олиб қўйиш мажбуран амалга
Қирғизистон Республикаси ЖПКда экс- оширилиши мумкин19.
пертиза текшируви учун намуналар кучли
оғриқ билан олинса, ушбу намунани олиш Қолаверса, ЖПКнинг 36-моддасига кўра,
шахснинг розилиги билан амалга оширили- терговчининг ўз юритувидаги иш юзасидан
ши белгиланган14. Аммо, кучли оғриқ деган қонунга мувофиқ чиқарган қарори барча
тушунчага Қирғизистон Республикаси ЖПК учун мажбурий эканлиги ҳамда ЖПКнинг
ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларида 192 ва 194-моддаларида экспертиза текши-
ҳам таъриф берилмаган. руви учун намуналарнинг олиниш жараёни
инсонга оғриқ бермаслиги лозимлиги қайд
Шу билан бирга, тергов жараёни ишти- этилганлиги нормалар ўртасида коллизияни
рокчиларининг манфаатлари тўқнашуви юз келтириб чиқармоқда. Терговчи намуналар-
берганда экспертиза учун намуналар олиш- ни олиш тўғрисида қарор чиқарса-ю, унинг
ни шахснинг хоҳишига қарши ўтказиш зару- ижроси шахсга оғриқ етказса (шприц ёрда-
рияти вужудга келади. мида қон олинса), иккита қоиданинг бири
(шахсга оғриқ етказиш орқали намуна оли-
Айрим ҳолларда жиноий таъқибдан қу- ниши) албатта бузилишига олиб келади.
тулмоқчи бўлганлар терговчига намуна тақ-
дим этмасликдан ўта манфаатдор, чунки бу- Шу боис, назаримизда, амалдаги ЖПК-
ларсиз (масалан, жинсий жиноятлар содир даги шахс намуна сифатида биологик ма-
этилган ҳолларда сперма намуналари бўл- териалини ихтиёрий беришдан бош тортса,
маган тақдирда) уларнинг айбини исботлаш мажбурлов йўли билан олиш мумкинлиги
ўта қийин бўлади15. ҳақидаги норма тўғри ҳисобланади. Маж-
бурлов чоралари имкон қадар шахснинг қар-
В.А.Жбанковнинг фикрича, экспертиза шилигини бартараф этувчи, қисқа, ҳаёти ва
текшируви учун намуналарни тақдим этиш- соғлиғи учун хавфли бўлмаган жараёндан
ни рад қилганлик учун жавобгарликнинг иборат бўлиши ҳамда шахснинг қадр-қим-
мавжуд эмаслиги сабабли, бундай намуна- матини камситмаслиги, унинг ҳаёти ва соғ-
ларни мажбуран олиш мумкин эмас16. лиғи учун хавфли бўлмаслиги, шунингдек
шахснинг қаршилигига нисбатан мутаносиб
Бошқа олимларнинг фикрига кўра, экс- бўлиши зарур. Бироқ, ундан мажбурлаб на-
пертиза текшируви учун намуналарни муна олинганида, албатта унинг қаршилиги-
мажбуран олиш инсонга нисбатан зўрлик га дуч келинади ва унга нисбатан жисмоний
ишлатишни тақиқловчи конституциявий куч ишлатилишига, натижада у озми-кўпми
нормаларга зиддир17. оғриқни ҳис қилишига олиб келади. Экспер-
тиза текшируви учун намуналарни мажбу-
Айрим олимлар бундай мажбурловни ин- рий олиш устидан ЖПКнинг 27-моддасига
сон устида тиббий тажриба ўтказишга ҳам мувофиқ шикоят қилиниши мумкин.
тенглаштирадилар18.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда,
Бундай фикрнинг келиб чиқишига тушун- ЖПК 192-моддасининг биринчи қисми-
чаларнинг мазмунини адаштириш сабаб бўл- дан экспертиза текшируви учун намуналар
моқда. Жиноят процессида ҳақиқатан ҳам олишда «оғриқ бермайдиган» деган сўзлар-
зўрлик ишлатиш мумкин эмас, бироқ «шахс- ни чиқариб ташлаган ҳолда қуйидаги таҳ-
ни мажбурлаш» тушунчаси билан унга «зўр- рирда баён этиш мақсадга мувофиқ:
лик ишлатиш» тушунчаларини адаштирмас-
лик муҳим. Қолаверса, жиноят қонунидаги «ОДИЛ СУДЛОВ»
ҳар қандай жиноят учун бериладиган жазо- № 5 / 2022
нинг мазмуни шахсни бирор бир ҳаракатни
48 ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
«192-модда. Намуна олишда мажбур- «Шифокор ёки бошқа мутахассис зарур
лов чегараси ҳаракатларни бажаради ва эксперт текши-
руви учун намуналар олади. Бунда, инсон
Ўзидан намуна олинишига турли усуллар ҳаёти ва саломатлиги учун хавфли бўлма-
билан қаршилик кўрсатаётган гумон қили- ган илмий-техникавий воситалардан фой-
нувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланув- даланилиши мумкин. Намуналар ўралиб
чи мажбурий келтирилади, бунда башарти ва муҳрланиб, суриштирувчи, терговчи ёки
қўлланиладиган усуллар инсон ҳаёти ва са- судга юборилади.»
ломатлиги учун хавфсиз бўлса ҳамда унинг
қадр-қимматини камситмаса, улардан маж- М. АБДУРАХИМОВ,
бурлов йўли билан намуналар олинади». Ўзбекистон Республикаси ИИВ
Ташкилий департаменти Юридик
Худди шу тартибда ЖПК 194-моддаси- таъминлаш бошқармаси бошлиғи
нинг иккинчи қисмидан «оғриқ бермайди-
ган» деган сўзларни чиқариб ташлаш ва уни ўринбосари
қуйидаги таҳрирда баён этиш лозим:
1Жбанков В. А. Получение образцов для сравнительного исследования: Учеб. пособие. - М., 1992.-
С.55.
2Грамович Г. И. Вопросы применения научно-технических средств при расследовании преступлений:
Дис.... канд. юрид. наук. – Минск, 1970. – С. 116.
3Долженко Н. И. Образцы для сравнительного исследования и тактика их получения: Дис.... канд.
юрид. наук. М., 2000. – С. 19.
4Лобан И. Е., Заславский Г. И., Попов В. Л. Правовые основы судебно-медицинской деятельности в
уголовном судопроизводстве. — СПб.: Юрид. Центр Пресс, 2003. – С. 239.
5«Россия Федерациясининг давлат суд-экспертиза фаолияти тўғрисида»ги Қонуннинг 9-моддасига қа-
ранг. // Электрон манба: https://base.garant.ru/12123142/.
6Қозоғистон Республикасининг «Суд-экспертиза фаолияти тўғрисида»ги Қонуни 1-моддасига қаранг.
// Электрон манба: https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1700000044.
7Ўзбекистон Республикасининг «Суд экспертизаси тўғрисида»ги Қонуни 9-моддасига қаранг. //
URL:http://www.lex.uz.
8Ўзбекистон Республикаси ЖПКга қаранг. // URL:http://www.lex.uz.
9Финкельштейн Л. О. Боль // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.).
— СПб., 1890—1907.
10Боль с точки зрения медицины. Словари и энциклопедии на Академике. Электрон манба: https://
dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/77012#.D0.91.D0.BE.D0.BB.D1.8C_.D1.81_.D1.82.D0.BE.D1.87.D0.BA.
D0.B8_.D0.B7.D1.80.D0.B5.D0.BD.D0.B8.D1.8F_.D0.BC.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.86.D0.B8.D0.BD.D1.8B.
11Виды боли. Электрон манба: https://www.voltaren.ru/understanding-pain/pain-types/.
12Россия Федерацияси ЖПКнинг 202-моддасига қаранг. // https://base.garant.ru/12125178/.
13Беларусь Республикаси ЖПКнинг 234-моддасига қаранг. // https://kodeksy.by/ugolovno-processualnyy-
kodeks.
14Қирғизистон Республикаси ЖПКнинг 184-моддасига қаранг. // http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-
ru/111530.
15Долженко Н. И. Процессуальный порядок получения образцов для сравнительного исследова-
ния// Юрист - онлайн электронный юридический журнал. Режим доступа: http://uww.shkolny.com/
protsessualnyiy-poryadok-polucheniya-obraztsov-dlya-sravnitelnogo-issledovaniya/.
16Жбанков В. А. Получение образцов для сравнительного исследования. - М., 1992. – С. 14-15.
17Брагер, Д. К. Вопросы тактико-правового характера при принудительном получении образцов для
сравнительного исследования // Социогуманитарный вестник. – 2012. – № 1. – С. 115–121.
18Березин, А. А. Защита прав граждан адвокатом в уголовном процессе. – М.: Статут, 2014. – С. 160.
19Научно-практическии комментарий к УПК РСФСР / Под общ. ред. В. М. Лебедева. - М., 1995. – С. 265.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 5 / 2022
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одилсудлов» – «Правосудие» журнали 2022 йил 5 сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search