Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
11/2022 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Бахтияр ИСЛАМОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен»
Робахон МАХМУДОВА республика танловида «Энг яхши ёри-
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ тилган ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бў-
Икрам МУСЛИМОВ йича ғолиб деб топилган.
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ
Холмўмин ЁДГОРОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Ибрагим АЛИМОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Олим ХАЛМИРЗАЕВ
Замира ЭСАНОВА Чўпонота кўчаси, 6-уй
Омонбой ОҚЮЛОВ Ҳ/р 20210000300101763001
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
МФО 00850, СТИР 201403038
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан
босилган матнлар. ТЕЛЕФОН: (71) 278-96-54, 278-91-96,
278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача
бўлиши мумкин. E-mail: [email protected]
Веб-сайт: www.odilsudlov.sud.uz
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва Telegram: https://t.me/ODsud
қайтарилмайди.
Босишга 2022 йил 14 ноябрда рухсат этил-
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ ди. Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма та-
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. боқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
Журнал Ўзбекистон Республикаси Вазир- фаланди. Буюртма ‒ 16.
лар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттеста-
ция комиссияси Раёсатининг 2013 йил 30 Нашр адади 3430 нусха.
декабрдаги 201/3-сонли қарори билан док-
торлик диссертациялари бўйича илмий ма- Навбатчи муҳаррир
қолалар чоп этиладиган нашрлар рўйхати- Муталиф СОДИҚОВ
га киритилган.
НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб-
ликаси Президенти Администрацияси Сотувда келишилган нархда
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму-
никациялар агентлигида 0026-рақам би- «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа босмахонасида чоп этилди.
б ошлаган. Босмахона манзили: 100 139,
Тошкент шаҳри, Учтепа тумани,
C «Одил судлов»
23-мавзе, 47-уй
2 МУНДАРИЖА
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Тадбиркорлик субъектлари фаолиятида тек-
ширувлар ўтказишни мувофиқлаштириш тартибини такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги Қарори ...................................................................................................................3
ПАРЛАМЕНТ ВА ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАР
А. Раҳимов, Р. Исмайлов. Конституциявий ислоҳотлар даврида миллий парламент
фаолиятини янада такомиллаштириш масалалари ...............................................................5
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
З. Қурбонова, У. Нишонова. Маъмурий ишларнинг судга тааллуқлилигининг ҳуқуқий
асослари .........................................................................................................................................8
СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ ИЖРОСИ МАСАЛАЛАРИ
А. Муродов. Қайси ҳолларда чет элга чиқишга қўйилган тақиқ бекор қилиниши мум-
кин? ........................................................................................................................................14
ЖАРАЁН
А. Каражанов. Ҳал қилув қарори қандай қабул қилинади ...........................................17
МУНОСАБАТ
Ж. Иброҳимов. Темир йўлнинг ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини
олиб қочиш ёки эгаллаб олиш учун жиноий жавобгарлик масалалари................................19
МУАММО ВА ЕЧИМ
Л. Абдуллаев. Уч йиллик судма-суд тортишув.........................................................25
МАЖБУРИЯТ ВА ИЖРО
Н. Аллаберганова. Мажбурият интизоми......................................................................28
ЮРИДИК ФАКТ
Ғ. Воҳидов. Юридик фактлар судда кўрилишининг ўзига хос аҳамияти................. 31
ИҚТИСОДИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
М. Фаязов. Ҳуқуқий кафолат ...............................................................................................36
ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ
Э. Турғунбоев. Хорижий давлатлар жиноят қонунчилигида жазодан озод қилишнинг
айрим масалалари. .................................................................................................................38
ОИЛА ВА ҲУҚУҚ
Э. Исмоилов. Оиланинг бирламчи пойдевори................................................................44
ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ
Ж. Холмўминов. Табиий бойликлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқу-
қий ҳолати.......................................................................................................................47
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA.....................................................79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА 3
РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
ҚАРОРИ
ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИ ФАОЛИЯТИДА
ТЕКШИРУВЛАР ЎТКАЗИШНИ МУВОФИҚЛАШТИРИШ
ТАРТИБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ ТЎҒРИСИДА
Жорий йилнинг 22 август куни ўтка- олинмаган текширувларни ўтказиш ноқону-
зилган Ўзбекистон Республикаси Президен- ний ҳисобланади;
тининг тадбиркорлар билан очиқ мулоқоти
доирасида белгиланган устувор вазифалар тадбиркорлик субъектлари фаолиятида
ижросини таъминлаш, шунингдек, тадбир- ўтказилган текширувларнинг натижалари
корлик субъектлари фаолиятига асоссиз ара- ҳамда профилактика тадбирлари тўғриси-
лашувларнинг олдини олиш, назорат қилувчи да маълумот текширув ёки профилактика
органларнинг масъулиятини ошириш ва фао- тадбирлари тугаган кундан бошлаб уч кун
лияти очиқлигини таъминлаш мақсадида: муддатда «Ягона давлат назорати» ахборот
тизимига киритилади.
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти-
нинг 2021 йил 15 сентябрдаги ПФ–6314-сон 3. Шундай тартиб ўрнатилсинки, унга
Фармонига мувофиқ, Тадбиркорлик субъект мувофиқ:
ларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатла-
рини ҳимоя қилиш бўйича вакил (кейинги а) назорат қилувчи органлар:
ўринларда – Тадбиркорларнинг ҳуқуқларини «хавфни таҳлил этиш» тизими натижала-
ҳимоя қилиш бўйича вакил) томонидан тад- рига асосан ўтказиладиган текширувларнинг
биркорлик субъектлари фаолиятини текши- бошланиши ҳақида камида 10 иш куни олдин
риш жараёнларини мувофиқлаштириш ва тадбиркорлик субъектини хабардор қилади;
уларнинг очиқлигини таъминлаш, шунин- тадбиркорлик субъектининг илгари тек-
гдек, давлат назорати функциялари, мажбу- ширилган фаолият давридаги предмети ва
рий талаблар ва тадбиркорлик субъектлари объекти бўйича қайта текширув ўтказишга
фаолиятини текшириш ҳуқуқига эга ман- ва тадбиркорлик субъекти томонидан аввал
сабдор шахсларнинг электрон реестрларини тақдим этилган ҳужжатларни талаб қилиш-
юритиш имконини берувчи «Ягона давлат га ҳақли эмас;
назорати» ахборот тизими ишга туширилган- тадбиркорлик субъектлари учун профи-
лиги маълумот учун қабул қилинсин. лактика тадбирларини Тадбиркорларнинг
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича вакил
2. Белгилансинки, назорат қилувчи ор- билан келишилган режа-графиклар асоси-
ганлар томонидан 2022 йил 1 ноябрдан да тадбиркорлик субъектлари молия-хў-
бошлаб: жалик фаолиятига аралашмаган ҳолда
семинарлар, оммавий муҳокамалар, омма-
тадбиркорлик субъектлари фаолиятида вий ахборот воситаларида чиқишлар, «очиқ
ўтказиладиган барча текширувлар «Ягона эшиклар куни» тадбирларини ташкил этиш,
давлат назорати» ахборот тизимида рўйхат- шунингдек, тарқатма материал ва қўлланма-
га олинади. Бунда тадбиркорлик субъект- лар билан таъминлаш, тавсия ва хабарлар
лари фаолиятида мазкур тизимда рўйхатга юбориш шаклларида амалга оширади;
«Халқ сўзи» газетаси, 2022 йил 14 сентябрь сони.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
4 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
б) тадбиркорлик субъектлари назорат қи- каси Президентининг 2021 йил 15 сентябр-
лувчи органларнинг мансабдор шахсларини даги ПФ–6314-сон Фармони талабларига
қуйидаги ҳолларда текширув ўтказиш учун мувофиқ, «Ягона давлат назорати» тизими-
ўз ҳудудига қўймаслик ҳуқуқига эга: да давлат назорати функциялари, мажбурий
талаблар, тадбиркорлик субъектлари фао-
текширув ўтказиш тўғрисидаги буйруқ лиятини текшириш ҳуқуқига эга мансабдор
ўрнатилган тартибда расмийлаштирилма- шахсларнинг электрон реестрлари лозим
ганда; даражада (долзарб) ва барча учун очиқ ҳо-
латда юритилишини таъминласин.
текширув белгиланган тартибда Тад-
биркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш 7. Назорат қилувчи органлар томони-
бўйича вакил билан келишилмаганда ёки у дан тадбиркорлик субъектлари фаолия-
хабардор этилмаганда; тида текширувлар ва профилактика тад-
бирларини ўтказиш тартиби тўғрисидаги
тадбиркорлик субъектлари фаолиятини низом иловага мувофиқ тасдиқлансин.
текшириш ҳуқуқини берувчи махсус гувоҳ-
нома мавжуд бўлмаганида; 8. Вазирлар Маҳкамаси бир ой муддат-
да Текширувларни рўйхатга олиш китоби-
улар Текширувларни рўйхатга олиш ки- ни тўлдириш тартибини, шунингдек, назо-
тобига маълумотларни киритишдан бош рат қилувчи органларнинг «хавфни таҳлил
тортганида; этиш» тизимларига қўйиладиган минимал
талабларни тасдиқласин.
в) 2023 йил 1 январдан бошлаб назорат
қилувчи органларга «Ягона давлат назо- 9. Тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳи-
рати» ахборот тизимидаги давлат назора- моя қилиш бўйича вакил икки ой муддат-
ти функциялари реестрига киритилмаган да манфаатдор вазирлик ва идоралар билан
функциялар бўйича тадбиркорлик субъект биргаликда қонунчилик ҳужжатларига ушбу
лари фаолиятида текширувлар ўтказиш қарордан келиб чиқадиган ўзгартириш ва
тақиқланади. қўшимчалар тўғрисида Вазирлар Маҳкама-
сига таклифлар киритсин.
4. Адлия вазирлиги Тадбиркорларнинг
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича вакил, 10. Мазкур қарорнинг ижросини самара-
Савдо-саноат палатаси ва назорат қилувчи ор- ли ташкил қилишга масъул ва шахсий жа-
ганлар билан биргаликда 2022 йил 1 ноябр- вобгар этиб Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари-
га қадар давлат назорати функциялари ни ҳимоя қилиш бўйича вакил Д.С. Қосимов
ва текширувларни қисқартириш бўйича ҳамда назорат қилувчи органлар раҳбарлари
таклифларни Стратегик ислоҳотлар агент- белгилансин.
лигининг кенгашига киритсин.
Қарор ижросини муҳокама қилиб бо-
5. Назорат қилувчи органлар Тадбиркор- риш, ижро учун масъул идоралар фаолия-
ларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича тини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш
вакилга: Ўзбекистон Республикасининг Бош вазири
А.Н. Арипов ва Ўзбекистон Республика-
бир ой муддатда тегишли норма- си Президенти Администрацияси раҳбари
тив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва техник жиҳатдан С.У.Умурзаков зиммасига юклансин.
тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳуж-
жатларга ҳавола қилган ҳолда мажбурий та- Ўзбекистон Республикаси
лаблар рўйхатини;
Президенти Ш. МИРЗИЁЕВ
мажбурий талаблар ўзгарган тақдирда,
ўзгартириш киритилган санадан бошлаб Тошкент шаҳри,
бир ҳафта муддатда янгиланган мажбурий 2022 йил 13 сентябрь
талаблар рўйхатини тақдим этсин.
6. Тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя
қилиш бўйича вакил Ўзбекистон Республи-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ТАДҚИҚОТ, 5
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ
КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОҲОТЛАР ДАВРИДА
МИЛЛИЙ ПАРЛАМЕНТ ФАОЛИЯТИНИ ЯНАДА
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Ҳар бир халқнинг миллий давлатчилик ри- лоҳотларни заруратга айлантирди. Шунинг
вожланиш босқичларида шундай саналар бор- учун ҳам бутун халқимиз Конституция
ки, вақт ўтган сайин ижтимоий-сиёсий ҳа- вий ислоҳотларни кузатувчиси эмас, балки
ётда унинг тутган ўрни ва аҳамияти ортиб ижодкори сифатида намоён бўлмоқда.
бораверади. 1992 йил 8 декабрь – Ўзбекистон
Республикаси Конституцияси қабул қилинган Шунинг учун ҳам Сирдарё вилояти фаолла-
кунни ўзбек халқи тарихида улкан аҳмиятга ри билан бўлиб ўтган учрашувда мамлакати-
молик сана десак, асло муболаға бўлмайди. миз Президенти Конституцияга киритилаётган
ўзгаришлар ҳақида ўз фикрини билдирар экан,
Албатта, бу бежиз эмас. Ўзбекистон Рес 1 августдан кейин ҳам муҳокамалар давом эт-
публикаси Президенти Ш. Мирзиёев таъ- тирилгач, яна 2,5 мингдан ортиқ таклифлар ке-
кидлаганидек, «Мустақиллигимизнинг илк либ тушганига алоҳида тўхтади. Бу эса, фуқа-
даврида қабул қилинган Конституциямиз роларни конституциявий ислоҳотларга бефарқ
шахс, жамият ва давлат ўртасидаги муно- эмаслигидан далолатдир.
сабатларда ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар
ҳамда уларнинг кафолатларини аниқ-рав- Фурсатдан фойдаланиб, Конституциявий
шан белгилаб берди. Бош Қомусимиз, жин- ислоҳотлар жараёнида миллий парламент
си, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий фаолиятини янада такомиллаштириш маса-
келиб чиқишидан қатъи назар, юртимиз лалари ҳақида сўз юритсак.
фуқаролари тенглигининг кафолатланиши-
ни эътироф этди ва замонавий демократик Чунки, Ўзбекистон Республикаси Конс
тараққиёт учун замин яратди». титуциясига ўзгартиш ва қўшимчалар ки-
ритиш тўғрисидаги конституциявий қонун
Бугун Янги Ўзбекистон тараққиёт босқи- лойиҳасида Олий Мажлис фаолиятини яна-
чининг учинчи юксалиш даврига ҳуқуқий да такомиллаштиришни назарда тутган янги
пойдевор бўлган Ўзбекистон Республика- нормаларни киритиш назарда тутилмоқда.
си Конституцияси қабул қилинганлигига
30 йил тўляпти. Мамлакат Конституцияси- Қолаверса, Янги Ўзбекистонда олиб бо-
нинг 30 йиллиги танътаналари бугун олиб рилаётган демократик янгиланишлар даври-
борилаётган кенг кўламли конституциявий да парламент ваколатларини янада кенгай-
ислоҳотлар даврига тўғри келди. Мамла- тириш, ижро органлари устидан вакиллик
катимиз ҳаётининг барча соҳаларида ян- назоратини кучайтириш Олий Мажлис
гидан шаклланаётган муносабатлар, иқти- палаталарининг самарали фаолият юрити-
содий-ижтимоий соҳада бўладими, давлат ши ва қонун ижодкорлиги соҳасида зарур
бошқарувини демократлаштириш соҳасида- шароитлар яратиш давлат бошқаруви тизи-
ми ёки қонун устуворлигини таъминлаш бо- мининг демократлаштиришни муҳим шар-
расидами, хуллас, қайси бир соҳани олманг, ти ҳисобланади. Албатта, бунинг ўзига хос
барча янгиланишлар Конституциявий ис- муҳим сабаблари бор.
Маълумки, демократик мамлакатларда
давлат ҳокимиятини бир қўлда тўпланиши-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
6 ПАРЛАМЕНТ ВА ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАР
8 декабрь – Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинган кун!
Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий
суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади.
У томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикаси-
нинг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди қуйи судларнинг судлов фаолияти устидан
назорат олиб бориш ҳуқуқига эга.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 110-моддаси
га йўл қўйилмайди. Балки, мамлакат Конс сиёсий кучларни ўзаро мувозанатда ушлаб
титуциясига мувофиқ, давлат ҳокимияти туриш билан боғлиқ.
органларининг вазифалари турли инсти-
тутлар ўртасида тақсимланади. Давлат Ўзбекистон Республикасида давлат тузи-
ҳокимияти органлари ўртасидаги муно- лиши ўзига хос бўлиб, давлат бошқ арувига
сабатлар ҳам турлича бўлиб, улар кўплаб кўра, ярим президентлик ва ярим парламент
омиллар асосида шаклланади. Масалан, республикаси хос бўлган жиҳатларни ўзида
тарихий анъаналар, давлат тизими ва бош мужассам этган. Шуни алоҳида таъкидлаш
қарув шакли, давлат-ҳудудий тузилишига жоиз, мамлакат қонун чиқарувчи ҳокимияти
кўра, сиёсий партиялар ва сайлов тизи- соҳиби бўлган Олий Мажлис давлат ҳокимия-
ми, шунингдек мамлакатдаги ўзига хос тини шакллантиришда катта ваколатларга эга.
сиёсий вазиятга бевосита боғлиқ. Бироқ,
дунё мамлакатларида мавжуд бўлган дав- Ўзбекистон миллий парламенти шу вақт-
лат ҳокимияти органларига турли вазифа- га қадар ўзининг асосий функциялари, яъни
лар юклатилган бўлса-да, аслида уларнинг вакиллик, қонун чиқариш ва назорат қилиш
функцияси бир хил. ваколати билан бирга Ўзбекистон Респуб
ликаси ички ва ташқи сиёсатининг асосий
Қайси бир мамлакатда бўлмасин, қонун йўналишларини белгилаш ҳамда давлат
чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар- стратегик дастурларини қабул қилиш вако-
нинг ўзаро ҳамкорлиги, яна ҳам аниқроқ ай- латига ҳам эга бўлган.
тганда, ўзаро тийиб туриш ва мувозанатни
сақлаш принципини тадқиқ этиш вазифаси Тўғри, олий вакиллик органига бундай
ҳокимиятлар ўртасидаги долзарб масала- ваколатни берилиши бир палатали парла-
лардан бўлиб келган. мент ваколатларига хос бўлиб, ўша вақт-
ларда энг мақбул йўл бўлган, деб айтиш
Кўпчиликка яхши маълум, «ҳокимият мумкин. Бироқ, икки палатали парламент
бўлиниш принципининг қаттиқ тизими»га тизими шаклида фаолият юритаётган бугун-
хос бўлган президентлик республикаларида ги парламентдан ушбу ваколатни Ўзбекис
қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият- тон Республикаси Президентига ўтказишни
лар бир-бирига бевосита боғлиқ эмас. Пре- даврнинг ўзи заруратга айлантирмоқда.
зидент ижро ҳокимияти раҳбари сифатида
ҳукуматни якка ўзи тайинлайди ва лавози- Айнан шу нуқтаи назардан олганда, бу-
мидан озод қилади. Парламент республи- гун кенг жамоатчилик муҳокамасида бўл-
каларида эса қонун чиқарувчи ҳокимият ган «Ўзбекистон Республикаси Конститу-
ҳукуматни шакллантиришда фаол иштирок циясига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш
этади. Бунинг асосий сабаби, парламент- тўғрисида»ги Бош Қомусимиз қонун лойи
ни шакллантиришда сиёсий партияларни ҳаси билан Конституциянинг 78-моддаси-
бевосита иштирок этиши ва мамлакатдаги га таклиф этилаётган ўзгартишлар, яъни
Ў збекистон Республикаси ички ва ташқи
сиёсатининг асосий йўналишларини белги-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ПАРЛАМЕНТ ВА ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАР 7
лаш ваколатини Олий Мажлисдан Прези- Маълумки, Вазирлар Маҳкамаси Олий
дентга ўтказиш таклифига эътиборингизни Мажлис олдида ҳисобдор ҳисобланади.
қаратсак. Конституциянинг ушбу моддасига Д емак, у мамлакат ижтимоий-иқтисодий
киритилаётган ўзгартиш ўз вақтида ва жуда ҳаётининг энг муҳим масалалари юзаси-
тўғри бўлмоқда деб айтиш мумкин. дан ҳар йили Олий Мажлисга маъруза эмас,
балки ҳисобот тақдим этиши керак. Бу
Конституциянинг 78-моддасида белги- масалани атрофлича ўрганиб чиқиш зарур.
ланган ваколатини Президентга ўтказили-
шини қуйидагилар билан асослаш ўринли. Шунингдек, Олий Мажлис Сенатига қо-
нунчилик ташаббуси ҳуқуқини берилиши
Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси- мақсадга мувофиқ эмас. Парламентнинг ҳар
нинг Президенти фуқароларнинг ҳуқуқла- икки палатасини бундай ваколатга эга бўли-
ри ва эркинликларига, унинг Конституция ши келгусида палаталарнинг қонун ижод-
ва қонунларига риоя этилишининг кафи- корлиги соҳасидаги ўзаро муносабатларига
ли экан, демак у Ўзбекистон Республикаси соя солиши мумкин.
ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўнали-
шларини белгилаш ваколатига, албатта, эга Яна бир таклиф. Амалдаги Конституция
бўлиши керак. нинг 83-моддасидаги Конституциявий суд,
Олий суд ва Бош прокурорнинг қонунчи-
Иккинчидан, Ўзбекистон Республикаси лик ташаббуслари доирасини чеклаш ҳақи-
Олий Мажлиси икки палатали парламент даги таклиф жуда ўринли. Аммо, уларнинг
шаклига ўтгандан кейин унинг қуйи пала- (шунингд ек, Судьялар олий кенгаши ҳам)
таси ўта сиёсийлашган органга айланди. фақат «ўз ваколатларига оид масалалар юза-
Ўз навбатида, турли сиёсий қарашларга сидан» қонунчилик ташаббуси билан чиқиш
эга бўлган аҳоли қатлами (ўз тарафдорла- ҳуқуқи ҳам бекор қилиниши керак.
ри) манфаатларини сўзсиз ҳимоя қилиш
мақсадида турли сиёсий чақириқлар билан Умуман, қонунчилик ташаббусига эга
чиқмоқда. Бундай шароитда мамлакатни бу- субъектлар рўйхати қисқартирилиши керак,
тун аҳолиси манфаатларини бирдек ифода деб ўйлаймиз. Дунё амалиётида парламент-
этаоладиган мамлакат Президентига Ўзбе- га қонун лойиҳасини киритиш ҳуқуқига эга
кистон Республикаси ички ва ташқи сиёса- бўлган субъектлар рўйхати чекланган. Асо-
тининг асосий йўналишларини белгилаш сан, бундай ҳуқуқга Парламент, Президент
ваколатини ўтказилиши энг тўғри қарордир. ва Ҳукумат эга бўлади. Бу билан қонунлар-
ни барқарорлиги таъминланади. Қолаверса,
Қолаверса, парламент республикаларига қонунларга тез-тез ўзгартишлар киритили-
хос бўлган мамлакатларда қарорлар қабул шининг олди олинади.
қилиш тақдири кўп жиҳатдан «парламент-
даги кўпчиликка» боғлиқ. Демак, турли Биз келгусида Ўзбекистон Республикаси
тортишувлар тез-тез бўлиб турадиган пар- Конституциясини барқарор конституциялар
ламент мажлисларида давлат ички ва ташқи қаторида кўришни истаймиз. Демак, бугун
сиёсатининг асосий йўналишларини белги- олиб борилаётган конституциявий ислоҳот-
лаш мамлакат Президенти ваколатида бўл- ларни ўтказишда ва қабул қилишда Прези-
гани маъқул. дентимиз таъбири билан айтганда, «шошма-
шошарликка» йўл қўймаслигимиз керак.
Яна бир муҳим масала. Бу – Конституция
нинг 78-моддасида Қонунчилик палатаси ва А. РАҲИМОВ,
Сенатнинг биргаликдаги ваколатларига бе- Р. ИСМАЙЛОВ,
рилаётган «Вазирлар Маҳкамасининг мам- Ўзбекистон Республикаси
лакат ижтимоий-иқтисодий ҳаётининг энг Конституциявий суди
муҳим масалалари юзасидан ҳар йилги маъ-
рузасини кўриб чиқиш». судьялари
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
8 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
МАЪМУРИЙ ИШЛАРНИНГ СУДГА
ТААЛЛУҚЛИЛИГИНИНГ ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Тараққиёт стратегиясида белгилан- қараб, суд, иқтисодий суд ёки ҳакамлик
ган устувор вазифаларни амалга ошириш суди томонидан ҳимоя қилинади. Қонунда
мақсадида 2022 йил 29 январь куни Ўз- назарда тутилган ҳоллардагина фуқаролик
бекистон Республикаси Президентининг ҳуқуқлари маъмурий тартибда ҳимоя қи-
«Давлат органлари билан муносабатларда линади. Унинг қарори устидан судга ши-
фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари коят қилиш мумкин1.
ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этилиши-
ни таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга Мазкур Қонун нормасига кўра,
бўлган ишончини янада ошириш чора-тад- ҳуқуқларни ҳимоя қилиш суд ёки маъму-
бирлари тўғриси»даги 107-сонли Қарори рий тартибда амалга оширилиши назарда
қабул қилинди. Мазкур Қарорда маъмурий тутилмоқда. Фикримизча, мазкур нормага
судларнинг ваколатларини, яъни маъмурий қуйидагича ўзгартириш киритиш лозим.
судловга тааллуқлилик доирасини кенгай- Ушбу норма «Фуқаролик ҳуқуқларини
тириш таклифи илгари сурилди. суд орқали ҳимоя қилиш» деб номланиши
ўрнига «Фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя
Ўзбекистон Республикаси Консти- қилиш» дейилса мақсадга мувофиқ бўлар
туциясининг 44-моддасига асосан, ҳар эди. Чунки, мазкур норма билан ҳуқуқлар-
бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликлари- ни ҳимоя қилишнинг суд ва маъмурий
ни суд орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқи ка- тартиби назарда тутилмоқда. Шунин-
фолатланиши белгиланган. Шунингдек, гдек, ушбу моддага мувофиқ, «Фуқаролик
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон деклара- ҳуқуқлари процессуал қонунлар ёки шарт-
циясининг 8-моддасида ҳар бир инсон номада белгилаб қўйилганидек, ишлар
унга конституция ёки қонун билан бе- қайси судга тааллуқли бўлишига қараб,
рилган асосий ҳуқуқлари бузилган ҳол- суд, иқтисодий суд ёки ҳакамлик суди
ларда судлар томонидан бу ҳуқуқлар- томонидан ҳимоя қилинади» деган жум-
ни самарали тиклашга эга эканлиги лани «Фуқаролик ҳуқуқлари процессуал
мустаҳкамланган. қонунлар ёки шартномада белгилаб қў
йилганидек, ишлар қайси судга тааллуқли
Мазкур мақолада маъмурий суд ишла- бўлишига қараб, судда ёки ҳакамлик суди
рини юритишда судга тааллуқлиликнинг томонидан ҳимоя қилинади» деган сўзлар
ҳуқуқий асослари ҳамда айрим қонун билан алмаштириш лозим.
ҳужжатларидаги ноаниқликлар ва тафо-
вутлар ҳақида сўз юритмоқчимиз. Иккинчидан, Ўзбекистон Республи-
каси Маъмурий суд ишларини юритиш
Биринчидан, Ўзбекистон Республика- тўғрисидаги кодексининг 27-моддасига
сида бузилган ёки низолашилаётган фуқа- кўра, ушбу суд томонидан ҳал этилади-
ролик ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг бир ган ишлар рўйхати келтирилган бўлиб,
нечта шакллари мавжуд бўлиб, Фуқаролик улардан маъмурий ва фуқаролар ўзини
кодексининг 10-моддасига мувофиқ, фуқа- ўзи бошқариш органларининг, улар ман-
ролик ҳуқуқлари процессуал қонунлар сабдор шахсларининг қарорлари, инвес
ёки шартномада белгилаб қўйилганидек, тициявий низолар, рақобат тўғрисидаги
ишлар қайси судга тааллуқли бўлишига
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 9
масалада мансабдор шахсларнинг қарор- ганларнинг ҳужжатлари, таъсир чоралари
лари устидан шикоят қилиш тўғрисидаги мавжуд бўлган, оммавий ҳуқуқни вужудга
ишлар маъмурий судда кўриб чиқилиши келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш-
белгиланган2. Мазкур нормада оммавий га қаратилган ҳамда алоҳида жисмоний
ҳуқуқий муносабатдан келиб чиқадиган шахсл ар ёки юридик шахслар ёхуд муай-
маъмурий органнинг қарорлари устидан ян индивидуал белгиларга кўра, ажралиб
шикоят қилиш тўғрисидаги ишлар маъму- турувчи шахслар гуруҳига маълум бир
рий суднинг судловига тааллуқли эканли- ҳуқуқий оқибатларни вужудга келтирув-
гини англатмоқда. чи қарорлар таркибига маъмурий орган-
ларнинг, улар мансабдор шахсларининг
Амалиётда баъзи ҳолларда мазкур қо- шахсан ёки жамоавий равишда қабул қи-
нун талабидан келиб чиққан қарорни линадиган, ижтимоий-ҳуқуқий муноса-
ҳақиқий эмас деб топишга оид ишлар батларни яратишга, ўзгартиришга ёки ту-
маъмурий судловга тааллуқли эканлиги гатишга қаратилган таъсир чораларини ўз
назарда тутилганлиги боис, маъмурий ор- ичига олувчи ҳужжатлар киради. Бунда,
ганнинг оммавий ҳуқуқий муносабатла- қарорлар ҳам белгиланган шаклда (мисол
ридан келиб чиқадиган маъмурий ҳужжат учун, жойларда ижро ҳокимияти органла-
устидан шикоят берилганда маъмурий суд рининг қарорлари), ҳам ихтиёрий шаклда
га тааллуқли эмас деб ҳисобланиб, ариза (мисол учун, мансабдор шахснинг фуқа-
(шикоятни) иш юритувга қабул қилишни ронинг мурожаатини қаноатлантиришни
рад этиш ҳолатлари ҳам учрамоқда. Ай- рад этиш тўғрисидаги ёзма хати) қабул қи-
рим ҳолларда маъмурий органнинг қаро- линиши мумкинлиги тушунтирилди3.
ри билан бир қаторда, бошқа маъмурий
ҳужжатлар устидан берилган шикоятлар Фикримизча, Ўзбекистон Республикаси
ҳам маъмурий судда кўриб чиқилмоқда. Маъмурий суд ишларини юритиш тўғриси-
Танлов якуни тўғрисидаги баённомани, даги кодекси 27-моддаси биринчи қисми-
мурожаатни қаноатлантиришни рад этиш нинг 2-бандида кўрсатилган «давлат бош
тўғрисидаги ёзма хатларни ҳақиқий эмас қарув органларининг, маъмурий ҳуқуқий
деб топишга оид ишларни мисол сифатида фаолиятни амалга оширишга ваколатли
келтириш мумкин. бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар
ўзини ўзи бошқариш органларининг ва
Бу хусусда раҳбарий кўрсатма бўл- улар мансабдор шахсларининг қонунчи-
ган Ўзбекистон Республикаси Олий суди ликка мос келмайдиган ҳамда фуқаролар
Пленумининг 2019 йил 24 декабрдаги ёки юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва
«Маъмурий органлар ва улар мансабдор қонун билан қўриқланадиган манфаатла-
шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари рини бузадиган қарорлари», 271-моддаси-
(ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилиш да қайд этилган «Инвестициявий низолар
тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш бў жумласига инвесторлар билан маъмурий
йича суд амалиёти ҳақида»ги 24-сонли органлар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқа-
қарорининг 5-бандида манфаатдор шахс риш органлари ўртасидаги улар мансабдор
лар ҳақиқий эмас деб топишни сўраёт- шахсларининг инвестиция шартномаси
ган қарорлар сирасига қандай ҳужжатлар шартларига риоя қилиниши билан боғлиқ
кириши ва уларнинг шакли юзасидан ту- қарорлари» жумласидаги «қарор» сўзи ўр-
шунтиришлар берилган. Унга кўра, қа- нига «қарор ҳамда бошқа маъмурий ҳуж-
рорлар деганда, якка тартибда ва ҳайъат жат» сўзи билан алмаштириш лозим.
томонидан қабул қилинган маъмурий ор-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
10 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
Чунки, қонун талабига кўра, маъмурий сабат доирасида ҳуқуқий оқибат келтириб
судга фуқаролар ва юридик шахсларнинг чиқариши, ташқи субъектларга йўналган-
бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, лиги, индивидуаллиги маъмурий ҳужжат-
эркинликлари ва қонуний манфаатларини ни бешта асосий белгиси саналади. Де-
ҳимоя қилиш тўғрисидаги, маъмурий ва мак, маъмурий ҳужжат тушунчаси қарор
бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан тушунчасидан кенгроқ бўлиб, моҳиятига
келиб чиқадиган ишларда низо предмети кўра маъмурий ҳужжатнинг бир кўрини-
бўлиб маъмурий ҳужжатлар ҳисобланади. ши, тури ҳисобланади.
Шу ўринда маъмурий органнинг маъ- Учинчидан, «Суд ҳужжатлари ва бошқа
мурий ҳужжат тушунчасига тўхталади- органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғри-
ган бўлсак, «Маъмурий тартиб-таомил- сида»ги Қонун 861-моддасининг биринчи
лар тўғрисида»ги Қонуннинг 4-моддасига қисмига кўра, иқтисодий суд томонидан
кўра, маъмурий ҳужжат – маъмурий ор- берилган ижро ҳужжати бўйича давлат
ганнинг оммавий ҳуқуқий муносабат- ижрочисининг чиқарган қарори устидан
ларни юзага келтиришга, ўзгартиришга ундирувчи ёки қарздор томонидан ижро
ёки тугатишга қаратилган ҳамда айрим ҳужжатини берган иқтисодий судга ёки
жисмоний ёки юридик шахслар учун ёхуд бўйсунув тартибида юқори турувчи ор-
муайян хусусий белгиларига кўра, ажра- ганга, иккинчи қисми талабига кўра эса,
тиладиган шахслар гуруҳи учун муайян ушбу модданинг биринчи қисмида назар-
ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарувчи да тутилмаган ҳолларда давлат ижрочиси-
таъсир чорасидир4. нинг қарорлари устидан умумюрисдикция
судига ёки бўйсунув тартибида юқори ту-
Шунга биноан, маъмурий далолатно- рувчи органга ёки мансабдор шахсга ши-
манинг маъмурий орган томонидан қабул коят қилиниши мумкин.
қилиниши, ҳокимият ваколати асосида
қабул қилиниши, оммавий ҳуқуқий муно- Мазкур норма талабига мувофиқ,
АННОТАЦИЯ
Судлар фаолиятида, шунингдек процессуал ҳуқуқ назариясида тааллуқлилик институти,
унинг қўлланиш амалиёти долзарб аҳамият касб этади. Бунда, низоларнинг судга тааллуқлилиги
ёки айнан қайси судлар томонидан кўриб ҳал қилинишини ўрганиш муҳим ўрин тутади.
Калит сўзлар: тегишлилик, судловлилик, оммавий ҳуқуқий муносабатлар, судгача низони
ҳал этиш, манфаатдор шахс, маъмурий орган.
***
В деятельности судов, а также в теории процессуального права первостепенное значение
имеет институт подведомственности и практика его применения. При этом важно изучить под-
ведомственность споров суду или какие суды будут их рассматривать.
Ключевые слова: подведомственность, подсудность, публично-правовые отношения,
досудебное разрешение споров, заинтересованная сторона, административный орган.
***
In the activity of the courts as well as the Institute of relativity in the theory of procession law, the
practice of its application is of paramount importance. That holds an important place in studying the
suitability of disputes or exactly which courts to be considered and resolved.
Key words: belonging, conviction, public legal relations, pre-trial dispute resolution, interested
person, administrative body.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 11
иқтисодий суд томонидан берилган ижро чиси мансабдор шахс сифатида ижро иши
ҳужжати бўйича давлат ижрочисининг юритуви доирасида тарафлар билан омма-
чиқарган қарори устидан ижро ҳужжати- вий ҳуқуқий муносабатга киришида ҳамда
ни берган иқтисодий судга ёки бўйсунув ваколати доирасида ҳуқуқий оқибат юзага
тартибида юқори турувчи органга, бошқа келтирувчи хатти-ҳаракат (ҳаракатсизлик)
ҳолларда эса давлат ижрочисининг қарор- содир этади ёки қарорлар қабул қилади.
лари устидан умумюрисдикция судига ёки Давлат ижрочисининг хатти-ҳаракати (ҳа-
бўйсунув тартибида юқори турувчи орган- ракатсизлиги) ҳамда қарорлари устидан
га ёки мансабдор шахсга шикоят қилини- низолашишга оид ишларни маъмурий
ши мумкин эканлиги тушунилади. Бироқ, суднинг судловига тааллуқлилигига оид
амалиётда турли ноаниқликлар юзага кел- нормани бошқа қонунчилик ҳужжатлари
моқда. Хусусан, давлат ижрочиси иш юри- билан мувофиқлаштириш керак.
тувида бўлган икки ва ундан ортиқ ишни
бирлаштирган ҳолларда, агар шундан бири Тўртинчидан, Ўзбекистон Респуб
иқтисодий суд томонидан берилган ижро ликаси Солиқ кодексида, «Ихтиролар,
ҳужжати бўйича қўзғатилган ижро иши фойдали моделлар ва саноат намуналари
бўлганида қабул қилган қарорлари усти- тўғрисида», «Селекция ютуқлари тўғри-
дан низолашиш қайси суднинг судловига сида», «Интеграл микросхемалар топо-
тааллуқли бўлишига аниқлик йўқ. Қола- логияларини ҳуқуқий муҳофаза қилиш
верса, «давлат ижрочисининг қарорлари тўғрисида» ҳамда «Товар белгилари, хиз-
устидан умумюрисдикция судига» шикоят мат кўрсатиш белгилари ва товар келиб
қилинишига оид талаб тааллуқлиликнинг чиққан жой номлари тўғрисида»ги Ўзбе-
ҳуқуқий асосларини белгиловчи норма та- кистон Республ икаси қонунларига муво-
лабларига зид бўлиб, бир-бирини инкор фиқ, маъмурий органнинг ҳужжати ёки
этади. Жумладан, «Судлар тўғрисида»ги мансабдор шахсл арининг хатти-ҳаракати
Қонунда «умумюрисдикция суди» тушун- (ҳаракатсизлиги устидан) шикоят қилиш-
часи мавжуд эмас. Қонунда Ўзбекист он нинг тартиби белгиланган бўлиб, низо
Республикаси суд тизимини ташкил этув- тўғридан-тўғри маъмурий судлар томо-
чи судлар санаб ўтилган бўлиб, давлат нидан кўриб чиқилмайди. Масалан, солиқ
ижрочисининг қарорлари устидан низолар органининг сайёр солиқ текширувлари ва
мазкур судларнинг барчасига тааллуқли аудити натижалари бўйича қабул қилин-
бўлиши қонунчиликка қарама-қаршидир. ган қарорлари устидан суд тартибида ши-
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд коят қилиш фақат юқори турувчи солиқ
ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси органига шикоят қилингандан кейингина
186-моддасининг иккинчи қисмида давлат мумкин бўлиши (бу қоида Ўзбекистон
ижрочисининг қарорини ҳақиқий эмас, Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг
ҳаракатларини (ҳаракатсизлигини) қо- қарори устидан шикоят қилишга нисба-
нунга хилоф деб топиш тўғрисидаги ари- тан қўлланилмайди), Интеллектуал мулк
за (шикоят) манфаатдор шахсга ўзининг агентлигининг қарорлари устидан агент-
ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний ман- ликнинг апелляция кенгашига мурожаат
фаатлари бузилганлиги тўғрисида маълум қилиш ва унинг қароридан норози бўлган
бўлган пайтдан эътиборан ўн кун ичида тақдирда судга мурожаат қилиш мумкин-
судга берилиши мумкинлиги назарда ту- лиги белгиланган.
тилган бўлиб, фикримизча, давлат ижро-
Фуқаролар ва юридик шахс ўз ҳуқуқла-
ри ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳа-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
12 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
ракатлар (қарорлар) устидан шикоят би- Масалан, Ўзбекистон Республикасининг
лан, аввало, ушбу қарорни қабул қилган «Маъмурий тартиб-таомиллар тўғриси-
(хатти-ҳаракатларни содир этган) давлат да»ги Қонунининг 59-моддасига кўра, қо-
органининг юқори турувчи тизимига му- нун ҳужжатларида маъмурий ҳужжатлар
рожаат қилиши мақсадга мувофиқ бўлиб, фақат суд тартибида бекор қилинадиган
мазкур ҳолат амалиётда низони тез ва ёки ўзгартириладиган ҳоллар назарда ту-
тегишли суд харажатларисиз ҳал қили- тилиши мумкинлиги, манфаатдор шахс
нишига сабаб бўлади. Шу ўринда кўриб нинг ишончи ҳимоя қилиниши лозим
чиқилиши маъмурий судга тааллуқли бўл- бўлган ҳолларда, маъмурий ҳужжатни
ган нотариал ҳаракатни амалга ошириш, бекор қилиш ёки ўзгартириш масаласи
фуқаролик ҳолати далолатномаларини суд тартибида кўриб чиқилади. Шу каби
ёзишни рўйхатга олиш рад этилганлиги Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси
ёки нотариуснинг ёхуд фуқаролик ҳолати 157-моддасининг учинчи қисми талабига
далолатномаларини ёзиш органи мансаб- асосан, солиқ органларининг мансабдор
дор шахсининг ҳаракатлари (ҳаракатсиз- шахслари томонидан ушбу кодексда бел-
лиги) юзасидан низолашиш тўғрисидаги, гиланган талабларга риоя этмаслик юқори
мажбурий ижро бюроси мансабдор шах- турувчи солиқ органи ёки суд томонидан
сининг қарори ва хатти-ҳаракатлари юза- унинг қарорини бекор қилиш учун асос
сидан маъмурий судга шикоят бериш тар- бўлиши мумин.
тибини ўзгартириш, яъни судгача мазкур
органларнинг юқори турувчисига шикоят Шу ўринда маъмурий, ўзини ўзи
бериш тартибини жорий этиш орқали суд бошқ ариш органларининг ҳужжатини
тартибида шикоят қилиш фақат юқори ту- ҳақиқий эмас деб топиш ва маъмурий
рувчи органга шикоят қилингандан кейин- ҳужжатни бекор қилиш тушунчаларини
гина мумкин бўлишини қатъий белгилаш бир-биридан фарқлаш лозим. Ўзбекистон
зарур. Республикаси Фуқаролик кодексининг
12-моддаси талабига кўра, давлат орга-
Бешинчидан, Ўзбекистон Республи- нининг ёки фуқароларнинг ўзини ўзи
каси Конституцияси 93-моддаси бирин- бошқариш органининг қонун ҳужжатла-
чи қисмининг 16-бандига, «Маҳаллий рига мувофиқ бўлмаган ҳамда фуқаро-
давлат ҳокимияти тўғрисида»ги Қонун- ларнинг ёки юридик шахсн инг фуқаролик
нинг 26-моддасига кўра, ҳокимларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқлана-
Конст итуция ва қонунларга, Ўзбекис- диган манфаатларини бузадиган ҳужжати
тон Респ убликаси Президенти фармон- суд томонидан ҳақиқий эмас деб топили-
лари, қарорлари ва фармойишларига, ши мумкин.
шунингдек Ўзбекистон Республикаси-
нинг давлат манфаатларига зид келади- Бунда, низолашилаётган маъмурий
ган ҳужжатлари Президент ва Вазирлар ҳужжат қонун ҳужжатларига мувофиқ-
Маҳкамаси томонидан бекор қилиниши лиги ҳамда фуқароларнинг ёки юридик
назарда тутилган. шахсн инг фуқаролик ҳуқуқларини ва қо-
нун билан қўриқланадиган манфаатларини
Маъмурий орган, фуқаролар ўзини ўзи бузиши аниқланади. Қонун ҳужжатларига
бошқариш органлари, махсус комиссия- мувофиқ бўлмаган ҳамда фуқароларнинг
лар қарорларини бекор қилиш маъмурий ёки юридик шахснинг фуқаролик ҳуқуқла-
суднинг судловига тааллуқли эмас. Би- рини ва қонун билан қўриқланадиган ман-
роқ, айрим қонунчилик буни инкор этади. фаатларини бузадиган маъмурий ҳужжат
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 13
суд томонидан ҳақиқий эмас деб топила- да ўз аксини топиши лозим.
ди. Яъни, ҳақиқий эмаслигига асос унинг Солиқ кодексидан «суд томонидан со-
ноқонунийлигидир. Маъмурий ҳужжат
суд томонидан ҳақиқий эмас деб топил- лиқ органининг қарорини бекор қилиши
ганда, у қабул қилинган пайтдан бошлаб учун асос бўлиши мумкин» деган нормани
ҳақиқий эмас деб ҳисобланади. «суд томонидан солиқ органининг қарори-
ни ҳақиқий эмас деб топиш» мумкинлиги-
Давлат ёки фуқароларнинг ўзини ўзи га оид норма билан ўзгартириш лозим.
бошқариш органининг маъмурий ҳужжа-
тини бекор қилиш эса, маъмурий ҳужжат Ҳозирга келиб маъмурий судлар маъ-
ва унинг оқибатида вужудга келган та- мурий органлар билан муносабатларда қо-
рафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини нун устуворлигини, фуқаролар ва юридик
келгусида бекор қилишга қаратилган ҳа- шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний ман-
ракат бўлиб, унинг қонунийлиги низола- фаатларини таъминлаш, маъмурий ва бош
шилмасдан туриб икки ҳолатда: қа оммавий ҳуқуқий муносабатлар соҳа-
сида фуқаролар ва юридик шахсларнинг
биринчиси, давлат ёки фуқароларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари
ўзини ўзи бошқариш органининг маъму- ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш
рий ҳужжати қонунга хилоф қабул қилин- вазифаларини бажариб, ўз навбатида, суд-
ганда юқори турувчи маъмурий орган то- нинг маъмурий идоралар устидан назо-
монидан бекор қилиниши; рати институтини таъминламоқда. Маз-
кур соҳада судловга тааллуқлиликнинг
иккинчиси, давлат ёки фуқароларнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш
ўзини ўзи бошқариш органининг маъму- ва ислоҳ қилиш тақозо этилмоқда. Зеро,
рий ҳужжати қабул қилингандан кейин у ислоҳотлардан кўзланган мақсад «Инсон
билан белгилаб қўйилган талабларни тў- қадри учун» тамойили асосида халқимиз-
лиқ ёки қисман бажарилмаганлиги бекор нинг фаровонлигини янада ошириш, тад-
қилишга сабаб бўладиган ҳолатларнинг биркорликни жадал ривожлантириш, ин-
юзага келишига асос бўлади. сон ҳуқуқлари ва манфаатларини сўзсиз
таъминлаш ҳамда фаол фуқаролик жами-
Фикримизча, «бекор қилиш», «ҳақиқий ятини шакллантириш эканлиги Тараққиёт
эмас деб топиш» икки хил тушунчалар стратегиясида белгиланмоқда.
эканлиги, маъмурий суднинг судловига
ҳақиқий эмас деб топиш талаби тааллуқли
эканлигини инобатга олган ҳолда, «Маъ- З. ҚУРБОНОВА,
мурий тартиб-таомиллар тўғрисида»ги Наманган вилоят
Қонуннинг 59-моддасига кўра, манфаат-
дор шахснинг ишончи ҳимоя қилиниши маъмурий суди раиси,
лозим бўлган ҳолларда, маъмурий ҳуж-
жатни бекор қилиш ёки ўзгартиришга оид У. НИШОНОВА,
низо маъмурий суднинг судловига таал- Наманган вилоят
луқли эмаслигига оид норма қонунчилик- маъмурий суди судьяси
1 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси // http://lex.uz.
2 Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси, 26, 184-модда.
2018й https://lex.uz/docs/3527353.
3 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2019 йил 24 декабрдаги қарори.
4 Ўзбекистон Республикасининг «Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида»ги Қонуни.
5 https://lex.uz/docs/3492199.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
14 СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ ИЖРОСИ МАСАЛАЛАРИ
ҚАЙСИ ҲОЛЛАРДА ЧЕТ ЭЛГА
ЧИҚИШГА ҚЎЙИЛГАН ТАҚИҚ БЕКОР
ҚИЛИНИШИ МУМКИН?
Ўзбекистон Республикаси Маъму- лат ижрочиси ундирувчининг аризаси
рий суд ишларини юритиш тўғрисида- бўйича ёки ўз ташаббуси билан қарздор
ги кодексининг 4-моддасига кўра, ҳар жисмоний шахснинг мамлакатимиздан
қандай манфаатдор шахс ўзининг бу- чиқишини вақтинча чеклаш тўғрисида
зилган ёки низолашилаётган ҳуқуқла- қарор чиқаришга ҳақли.
рини ёхуд қонун билан қўриқланади-
ган манфаатларини ҳимоя қилиш учун Вояга етмаган болалар таъминоти
маъмурий судга (судга) мурожаат қи- учун алиментлар олдиндан тўланган ёки
лишга ҳақли. Айнан шундай ҳуқуқ алимент тўлаш мажбуриятини таъмин-
Ўзбекистон Республикасидан чиқиши лаш учун гаров шартномаси тузилган
вақтинча чекланган алимент тўловчи бўлса, давлат ижрочиси тўлов ёки гаров
шахсга ҳам тегишлидир. шартномаси тўғрисидаги тегишли ҳуж-
жат олинган куннинг эртасидан кечик-
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий тирмасдан манфаатдор шахсларни, ички
судлари томонидан 2022 йилнинг 1-ярим ишлар ва давлат чегарасини қўриқлаш
йили давомида жами 7 704 та оммавий органларини қарздор жисмоний шахс
ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқа- нинг Ўзбекистон Республикасидан
диган маъмурий ишлар кўрилган бўлиб, чиқишини чеклаш олиб ташланганлиги
улар орасида алимент тўловчи шахснинг тўғрисида ёзма шаклда хабардор қила-
давлат ижрочисининг ўзига нисбатан ди. Бунда, гаров қиймати қонун ҳужжат-
Ўзбекистон Республикасидан чиқиш- ларида белгиланган базавий ҳисоблаш
ни вақтинча чеклаш ҳақидаги қарорини миқдорининг икки юз эллик баравари-
ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги ишлар дан кам бўлмаслиги лозим.
ҳам бор.
Алиментларни олдиндан тўлаш, шу-
«Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар нингдек чиқиб кетишга чеклашни олиб
ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги ташлаш учун алимент тўлаш мажбурия-
Қонуннинг 421-моддасига кўра, суд ҳуж- тини таъминлаш бўйича гаров шартно-
жати асосида берилган ижро ҳужжатида- масини тузиш тартиби Вазирлар Маҳка-
ги ёки унга асос бўлган суд ҳужжатидаги маси томонидан белгиланади.
талаблар белгиланган муддатда қарздор
жисмоний шахс томонидан узрсиз са- Судга мурожаат қилаётган алимент
бабларга кўра ижро этилмаганда, дав- тўловчи шахс давлат ижрочиси томони-
дан қонуннинг ушбу талаблари нотўғри
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ ИЖРОСИ МАСАЛАЛАРИ 15
талқин қилинаётганлиги, яъни қонун- муайян мол-мулкни бериш ёхуд али-
да суд ҳужжати асосида берилган ижро ментни бошқа усулда тўлаш тўғрисида-
ҳужжатидаги талаблар белгиланган ги талаб билан судга мурожаат қилишга
муддатда қарздор жисмоний шахс то- ҳақли.
монидан узрсиз сабабларга кўра ижро
этилмаганда, давлат ижрочиси қарздор Вояга етмаган болалар таъминоти
жисмоний шахснинг Ўзбекистон Респуб учун алиментлар олдиндан тўланган
ликасидан чиқишини вақтинча чеклаш ёки уни тўлаш мажбуриятини таъмин-
тўғрисида қарор чиқаришга ҳақли экан- лаш учун гаров шартномаси тузилган
лиги аниқ кўрсатилганлиги, уларни эса бўлса, шахс алимент тўлаш тўғрисида
ижро ҳужжати бўйича қарзи йўқлиги ва келишув тузиш мажбуриятидан озод
алиментни тўлашдан бўйин товламаган- этилади.
лиги, қарзлари бўлмаганлиги сабабли
улар қарздор ҳам ҳисобланмаслигини Алиментларни олдиндан тўлаш, шу-
маълум қилсалар-да, уларнинг талабла- нингдек алимент тўлаш мажбуриятини
ри маъмурий судлар томонидан рад этиб таъминлаш бўйича гаров шартномасини
келинмоқда. тузиш тартиби Вазирлар Маҳкамаси то-
монидан белгиланади.
Чунки, юқорида қайд этилган Қонун
талабидаги қоида умумий бўлиб, «Суд Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил
ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжат- 6 октябрдаги 808-сонли қарори билан
ларини ижро этиш тўғрисида»ги Қо- тасдиқланган Алиментларни олдиндан
нуннинг 7-моддасида назарда тутилган тўлаш, шунингдек алимент тўлаш маж-
барча ижро ҳужжатлари бўйича амал қи- буриятини таъминлаш бўйича гаров
лади. Қонунда санаб ўтилган махсус қо- шартномасини тузиш тартиби тўғри-
идалар бошқа қонун ва қонуности ҳуж- сидаги низомнинг 5-бандига кўра, али-
жатлари билан белгиланган. ментлар суммасини олдиндан тўлаш
ёки алиментлар тўлаш мажбуриятини
Яъни, Ўзбекистон Республикаси Оила таъминлаш бўйича гаров тақдим этиш
кодексининг 145-моддасига кўра, али- фақат қарздорнинг алимент тўловла-
мент тўлаши шарт бўлган шахс доимий ридан қарздорлиги мавжуд бўлмаганда
яшаш учун ёки уч ойдан ортиқ муддатга амалга оширилади.
чет давлатга кетаётганида қонунга муво-
фиқ, ўзи таъминот бериши лозим бўлган Мазкур низомнинг 8-бандида али-
алимент олувчилар билан ушбу кодекс- ментларни олдиндан тўлаш ёки алимент
нинг 130-134-моддаларига асосан, али- тўлаш мажбуриятини таъминлаш учун
мент тўлаш тўғрисида келишув тузиши гаров шартномасининг тузилиши давлат
шарт. ижрочиси ёки суд томонидан қарздор
жисмоний шахснинг илгари белгиланган
Мазкур келишувга эришилмаган тақ- Ўзбекистон Республикасидан чиқишини
дирда, манфаатдор шахс алимент миқ- вақтинча чеклашни олиб ташлаш учун
дорининг пул билан тўланадиган қатъ- асос ҳисобланиши кўрсатилган.
ий суммада белгиланиши ва алиментни
бир йўла тўлаш тўғрисида ёки эвазига Қайд этилган Қонун ва низом талабла-
ри, уни ундириш ҳақидаги ижро ҳужжа-
ти бўйича қарздор жисмоний шахснинг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
16 СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ ИЖРОСИ МАСАЛАЛАРИ
Ўзбекистон Республикасидан чиқиш дирувчи, яъни алимент олувчи шахс
ҳуқуқини вақтинча чеклаш учун унинг асоссиз равишда гаров шартномаси-
алимент тўлашдан бўйин товлаши талаб ни тузишдан бўйин товлашга ҳақли
қилинмасдан фақатгина уни ундириш ҳисобл анмайди.
ҳақидаги ижро ҳужжатининг ўзи кифоя
ҳисобланади. Акс ҳолда, юқорида қайд Бундай ҳолларда, алимент тўловчи
этилган Қонун ва низом талабларида ундирувчига нисбатан Ўзбекистон Рес
кўрсатилган қоидаларнинг ҳеч қандай публикаси Фуқаролик кодекси 377-мод-
аҳамияти бўлмай қолади. дасининг олтинчи қисми тартибида
мажбурий тартибда шартнома тузиш
Амалиётда кўплаб ҳолларда алимент мажбуриятини юклаш ҳақидаги даъво
тўловчи шахслар ўзларининг тадбиркор- аризаси билан фуқаролик ишлари бўйи
лик фаолиятларини амалга оширишлари ча судга мурожаат қилишга ҳақли ҳи
учун Ўзбекистон Республикасидан чет- собланади.
га чиқиб, турли шартномаларни тузиб
келишларига тўғри келиши, алиментни Алимент тўловчи шахс шуни унут-
бир йўла тўлашга имкониятлари мавжуд маслиги лозимки, юқорида қайд этил-
бўлмаса-да, унинг таъминоти сифатида ган низомнинг 29-бандига асосан, га-
гаровга қўйишга мулклари борлиги, ле- ров шартномаси қарздор ва ундирувчи
кин ундирувчи қасддан гаров шартнома- ўртасида алимент тўлаш мажбурияти-
сини тузишдан бош тортиб келаётганли- ни гаров билан таъминлаш ва алимент
гини маълум қилишади. мажбуриятлари икки ойдан ортиқ муд-
дат давомида бажарилмаган тақдирда
Ушбу масаланинг ечими Вазирлар ундирувчига ундирувни гаров предме-
Маҳкамасининг 2018 йил 6 октябрдаги тига қаратиш ҳуқуқини бериш учун ту-
808-сонли қарори билан тасдиқланган зилади.
Алиментларни олдиндан тўлаш, шу-
нингдек алимент тўлаш мажбуриятини Яъни, гаров шартномаси тузилгандан
таъминлаш бўйича гаров шартномасини сўнг алимент тўловчи шахс икки ойдан
тузиш тартиби тўғрисидаги низомнинг ортиқ вақт давомида алимент тўловла-
Алиментларни тўлаш мажбуриятини га- рини амалга оширмаса, ундирувчи (али-
ров билан таъминлаш тартиби деб ном- мент олувчи шахс) алиментдан қарздор-
ланувчи 3-бобида батафсил келтириб ликни гаров мулкига қаратишни талаб
ўтилган. қилиши мумкин бўлади.
Низомнинг 32-банди талабларига кўра, Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки,
алимент тўлаш мажбуриятини гаров би- юқорида қайд этилган Қонун ва низом
лан таъминлашда унинг қиймати қонун- талаблари билан вояга етмаган болалар-
чиликда белгиланган базавий ҳисоблаш нинг ота-онасидан таъминот (алимент)
миқдорининг икки юз эллик бараваридан олиш билан боғлиқ ҳуқуқлари кафолат-
кам бўлмаслиги лозим. ланган ҳисобланади.
Ўз навбатида, алимент тўловчи А. МУРОДОВ,
шахсн инг ушбу талабларга мос ке- Навоий вилоят
ладиган гаров мулки бўлганида, ун- маъмурий суди раиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЖАРАЁН 17
ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРИ ҚАНДАЙ
ҚАБУЛ ҚИЛИНАДИ
Ҳал қилув қарори процессуал ҳуқуқ Ҳал қилув қарорини қабул қилиш
нормаларига қатъий риоя қилинган ҳол- чоғида қуйидаги масалалар ҳал этилиши
да ва ушбу ҳуқуқий муносабатга нисба- шарт:
тан қўлланилиши лозим бўлган моддий
ҳуқуқ нормаларига мос равишда қабул 1) ишда иштирок этувчи шахсларнинг
қилинган, зарур ҳолларда ҳуқуқ ўх- ўз талаблари ва эътирозларини асослан-
шашлигини қўллашга асосланган бўлса- тириш учун келтирган далиллари ва эъ-
гина қонуний ҳисобланади. тирозларига баҳо беради;
Суд бу қарорни Ўзбекистон Республи- 2) иш учун аҳамиятга эга бўлган қай-
каси номидан қабул қилади. У қонуний си ҳолатлар аниқланганлиги ва аниқлан-
ва текширилган далилларга асосланган маганлигини белгилайди;
бўлиши керак.
3) ишда иштирок этувчи шахслар
Ҳал қилув қарори қабул қилини- асос қилиб келтирган қайси қонунчилик
шининг сир тутилиши деганда, унинг ҳужжатларини ушбу иш бўйича қўллаш
алоҳида хонада (маслаҳатхонада) қабул мумкин эмаслигини ҳал қилади;
қилиш кўзда тутилади. Иш ҳайъатда
кўриб чиқилаётганда ҳал қилув қарори 4) ушбу иш бўйича қайси қонунчи-
судьялар маслаҳати сирини сақлаш таъ- лик ҳужжатларини қўллаш зарурлигини
минланадиган шароитларда, судьялар аниқлайди;
томонидан кўпчилик овоз билан қабул
қилинади. Унга бошқа шахсларнинг ки- 5) ишда иштирок этувчи шахсларнинг
риши, шунингдек суд таркибига кир- қандай ҳуқуқ ва мажбуриятлари борли-
майдиган шахслар билан мулоқотда бў- гини белгилайди;
лишнинг бошқа усуллари тақиқланади.
Судьялар ҳал қилув қарорини қабул қи- 6) талабни қаноатлантириш лозимли-
лиш чоғидаги муҳокама мазмуни тўғри- гини ёки лозим эмаслигини ҳал қилади.
сидаги, суд таркибига кирган айрим
судьяларнинг нуқтаи назари ҳақидаги Зарур бўлган ҳолларда, суд дастлаб-
маълумотларни бирон-бир шахсга хабар ки ҳимоя чораларини сақлаб қолиш
қилишга, улар маслаҳати сирини бошқа ёки бекор қилиш, ҳал қилув қарори-
усулда ошкор қилишга ҳақли эмас. нинг ижросини таъминлаш, уни ижро
этишнинг тартиби ва муддати, ашёвий
далилларнинг кейинги тақдири; суд
харажатларини тақсимлаш билан боғ-
лиқ бўлган бошқа масалаларни ҳам
ҳал қилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
18 ЖАРАЁН
Суд ҳал қилув қарорини қабул қи- лик ҳужжатларини қўлламаганлигининг
лишда далилларни қўшимча текшириш асослари кўрсатилиши керак.
ёки иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳо-
латларни аниқлашни давом эттиришни Бу жараёнда Олий суд Пленумининг
зарур деб топса, муҳокамани янгидан қарорларига ҳаволалар кўрсатилиши
бошлайди, бу ҳақда ажрим чиқаради. мумкин.
Бундай ҳолда суд муҳокамаси фақат қў-
шимча текшириш эҳтиёжи бўлган ҳолат- Хулоса қисмида арз қилинган талаб
лар доирасида олиб борилади. лардан ҳар бирини тўлиқ ёки қисман қа-
ноатлантириш ҳақидаги ёки қаноатлан-
Ҳал қилув қарорининг мазмуни ки- тиришни рад этиш тўғрисидаги фикрлар
риш, баён, асослантирувчи ва хулоса бўлиши керак.
қисмларидан иборат бўлади.
Агар суд ҳал қилув қарорини ижро
Кириш қисмида ҳал қилув қарори- этиш тартибини белгилаган ёки унинг
ни қабул қилган суднинг номи; тарки- ижросини таъминлаш чораларини қа-
би, суд мажлиси котиби; иш рақами, бул қилган бўлса, бу ҳақда унинг хулоса
қабул қилинган сана ва жой; талаб қисмида кўрсатилади.
предмети; ишда иштирок этувчи шахс
лар, шунингд ек, уларнинг вакиллари Ҳал қилув қарорининг хулоса қисми-
ва процеснинг бошқа иштирокчилари да суд харажатларини ишда иштирок
кўрсатилади. этувчи шахслар ўртасида тақсимлаш,
қарор устидан шикоят қилиш (протест
Баён қисмида ишда иштирок этувчи келтириш) муддати ва тартиби ўз ифода-
шахсларнинг арз қилинган талаблари ва сини топади.
эътирозлари, тушунтиришлари, ариза-
лари ва илтимосномаларининг қисқача Ҳал қилув қарори, унда иш учун аҳа-
ифодаси бўлиши керак. миятга эга бўлган фактлар, суд томони-
дан текширилган далиллар билан тас-
Асослантирувчи қисмида: диқланган, уларнинг алоқадорлиги ва
ишнинг суд томонидан аниқланган мақбуллиги қонун талабларига жавоб
ҳақиқий ҳолатлари; берадиган ёки суд ҳаммага маълум деб
суднинг иш ҳолатлари тўғрисидаги топган, исботлашга муҳтож бўлмаган
хулосалари асосланган далиллар; ҳолатлар, шунингдек аниқланган факт-
суднинг у ёки бу далилларни рад эт- лардан келиб чиқадиган якуний хулоса-
ганлиги, ишда иштирок этувчи шахслар лар акс эттирилганда, асослантирилган
важларини қабул қилганлиги ёки рад эт- ҳисобланади.
ганлигининг асослари;
ҳал қилув қарорини қабул қилишда А. КАРАЖАНОВ,
суд амал қилган қонунчилик ҳужжат- Ўзбекистон Республикаси
лари ҳамда суд ишда иштирок этувчи Cудьялар олий кенгаши ҳузуридаги
шахсл ар асос қилиб келтирган қонунчи- Судьялар олий мактаби маъмурий
йўналиш тингловчиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МУНОСАБАТ 19
ТЕМИР ЙЎЛНИНГ ҲАРАКАТЛАНАДИГАН
ТАРКИБИНИ, ҲАВО, ДЕНГИЗ ЁКИ ДАРЁ КЕМАСИНИ
ОЛИБ ҚОЧИШ ЁКИ ЭГАЛЛАБ ОЛИШ УЧУН
ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИК МАСАЛАЛАРИ
Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки- қилиш шахс ва мол-мулкнинг хавфсизлиги-
бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб га таҳдид солади, ҳаво алоқасини жиддий
қочиш ёки эгаллаб олиш ҳам террорчилик бузади. Шунга кўра, ҳаво кемасини эгаллаб
хусусиятига эга жиноятлардан бири ҳисоб олиш халқаро жиноят ҳуқуқи бўйича бир
ланади. давлат ҳудудидан кўтарилиб, ҳаво кемаси
рўйхатдан ўтган давлатдан бошқа давлат
Таъкидлаш лозимки, темир йўлнинг ҳудудига бориб қўнганда терроризмнинг
ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, ден- кўринишларидан бири деб тан олинади.
гиз ёки дарё кемасини олиб қочиш ёки Мисол учун, Гаага Конвенциясининг 1-мод-
эгаллаб олиш конвенциявий, халқаро дасига кўра, эгаллаб олиш, учиб кетаётган
жиноят ҳисобланади. Зотан, Ўзбекистон ҳаво кемасида бўлган шахс томонидан зўр-
Республикаси Ҳаво кемаларини ноқо- лик ёки қўрқитишнинг бошқа шаклларини
нуний олиб қочиш билан курашиш қўллаган ҳолда содир этилади.
тўғрисида Конвенция (Гаага, 1970 йил
16 декабрь), Фуқаро авиациясининг Ҳаво кемаларини ноқонуний олиб қочиш
хавфсизлигига қарши қаратилган қонунга билан курашиш тўғрисидаги Конвенция
хилоф тарздаги хатти-ҳаракатларга қарши нинг (Гаага, 1970 йил 16 декабрь) 1-мод-
курашиш тўғрисида Конвенция (Монреал, дасига кўра, ҳаво кемасини эгаллаб олиш
1971 йил 23 сентябр), Фуқаро авиацияси- деганда учаётган ҳаво кемасига нисбатан
нинг хавфсизлигига қарши қаратилган қо- ноқонуний зўравонлик йўли билан жисмо-
нунга хилоф тарздаги хатти-ҳаракатларга ний ҳукмронликни ўрнатиш ва уни устидан
қарши курашиш тўғрисида 1971 йил 23 назорат қилиш тушунилади.
сентябрда Монреалда қабул қилинган
Конвенцияни тўлдирувчи халқаро Фуқа- Ҳаво кемасини эгаллаб олиш жиноий
ро авиациясига хизмат кўрсатувчи аэ- қилмиш сифатида халқаро жиноят ҳуқуқи-
ропортлардаги қонунга хилоф тарздаги да, башарти ҳаво кемаси у давлат рўйхати-
зўрлик хатти-ҳаракатларига қарши кура- дан ўтган давлат чегарасидан ташқарида
шиш ҳақида Баённомага (Монреал, 1988 содир этилса, терроризм сифатида баҳола-
йил 24 февраль) Ўзбекистон Республикаси нади. Бунда, ҳаво кемаси халқаро ёки ички
Олий Кенгашининг 1993 йил 29 декабрда- авиақатновни амалга ошираётганлигининг
ги 1016-XII-сонли қарори билан қўшил- алоқаси йўқ. Гаага Конвенцияси таъсир
ган. доирасига ҳаво кемаси ички рейсни амал-
га ошираётган вақтда олиб қочилиб, бошқа
Ўзбекистон Гаага Конвенциясининг давлат ҳудудига қўндирилган ҳолатлар ҳам
иштирокчиси сифатида ўз зиммасига унга тушади.
риоя этиш, шу жумладан, унинг қоидала-
рини бузган шахсларни жавобгарликка тор- Ҳаво кемасини эгаллаб олиш жиноятини
тиш бўйича чоралар кўриш мажбуриятини содир этиш вақти унинг учиб турган вақти-
олган. Хусусан, Гаага Конвенциясининг га тўғри келади. Хусусан, Гаага Конвенци-
муқаддимасида учиб кетаётган ҳаво кема- яси 3-моддасининг биринчи қисмига муво-
сини ноқонуний эгаллаб олиш ёхуд назорат фиқ, ҳаво кемаси юклангандан кейин унинг
ташқи эшиклари тўлиқ ёпилган вақтдан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
20 МУНОСАБАТ
бошлаб, токи ушбу эшиклар тушириш учун жиддий хавф солади, кўпинча йирик ава-
очилган вақтгача бўлган муддатда учиш ҳо- рия, фалокат ва экологик ҳалокатларга сабаб
латида деб ҳисобланади1. бўлади2.
Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тар- Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки-
кибини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб
олиб қочиш ёки эгаллаб олиш жиноятининг қочиш ёки эгаллаб олиш жиноятининг объ-
ижтимоий хавфлилиги шундаки, у транс- екти борасида адабиётларда турли-туман
порт ҳаракатини ва хавфсизлигини таъмин- фикрлар билдирилган.
лаш соҳасидаги муносабатларни жиддий
равишда бузади, эгаллаб олинаётган ва олиб Хусусан, бир қатор адабиётларда ушбу
қочилаётган транспорт воситалари экипажи жиноят объекти сифатида транспорт хавф-
ва йўловчиларининг ҳаёти ва соғлиғи учун сизлиги назарда тутилган бўлиб, уларга
кўра, транспорт хавфсизлигини таъмин-
АННОТАЦИЯ
Мақолада террорчилик хусусиятига эга жиноят сирасига кирувчи темир йўлнинг ҳаракат-
ланадиган таркибини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб қочиш ёки эгаллаб олиш жиноий
жавобгарлиги миллий ва хорижий давлатлар тажрибаси асосида илмий-назарий жиҳатдан таҳ-
лил қилинган.
Темир йўлнинг ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб қочиш ёки
эгаллаб олиш жиноятига оид халқаро ҳужжатлар, шунингдек жиноят ҳуқуқи соҳасидаги мута-
хассис олимларнинг қарашлари ўрганилган. Хорижий тажриба бўйича амалга оширилган таҳ-
лиллар натижасида бир неча таклифлар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар: террорчилик хусусиятига эга жиноят, темир йўл, ҳаво кемаси, денгиз ва дарё
кемаси, ноқонуний олиб қочиш ёки эгаллаш, юридик таҳлил, ижтимоий хавфли қилмиш.
***
В статье на основе опыта отечественных и зарубежных стран проводится научно-теоретичес-
кий анализ уголовной ответственности за угон или завладение железнодорожным подвижным
составом, воздушным, морским или речным судном, составляющим состав преступления терро-
ристического характера.
Изучены международные документы, касающиеся преступления угона или угона железнодо-
рожного подвижного состава, воздушного, морского или речного судна, а также мнения ученых-
экспертов в области уголовного права. В результате анализа зарубежного опыта внесены ряд
предложений по данному виду преступления.
Ключевые слова: преступление террористического характера, железнодорожное, воздуш-
ное, морское и речное судно, незаконное завладение или хранение, правовой анализ, обществен-
но опасное деяние.
***
In the article, based on the experience of domestic and foreign countries, a scientific and theoretical
analysis of criminal liability for theft or possession of railway rolling stock, air, sea or river vessel,
constituting a crime of a terrorist nature, is carried out.
The international documents concerning the opinions of scientists-experts in the field of criminal law
have been studied. As a result of the analysis of foreign experience, proposals were made to introduce
an incentive norm for the crime of seizing or seizing railway rolling stock, aircraft, sea or river vessels.
Key words: crime of a terrorist nature, railway, air, sea and river vessel, illegal acquisition or storage,
legal analysis, socially dangerous act.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МУНОСАБАТ 21
лаш, транспорт инфратузилма объектлари ни эгаллаб олишни транспортга қарши
ва транспорт воситаларининг ноқонуний жиноятлар сифатида баҳолаш таклиф эти-
аралашув ҳолатларидан муҳофаза қилиш – лади6.
давлат олдида турган муҳим вазифалардан
бири ҳисобланади3. Бизнинг фикримизча ҳам Жиноят ко-
декси (ЖК)нинг 264-моддасида денгиз ёки
Е.Князеванинг таъкидлашича, «Темир дарё кемасининг ҳажми бўйича ҳеч қандай
йўлнинг ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, чеклов назарда тутилмаган. Шу боис ҳам
денгиз ёки дарё кемасини олиб қочиш ёки уларнинг бир қисмини транспорт соҳасида-
эгаллаб олиш жиноятининг асосий бевоси- ги жиноятлар, бошқа қисмини эса, жамоат
та объекти бўлиб, темир йўлнинг ҳаракат- хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар бўйича
ланадиган таркиби, ҳаво, денгиз ёки дарё малакалаш мақсадга мувофиқ эмас.
кемасининг ҳаракатланиши ва ундан фой-
даланиш соҳасидаги жамоат хавфсизлиги, Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки-
предмети эса, темир йўлнинг ҳаракатлана- бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб
диган таркиби, ҳаво, денгиз ёки дарё кемаси қочиш ёки эгаллаб олиш жинояти объектив
ҳисобланади»4. томондан зўрлик ишлатмай (ЖК 264-модда-
сининг биринчи қисм) ёхуд зўрлик ишлатиб
Ушбу жиноятнинг предметини темир ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб (ЖК
йўлнинг ҳаракатланадиган таркиби, ҳаво, 264-моддасининг иккинчи қисм) олиб қочиш
денгиз ёки дарё кемаси ташкил этади. ёки эгаллаб олиш орқали содир этилади.
Ҳаво кемаси деганда, атмосферада ҳаво 1970 йил 16 декабрдаги Гаага Конвенци-
билан ўзаро муносабатга киришиш орқали ясининг 2-моддасига асосан, темир йўлнинг
кўтариладиган учувчи аппарат (самолёт, ди- ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, денгиз
рижабл, планер, автожир, вертолёт ва бош ёки дарё кемасини эгаллаб олиш деганда,
қалар) тушунилади. ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли бўлмаган зўр-
лик қўлланган ҳолда олиб қочиш мақсадида
Ўзбекистон Республикасининг «Темир уларнинг устидан назоратни ўрнатиш тушу-
йўл транспорти тўғрисида»ги Қонунининг нилади.
1-моддасига кўра, «темир йўл транспор-
ти (темир йўл) – умумий фойдаланишдаги Ҳаво кемасини эгаллаб олиш – бу куч
транспорт турларидан бири бўлиб, у ишлаб ишлатиб ёки уни қўллаш билан таҳдид қи-
чиқариш ва ижтимоий йўналишдаги корхо- либ, шунингдек ҳар қандай шаклда қўрқи-
налар, муассасалар ва ташкилотларни ўз тар- тиб (масалан, кема экипажига товламачилик
кибига олган, бошқа давлатларнинг темир чоралари орқали таъсир қилиб) уни ўз на-
йўллари ва транспортнинг бошқа турлари би- зоратига олишни, яъни айбдор шахс томо-
лан ўзаро ҳамкорликда ташиш эҳтиёжларини нидан танланган йўналиш бўйича ҳаракат-
таъминловчи ягона ишлаб чиқариш-техноло- ланиш вақтида уни ўз қўлига олиб туришни
гия мажмуидан иборатдир». англатади7.
Кемаларни рўйхатга олиш қоидалари- Эгаллаб олиш деганда, ерда ёки ҳавода
нинг 1-бандига кўра, «кема-кемачилик мақ- бўлган транспорт воситасини олиб қочиш
садида фойдаланадиган ўзи юрар ёки ўзи мақсадида ноқонуний куч ишлатиб ўз қўли-
юрмас сузувчан қурилмалар, шу жумладан, га олиш тушунилади. Таъкидлаш лозимки,
аралаш (дарё – денгиз) сузиш кемалари, па- олиб қочиш ва эгаллаб олиш бир жиноятни
ром, сув тубини чуқурлаштирувчи ва тоза- содир этиш усуллари сифатида бир томон-
ловчи земснарядлар, сузувчан кран ва шу дан, бир-бири билан узвий боғланган бўл-
каби техник қурилмалар»5. са, бошқа томондан айрим ўзига хос хусу-
сиятларга ҳам эга. Хусусан, эгаллаб олиш
Илмий адабиётларда айрим тадқиқот- кўп ҳолларда куч ишлатиб олиб қочишнинг
чилар томонидан майда ҳажмли кемалар-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
22 МУНОСАБАТ
бошланғич босқичи бўлиб хизмат қилади. Адабиётларда ҳаво кемасини олиб қочиш
Бироқ, ушбу қилмишнинг ижтимоий хавф- учишда навигация қийинчиликлари билан
лилик даражаси юқори бўлгани боис, қо- бирга кечиши, кўп ҳолларда отишмалар,
нунчиликда ушбу ҳаракат содир этилган айбсиз йўловчиларнинг ҳалок бўлиши би-
вақтдан бошлаб жиноят тугалланган деб лан бирга юз бериши таъкидланади.
топилади. Яъни, мазкур вазиятда эгаллаб
олинган вақтдан бошлаб, тегишли транс- Фикримизча, мазкур ҳолатда шахснинг
порт воситаси олиб қочилганлиги ёки йўқ- ҳаёти ёки соғлиғи учун хавфли бўлма-
лигидан қатъи назар, жиноят тугалланган ган зўрлик ҳаракатлари ушбу модда билан
ҳисобланади. қамраб олинади, бироқ шахсларнинг ҳаёти
ва соғлиғи учун хавфли бўлган зўрлик ишла-
Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки- тилиши қилмиши тегишли моддалар билан
бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини эгал- қўшимча равишда малакаланиши лозим.
лаб олиш ушбу транспорт воситаларини ёки
уларнинг таркибини ноқонуний қўлга олиш Зўрлик ишлатиб ёки зўрлик ишлатиш би-
ва уларнинг устидан кейинчалик олиб қо- лан қўрқитиб содир этилган темир йўлнинг
чиш, шунингдек ҳаракат йўналишини, етиб ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, денгиз
келиш жойини, манзилини ўзгартириш мақ- ёки дарё кемасини олиб қочиш ёки эгаллаб
садида назорат ўрнатишни назарда тутади8. олиш ЖКнинг 264-моддаси билан қамраб
олинади. Яъни, темир йўлнинг ҳаракатлана-
Олиб қочиш деганда, ерда, сувда ёки ҳа- диган таркиби, ҳаво, денгиз ёки дарё кемаси
вода бўлган тегишли транспорт воситасини зўрлик ишлатиб ёки зўрлик ишлатиш билан
ўзбошимчалик билан ноқонуний эгаллаб қўрқитиб олиб қочилган ёки эгаллаб олин-
олиш ва уни бошқа ҳудудга ўтказиш, ҳара- ган бўлса, қилмиш соғлиққа қарши жино-
кат йўналишини ўзгартириш ёки дастлаб- ятлар билан қўшимча малакаланиши керак
ки йўналишидан бошқача тарзда четлатиш эмас. Чунки, ушбу ҳаракатлар ЖК 264-мод-
ёхуд унинг йўналишини ўзгартирмаган бўл- даси иккинчи қисмининг «б» банди билан
са-да, бунинг реал имкониятига эга бўлгани қамраб олинади.
ҳолда ўзининг ноқонуний таъсирини ўрна-
тиш тушунилади9. Шу билан бирга, ЖК 264-моддасининг
иккинчи қисмини яна оғирлаштирувчи ҳо-
Ўзбекистон Республикаси Олий суди лат билан тўлдириб, уни «эҳтиётсизлик
Пленумининг «Транспорт воситаларини орқасидан одам ўлими ёки бошқа оғир оқи-
олиб қочиш ишлари бўйича суд амалиёти батларга сабаб бўлиш» билан тўлдириш
ҳақида» 1996 йил 20 декабрдаги 37-сонли мақсадга мувофиқ.
қарорида транспорт воситаларини олиб қо-
чиш деганда, ўзганинг транспорт восита- Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тар-
сини талон-торож қилиш мақсадисиз бир кибини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини
жойдан бошқа жойга кўчириш тушунили- олиб қочиш ёки эгаллаб олиш кўп ҳолларда
ши лозим, деб таъкидланган. транспорт воситалари ҳаракати ёки улардан
фойдаланиш хавфсизлиги қоидаларини ёхуд
Олиб қочишнинг мақсади ва мотивлари халқаро учиш қоидаларини бузиш билан
мазкур жиноятнинг асосий белгилари ҳисоб боғлиқ бўлади. Ушбу ҳолатда шахснинг ҳа-
ланмагани боис мазкур тушунчага таъриф ракатлари ЖКнинг 264-моддаси билан бир
беришда уларни кўрсатиш шарт эмас. қаторда қўшимча равишда ЖКнинг 265 ёки
266-моддалари билан малакаланиши лозим.
Темир йўлнинг ҳаракатланадиган таркиби-
ни, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб қо- Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки-
чиш ёки эгаллаб олиш жинояти зўрлик ишлат- бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб
ган ҳолда ёхуд зўрлик ишлатиш билан таҳдид қочиш ёки эгаллаб олиш халқаро ҳужжат-
қилиш шаклларида содир этилиши мумкин. ларга мувофиқ ҳам терроризмнинг кўри-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МУНОСАБАТ 23
ниши ҳисобланади. Амалиётда ҳам ушбу фарқланиши, бунда темир йўлнинг ҳара-
жиноятни террорчилар томонидан содир катланадиган таркибини, ҳаво, денгиз ёки
этилиши ҳолатлари кўплаб учраб туради. дарё кемасини олиб қочиш ёки эгаллаб
Шунингдек, кўп ҳолларда темир йўлнинг олиш ҳамиша ҳам терроризмнинг объектив
ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, денгиз томони бўла олмаслиги мумкинлиги қайд
ёки дарё кемасини олиб қочиш ёки эгаллаб этилади11. Бизнинг фикримизча эса, ушбу
олиш терроризмнинг бошланиши сифатида жиноятлар субъектив томони – жиноятни
баҳоланиши мумкин. содир этиш мақсади бўйича ҳам жиддий
фарқланади.
Айрим ҳолларда террорчилар ҳам ўз мақ-
садларига эришишлари учун темир йўлнинг Шу билан бирга, темир йўлнинг ҳаракат-
ҳаракатланадиган таркибини, ҳаво, денгиз ланадиган таркибини, ҳаво, денгиз ёки дарё
ёки дарё кемасини олиб қочишлари ёки эгал- кемасини олиб қочиш ёки эгаллаб олиш
лаб олишлари мумкин. Бунда, террорчилар давлатга хиёнат қилиш, худди шунингдек,
ушбу транспорт воситаларидан портлатиш, давлат чегарасини ноқонуний кесиб ўтиш
ўт қўйиш ёки бошқа ижтимоий хавфли ҳа- мақсадида содир этилса, бошқа жиноятни
ракатларни содир этиб, халқаро муносабат- содир этиш усули сифатида намоён бўлади.
ларни мураккаблаштириш, давлатнинг су- Бундай ҳолатда унинг ҳаракатлари давлат-
веренитетини, ҳудудий яхлитлигини бузиш, га хиёнат қилиш ёки чегарани ноқонуний
хавфсизлигига путур етказиш, уруш ва қу- кесиб ўтиш билан боғлиқ жиноятлар учун
ролли можаролар чиқариш, ижтимоий-си- жавобгарлик белгиланган моддалар билан
ёсий вазиятни беқарорлаштириш, аҳолини қўшимча равишда малакаланиши лозим
қўрқитиш мақсадида фойдаланадилар10. бўлади12.
Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки- Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки-
бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб
қочиш ёки эгаллаб олиш жинояти терро- қочиш ёки эгаллаб олиш жинояти субъек-
ризмдан бир қатор белгиларига кўра фарқ тив томондан тўғри қасддан содир этила-
қилади. Хусусан, жиноят предмети – ЖК- ди ҳамда темир йўлнинг ҳаракатланадиган
нинг 264-моддасида аниқлаштирилган бў- таркибини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини
либ, фақатгина темир йўлнинг ҳаракатлана- олиб қочиш ёки эгаллаб олиш мақсадида со-
диган таркиби, ҳаво, денгиз ёки дарё кемаси дир этилади.
бўлиши мумкин бўлса, ЖКнинг 155-мод-
дасида жиноят предмети борасида аниқлик Темир йўлнинг ҳаракатланадиган тарки-
киритилмаган; терроризм махсус мақсад би- бини, ҳаво, денгиз ёки дарё кемасини олиб
лан боғланган – халқаро муносабатларни қочиш ёки эгаллаб олиш жиноятининг мақ-
мураккаблаштириш, давлатнинг суверени- сади ва мотиви шахснинг ўз мамлакати ҳу-
тетини, ҳудудий яхлитлигини бузиш, хавф- дудида бир жойдан бошқасига тезкор етиб
сизлигига путур етказиш, уруш ва қуролли бориш, темир йўл, ҳаво ёки сув кемасида
можаролар чиқариш, ижтимоий-с иёсий ва- тақиқланган предметни ташиш, бошқа жи-
зиятни беқарорлаштириш, аҳолини қўрқи- ноятни, масалан, гаровга олиш, терроризм,
тиш. давлатга хиёнат қилиш, қўпорувчилик, жа-
зони ижро этиш муассасасидан қочиш каби-
Адабиётларда ушбу жиноятларни тур- ларни содир этишни осонлаштириш каби-
дош жиноятлар сифатида баҳолаб, объ- лардан иборат бўлиши мумкин.
екти бўйича ҳар иккала жиноят кундалик
ҳ аётдаги жамоат хавфсизлигига таҳдид Хулоса қилиб айтганда, ушбу жиноятга
солишини қайд этадилар. Шу билан бирга, қарши курашиш самарадорлигини ошириш
ушбу жиноятлар объектив томонига кўра мақсадида уни биринчи маротаба содир
этаётган шахс темир йўлнинг ҳаракатлана-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
24 МУНОСАБАТ
диган таркибини, ҳаво, денгиз ёки дарё ке- назарда тутувчи норма киритиш мақсадга
масини у олиб қочилган ёки эгаллаб олин- мувофиқ.
гандан сўнг ўн икки соатдан ўтмай ушбу
транспорт воситаларини ўз ихтиёри билан Ж. ИБРОҲИМОВ,
топширса ҳамда етказилган моддий зарар- юридик фанлар бўйича
ни тўлиқ қопласа ва унинг ҳаракатлари фалсафа доктори (PhD) ,
таркибида бошқа жиноят таркиби бўлмаса, Тошкент давлат юридик
жиноий жавобгарликдан озод этилишини университети мустақил
изланувчиси (DSc)
1 Розенцвайг А.И. Международное уголовное право: учебное пособие. – Самара: Издательство
Самарского университета, 2020. – С. 131-132.
2 Узденов А.И. Угон транспортного средства по уголовному законодательству Российской Феде-
рации: Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – Волгоград, 2008. – С. 11-12.
3 Землин А.И. Административно-правовые аспекты обеспечения транспортной безопасности // На-
циональная безопасность и стратегическое планирование. – 2019. – № 4 (28). – С. 11; Зиганшин М.М.
Административно-правовое регулирование деятельности полиции по обеспечению транспортной бе-
зопасности: дис. …канд. юрид. наук. – М., 2017. –С. 8-9; Ирошников Д.В. Теоретические проблемы
легального определения транспортной безопасности и смежных с ней категорий // Вопросы безопас-
ности. – 2020. – № 1. – С. 26; Коняев С.А. Обеспечение транспортной безопасности в системе гарантий
конституционного права на жизнь: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. – Воронеж, 2013. – С. 22; Ко-
рякин В.М. О соотношении понятия «транспортная безопасность» со смежными понятиями в области
безопасности на транспорте // Транспортное право и безопасность. – 2017. – № 11 (23). – С. 32.
4 Князева Е.А. Угон и захват судна воздушного или водного транспорта (уголовно-правовое и
криминологическое исследование): Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. Екатеринбург, 2013. – С. 17;
Коробеев А.И. Транспортные преступления и транспортная преступность: монография. – М.: Юр-
литинформ, 2015. – С. 270.
5 Ўзбекистон автомобиль ва дарё транспорти агентлиги бошлиғининг «Кемаларни рўйхатга олиш
қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида» 2014 йил 23 майдаги 95-сонли буйруғи // Ўзбекистон Республи-
каси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 25-сон, 311-модда.
6 Князева Е.А. Угон и захват судна воздушного или водного транспорта (уголовно-правовое и
криминологическое исследование): Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. – Екатеринбург, 2013. – С.8,
18; Узденов А.И. Угон транспортного средства по уголовному законодательству Российской Федера-
ции: Дисс. ... канд. юрид. наук. – Ростов н/Д, 2008. – С. 93.; Лапупина Н.Н. Объект и предмет угона
водного транспорта // Современное право. – 2005. – №1. – С. 35-41.; Коробеев А.И. Транспортные
преступления и транспортная преступность: монография. – М.: Юрлитинформ, 2015. – С. 250, 271.
7 Азимов Н.Б. Имплементация международно-правовых норм об угоне или захвате воздушного,
водного судна либо железнодорожного состава в УК Республики Таджикистан // Бизнес в законе. –
2012. – №2. – С. 205.
8 Князева Е.А. Понятие «угона (захвата)» судна воздушного или водного транспорта либо железно-
дорожного подвижного состава // Современная юриспруденция: тенденции развития: материалы меж-
дународной заочной научно-практической конференции. – Новосибирск: Априори, 2011. – С. 75-76.
9 Харламова А.А., Белик Ю.С. Особенности признаков объекта преступления, предусмотренного ст.
166 УК РФ // Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России. – 2019. – № 2 (82). – С. 194-195.
10 Краев Д.Ю. Некоторые вопросы квалификации угона судна воздушного или водного транспор-
та либо железнодорожного подвижного состава (статья 211 Уголовного кодекса Российской Федера-
ции) // Сибирское юридическое обозрение. – 2020. – №3. – С. 368-369.
11 Беляева М. Г. Соотношение террористического акта с угоном судна воздушного или водного транс-
порта либо железнодорожного подвижного состава // Научный журнал. – 2017. – №7(20). – С. 60-61.
12 Комментарий к уголовному кодексу РФ / под ред. В.В.Мозякова. – М.: Юристъ, 2003. – С. 1039.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МУАММО ВА ЕЧИМ 25
УЧ ЙИЛЛИК СУДМА-СУД ТОРТИШУВ
пировардида сервитут ҳуқуқи келишуви билан якунланди
Маълумки, иқтисодий судлар томонидан Қайд этиш керакки, фуқаролик қонунчи-
иш юритишнинг энг муҳим вазифаларидан лигида сервитут ҳуқуқи ўзига хос хусуси-
бири корхона, муассаса, ташкилот ва фуқа- ятга эга институт ҳисобланиб, ўзганинг ер
роларнинг бузилган ёки низолашилаётган участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш
ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқлана- ҳуқуқини назарда тутади.
диган манфаатларини ҳимоя қилишдир.
Боз устига, суд амалиётида бундай тои-
Бугунги кунда тадбиркорларнинг қону- фадаги низолар бошқа ишларга қараганда
ний манфаатлари устуворлигини таъмин- нисбатан мураккаб ва кам сонлиликни таш-
лаш, уларнинг эркин фаолият кўрсатиши кил этиши ҳам масалага жиддий эътибор
учун ҳар томонлама имконият яратиш, қо- қаратишни, кескин манфаатлар тўқнашу-
нун ҳужжатларида тадбиркорлик фаолия- вининг юзага келишининг олдини олишга
тини амалга ошириш билан боғлиқ ҳолда ҳамда сервитут ҳуқуқини белгилашда им-
юзага келадиган барча бартараф этиб бўл- кон қадар тарафларни ўзаро келишув йўли-
майдиган зиддиятлар ва ноаниқликларга ни танлашига кўмаклашишни талаб этади.
чек қўйиш, суд идоралари, давлат органла-
ри ва бошқа ташкилотлар фаолиятининг энг Шу жиҳатдан, суд даъвогар «Қаршиме-
асосий йўналишларидан бирига айланди. бель» МЧЖнинг сервитут ҳуқуқини бел-
гилаш ҳақидаги даъво аризасини кўриб
Шу маънода, иқтисодий судлар томони- чиқишда бир неча бор жойига бориб сайёр
дан тадбиркорлик субъектлари, корхона, суд мажлислари ўтказиб, тарафларни муро-
ташкилотлар ва давлат идоралари ўртасида са йўлини танлашга чақирди. Пировардида
юзага келадиган низоларни ҳал этишда ўза- эса у суддан бу суд инстанциясига бориб,
ро келишувга эриштиришга, муроса йўлини йиллар давомида чўзилиб келаётган низо
танланишига имконият берилишига алоҳи- бўйича келишувга эришилишига кўмак
да эътибор қаратиб келинмоқда. лашди.
Бошқача айтганда, низоларни тинч йўл би- Фуқаролик кодексининг 173-моддасида
лан ҳал этишга кўмаклашиш суднинг ҳуқуқи белгиланганидек, кўчмас мулк (ер участка-
эмас, балки мажбурияти эканлиги бугунги кун- си, бошқа кўчмас мулк) эгаси қўшни, зарур
да одил судловнинг бош мақсадига айланди. ҳолларда эса бошқа ер участкасининг эга-
сидан ҳам ундан чекланган тарзда фойда-
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий ланиш (сервитут) ҳуқуқини беришни талаб
процессуал кодексининг 130-моддасида суд қилишга ҳақлидир.
тарафларнинг келишуви учун чоралар кўри-
ши, уларга иқтисодий суд ишларини юри- Ўзганинг ер участкасидан пиёда ва транс-
тишнинг барча босқичларида низони ҳал портда ўта олишни таъминлаш, электр узат-
этишга кўмаклашиши белгиланган. гич, алоқа ва қувур линияларини ўтказиш
ва улардан фойдаланиш, шунингдек кўчмас
Таҳлилларга кўра, жорий йилнинг шу дав- мулк эгасининг бошқа эҳтиёжларини қон-
рига қадар Қарши туманлараро иқтисодий дириш учун сервитут белгиланиши мум-
суди томонидан тадбиркорлик субъектлари кин. Ер участкасида сервитут белгиланиши
ва ташкилотлар ўртасидаги низолар бўйи- ер участкаси эгасининг унга эгалик қилиш,
ча 70 дан ортиқ келишув битимлари кўриб ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш
чиқилган бўлиб, уларнинг аксарият қисми ҳуқуқларидан маҳрум этмайди.
кредит шартномалари, маҳсулот етказиб бе-
риш ва пудрат ишлари билан боғлиқ. Сервитут белгилашни талаб қилаётган
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
26 МУАММО ВА ЕЧИМ
шахс билан ўзга ер участкасининг эгаси ўр- ҳайъатининг 2021 йил 10 мартдаги қарори
тасидаги битимга мувофиқ, сервитут қўлла- билан кассация инстанцияси судининг қаро-
нилади ва у кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқлар ри ўзгаришсиз қолдирилган.
бўйича белгиланган тартибда рўйхатдан
ўтказилиши лозим. Сервитутни белгилаш Шундан сўнг, суд қарорлари қайта кўриб
хусусида келиша олинмаса ёки унинг шарт- чиқилиб, Ўзбекистон Республикаси Олий
ларида муросага келинмаса, баҳс уни бел- суди маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъ-
гилашни талаб қилаётган шахснинг даъвоси атининг 2021 йил 29 июлдаги қарори билан
бўйича суд томонидан ҳал этилади. Сурхондарё вилояти маъмурий суди касса-
ция инстанциясининг 2020 йил 13 ноябр-
Хўш, сервитут ҳуқуқини белгилашга- даги қарори ва Ўзбекистон Республикаси
ча бўлган низо, аслида, қачон ва нимадан Олий суди маъмурий ишлар бўйича судлов
б ошланган эди? ҳайъатининг 2021 йил 10 мартдаги қарори-
нинг аризачи «Смес строй савдо» МЧЖнинг
Гап шундаки, Қашқадарё вилоят давлат аризаси талабини тўлиқ қаноатлантиришга
мулки бошқармасининг «Қарши таъмир ме- оид қисми бекор қилинади.
ханик» МЧЖга қарашли «Пайвандлаш це-
хи»ни давлат тасарруфидан чиқариш ва ху- Бундан ташқари, Қарши шаҳар ҳокими-
сусийлаштириш тўғрисида»ги 2005 йил 18 нинг 2015 йил 28 декабрдаги Х-1067/12-сонли
июлдаги ХБ-329/07-сонли буйруғи асосида қарорининг Қарши-Бешкент йўли 3-киломе-
«Пайвандлаш цехи» давлат тасарруфидан трида жойлашган «Қаршимебель» масъули-
чиқарилиб, «Қаршимебель» МЧЖга мулк яти чекланган жамиятига ўзларига тегишли
ҳуқуқини тасдиқловчи 8186-сонли давлат бинонинг ён атрофидан ободонлаштириш
ордери асосида хусусийлаштирилиб бери- учун 5967,0 кв.м. ер участкаси ажратишга
лади. оид қисмининг «Смес строй савдо» МЧЖга
тегишли бўлган кадастр ҳужжатларида «Л»
Ўз навбатида, Қарши шаҳар ҳокимининг литер остида давлат рўйхатидан ўтган иншо-
2015 йил 28 декабрдаги Х-1067/12-сонли қа- оти жойлашган 1660,54 кв.м. ер участкаси
рори билан «Қаршимебель» МЧЖга ўзлари- ажратиш ҳақидаги қисми ҳам ҳақиқий эмас
га тегишли бинонинг ён атрофини ободон- деб топилади.
лаштириш учун 5967,0 кв.м. ер участкаси
ажратиб берилган. Шу сабабли, даъвогар – «Қаршимебель»
МЧЖ жавобгар – «Смес строй савдо»
Бундан норози бўлган «Смес строй савдо» МЧЖга нисбатан жавобгарга тегишли бўл-
МЧЖ шаклидаги қўшма корхонанинг Қарши ган 1660,54 кв.м. ер майдонидан «Пайванд-
шаҳар ҳокимининг 2015 йил 28 декабрдаги лаш цехи» биносининг иккита асосий катта
Х-1067/12-сонли қарорини ҳақиқий эмас деб темир эшиклари орқали ходимлар ва транс-
топиш ҳақидаги аризаси Қарши шаҳар маъ- порт воситалари кириб чиқиши учун серви-
мурий суди томонидан кўриб чиқилиб, ариза тут ҳуқуқини белгилаб беришни сўраб, суд-
талабини қаноатлантириш рад этилган. га даъво билан мурожаат қилган.
Аммо, «Смес строй савдо» МЧЖ шакли- Аслида, суд низони кўриб чиқиб, далил-
даги қўшма корхонанинг кассация шикояти ларни текшириб, ўз ички ишончига таяниб,
Сурхондарё вилояти маъмурий суди касса- бир суд мажлисининг ўзидаёқ қарор қабул
ция инстанцияси томонидан 2020 йил 13 қилиши ҳам мумкин эди. Лекин, масалага
ноябрда кўриб чиқилиб, биринчи инстан- адолат кўзи билан қараб, йиллар давомида-
ция судининг ушбу ҳал қилув қарори тўлиқ ги тортишувлар натижасида ҳар иккала та-
бекор этилади ва аризани қаноатлантириш раф томонидан қилинган сарф-харажатлар,
ҳақида янги қарор қабул қилинади. меҳнат ва бошқа объектив ҳолатларни эъти-
борга олиб, бир неча марта суд муҳокама-
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси
Олий суди маъмурий ишлар бўйича судлов
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МУАММО ВА ЕЧИМ 27
лари ўтказади, охир-оқибатда тарафларни лик ва мазкур ер майдонини «Пайвандлаш
муроса йўлини танлашига кўмаклашибгина цехи»га эркин кириб чиқиш учун доимо бўш
қолмасдан, шунга эришди ҳам. бўлган ҳолда сақлаш, қўшма корхона томо-
нидан «Қарши мебель» МЧЖнинг 1660,54
Хўш, 2019 йилдан буён судлашиб кела- кв. метрдаги ер майдони атрофи девор билан
ётган томонлар суднинг кўмаги натижа- ўралиб, дарвоза қўйилган тақдирда мазкур
сида қандай келишувга эришди, сервитут шартноманинг 4.5 ва 6-бандлари талаблари
ҳуқуқини амалга ошириш билан боғлиқ бажарилишини таъминлаш мақсадида эркин
келишув шартлари нималардан иборат кириб чиқиши ҳуқуқини беради. «Қаршиме-
бўлди? бель» МЧЖ келишув бўйича беш ой муддат-
да ўзига тегишли жойдан ёки бошқа жойдан
Унга кўра, «Қаршимебель» МЧЖ «Смес дарвоза ўрнатишга улгурмаса (агар даъвогар
сторй савдо» МЧЖ шаклидаги қўшма кор- ўзига тегишли ёки бошқа жойдан бошқа дар-
хонага тегишли бўлган бинога ёнма-ён воза очиш бўйича тегишли ҳаракатларни, чо-
жойлашган ҳудуддан транспортда ўтишни раларни тегишли идоралар орқали бажарган
вақтинча таъминлаш, яъни «Пайвандлаш бўлса, ушбу ҳаракатлар тегишли ҳужжатлар
цехи» биносининг орқа томонидан ёки ўзига билан тасдиқланса) унга қўшимча зарур муд-
қулай бўлган томондан бошқа дарвоза очгун- дат берилиши шартлари асосида расмий-
га қадар «Смес строй савдо» МЧЖ шакли- лаштирилди.
даги қўшма корхона томонидан қилинган
харажатларни бир қисмини қоплаган ҳолда, Албатта, ҳар бир ҳолатда ҳам суд қандай
беш ой муддатга фойдаланишга рухсат бе- низо бўлишидан қатъи назар, авваламбор, та-
риш ҳамда тарафлар юқорида қайд этилган рафларни муроса йўлини танлашга чақиради,
ҳолатни низосиз ҳал этилиши назарда тутил- шунга ҳаракат қилади. Мана шу биргина йил-
ган. Шу мақсадда «Қарши мебель» МЧЖ- лар давомида сервитут ҳуқуқи билан боғлиқ
нинг «Пайвандлаш цехи» биносига иккита низолашиб келинаётган ҳолатлар бўйича та-
асосий катта темир эшиклар орқали кириш рафларни келишувга чақириб, низони узил-ке-
учун «Смес строй савдо» МЧЖ шаклидаги сил муроса йўли билан ҳал этилишига эришил-
қўшма корхонага тегишли бўлган 1660,54 кв. ганлиги ҳам одил судлов асосида тадбиркорлик
метрдаги ер майдонидан 2022 йил 12 январ- субъектларининг ҳуқуқлари ва манфаатларини
дан 2022 йил 12 июнга қадар бўлган, яъни ҳимоя қилишда, ортиқча қоғозбозлик ва овора-
беш ой муддатга ҳар ойда 3 000 000 (уч мил- гарчиликларни олдини олишда муҳим ҳуқуқий
лион) сўм тўлаган ҳолда фойдаланиш, тўлов- восита бўлиб ҳисобланади.
ни келишув имзоланган кундан бошлаб беш
кун ичида ҳар ойда тўлаб бориш, «Қарши- Қонун тили билан айтганда, тарафлар
мебель» МЧЖга тегишли бўлган бинонинг томонидан тақдим этилган қонун ҳужжат-
шимол тарафидаги 1660,54 кв. метрдаги ер ларига мувофиқ, келишув битимини тас-
майдонидан «Қаршимебель» МЧЖ транс- диқлаш суднинг ҳуқуқи эмас, балки мажбу-
порт воситалари (шу жумладан, «Пайванд- рияти эканлигини ёддан чиқармаслигимиз
лаш цехи»га келган б ошқа транспорт восита- лозим.
лар)ни бинога киришини йигирма тўрт соат
мобайнида таъминлаш белгиланди. Шунин- Зотан, Президентимиз таъкидлаганидек,
гдек, «Смес строй савдо» МЧЖ шаклидаги «Суд остонасига қадам қўйган ҳар бир фуқа-
қўшма корхона томонидан «Қаршимебель» ро Ўзбекистонда адолат ҳукм сураётганли-
МЧЖнинг шартнома бўйича 1660,54 кв.метр- гига тўла ишонч ҳосил қилиши керак».
даги фойдаланиш ҳуқуқи бўлган ер майдо-
нини бирон бир тайёр маҳсулотлар ва бошқа Л. АБДУЛЛАЕВ,
қурилиш материаллари билан тўсиб қўймас- Қарши туманлараро
иқтисодий суди раиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
28 МАЖБУРИЯТ ВА ИЖРО
МАЖБУРИЯТ ИНТИЗОМИ
ёхуд пудрат шартномаси билан боғлиқ низолар қандай ҳал этилмоқда?
Мамлакатимизда уй-жой ва инфра- қурилиш ишларини бажаришда расмий-
тузилма объектларининг қурилиши йил лаштирилган ҳужжатлар асосида қарор
сайин кўпайиб бормоқда. Айрим ҳол- қабул қилади ва унинг асослантирувчи
ларда қурилиш ишларини бажараётган қисмида қурилиш пудрати шартномаси
тадбиркорлар ва хўжалик юритувчи субъ- тузилмаганини кўрсатиб ўтади. Мазкур
ектлар ўртасида турли низолар келиб шартномада муҳим шартларнинг мавжуд
чиқаётгани ҳам айни ҳақиқат. Амалиётда бўлмагани ва шунга кўра шартнома ту-
қурилиш пудрати шартномасидан келиб зилмаган деб ҳисобланиши, агар бундай
чиқадиган низолар кўпроқ учрайди. ишларнинг бажарилгани ҳолати тақдим
этилган далиллар билан исботланса, ба-
Қурилиш пудрати шартномаси буюрт- жарилган ишлар қийматини ундириш
мачи ва пудратчи ўртасидаги муносабат- тўғрисидаги талабни рад этишга асос
ларни тартибга солувчи асосий ҳужжат бўлмаслигига қаратилади.
ҳисобланади. Тарафлар ўртасида шарт-
номанинг барча муҳим шартлари юзаси- Мисол тариқасида айтадиган бўлсак,
дан шундай ҳолларда талаб қилинади- «Хоразм минтақавий йўлларга буюртма-
ган шаклд а келишувга эришилган бўлса, чи хизмати» давлат унитар корхонаси Ур-
шартнома тузилган деб ҳисобланиши- ганч туманлараро иқтисодий судига даъ-
ни инобатга олиш шарт. Агар қурилиш во ариза билан мурожаат қилиб, «Хоразм
пудрати шартномасида муҳим шартлар йўл қурилиш» масъулияти чекланган
назарда тутилмаган бўлса ҳамда ушбу жамиятига нисбатан шартномани бекор
шартларни белгилаш имконияти бўлма- қилиш ва 940 000 000 сўм асосий қарз,
са, бундай шартнома тузилмаган деб ҳи- 1 568 000 000 сўм пеня ундириб беришни
собланади. Бу ҳолатда судлар низони ҳал сўраган.
этишда шартномадан ташқари мажбури-
ятларни тартибга солувчи қоидаларни Суднинг ажрими билан ишга низонинг
қўллаши лозим. предметига нисбатан мустақил талаблар
билан арз қилмайдиган учинчи шахс си-
Шартномада муҳим шартларнинг мав- фатида Хоразм вилояти молия ва ғазна-
жудлиги ёки мавжуд эмаслиги суд томо- чилик бошқармалари, Хоразм вилояти
нидан қурилиш пудрати шартномасидан ҳокимлигининг «Ягона буюртмачи хиз-
келиб чиқадиган низоларни ҳал этишда мати» инжиниринг компанияси жалб қи-
аниқланади. Бунда, даъвогар шартно- линган.
мада муҳим шартлар мавжуд эмаслиги
ҳақидаги важларини даъво аризаси ёки Ишдаги ҳужжатлар ва суд жараёнида
шу асосда билдирилган ёзма қўшимчада аниқланган ҳолатлардан маълум бўли-
билдириши мумкин. шича, Хоразм вилояти ҳокимлигининг
«Ягона буюртмачи хизмати» инжиниринг
Агар ишни кўриш жараёнида шарт- компанияси ва «Хоразм минтақавий йўл-
номада бундай шартларнинг мавжуд ларга буюртмачи хизмати» давлат унитар
эмаслиги аниқланса, суд низо юзасидан корхонаси ўртасида 2017 йил 7 июль куни
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
МАЖБУРИЯТ ВА ИЖРО 29
3-2017-сонли пудрат шартномаси имзо- Жавобгар шартнома бўйича пудрат
ланган. Ушбу шартнома маҳаллий молия ишларини 2017 йил 1 сентябрь кунига қа-
ва ғазначилик идораларида 2017 йил 12 дар бажариб, фойдаланишга топшириши
июлда 6874-рақам билан рўйхатдан ўтка- лозим бўлган. Бироқ, жавобгар объект-
зилган. даги ишларни тўлиқ бажармаган. Шу са-
бабдан даъвогар даъво талабида тарафлар
Мазкур шартномага кўра, жавобгар ўртасидаги шартномани бекор қилишни
Урганч шаҳрининг муайян ҳудудида жо- сўраган.
рий таъмирлаш ишларини бажариши ло-
зим бўлган. Бироқ, 2022 йил 1 июль ку- Фуқаролик кодексининг 382-моддаси-
нига қадар жавобгар томонидан объект га асосан, агар ушбу кодекс, бошқа қо-
фойдаланишга топширилмаган. нунлар ёки шартномада бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, шартнома та-
2017 йил 14 февралдаги «Ўзбекистон рафларнинг келишувига мувофиқ ўзгар-
Республикаси Автомобиль йўллари дав- тирилиши ва бекор қилиниши мумкин.
лат қўмитаси фаолиятини ташкил этиш
тўғрисида»ги Президент қарорига асо- Даъвогар томонидан 2022 йил 24 фев-
сан, умумий фойдаланишдаги автомо- раль кунида жавобгарга 88-сонли таклиф
биль йўлларини қуриш ва реконструкция хати берилиб, унда шартномани бекор
қилиш бўйича Қорақалпоғистон Респуб қилиш ва молиялаштирилган 940 000
ликаси ва вилоятлар автомобиль йўлла- 000 сўмлик маблағни қайтариб бериши
ри ҳудудий бош бошқармаси таркибида сўралган.
давлат унитар кохоналари шаклидаги
минтақавий йўлларга буюртмачи хизма- Олий хўжалик суди Пленумининг
ти ташкил қилинган ҳамда буюртмачи 2009 йил 18 декабрдаги «Хўжалик шарт-
қилиб белгиланган. номаларини тузиш, ўзгартириш ва бекор
қилишни тартибга солувчи фуқаролик
Шу муносабат билан мазкур пудрат қонун ҳужжатлари нормаларини қўллаш-
шартномаси бўйича бажарилган ва қол- нинг айрим масалалари тўғрисида»ги қа-
диқ ишлар, дебитор ҳамда кредитор қарз- рорида шартномани ўзгартириш ёки бе-
дорлик юзасидан Хоразм вилояти ҳоким- кор қилиш тўғрисидаги ишларни кўриб
лигининг «Ягона буюртмачи хизмати» чиқишда агар суд шартнома тузилмагани
инжиниринг компанияси ва «Хоразм ёки шартноманинг амал қилиш мудда-
минтақавий йўлларга буюртмачи хизма- ти тугаганини аниқласа, у даъвони рад
ти» давлат унитар корхонаси ўртасида этиш тўғрисида ҳал қилув қарори қабул
2017 йил 15 август куни топшириш-қа- қилиши лозимлиги ҳақида тушунтириш
бул қилиш далолатномаси тузилиб, ушбу берилган. Баён этилган низода тарафлар
қурилиш объектига даъвогар корхона ўртасидаги шартноманинг амал қилиш
буюртмачи қилиб белгиланган. Шундан муддати ўтиб кетган ва уни суд тартиби-
кейин иш бўйича даъвогар ва жавобгар да бекор қилишга ҳожат ҳам қолмаган.
ўртасида 2022 йил 1 январь куни ўзаро Қолаверса, тарафлар шартномага муддат
икки томонлама тасдиқланган солиштирма масаласида қўшимча ва ўзгартириш ки-
далолатномаси имзоланган ва қарздорлик ритишмаган.
тарафлар ўртасида тасдиқланган. Шартно-
манинг умумий баҳоси 3 136 000 000 сўмни Фуқаролик кодексининг 313-мод-
ташкил қилган. дасида мажбурият асосида кредитор-
га тегишли бўлган ҳуқуқ (талаб) унинг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
30 МАЖБУРИЯТ ВА ИЖРО
томонидан битим бўйича бошқа шахсга талаб қилган. Бироқ, даъвогар шартнома-
ўтказилиши (талабдан бошқа шахс фой- нинг умумий қийматидан 940 000 000 сў-
дасига воз кечиш) ёки қонун асосида мини молиялаштирган ва ушбу қисм бўйи-
б ошқа шахсга ўтиши мумкинлиги, креди- ча иш бажарилмаган. Қолаверса, унитар
торнинг ҳуқуқлари бошқа шахсга ўтиши корхона бўлган даъвогар тарафлар ўрта-
учун агар қонун ёки шартномада бошқача сидаги шартноманинг амал қилиш муд-
тартиб назарда тутилган бўлмаса, қарз- дати тугаганига қарийб 5 йил бўлишига
дорнинг розилиги талаб қилинмаслиги қарамасдан қарздорликни ундириш чора-
белгиланган. ларини кўрмаган ва натижада пенянинг
ўсишига сабабчи бўлган.
Юқорида қайд этилганларга асосан,
суд даъвогарнинг тарафлар ўртасидаги Фуқаролик кодексининг 335-модда-
шартномани бекор қилиш талабини рад сида, агар кредитор қасддан ёки эҳтиёт-
қилиб, ушбу талаб бўйича давлат божи сизлик туфайли мажбуриятни бажариш
тўловини даъвогар зиммасига юклаш- мумкин бўлмаслиги юз беришига ёки
ни лозим топди. Бундан ташқари, даъ- бажармаслик туфайли етказилган зарар
вогар ўзининг даъво талабида жавоб- миқдорининг кўпайишига кўмаклашган
гардан 940 000 000 сўм ундиришни бўлса, шунингдек кредитор мажбуриятни
сўраган. бажармасликдан етказилган зарарни ка-
майтириш чораларини қасддан ёки эҳти-
Фуқаролик кодекси 256-моддасининг ётсизлик туфайли кўрмаган бўлса, суд
иккинчи қисмига асосан, бурчли тараф ишнинг ҳолатларига қараб тўланадиган
шартномада белгилаб қўйилган мажбу- ҳақ миқдорини камайтиришга ёки креди-
риятни бажармаган ёки мажбурият белги- торга ҳақ тўлашни батамом рад этишга
ланган муддатда бажарилмаслигини очиқ ҳақли экани белгиланган. Шунга кўра, суд
кўрсатиб турган вазият мавжуд бўлган даъвогарнинг жавобгардан 1 568 000 000
тақдирда, муқобил ижрони ўз зиммасига сўм пеня ундириш талабини рад қилиб,
олган тараф ўз мажбуриятини бажармай ушбу талаб бўйича давлат божи тўлови-
туриш ёки бу мажбуриятни бажаришдан ни даъвогар зиммасига юклаш тўғрисида
бош тортиш ва кўрилган зарарни тўлаш- хулосага келган.
ни талаб қилишга ҳақли.
Кўриниб турганидек, амалиётда бу то-
Ушбу қонун талабига асосланиб, суд ифадаги ишларни ҳал этишда мажбурият
даъвогарнинг жавобгардан 940 000 000 интизомига риоя этиш муҳим аҳамиятга
сўм ундириш талабини қаноатлантириш эга бўлиб, у иқтисодий судлар зиммасига
ва ушбу талаб бўйича давлат божини жа- ҳам катта масъулият юклайди. Биноба-
вобгар зиммасига юклаш ҳақида қарор рин, мамлакатимизда фуқаролар, корхона,
чиқарди. муассаса ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари
ҳамда қонун билан қўриқланадиган ман-
Тарафлар ўртасидаги шартномада пеня фаатларини ҳимоя қилиш судлар фаолия-
тўлаш тартиби ҳам белгиланган. Шунга тининг асосий мезонидир.
кўра, даъвогар ўзининг даъво талабида
жавобгарга 1 460 кун кечиктирганлиги Н. АЛЛАБЕРГАНОВА,
учун шартноманинг умумий қийматидан Урганч туманлараро
келиб чиқиб, мажбурият бажарилмаган иқтисодий суди раиси
қисмининг 50 фоизидан ошмаган миқ-
дорда 1 568 000 000 сўм пеня ундиришни
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЮРИДИК ФАКТ 31
ЮРИДИК ФАКТЛАР СУДДА
КЎРИЛИШИНИНГ ЎЗИГА
ХОС АҲАМИЯТИ
Бугунги кунда мамлакатимизда суд- эгасиз деб топиш; тақдим этувчига деб
ҳуқуқ соҳаси ислоҳ этилиб, суд ҳокимияти берилган ҳужжатлар йўқолган тақдирда,
мустақиллигини таъминлашга қаратилган улар бўйича ҳуқуқларни тиклаш (чақи-
ҳуқуқий асослар яратилди, инсон ҳуқуқла- риб иш юритиш) ва йўқолган суд ишини
ри, эркинликлари ва қонуний манфаатла- юритишни тиклаш тўғрисидаги масала-
ри устунлигига асосланган ҳуқуқий тизим лар алоҳида иш юритиш тартибида кўриб
ш аклланди. чиқилиши белгиланган.
Бироқ, бугунги тезкор замон талаблари Мазкур Кодекснинг 295-моддасида суд
мамлакатимизни ривожлантириш ва та- фуқароларнинг ёки ташкилотларнинг шах-
раққиётнинг стратегик устувор вазифалари сий, мулкий ҳуқуқлари юзага келишига,
суд-ҳуқуқ тизимини ҳам янада ислоҳ қи- ўзгаришига ёки тугашига сабаб бўладиган
лишни, суд, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва фактларни аниқлайди.
назорат органлари томонидан фуқаролар-
нинг ҳуқуқ ҳамда эркинликларини ишонч Яъни, суд:
ли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайти- 1) шахсларнинг қариндошлик алоқа
ришни тақозо этмоқда. лари;
2) шахс бировнинг қарамоғида экан
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик лиги;
процессуал кодексининг 293-моддасида 3) оталикни тан олиш (белгилаш), бо-
суд томонидан юридик аҳамиятга эга бўл- ланинг у ёки бу онадан туғилганлиги,
ган фактларни аниқлаш; болани фарзан- шунингдек туғилган вақти;
дликка олиш; фуқарони бедарак йўқолган 4) фарзандликка олишни, никоҳни, ни-
деб топиш ва фуқарони вафот этган деб коҳдан ажратишни ва ўлимни қайд этил-
эълон қилиш; фуқарони муомала лаёқати ганлиги;
чекланган ёки муомалага лаёқатсиз деб 5) эр-хотиндан бири вафот этганлиги
топиш; шахсни ғайриихтиёрий тартибда оқибатида фуқаролик ҳолати далолатно-
психиатрия стационарига ётқизиш тўғри- маларини қайд этиш органларида никоҳни
сидаги ёки унинг ушбу муассасада ётиши рўйхатдан ўтказиш мумкин бўлмай қолса,
муддатини узайтириш; шахсни сил ка- қонунда белгиланган ҳолларда уларнинг
саллигига қарши кураш муассасасининг ҳақиқатда никоҳ муносабатларида бўлган-
ихтисослаштирилган бўлимига ғайриих- лиги;
тиёрий тартибда ётқизиш тўғрисидаги 6) шахснинг ҳуқуқини белгиловчи
ёки унинг ушбу муассасада ётиши муд- ҳужжатларда (бундан жамоат бирлашма-
датини узайтириш; вояга етмаган шахсни ларига аъзолик билетлари, ҳарбий ҳуж-
тўлиқ муомалага лаёқатли деб эълон қи- жатлар, паспортлар ёки идентификаци-
лиш (эмансипация); мол-мулкни (ашёни) яловчи ID-карталар, фуқаролик ҳолати
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
32 ЮРИДИК ФАКТ
далолатномаларини қайд этиш органлари улар туғилган жойидан ёхуд ота-онасидан
берадиган гувоҳномалар мустасно) кўр- бири доимий яшаш ёки вақтинча яшаши
сатилган фамилияси, исми ёки отасининг бўйича рўйхатдан ўтган жойидан қатъи на-
исми унинг паспортидаги ёки идентифи- зар, фуқаролик ҳолати далолатномалари-
кацияловчи ID-картасидаги ёхуд туғил- ни ёзиш органларида бир ой ичида амалга
ганлик тўғрисидаги гувоҳномасидаги фа- оширилиши лозим.
милияси, исми ёки отасининг исми билан
мос келмаган тақдирда, мазкур ҳужжат- Шу ўринда ҳаётий мисолларга эътибор
ларнинг унга тегишлилиги ёхуд тегишли қаратадиган бўлсак, фуқаро Шамсиева
эмаслиги; Насиба туғилганлик гувоҳномасини олиш
учун Бекобод шаҳар ФҲДЁ бўлимига му-
7) бахтсиз ҳодиса; рожаат қилган. Бўлим туғилганлик гувоҳ-
8) иморатга хусусий мулк ҳуқуқи асоси- номаси беришга асослар мавжуд эмасли-
да эгалик қилиш; гини кўрсатиб, аризачининг мурожаатини
9) меросни қабул қилиш ва мероснинг рад этган.
очилиш жойи фактларини аниқлаш тўғри-
сидаги ишларни кўради. Конституциянинг 8-моддасига кўра, Ўз-
Агар қонунчиликда уларни белгилаш- бекистон халқини миллатидан қатъи назар,
нинг бошқача тартиби назарда тутилмаган Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари
бўлса, суд юридик аҳамиятга эга бўлган ташкил этади.
бошқа фактларни ҳам белгилаши мумкин.
Аризачи юридик аҳамиятга эга бўлган Конституцияга кўра, Ўзбекистон Рес
фактларни тасдиқлайдиган зарур ҳужжат- публикасининг бутун ҳудудида ягона фуқа-
ларни бошқача тартибда олиши мумкин ролик ўрнатилади.
бўлмаган ёхуд йўқотилган ҳужжатларни
тиклашнинг имкони бўлмаган тақдирдаги- Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида
на суд ушбу фактларни аниқлайди. ҳам, унинг ташқарисида ҳам ўз фуқарола-
Тошкент вилояти фуқаролик ишлари рини ҳуқуқий ҳимоя қилиш ва уларга ҳо-
бўйича Бекобод туманлараро суди томо- мийлик кўрсатишни кафолатлайди.
нидан 2022 йилнинг 9 ойи давомида жами
2 420 та фуқаролик иши кўриб чиқилган, Аризачи Бекобод шаҳар адлия бўлимига
шундан 41 таси юридик аҳамиятга эга Шамсиева Насибанинг туғилганлик фак-
бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги тини белгилаш ҳақида ариза билан муро-
ишларни ташкил қилади. жаат қилиб, уни 1959 йил 28 апрель куни
Судларда кўрилган биргина оталикни онаси Шамсиева Зебидан туғилганлик
тан олиш (белгилаш), боланинг у ёки бу фактини белгилашни, Тошкент вилояти
онадан туғилганлиги, шунингдек туғил- Бекобод шаҳар ФҲДЁ бўлими томонидан
ган вақти ҳамда ўлимни қайд этилганлиги туғилганлик ҳақидаги далолатнома ёзуви-
фактига тўхталадиган бўлсак, ушбу даврда ни қайд қилиш, бола ва унинг ота-онаси
жами 9 та шу тоифадаги ариза келиб туш- ҳақидаги маълумотларни, яъни боланинг
ган, уларнинг 40 фоизи сайёр суд мажлис- туғилган жойини Оққўрғон тумани, туғил-
ларида кўрилган. ган вақтини 28.04.1959 йил, миллатини ўз-
Ўзбекистон Республикаси Оила кодек- бек, исмини Насиба, фамилиясини Шам-
сининг 205-моддасига кўра, болаларнинг сиева, отасининг исмини Ибрагимовна,
туғилишини қайд этиш мажбурий бўлиб, ота графасига Шамсиев Ибрагим, миллати
ўзбек, она графасига Шамсиева Зеби, мил-
лати ўзбек деб ёзилишини сўраган.
Судда аниқланишича, Шамсиев Ибра-
гим Кенжаева Зеби билан 1957 йилдан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЮРИДИК ФАКТ 33
бошлаб қонуний никоҳдан ўтмасдан 1965 йиллар текширилганда мавжуд эмас-
туриб яшаб келишган ва никоҳларини лиги аниқланган.
16.09.1993 йилда қонуний расмийлашти-
ришган. Уларнинг никоҳи Бекобод ту- Умарова Манзура ва Шамсиев Шовкат-
ман ФҲДЁ бўлимида 77-сон билан қайд ларнинг туғилганлик ҳақидаги далолат-
этилган. номалари кўздан кечирилганда, уларнинг
отаси Шамсиев Ибрагим, онаси Шамсиева
Биргаликда яшаган вақтида 28.04.1959 Зеби деб қайд этилган.
йилда Шамсиева Насиба, 01.07.1963 йил-
да Умарова Манзура ва 30.12.1973 йил- Суд томонидан Шамсиева Насиба, Ума-
да Шамсиев Шовкат исмли фарзандлари рова Манзура ва Шамсиев Шовкатларни
туғилган. бир онадан туғилганлигига аниқлик ки-
ритиш учун суд-биологик экспертизаси
Фуқаро Н. Шамсиеванинг онаси Шам- тайинланган.
сиева Зеби 15.07.1941 йилда туғилиб,
01.02.2021 йилда вафот этган, отаси Шам- Ўзбекистон Республикаси Адлия ва-
сиев Ибрагим 15.07.1939 йилда туғилиб зирлиги ҳузуридаги Х. Сулаймонова но-
11.02.2014 йилда вафот этган. мидаги республика суд-экспертиза марка-
зи томонидан ДНК тадқиқоти ўтказилиб,
Шамсиев Ибрагим ва Шамсиева Зеби- Одам ДНКси суд-биологик экспертизаси
лар томонидан фарзандлари Умарова Ман- лабораторияси томонидан 29.06.2021 йил-
зура ва Шамсиев Шовкатларга туғилганлик да берилган 29/13 (4885)29-1М/7762-сон-
ҳақида гувоҳномалар олинган бўлса-да, ли мутахассис фикрида текширилган
аммо уларнинг эътиборсизлиги сабабли логуслар бўйича Шамсиева Насиба Ибра-
Шамсиева Насибага туғилганлик гувоҳно- гимовна ва Умарова Манзура Ибраги-
маси олинмасдан қолинган. мовналар бир ота-онадан туғилган опа
сингиллиги ҳақида гипотезани тўғрилиги
Оққўрғон туман тиббиёт бирлашмаси- кўрсатилган.
нинг 18.11.2021 йилдаги маълумотнома-
сида фуқаро Шамсиева Насиба Ибраги- Ўзбекистон Республикаси Оила кодек-
мовнани туғилганлиги билан боғлиқ архив сининг 206-моддасига мувофиқ, боланинг
ҳужжатлари сақланиб қолмаган. туғилиши унинг туғилганлиги ҳақидаги
тиббий маълумотнома, ота-онанинг оила-
Бекобод тумани ички ишлар паспорт вий ҳолати ва шахсини тасдиқловчи ҳуж-
бўлинмасининг 27.10.2016 йилдаги жатлар асосида қайд этилади.
25/34-1180-сонли маълумотномасида ҳам
Шамсиева Насиба Ибрагимовнани шахсига Ўзбекистон Республикаси Фуқаро-
оид ҳеч қандай ҳужжатлар сақланиб қолин- лик процессуал кодекси 295-моддасининг
маган. 3-бандида оталикни тан олиш (белгилаш),
боланинг у ёки бу онадан туғилганлиги,
Давлат хизматлари агентлигининг Тош- шунингдек туғилган вақтини суд аниқлаши
кент вилоят ҳудудий бошқармаси фуқа- қайд этилган.
ролик ҳолати далолатномаларини ёзиш
архивининг туғилишни қайд этилганлиги Мазкур Кодекснинг 296-моддасига
ҳақидаги 7836-сонли электрон маълумот- асосан, юридик аҳамиятга эга бўлган
номасига кўра, 28.04.1959 йилда туғилган фактни белгилаш тўғрисидаги ишлар
фуқаро Н. Шамсиеванинг туғилганлик бўйича ариза аризачи яшаб турган жой-
ҳақидаги далолатнома ёзуви Тошкент ви- даги судга берилади. Унда муайян факт-
лояти туман, шаҳар ФҲДЁ бўлимларида ни аниқлаш аризачига қандай мақсадлар
ва Тошкент вилояти архивида 28.04.1959- учун зарур эканлиги кўрсатилиши, шу-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
34 ЮРИДИК ФАКТ
нингдек аризачининг тегишли ҳужжат- Ташматов Баймат билан Усманова Ор-
ларни олиш имкониятига эга эмаслигини зулар қонуний никоҳдан ўтмасдан туриб
ёхуд йўқолган ҳужжатларни тиклаб бўл- оила қуришган. Уларнинг биргаликдаги
маслигини тасдиқловчи далиллар келти- турмушларидан икки нафар –1943 йилда
рилиши керак. туғилган Байматов Холмахмат ва 1953 йил-
да туғилган Ташматов Абдумўмин исмли
Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 14 фарзандлари бўлган. Ташматов Абдумў-
ноябрдаги 387-сонли қарори билан тас- мин 2012 йилда вафот этган.
диқланган Фуқаролик ҳолати далолатнома-
ларини қайд этиш қоидаларининг 19-бан- Аризачи Байматов Холмахмат уларнинг
дига асосан, 16 ёшдан ошган, туғилиши биринчи фарзанди ҳисобланади.
қайд этилмаган шахсларнинг туғилганли-
гини қайд этиш суднинг ҳал қилув қарори Ташматов Баймат 04.02.1987 йилда, Ус-
асосида амалга оширилади. манова Орзу эса 1958 йилда вафот этишган.
Бундан кўринадики, туғилган фарзанд Аризачининг эътиборсизлиги сабабли
16 ёшдан ўтганлиги сабабли ҳозирги кун- марҳум Ташматов Баймат 04.02.1987 йил-
да аризачининг туғилганлик фактини бел- да вафот этганлигини тасдиқловчи ўлими
гилашнинг судсиз ҳал этиш имкони қол- ҳақидаги гувоҳномаси олинмасдан қолган.
маган.
Тошкент вилояти ФҲДЁ архивида
Суд аризани муҳокама қилиб, туғил- марҳум Ташматов Байматнинг 04.02.1987
ганлик ҳақидаги гувоҳнома олмасдан, йилда ўлими қайд қилинганлиги ҳақидаги
шахсни тасдиқловчи ҳужжатсиз яшаб маълумотлар мавжуд эмас.
келган 63 ёшга кирган аризачи Шамсие-
ва Насибанинг аризаси тақдим қилинган Бекобод шаҳар, Ҳ. Олимжон МФЙ томо-
далиллар ҳамда гувоҳларни тушунтири- нидан 26.04.2022 йилда тузилган далолат-
ши ва ишдаги мавжуд бўлган ҳужжатлар номада Ташматов Баймат билан Усманова
билан тўлиқ ўз исботини топганлиги- Орзу биргаликда эр-хотин бўлиб яшаш-
ни, мазкур фактнинг белгиланиши ушбу ганлиги, уларнинг биргаликдаги турмуш-
шахснинг туғилганлик ҳақида гувоҳнома ларидан икки нафар фарзандлари борлиги,
олишига хизмат қилишини, 16 ёшдан ўт- Ташматов Баймат 04.02.1987 йилда, Усма-
ганлиги сабабли унинг туғилганлигини нова Орзу эса 1958 йилда вафот этишган-
ФҲДЁ бўлими орқали қайд қилиш имко- лиги, Бекобод шаҳар, Ҳ. Олимжон МФЙ
нияти мавжуд эмаслигини инобатга олиб, 3-сонли қабристонида дафн этилганлиги
аризачининг аризасини қаноатлантириш- қайд этилган.
ни лозим топди.
Ишда Ташматов Баймат 04.02.1987 йил-
Худди шунга ўхшаш ўлимни қайд этил- да вафот этганлигини тасдиқловчи фото
ганлиги фактига тўхталадиган бўлсак, ари- сурат мавжуд.
зачи Байматов Холмахмат судга мурожаат
қилиб, 1987 йилда отаси Ташматов Баймат- Марҳумнинг ўлим гувоҳномаси мавжуд
ни ўлими қайд этилганлиги фактини белги- бўлмаганлиги сабабли фуқаро Х. Байматов
лаб беришни сўраган. ва унинг оила аъзолари турли ижтимоий
муносабатларга кириша олмаган ва шун-
Судда аниқланишича, Ташматов Бай- дан сўнг аризачи отасининг ўлганлик фак-
мат 1890 йилда, Усманова Орзу 1917 йилда тини белгилаш ҳақидаги ариза билан судга
Тошкент вилояти, Бекобод шаҳрида туғил- мурожаат қилган.
ган.
Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг
295-моддасига кўра, суд фуқароларнинг
ёки ташкилотларнинг шахсий, мулкий
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЮРИДИК ФАКТ 35
ҳуқуқлари юзага келишига, ўзгаришига лар мавжуд бўлганда суд томонидан
ёки тугашига сабаб бўладиган фактларни аниқланади.
аниқлайди. Ушбу модда иккинчи қисми-
нинг 4-бандига кўра, суд фарзандликка Суд аризачи Х.Байматовнинг аризасини
олишни, никоҳни, никоҳдан ажратишни ва муҳокама қилиб, унинг отаси Ташматов
ўлимни қайд этилганлиги фактини белги- Баймат 04.02.1987 йилда Тошкент вилояти
лайди. Бекобод шаҳрида вафот этганлиги ишдаги
ҳужжатлар ва гувоҳларнинг кўрсатмалари
Мазкур модданинг 3 ва 4-қисмларига билан ўз тасдиғини топганлигини, лекин
кўра, агар қонун ҳужжатларида уларни бел- марҳумнинг ўлими қайд қилинмаганлиги
гилашнинг бошқача тартиби назарда ту- сабабли унинг номига ўлим гувоҳномаси
тилмаган бўлса, суд юридик аҳамиятга эга олинмаганлигини, шундан сўнг аризачи
бўлган бошқа фактларни ҳам белгилаши судга мурожаат қилишга мажбур бўлган-
мумкин. лигини, ўлганлик фактининг белгиланиши
келгусида аризачининг турли ижтимоий
Аризачи юридик аҳамиятга эга бўлган муносабатларга киришиши, шу жумладан,
фактларни тасдиқлайдиган зарур ҳужжат- мерос уй-жойни расмийлаштириши учун
ларни бошқача тартибда олиши мумкин хизмат қиладиган юридик аҳамиятга эга
бўлмаган ёхуд йўқотилган ҳужжатларни бўлган факт ҳисобланишини инобатга
тиклашнинг имкони бўлмаган тақдирда- олиб, аризачи Байматов Холмахматнинг
гина суд ушбу фактларни аниқлайди. ўлимнинг қайд этилганлиги фактини бел-
гилаш ҳақидаги аризасини қаноатланти-
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ришни лозим топди.
Олий суди Пленумининг «Юридик аҳамият-
га эга бўлган фактларни белгилаш ҳақида- Судда кўрилган шуларга ўхшаш мисол-
ги ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида» ларни яна кўплаб келтириш мумкин.
1991 йил 20 декабрдаги 5-сонли қарорининг
12-бандига кўра, судларнинг эътибори ФПК Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки,
295-моддаси иккинчи қисмининг 4-бандига фуқаро барча инстанцияларга мурожаат
мувофиқ, фарзандликка олиш, никоҳ, ни- қилиб, муаммоси ҳал этилмагандан сўнг
коҳдан ажратиш ва вафот этганлик фактини судга юридик аҳамиятга эга бўлган факт-
эмас, балки уларни ФҲДЁ органларида қайд ларни белгилаш юзасидан мурожаат қила-
этилганлиги фактини аниқлаш лозимлигига ди. Мазкур вазиятда ҳар бир судья қонун
қаратилиши назарда тутилган. Қайд этилган ва инсонпарварлик принципларидан келиб
фактлар агар ФҲДЁ органида тегишли ёзув- чиқиб, қийналган ва муаммоси ечилмаган
лар архив ҳужжатлари йўқолганлиги сабаб- фуқарони мурожаатини ечимини топишга
ли сақланмаган ва бундай ёзувларни тиклаш виждонан ёндашган тақдирда унинг ҳуқуқ
ФҲДЁ органлари томонидан рад қилинган ва манфаатларини амалда самарали ҳимоя
бўлса, суд томонидан аниқланади. қилинишига эришади, ҳурматли Президен-
тимиз таъбирлари билан айтганда, халқ
Ушбу қарорнинг 20-бандига кўра, ўл- суддан рози бўлади.
ганлик фактини аниқлашда, ўлганлик ҳо-
латининг ўзи (ўлим содир бўлган аниқ ҳо- Ғ. ВОҲИДОВ,
латлар, шунингдек ўлимнинг аниқ санаси) фуқаролик ишлари бўйича
аниқланиши лозим. Ўлганлик факти ФҲДЁ
органлари томонидан ўлимни қайд қилиш Бекобод туманлараро
рад қилинганлиги, шунингдек шахснинг суди раиси
ўлимини ҳақиқатда тасдиқловчи далил-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
36 ИҚТИСОДИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
ҲУҚУҚИЙ КАФОЛАТ
Бугунги кунда сиёсий, ижтимо- унитар корхонасидан 342 975 000 сўмлик
ий-иқтисодий соҳаларда, давлат ва жа- таъмирлаш харажатлари, 102 892 500 сўм
мият б ошқарувида ислоҳотлар амалга пеня ундиришни сўраган.
оширилмоқда. Шу жумладан, суд-ҳуқуқ
соҳасида татбиқ этилаётган ислоҳотлар Улар ўртасида 2020 йил 19 августда
самараси ўлароқ, ҳуқуқий низоларни су- 1/1-сонли ижара шартномаси тузилиб,
дга қадар ҳал этишнинг муқобил усулла- ижарага берувчи ўз балансида бўлган
ридан бири – медиация институтининг омборхона биносини вақтинча ишлаб
жорий этилишини назарда тутувчи «Ме- чиқаришда фойдаланиш учун ижарага
диация тўғрисида»ги Қонуннинг қабул бериш, уни олувчи эса объектни қабул
қилиниши муҳим аҳамиятга эга. қилиш ва ҳақини тўлаш мажбуриятини
олган.
Қонун ёрдамида фуқаролик ҳуқуқий
муносабатлари, жумладан, тадбиркорлик «Lider Abbos» масъулияти чекланган
ва бошқа иқтисодий фаолиятни амалга жамияти томонидан ижара объектини
ошириш, меҳнат ва оила муносабатла- ишлаб чиқаришга мослаштириш учун
ри туфайли юзага келадиган низоларга 342 975 000 сўмлик таъмирлаш ва рекон-
нисбатан медиация тартиб-тамойиллари- струкция ишлари амалга оширилган.
ни қўллаш билан боғлиқ муносабатлар
тартибга солинади. Ушбу масъулияти чекланган жами-
ятининг «Jizzax agrokimyohimoya» ҳу-
Медиациянинг мақсади келиб чиққан дудий акциядорлик жамияти Шароф
низони тарафлар ўзаро мақбул қарорга Р ашидов туманидаги унитар корхона-
эришиши учун уларнинг ихтиёрий рози- сидан 342 975 000 сўм таъмирлаш хара-
лиги асосида медиатор кўмагида ҳал қи- жатлари, 102 892 500 сўм пеня ундириш
лиш усулидир. ҳақидаги даъвоси юзасидан тарафлар ўр-
тасида 2021 йил 4 мартда медиатив кели-
Мазкур Қонунни амалиётга татбиқ шув тузилганлиги боис Жиззах туманлара-
этилиши билан фуқаролик ҳуқуқ ва ро иқтисодий судининг 2021 йил 9 мартдаги
э ркинликларини таъминлашнинг яна бир ажрими билан мазкур келишув тасдиқла-
ҳуқуқий кафолати вужудга келди. ниб, даъво аризаси кўрмасдан қолдирил-
ган.
Мисол учун, Савдо-саноат палата-
си даъвогар – «Lider abbos» масъулияти Ушбу ажримдан норози бўлган «Jizzax
чекланган жамияти манфаати бўйича суд agrokimyohimoya» ҳудудий акциядорлик
га даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жамияти апелляция шикояти билан муро-
«Jizzax agrokimyohimoya» ҳудудий акция- жаат қилиб, суднинг 2021 йил 9 мартдаги
дорлик жамияти Шароф Рашидов тумани ажримини бекор қилишни сўралган. Шу-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ИҚТИСОДИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 37
нингдек, Жиззах вилоят прокуратураси дан ортиқ қийматга эга бўлган йирик би-
томонидан апелляция протести келтирил- тим тузган.
ган.
«Медиация тўғрисида»ги Қонун 3-мод-
Аниқланишича, «Jizzax agrokimyo- дасининг иккинчи қисмига мувофиқ,
himoya» ҳудудий акциядорлик жамияти унинг амал қилиши медиацияда иштирок
Шароф Рашидов туман унитар корхо- этмаётган учинчи шахсларнинг ҳуқуқла-
насига 2019 йил 7 октябрда мазкур ту- ри ва қонуний манфаатларига, жамоат
ман давлат хизматлари маркази томони- манфаатларига дахл қиладиган ёки дахл
дан 768319-сонли реестр рақами билан қилиши мумкин бўлган низоларга нисба-
рўйхатга олинганлиги тўғрисида гувоҳ- тан татбиқ этилмайди.
нома берилган.
Мазкур ҳолатда «Jizzax agrokimyo-
Уставнинг 1.2-бандида «Jizzax agro- himoya» ҳудудий акциядорлик жа-
kimyohimoya» ҳудудий акциядорлик жа- мияти Шароф Рашидов туманидаги
мияти корхонанинг муассиси ҳисобла- унитар корхонаси томонидан жамият
ниши, 5.4-бандида ушбу жамият Шароф кузатув кенгаши розилиги олинмасдан
Рашидов туманидаги унитар корхонаси омборхона биносини ижарага бериш
муассисининг ёзма розилиги билан асо- тўғрисидаги корхона мол-мулки қий-
сий воситаларни сотиш, уларни ижарага матининг ўн беш фоизидан ортиқ қий-
ёки гаровга бериш, мол-мулкни бошқача матга эга бўлган йирик битим тузил-
тарзда тасарруф этиш мумкинлиги белги- ган ҳамда 2021 йил 4 мартда тузилган
ланган. медиатив келишувда, унда иштирок
этмаётган учинчи шахслар, яъни жа-
«Акциядорлик жамиятлари ва акция- вобгарнинг муассиси бўлган «Jizzax
дорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш agrokimyohimoya» ҳудудий акциядор-
тўғрисида»ги Қонуннинг 84-моддасига лик жамиятнинг ҳуқуқлари ва қонуний
кўра, баланс қиймати ёки олиш қиймати манфаатларига дахл қилинган.
битим тузиш тўғрисида қарор қабул қи-
линаётган санада жамият соф активлари Апелляция инстанцияси судининг қа-
миқдорининг ўн беш фоизидан эллик фо- рори билан ажрим бекор қилиниб, бирин-
изигачасини ташкил этувчи мол-мулк ху- чи инстанция судига юборилган.
сусида йирик битим тузиш тўғрисидаги
қарор жамият кузатув кенгашининг аъзо- Мазкур мисолдан ҳам кўриниб
лари томонидан бир овоздан қабул қили- т урибдики, медиация институтининг
нади. киритилиши тарафларнинг низоларни
мустақил, ўзаро фойдали шартлар асо-
Бироқ, «Jizzax agrokimyohimoya» ҳуду- сида ҳал этиш имкониятини топишга кў-
дий акциядорлик жамияти Шароф Раши- маклашади. Акс ҳолда, ҳуқуқи бузилган
дов туман унитар корхонаси томонидан тарафнинг манфаатлари суд йўли билан
устав ва қонун талабига риоя қилинма- ҳимоя қилинади.
ган, яъни жамият кузатув кенгашининг
розилигини олмасдан омборхона биноси- М. ФАЯЗОВ,
ни ижарага бериш тўғрисидаги корхона Жиззах вилоят судининг
мол-мулки қийматининг ўн беш фоизи- иқтисодий ишлар бўйича судьяси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
38 ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ
ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАР ЖИНОЯТ
ҚОНУНЧИЛИГИДА ЖАЗОДАН ОЗОД
ҚИЛИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Жиноят қонунчилигини такомиллашти- топиб, зарур ҳолларда зарарли ва хавфли
риш, хусусан, жиноий жазодан озод қилиш предмет ҳамда воситаларни конфискация
институтини такомиллаштиришда мавжуд қилган ҳолда, айбдорни тарбияланган деб
назарий-ҳуқуқий муаммоларни таҳлил этиш ҳисобласа, жиноят натижасида етказилган
ва уларга ечим излаш талаб этилади. Шу зарар қопланган ва шу боис бузилган ҳо-
нуқтаи назардан, мазкур йўналишдаги суд- латлар тикланган бўлса, шахсни жазодан
ҳуқуқ соҳасини ривожлантиришнинг усту- озод қилиш ҳуқуқига эга. Суднинг жазо-
вор йўналишларини тадқиқ этиш муҳим дан озод қилиши маҳкум томонидан суд
аҳамият касб этмоқда. харажатларини қопланишини истисно эт-
майди (Франция ЖК 132-58, 132-59-мод-
Маълумки, жиноят қонунчилигининг далар).
самарали тизимини яратиш давлатнинг
қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни таъ- Францияда жазодан муддатидан илгари
минлаш, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, шартли ва шартсиз озод қилиш жиноят қо-
жамият ва давлат манфаатлари, тинчлик нуни билан эмас, балки 1958 йилда қабул
ва хавфсизликни ишончли ҳимоя қилиш қилинган Жиноят-процессуал қонунчи-
бўйича устувор вазифалари сирасига ки- лиги билан тартибга солинади. Унга кўра,
ради. Шу жиҳатдан ҳам «Жиноят ва жи- шартли озод қилиш учун қуйидагилар асос
ноят-процессуал қонунчилиги тизимини бўлади: 1) маҳкумнинг ижтимоий қайта
тубдан такомиллаштириш чора-тадбир- мослашганлигини тасдиқловчи асослар-
лари тўғрисида»ги концепцияда қилмиш- нинг мавжудлиги; 2) жазонинг камида 1/2
нинг жиноийлигини истисно қилувчи қисми амалда ўталган бўлиши (рециди
ҳолатларни белгиловчи нормаларни тако- вистлар учун – 2/3 қисмидан кам бўлмаган
миллаштириш назарда тутилган1. қисми; умрбод озодликдан маҳрум қилиш-
га ҳукм қилинганлар учун – 15 йилдан кам
Бундан ташқари, 2022 – 2026 йиллар- бўлмаган муддатда жазони ўтаган бўли-
га мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг ши). Қонунда кўрсатилган муддатлар ўт-
тараққиёт стратегиясида ҳам жиноят қо- масдан туриб жазодан шартли озод қилиш
нунчилигини такомиллаштирилиши бел- қўлланиши мумкин эмас. Бунинг учун асос
гиланди2. бўлувчи жазонинг амалда ўталган муддати
айрим вазиятларда қисқартирилиши ҳам
Миллий ҳуқуқни хорижий мамла- мумкин3.
катларнинг ҳуқуқий тизимлари билан
қиёсий ўрганиш унинг афзалликларини Франция Республикасининг 1992 йил 1 ян-
аниқлаш ва соҳани ривожлантириш ис- варда қабул қилинган, 1994 йил 1 мартдан
тиқболларини чуқурроқ англаб етишга кучга кирган Жиноят кодекси 3-бўлим 1-па-
ёрдам беради. раграфнинг 132-59-моддасига кўра, жазо-
дан озод қилиш асослари кўрсатиб ўтилган
Мисол тариқасида Францияни оладиган бўлиб, ижтимоий хавфли қилмиш содир эт-
бўлсак, ушбу давлат жиноят қонунида жа- ган шахснинг ижтимоий қайта мослашувига
зодан озод қилишнинг бир қанча турлари эришилганлиги, жиноят натижасида келти-
«Жазо тайинлаш» бобидан жой олган. Суд
шахсни жиноят содир қилишда айбдор деб
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ 39
рилган зарар ва зиён қопланган, жиноят со- ни ундириш, шунингдек мусодара қилиш
дир этган шахслар ўзининг жиноий фаоли- тарзидаги жазони қўллаш мумкин. Суд то-
ятини тўхтатган бўлса, шахс жазодан озод монидан тайинланган жазони ижро этиш
қилиниши белгиланган. муддати ўтганлиги муносабати билан жа-
зони ўташдан озод қилинади. Шунингдек,
Франция ЖКнинг 133-1-моддасига кўра, реабилитация қилиш айблов ҳукми нати-
жисмоний шахснинг вафотидан кейин ёки жасида келиб чиқадиган оқибатларни ҳам
юридик шахс тугатилгунга қадар, унга бартараф этади.
жарима суммасини ва суд харажатлари-
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақолада муаллиф айрим хорижий давлатлар жиноят қонунчилигида жазодан озод
қилишнинг айрим масалаларининг ўзига хос хусусиятларини ёритган.
Мақолада жиноят қонунчилигини такомиллаштириш, хусусан, жиноий жазодан озод қилиш
институтини такомиллаштиришда қонунчиликда мавжуд назарий-ҳуқуқий муаммоларни таҳлил
этиш ва уларга ечим излаш талаб этилади. Шу нуқтаи назардан, мазкур йўналиш суд-ҳуқуқ
соҳасини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари қаторида белгиланиб, бу соҳани тадқиқ этиш
муҳим аҳамият касб этади. Мазкур мақолада айрим хорижий давлатлар жиноят қонунчилигида
жазодан озод қилиш масалаларини ёритишда жиноят қонунлари таҳлилига эътибор қаратилган.
Шунингдек, мақоладан миллий жиноят қонунчилигини такомиллаштиришга оид таклифлар
ҳам ўрин олган.
Калит сўзлар: жазодан озод қилиш асослари, синов муддати, жазодан озод қилишнинг
формал ва моддий асослари, намунали хулқ-атвор, меҳнатга ҳалол муносабатда бўлиш, қўшимча
жазодан озод қилиш турлари.
***
В данной статье при совершенствовании уголовного законодательства, в частности, совер-
шенствовании института освобождения от уголовного наказания, требуется проанализировать
существующие теоретико-правовые проблемы в уголовном праве и искать пути их решения.
В связи с этим данное направление определено в числе приоритетных для развития судебной
сферы, и исследования в этой области играют важную роль. По этой причине данная статья
посвящена анализу уголовного законодательства зарубежных стран при освещении вопросов
освобождения от наказания в уголовном законодательстве некоторых зарубежных стран.
В статье также содержатся предложения по совершенствованию национального уголовного
законодательства.
Ключевые слова: основания освобождения от наказания, испытательный срок, формальные
и материальные основания освобождения от наказания, примерное поведение, добросовестное
отношение к труду, виды освобождения от дополнительного наказания.
***
In this article when improving criminal legislation, in particular, improving the institution of exemption
from criminal punishment, it is necessary to analyze existing theoretical and legal problems in criminal
law and look for ways to solve them. In this regard, this area has been identified as a priority for the
development of the judicial sphere, and research in this area plays an important role. For this reason, this
article is devoted to the analysis of the criminal legislation of foreign countries when highlighting the
issues of exemption from punishment in the criminal legislation of some foreign countries.
The article also contained proposals to improve the national criminal legislation.
Key words: the basis of exemption from punishment, probationary period, the formal and material
basis for exemption from punishment, exemplary conduct, honest attitude to labor, types of exemption
from additional punishment.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
40 ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ
ЖКнинг 133-2-моддасига биноан, хулқ-атвори, турмуш шароити ва оқибатла-
ж иноятга нисбатан ҳукм узил-кесил бўлса, ри, жазодан озод этилгани сабабли ундан
тайинланган жазо тўлиқ йигирма йил ўтган- кутилиши мумкин бўлган натижалар ҳисоб-
дан кейин ўз кучини йўқотади. га олиниши зарур.
Қилмиш учун ҳукм узил-кесил тайин- 1. Агар шахснинг қилмиши махсус шароит-
ланган бўлса, бу жазо тўлиқ беш йил ўт- да бўлса, икки йилдан ортиқ бўлмаган бошқ а
гандан кейин ўз кучини йўқотади. Сиртдан оғирроқ жазо тайинлаб, синов муддати асо-
ҳукм қилинган шахслар, жазонинг мудда- сида жазони ўташдан озод қилиш мумкин.
ти ўтиши ҳақида ҳукм ёки қарор устидан Ушбу ҳолатда маҳкум томонидан қилмиши
апелляция тарзида шикоят қилиш ҳуқуқига оқибатида етказилган зарарни қоплаганлиги
эга эмас. Суднинг ҳукми натижасида юзага алоҳида ҳисобга олиниши зарур.
келган фуқаролик ҳуқуқий мажбуриятнинг
муддат ўтиши масаласи Фуқаролик кодекси 2. Агар ҳуқуқий тартибни қўриқлаш ло-
билан тартибга солинади. зим бўлса, озодликдан маҳрум қилиш жа-
зоси олти ойдан кўпроқ тайинланган бўлса
АҚШ Намунавий жиноят кодексининг шартли озод қилиш бекор қилинмайди.
4.08-моддаси жавобгарликни истисно эта-
диган руҳий касаллик ва лаёқатсизлик ҳо- 3. Жазони ўташдан шартли озод қилиш
латининг ҳуқуқий асоси, қўриқлаш ва жа- унинг бир қисмини чекламайди. Ундан ол-
вобгарликдан озод қилиш деб номланган. динги ҳукм билан тайинланган жазо ёки
Касаллиги туфайли жиноий жавобгарлик- озодликдан маҳрум қилишнинг бошқа тури-
дан озод қилиш тўғрисидаги қоида миллий ни ўташни истисно этмайди.
жиноят қонунчилигимизда ҳам акс этган
бўлиб, унга кўра жиноят содир этган шахс Европа давлатларининг кўпчилиги ҳуқуқ
ҳукм чиқарилгунга қадар ўз ҳаракатлари- тизимининг ўзига хослиги (англо-саксон
нинг аҳамиятини англай олмайдиган ва ўз ва романо-герман), хусусан, жиноят қонун-
ҳаракатларини бошқара олмайдиган дара- чилиги кўп йиллик тарихга эгалиги билан
жада руҳий касалликка чалинган бўлса, жа- ажралиб туради. Уларнинг аксариятида
вобгарликдан озод қилинади4. жазодан озод қилишнинг бир неча турлари
назарда тутилган бўлиб, бизнинг жиноят қо-
Германия Федератив Республикасининг нунчилигимизга ўхшаш ва фарқли жиҳатла-
1998 йил ноябрда қабул қилинган Жиноят ри мавжуд.
кодексининг 56-параграфи жазони ўташ-
дан муддатидан олдин шартли равишда Мазкур, давлатлар орасида англо-саксон
озод қилиш деб номланиб, 1 йилдан ортиқ ҳуқуқ тизимига кирувчи мамлакатлар жи-
муддатга озодликдан маҳрум қилиш жа- ноят ҳуқуқи ўзига хос бўлиб, ягона кодифи-
зосига ҳукм қилинган шахсларни ҳукмда кациялашган ҳужжат мавжуд эмас. Жиноий
жазо тайинланиши маҳкумни огоҳланти- жавобгарлик масаласи, жумладан, жиноий
ришга хизмат қилади ва у келгусида жазога жазодан озод қилиш қатор қонунлар ва суд
сазовор қилмишни қайта содир этмаслиги прецеденти асосида ҳал этилади5.
мумкин деб ҳисобланган ҳолатда синов
асосида жазони ижро этиш тўхтатилиши Масалан, Англияда мазкур институт
мумкин. «муддатидан илгари жазодан озод қилиш»
деб аталиб, илк бора 1967 йилдаги «Жино-
Ушбу ҳолатда маҳкумнинг шахси, унинг ий адлия тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ
таржимаи ҳоли, қилмиш содир этилиш киритилган эди. Унда 12 ойдан кам бўлма-
шароити, жиноят содир этгандан сўнгги ган муддатга турма жазосига ҳукм қилинган
маҳкум, тайинланган жазонинг учдан бир
қисмини ўтагач муддатидан илгари озод
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ 41
қилиниши мумкин бўлган. Маҳкум яхши тиёрига асосан назорат муддатининг қол-
хулқ-атворда бўлса, жазонинг учдан бир ган қисмига озодликдан маҳрум қилиш ёки
қисмини ўтамаган ҳолларда ҳам жазодан ж арима жазоси ёхуд ҳар икки жазо бирга
муддатидан илгари озод қилиниши мумкин. тайинланиши мумкин. Озодликдан маҳрум
Ўзига хос жиҳати шундаки, муддатидан ил- қилишнинг муддати олти ойдан, жарима-
гари озод қилинганларга Ички ишлар вазир- нинг миқдори эса стандарт шкаланинг 3
лиги рухсати, яъни озод қилиш тўғрисида- даражасидан ортиқ бўлиши мумкин эмас
ги «лицензия» берилиб, жазонинг ўталмай ёки ҳар икки миқдорлар бирга белгиланиши
қолган қисми давомида унда кўрсатилган мумкин6.
талабларга риоя қилиш шарти қўйилган.
Озод қилиш шартларини бузилиши ёки муд- 1997 йилдаги Қонунда умрбод озодлик-
датидан илгари озод қилинган шахсни янги дан маҳрум қилиш жазоси тайинланган
жиноят содир этиши Ички ишлар вазирли- маҳкумларни ҳам жазодан муддатидан ил-
ги томонидан берилган лицензияни қайта гари озод қилиш мумкинлиги белгиланган.
чақириб олиш учун асос бўлган. Ички ишлар вазирининг рухсати билан 18
ёшга тўлгунга қадар ҳукм қилинганлар
Муддатидан илгари озод қилинган шахс жавобгарликка тортилган жинояти учун
устидан назорат махсус – «пробация» орга- аниқ жазо муддати кўрсатилмаган бўлиб,
ни мансабдор шахслари томонидан амалга лекин суд ҳукмида маҳкум жазонинг му-
оширилган. айян қисмини амалда ўтагач муддатидан
илгари озод қилиниши мумкинлиги бел-
Вақт ўтиши билан мазкур институтни та- гиланган бўлса, жазодан озод қилиниши
комиллаштириш зарурати юзага келди ҳамда мумкин. Мазкур маҳкумлар фавқулодда
1997 йилги «Жиноят (жазо) тўғрисида»ги оилавий ҳолати сабабли ҳам муддатидан
Қонунга асосан жазодан муддатидан илгари илгари жазодан озод қилинади. Бундай
озод қилиш институтига кўплаб ўзгартиш ҳолатда улар бутунлай озодликка чиқари-
лар киритилди. Қонуннинг 10-моддасига либ, шартли озод қилинган шахсга нисба-
мувофиқ, Ички ишлар вазирига маҳкумнинг тан синов муддати давомида вақти-вақти
оилавий аҳволини ҳисобга олиб истисно та- билан ўзгариши мумкин бўлган шартлар
риқасида исталган вақтда муддатидан илга- белгиланади. Лекин, озод қилиш тўғри-
ри озод қилиш ҳуқуқи берилди. Киритилган сидаги қарорда кўрсатилган шартлар бу-
ўзгартишларга асосан уч йил ва ундан ортиқ зилса, шартли озод қилиш бекор қилиниб,
муддатга тайинланган турма жазосини ўта- шахс жазони ижро этиш учун қамоқ муас-
ётган маҳкумни шартли озод қилиш бўйича сасасига қайтарилади.
Ички ишлар вазири махсус Кенгаш билан
маслаҳатлашиши зарур. Уч йил ва ундан 1965 йилда Англия судларига жиноят
ортиқ муддатга озодликдан маҳкум қилин- содир қилган шахсга жазодан муддатидан
ган маҳкум жазонинг олтидан беш қисмини олдин озод қилиш учун жазонинг минимал
ўтагандан сўнг кенгаш тавсияси билангина муддатини белгилаш тўғрисидаги мутлоқ
жазодан озод этилади. ҳуқуқ берилди. Лекин, амалиётда судлар
бу ҳуқуқдан камдан-кам ҳолларда фойда
Англия жиноят ҳуқуқида муддатидан ланади.
илгари жазодан озод қилишнинг ўзига хос
томони шундаки, назорат тўғрисидаги қа- Польша ЖКнинг 66-моддасига мувофиқ,
рорда кўрсатилган шартларнинг бузилиши суд, агар айб ва қилмишнинг ижтимоий за-
жиноий жавобгарликка сабаб бўлиб, айблов рарлилиги унча катта бўлмаса, жиноятни
ҳужжатига кўра ҳуқуқбузарга суднинг их- содир этиш ҳолатлари шак-шубҳа туғдир-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
42 ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ
маса, илгари қасддан жиноят содир этган- қуйидагилар ўзгаришсиз қолаётир:
лик учун жазога тортилмаган айбдорнинг – шартли ҳукм қилиш институтини қўл-
шахси, унинг яшаш шароити хусусиятлари,
шунингдек олдинги турмуш тарзи жиноий лаш учун айбдорнинг шахсини тавсифлай-
таъқиб тўхтатилганига қарамай у ҳуқуқий диган, у жиноий фаолиятни тўхтатгани,
тартибга риоя этади, хусусан, жиноят содир реал жазони қўлламай туриб ҳам у ахлоқан
этмайди, деб тахмин қилиш имконини бер- тузалиш йўлига киришга аҳд қилганидан
са, жиноий таъқибни шартли равишда туга- дарак бериши мумкин бўлган маълумотлар
тиши мумкин. Шартли тугатиш уч йилдан биринчи даражали аҳамият касб этади;
ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш
назарда тутилган жиноятни содир этган айб- – синов муддати тайинланиши ва унинг
дорга қўлланилмайди. давомида маҳкум жиноят ёки бошқа ижти-
моий зарарли қилмишлар содир этиши мум-
Агар айбдор синов муддати даврида кин эмаслиги;
қасддан жиноят содир этган бўлса, суд жи-
ноий таъқибни тиклайди. У синов муддати – синов муддати даврида суд юклаган
даврида ҳуқуқий тартибни қўпол равишда мажбуриятларни бажариш;
бузган, назорат остида бўлишдан, ўзига
юкланган мажбуриятларни бажаришдан ёки – маҳкумнинг хулқини назорат қилувчи
тайинланган жиноят-ҳуқуқий чорани ўташ- органлар тизими.
дан бўйин товлаётган ёинки жабрланувчи
билан эришилган келишувни бажармаётган Хорижий мамлакатларнинг шартли ҳукм
бўлса, суд жиноий таъқибни тиклаши мум- қилиш борасидаги тажрибасини ўрганиш
кин. унинг шартларини юмшатиш, синов мудда-
тини қисқартириш ва барвақт тугаллаш ма-
Шартли тугатилган таъқиб синов мудда- салаларини кўриб чиқишни таклиф қилиш
ти тугаганидан кейин орадан олти ой ўтгач имконини беради.
тикланиши ҳам назарда тутилган.
Ўзбекистон Республикаси жиноят қо-
Қонунчилик соҳасидаги ислоҳотлар нунчилиги нормаларига кўра, шартли ҳукм
ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ол- қилинганда синов муддатини қисқартириш
дига жиноят-ҳуқуқий нормаларни амалга ёки уни бекор қилиш тўғрисидаги маса-
ошириш борасида янги вазифаларни қўя- лаларни кўриб чиқиш имконияти мавжуд.
ди, жиноий жавобгарликка тортиш, шу Айни вақтда, ушбу имкониятни амалга
жумладан, жазо тайинлаш муаммоларини ошириш тартиби назарда тутилмаган. Ху-
тадқиқ этишга эътибор қаратишни тақозо сусан, синов муддатини қисқартириш ёки
этади7. Шартли ҳукм қилиш институтини шартли ҳукмни бекор қилиш ташаббуси
тартибга солувчи жиноят-ҳуқуқий нор- кимдан чиқади, деган савол очиқ қола-
маларни ўрганиш, таҳлил қилиш ва та- ётир, шунингдек мазкур имкониятни амал-
комиллаштириш долзарб аҳамиятга эга. га ошириш учун асос бўладиган ҳолатлар
Мазкур институтдан тўғри фойдаланиш белгиланмаган8.
унча хавфли бўлмаган шахсларни ахлоқан
тузатиш ишида катта ютуқларга эришиш Чет эл мамлакатлари жиноят қонун-
имконини беради. чилигини ўрганиш уларнинг айримлари-
да синов муддатини тайинлаш тартибида
Турли мамлакатлар қонунчилигида фарқлар мавжудлигини кўрсатди. Масалан,
тадқиқ этилаётган институтга нисбатан ҳар Россия Федерациясида бир йилгача озод-
хил ёндашувлар мавжудлигига қарамай, ликдан маҳрум қилиш ёки янада енгил жазо
тайинланган ҳолда синов муддати олти ой-
дан кам ва уч йилдан ортиқ бўлиши, бир
йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ 43
қилиш тайинланган ҳолда эса – олти ойдан тариқасидаги жазо тайинланган тақдирда,
кам ва беш йилдан ортиқ бўлиши мумкин синов муддатининг давомийлиги уч йил-
эмас. дан беш йилгача муддатга тайинланиши
мумкин. Синов муддати ҳукм чиқарилган
Шундан келиб чиқиб, Ўзбекистон Рес кундан бошлаб ҳисобланади. Башарти,
публикаси жиноят қонунчилигида синов шартли ҳукм қилиш тўғрисидаги қарор
муддатини тайинлаш тартибини янада юқори суд томонидан чиқарилган тақдирда
аниқлаштириш, хусусан, белгиланган синов ҳам, синов муддатини ҳисоблаш шу кундан
муддатини дифференциациялаш чорасини бошланади».
кўриш лозим.
Юқорида баён этилган таклифларни
Шу мақсадда, қонунни қўллаш амалиёти- амалга ошириш жиноят қонунчилигини
да юзага келаётган муаммолар ҳамда таҳлил шартли ҳукм қилиш қисмини янада тако-
қилинган хорижий мамлакатлар тажриба- миллаштириш имконини беради, фуқаро-
сидан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Рес ларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя
публикаси ЖКнинг 72-моддасига қуйидаги этишни мустаҳкамлаш, жазодан озод қи-
ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш таклиф лишнинг мазкур турини қўллашнинг кор-
этилади: рупциявий хусусиятининг олдини олишда
муҳим аҳамият касб этади.
«Синов муддати олти ойдан беш йилгача
муддатга белгиланади. Э. ТУРҒУНБОЕВ,
Тошкент давлат юридик
Уч йилгача бўлган муддатга озодлик- университети мустақил
дан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо ва
ундан енгил турдаги жазолар тайинланган изланувчиси
тақдирда, синов муддатининг давомийли-
ги олти ойдан уч йилгача, уч йилдан ортиқ
бўлган муддатга озодликдан маҳрум қилиш
1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилиги
тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори. https://lex.uz/
docs/3735818.
2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2022 – 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекис
тоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги Фармони. https://lex.uz/docs/5841063.
3 Уголовный кодекс Франции. https://yurist-online.org/laws/foreign/criminalcode_fr/_doc-5-.pdf.
4 Қурбонов Д.Р. Жиноят қонунчилигини либераллаштириш шароитида жиноий жавобгарликни
қўллаш муаммолари: Юридик фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. – Са-
марқанд.: 2008. – 36-б.
5 Ботиров Ғ.К. Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунчилигини либераллаштиришнинг асоси
сифатида инсонпарварлик принципининг амалга оширилиши: 12.00.08- Жиноят ҳуқуқи ва кримино-
логия; жиноят-ижроия ҳуқуқи йўналиши бўйича ю.ф.н. илмий дар. олиш учун ёзилган диссертация.
–Тошкент: 2006, 54-б.
6 Нарбутаев Э.Х. Об основных принципиальных положениях, реализуемых в ходе судебно – пра-
вовой реформы // Давлат ва ҳуқуқ. 2003. №2(14). -С. 44-45.
7 Нурмимев М.М. Заменяющие наказания по российскому уголовному праву: Диссертация. канд.
юрид. наук. – Казань. 2005 г. – С.133.
8 Шакуров Р.Р. Ижобий хатти-ҳаракатни жиноий ҳуқуқий рағбатлантиришнинг ижтимоий шарт-
ланганлиги ва моҳияти. Ўқув қўлланма. ИИВ академияси. Тошкент-2006. 13-б.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
44 ОИЛА ВА ҲУҚУҚ
ОИЛАНИНГ БИРЛАМЧИ ПОЙДЕВОРИ
Оила бу – кичик ватан, муқаддас оилаларнинг барқарорлигига узвий боғлиқ.
қўрғон, эртанги кун эгалари камол топа- Ундаги маънавий муҳит яхшилигини ифо-
диган буюк мактаб. У ҳаёт абадийлиги, даловчи кўрсаткичлардан бири – иноқлик,
авлодлар давомийлиги рамзи бўлиш би- аҳиллик, тотувликдир. Иноқлик оила аъзо-
лан бирга урф-одатларимизни сақлайди- лари бир-бирини ҳурмат қилиши, бир-би-
ган муққаддас даргоҳдир. Бугунги кунда рига ишониши ва суяниши натижасида
оила қуришда турмуш, болалар тарбия- юзага келади.
си, уларни ижтимоий фойдали фаолият-
га тайёрлаш каби мақсадлар кўзланади. «Маънавий носоғлом оиладаги ғайри-
Оилани бундай ижтимоий вазифаси жа- табиий муносабатлар, низолар, жанжаллар,
мият учун ҳам, эр-хотин учун ҳам жуда турли келишмовчиликлар оила аъзолари-
муҳимдир. нинг ўртасидаги бир-бирига нисбатан қў-
полликнинг мавжудлиги оиладаги жиноий
ХХ аср бошларидаги миллий тараққий- зўравонликнинг содир этилишидаги асо-
парвар ҳаракат вакиллари, жадидлар жа- сий манба бўлиб ҳисобланади. Ушбу ҳо-
миятни, жумладан, оилани ислоҳ қилиш латлар кўпинча ташқаридан аҳил кўринган
учун курашган. Улардан бири Абдурауф оилаларга ҳам хосдир ва уларни ўз вақти-
Фитратдир. Фитрат «Оила» асарида унинг да тушуниш ва кучсизлантириш чорала-
асосини тўғри қуриш, оилада ёш авлодга рини амалга ошириш лозим.» (Зарипов З.
жисмоний, ақлий ва ахлоқий тарбия бериш Исмаилов И. Криминолигия. Дарслик-Т.:
орқали мана шу турғунликдан жамиятни 1996й., 245-б).
ислоҳ қилиш мумкинлигини баён қилган.
«Миллат тақдири мавжуд миллат вакилла- Психолог В. П. Левкович тадқиқотла-
ри яшаган оиланинг ҳолатига боғлиқдир. ри шуни кўрсатадики, шахслараро муно-
Қаерда оила муносабати кучли интизомга сабатлар ёмон бўлган оиладаги болаларда
таянса, мамлакат ва миллат ҳам шунча куч- душманлик, ишончсизлик, бефарқлик ва
ли ва тартибли бўлади», деб ёзади мазкур бошқа салбий сифатлар шаклланган ва бу
асарда. Оила мамлакатимизда ўтказилаёт- боланинг ички дунёсига ҳам зарар етказган
ган иқтисодий ва маънавий ислоҳотларни бўлади. Ота-оналарнинг фарзандларига
амалга оширишда, сифат жиҳатидан юк- меҳрли бўлишлари ва буни тўғри ифодалаб
сак поғонага кўтаришда моддий ва маъ- беришлари оиладаги психологик муҳит-
навий жиҳатдан таянч вазифасини бажа- нинг ҳар томонлама соғлом, маънавий мус
ради. Унинг мустаҳкам бўлиши, ахлоқий, таҳкам бўлишига эришишда асосий манба
ҳуқуқий асослари, барқарорлиги комил ҳисобланади.
инсонни тарбиялашнинг бирламчи зами-
нидир. Оиладаги ахлоқ, одоб тарбияси ўз-
ўзидан амалга ошмайди. «Ота-она фар-
Зеро, ҳар қандай жамиятнинг тараққий зандларига бераётган тарбия инсон шахси
этиши, мустаҳкамлиги шу жамиятда туғи- шаклланишининг биринчи пойдеворидир.
либ, шахс сифатида шаклланадиган ин- Бу пойдевор инсон маънавий олами деган
соннинг вояга етишида бош омил бўлмиш жараённинг ҳаммаси эмас, балки бошла-
ниши. Бу пойдевор ақл, идрок, масъулият
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ОИЛА ВА ҲУҚУҚ 45
билан барпо этилган бўлса, унинг устига Эрнинг ота-онаси ва хотин ўртасида
гўзал, мустаҳкам бино қуриш мумкин. Бу низо келиб чиқиши ёки аксинча, хотин-
бинонинг чиройи, нақшлари инсон ҳаёти- нинг ота-онаси ва эр ўртасида низо келиб
нинг барча даврларида шаклланиб, сайқал чиқиши оқибатида эр (хотин)нинг олдига
топиб боради.» ўзининг ота-онаси ёки турмуш ўртоғидан
бирини танлаш ва бошқасидан воз кечиш
Мамлакатимизда оилаларни мустаҳкам- ҳақида узил-кесил қарор қабул қилишга
лаш, хотин-қизларнинг қонуний ҳуқуқ ва мажбур қилувчи вазиятни юзага келтиради.
манфаатларини ҳимоя қилиш, нотинч оила- Охир-оқибат оила бузилади.
ларда соғлом муҳитни барқарорлаштириш
мақсадида кенг кўламдаги ишлар амалга Эр-хотиннинг маънавий ва моддий то-
оширилмоқда. мондан мустақил ҳаётга ҳали тайёр бўлмас-
лиги, ўз фикрига эга эмаслиги ушбу ҳолат-
Маҳалла ва оилани қўллаб қувватлаш ларда ўзининг тақдирини тўлиқ ота-онаси
вазирлиги (Хотин-қизлар қўмитаси) ва ёки бошқа яқин қариндошининг хоҳиш-
Ўзбекистон Республикаси Олий суди то- иродасига топшириб қўйиши ажрашишга
монидан оилавий ажримларнинг олдини олиб келади. Бундай ҳол эр-хотинларнинг
олиш, оилаларни мустаҳкамлаш ва бу бо- қонуний никоҳдан ўтганидан кейинги 5
рада яраштириш комиссиялари фаолияти йил ичида кузатилади.
самарадорлигини ошириш тўғрисида им-
золанган меморандумга мувофиқ, фуқа- Афсуски, турмуш қураётган ёшларимиз-
ролик ишлари бўйича Ўзбекистон туман- нинг аксарияти ўзининг даромад манбаи
лараро суди томонидан туман, шаҳар оила ва турар жойига эга эмас, улар ишга жой-
ва хотин-қизларни қўллаб-қувватлаш бў- лаштирилмаган, касб-ҳунарга ўргатилма-
лимлари билан ҳамкорликда 2017-2022 ган, ёшларда оиласини моддий таъминлай
йилларда фуқаролар ўртасида оилавий олиш имконияти йўқ. Мухтасар айтганда,
ажримларнинг олдини олиш, оилаларни улар иқтисодий жиҳатдан ота-оналарига
мустаҳкамлаш борасида муайян ишлар қарам бўлгани боис, хаётидаги муҳим қа-
амалга оширилди. рорларни қабул қилишда ота-онасининг
фикрини ҳисобга олишга мажбур бўл-
Кўрилган ишларни таҳлил қилиш на- моқда.
тижаларига кўра, оилаларни бузилишига
олиб келган бир неча сабаблар ва омиллар Ажралишларнинг олдини олиш чо-
аниқланди. Ҳозирги кунда никоҳдан ажра- ра-тадбирлари; турмуш қурмоқчи бўла-
тишга олиб келган 4 та энг кўп сабаб ва ётган йигит-қизларга ўзининг даромад
уларнинг олдини олиш чораларини таклиф манбаи ва турар жойига эга бўлиши, ишга
қиламиз. жойлаштирилиши, касб-ҳунарга эга бўли-
ши, оиласи ва келгусида туғилиши мумкин
1-сабаб. Оилага учинчи шахслар бўлган фарзандларини моддий таъминлай
(ота-она, ака-сингил ва бошқалар)нинг олиш имкониятига эга бўлгандан кейинги-
фаол аралашуви. на оила қуришга тайёр деб ҳисобланиши
жамиятга қадрият сифатида сингдирилиши
Бунда, эр-хотиннинг ота-онаси, ака-син- керак.
гиллари ва бошқа яқин қариндошларининг
оилага сурункали аралашуви, таъсири оқи- Дастлабки элементлари аниқланиши
батида эр-хотин ўртасидаги меҳр, ишонч- биланоқ, эр-хотинни мустақил яшашлари
ни тиклаб бўлмас даражада бузилиши ва ва ўзларини алоҳида рўзғор юритишлари
охир-оқибатда улар ўртасида бир-бирига учун шароит яратиб бериш даркор.
нисбатан нафрат уйғониши, бир-бирини
кўрганида, ҳатто тажовузга бориши куза- Уларнинг ўртасига қайнота-қайнона
тилади. ва бошқаларнинг аралашувини тақиқлаш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
46 ОИЛА ВА ҲУҚУҚ
керак. Бошқа қариндошларидан алоҳида аҳвол сўраб туриши керак. Эр-хотин ўрта-
яшаши керак. Зеро, эр-хотиннинг уруши сида моддий, маънавий ва бошқа жиҳатлар-
дока рўмолнинг қуриши. дан қониқиш ҳисси бўлишини таъминлаш
чораларини кўриш лозим бўлади.
Ўзбекистон халқ ёзувчиси Саид Аҳмад-
нинг «Келинлар қўзғолони» асарида айни 4-сабаб. Фоизи нисбатан кам бўл-
ҳолатлар тўлиқ ёритиб берилган ва асар- са-да, эр томонининг «уч талоқ» сўзини
нинг якунида 7 та келин алоҳида-алоҳида айтиб қўйиши оқибатида диний уламо-
мустақил оила бўлиб яшаб, уруш-жанжал- лар томонидан шариат бўйича уларни
га барҳам берилган, оилалар сақлаб қолин- қайта никоҳланмаслиги ҳолати.
ган.
Судларда аниқланишича, аксарият ҳо-
2-сабаб. Телефон, Телеграмм, Инста- латларда «уч талоқ» сўзини айтиб қўйган
грам, Одноклассник ва шу каби интер- ислом динига эътиқод қилувчи эр айтган сў-
нет алоқа воситаларидан фойлананишда зидан кейин афсус чекиб, оиласини тиклаш
миллий урф-одатларимиз, анъаналари- учун йўл қидиради, лекин диний уламо-
миз йўл берадиган меъёрларга риоя қи- лар шариат қоидалари бўйича тарафларни
линмаслиги. қайта никоҳланишини тақиқлайди. Омма
ичида «уч талоқ»дан кейин яшашда давом
Бунда, эр ёки хотин телефон ёки интер- этган эр-хотиннинг гуноҳи уларнинг бири
нет тармоқлари орқали бошқа эркак (аёл) ёки фарзандларига фалокат келтиради»,
билан танишади, мулоқотга киришади, су- деган гап юради. Кўпчилик аёлларимиз бу
ратларини жўнатади, учрашади. Бу муно- гапларга ишонади.
сабатлар чет элда бўлган турмуш ўртоғи-
нинг қулоғига етиб боради. Табиийки, бу Олдини олиш чора-тадбирлари: мак-
каби ҳолатлар хотиннинг турмуш ўртоғи табни битирувчи синфларига дунёвий таъ-
томонидан салбий қабул қилинади. Оила лим билан биргаликда диний қадриятлар,
бузилади. хусусан, никоҳ, оиланинг муқаддаслиги,
талоқ тушунчаси, талоқ турлари, оқибат-
Ҳозирдан мактабгача таълим муассаса- лари ҳақидаги мавзуларда дарс соатлари
ларида, ўрта мактабларда болаларга интер- ёки маънавият-тарбия соатлари киритили-
нет алоқа воситаларидан фойлананиш одо- ши керак.
би ва маданияти ҳақидаги мавзуларда дарс
соатлари киритилиши керак. Ёшлар кўп йиғиладиган жойларда,
ёшлар фаол бўлган ижтимоий тармоқлар,
3-сабаб. Эр ёки хотиндан бирининг ўқув, касб-ҳунар билим юртларининг оила
иш юзасидан 3 ёки 6 ойдан ортиқ муд- қуриш ёшидаги йигит-қизлар давралари-
датга тез-тез сафарда бўлиши. да юқоридаги мавзуларда маълумотлар-
ни маъруза қилиш, жойлаштириш орқали
Бунда, эр чет давлат (Россия, Жанубий ёшларга етказилишини таъминлаш керак.
Корея, Туркия, Қозоғистон ва ҳоказо)га
ишлаш мақсадида кетади, хотин эса уйда Хулоса ўрнида шуни айтиш лозимки,
ёлғиз қолади ёки аксинча. Чет давлатда эр- ҳар томонлама соғлом ва мўътадил муҳит-
нинг қай аҳволда яшаётгани, ишлаётгани даги оилада соғлом фарзанд тарбияланади.
хотинга маълум эмас, шунингдек хотин- Улар сизу-бизнинг, ватанимизнинг эртанги
нинг уйда қандай яшаётгани, кимлар билан куни, келажаги ҳисобланади.
учрашаётгани эрга маълум эмас. Вақт ўз
сўзини айтади, яъни кўздан нари кўнгил- Э. ИСМОИЛОВ,
дан нари. фуқаролик ишлари бўйича
Олдини олиш чора-тадбирлари: эр-хотин Ўзбекистон туманлараро
доим биргаликда яшаши керак, сафарга суди раиси
бирга чиқиши керак, бир-биридан ҳол-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ 47
ТАБИИЙ БОЙЛИКЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШ ВА МУҲОФАЗА
ҚИЛИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ ҲОЛАТИ
«Юртни, маҳалла-кўчаларни ободон- нинг катта қисми – 90 фоизи паст ва ўрта
лаштириш, манзарали дарахтлар экиш даромадли мамлакатларда содир бўл-
ортидан тоза экологиямизни асраб қоли- моқда.
шимиз мумкин. Бошқа йўл йўқ!»
Шундай экан, олимлар «Атроф-муҳит-
Шавкат МИРЗИЁЕВ, нинг ифлосланиши инсон саломатлиги ва
Ўзбекистон Республикаси сайёраларга экзистенциал таҳдид бўлиб,
замонавий жамият барқарорлигига таҳдид
Президенти келтириб чиқаради», деган хулосага ке-
лишмоқда.
Бугунги кунда экологик хавфсизликни
таъминлаш ва экологик муаммоларни бир- Тиббиёт маълумотига кўра, соч толаси-
галикда ҳал этиш дунё ҳамжамиятининг дан 40 баробар кичкина, деярли кўринмас
олдига турган асосий вазифаларидан бири- PM-2,5 майда дисперс заррачаларининг
дир. Зеро, 2050 йилга келиб дунёнинг олти ҳавода меъёрдан кўп бўлиши кишилар на-
минтақасида 216 миллион одам иқлим ўз- фас олганда ҳеч қандай тўсиқларсиз, ўпка
гариши сабаб дунёнинг бошқа минтақала- тўқималарига урилиб, тўғридан тўғри қон
рига кўчиб ўтиши мумкин. орқали юракка етиб бориш хусусиятига
эга бўлиб, бу инсон саломатлиги учун ўта
Олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, хавфлидир. Шу маънода, бу масалада пой-
ҳаво ифлосланиши ҳар йили 6,5 миллион- тахт ҳавосидаги вазият ва келгуси прогноз-
дан ортиқ кишининг ҳаётига зомин бўлади, лар жуда ижобий дея олмаймиз.
қўрғошин ва бошқа кимёвий моддалар эса
ҳар йили 1,8 миллион кишининг ўлимига 2022 йил 11 августда Ўзбекистон
сабаб бўлади. Бу кўрсаткич 2015 йилдан Р еспубликаси Президентининг «Чиқинди-
буён 7 фоизга, 2000 йилдан буён эса 66 фо- лар билан боғлиқ ишларни ташкил этиш
издан кўпроққа ўсган1. тизимини ислоҳ қилиш бўйича биринчи
навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида»
Бу, биринчи навбатда, назоратсиз са- ПФ-189-сонли Фармони қабул қилинган
ноатлаштириш ва урбанизация оқибат- эди. Ушбу ҳужжат ижроси текширилганда
лари билан боғлиқ. Тадқиқотлар қазиб бир қатор салбий ҳолатлар аниқланган.
олинадиган ёқилғиларнинг ишлатилиши
ва « кимёвий моддалар бўйича тегишли Масалан, Давлат экология қўмитаси
миллий ва халқаро сиёсат»нинг йўқлиги маълумотларига кўра, 2022 йилнинг 9 ойи
атроф-муҳит ифлосланишидан ўлим ҳо- давомида атмосфера ҳавосига умумий
латларининг кўпайишига сабаб эканини ташланмаларнинг 1 миллион 295 минг
кўрсатмоқда. Тадқиқотда қайд этилиши- тоннаси (58,8 фоиз) транспорт воситалари
ча, ифлосланиш билан боғлиқ ўлимлар- ҳамда 909 минг тоннаси (41,2 фоиз) саноат
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
48 ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ
ва ишлаб чиқариш корхоналари ҳиссасига лар билан биргаликда бир нечта тезкор тад-
тўғри келмоқда2. бирлар ўтказишганлиги эътиборга молик.
Хусусан, Миллий гвардиянинг Самарқанд
Унга асосан, тадбиркорлик субъект- вилоят қўриқлаш бошқармаси назоратчиси
лари – санитар тозалаш корхоналаридан муқаддам 2 маротаба судланган шахс би-
(давлат унитар корхоналари бундан мус лан ўзаро тил бириктириб, Самарқанд ту-
тасно) ундириладиган қуйидаги мажбу- манидаги ўзганинг номида бўлган фермер
рий тўловлар бекор қилинади: санитар хўжаликнинг 6 гектар ер майдонини 157
тозалаш бўйича ихтисослаштирилган минг АҚШ долларига сотишга келишиб,
корхоналар республика бирлашмасига олдиндан 100 минг доллар олган вақтида
санитар тозалаш хизматларини кўрсат- ушланган.
ганлик учун ундириладиган тўловлардан
5 фоиз миқдоридаги ажратмалар; санитар Шунингдек, Оқдарё туманидаги фермер
тозалаш хизматларини ташкил этиш мар- хўжалиги раҳбари мазкур хўжалик баланси-
казларига санитар тозалаш хизматларини даги 4,8 гектар ер майдонини 45 минг АҚШ
кўрсатганлик учун ундириладиган тўлов- долларига сотишга келишиб, олдиндан 25
лардан 5 фоиз миқдоридаги ажратмалар. минг доллар олган вақтида, Ургут тумани-
2026 йил 1 январгача асосий фаолияти даги фермер хўжалиги бошқарувчиси эса 1
чиқиндиларни тўплаш, олиб чиқиб ке- гектар ерни харидор номига расмийлашти-
тиш, саралаш ва қайта ишлаш ҳисоблан- риб бериш эвазига 20 минг доллар олган
ган тадбиркорлик субъектлари учун ушбу вақтида ушланган.
фаолият тури бўйича фойда солиғи (ти-
жорат банкларида жойлаштирилган маб Бухоро вилояти Шофиркон тумани-
лағлардан олинган фоизлардан ташқари) да яшовчи, якка тартибдаги тадбиркор
ва ижтимоий солиқ ставкаси 1 фоиз миқ- ўзининг ўғли номида бўлган фермер
дорида қўлланилади. хўжаликнинг 7,4 гектар ер майдонини
ҳокимият идораларидаги мансабдор та-
Бугунги кунда ерларни ноқонуний со- нишлари орқали харидор номига расмий-
тиш ҳоллари ҳам учрамоқда. Масалан, лаштириб беришни ваъда қилиб, эвазига
Давлат хавфсизлик хизматининг Наманган 84 минг АҚШ доллари олган вақтида
вилояти бўйича бошқармаси ходимлари Давлат хавфсизлик хизмати ва Бош про-
томонидан прокуратура органлари билан куратура ҳузуридаги Департаментнинг
ҳамкорликда ўтказилган тезкор тадбир- ҳудудий бошқармалари ходимлари томо-
да вилоят қурилиш бош бошқармасининг нидан ушланган. Тошкент шаҳрида куза-
Давлатобод туман бўлими мутахассиси тилган ҳолатда эса Бектемир туманидаги
тадбиркорга мансабдор танишлари орқали боғдорчилик-узумчилик ширкати аъзоси
мазкур туман ҳудудидан 2 гектар ер май- бўлган фуқаро ушбу ширкат ҳудудидаги
дони расмийлаштириб бериш ҳамда у ерга 4 сотих ер майдонини юқори лавозимда
кўп қаватли уй ва ишлаб чиқариш объекти ишловчи танишлари орқали харидор
қуришга рухсат олиб бериш эвазига, ундан номига расмийлаштириб бериш эвазига
200 минг АҚШ доллари олган вақтида уш- 17 600 АҚШ доллари олган вақтида уш-
ланган. ланган.
Бу борада хизматнинг Самарқанд ви- Шунингдек, Тошкент вилоятининг
лояти бўйича бошқармаси ходимлари ҳам Оққўрғон туманидаги деҳқон хўжалиги
бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идора- раҳбари мазкур хўжалик балансида бўл-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 11 / 2022
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одилсудлов» — «Правосудие» журнали 2022 йил 11 сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search