Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
7/2022 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Козимджан КАМИЛОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен»
Робахон МАХМУДОВА республика танловида «Энг яхши ёри-
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ тилган ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бў-
Икрам МУСЛИМОВ йича ғолиб деб топилган.
Бахтиёр ИСАКОВ
Холмўмин ЁДГОРОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Ибрагим АЛИМОВ
Олим ХАЛМИРЗАЕВ Чўпонота кўчаси, 6-уй
Замира ЭСАНОВА Ҳ/р 20210000300101763001
Омонбой ОҚЮЛОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ МФО 00850, СТИР 201403038
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан ТЕЛЕФОН: (71) 278-96-54, 278-91-96,
босилган матнлар. 278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача E-mail: [email protected]
бўлиши мумкин. Веб-сайт: www.odilsudlov.sud.uz
Telegram: https://t.me/ODsud
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва
қайтарилмайди. Босишга 2022 йил 16 июлда рухсат этил-
ди. Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма та-
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ боқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
фаланди. Буюртма ‒ 9
Журнал Ўзбекистон Республикаси Вазир- Нашр адади 3510 нусха.
лар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттеста-
ция комиссияси Раёсатининг 2013 йил 30 Навбатчи муҳаррир
декабрдаги 201/3-сонли қарори билан док- Муталиф СОДИҚОВ
торлик диссертациялари бўйича илмий ма-
қолалар чоп этиладиган нашрлар рўйхати- НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
га киритилган.
Сотувда келишилган нархда
2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб-
ликаси Президенти Администрацияси «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму- босмахонасида чоп этилди.
никациялар агентлигида 0026-рақам би- Босмахона манзили: 100 139,
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа Тошкент шаҳри, Учтепа тумани,
бошлаг ан.
23-мавзе, 47-уй
C «Одил судлов»
2 МУНДАРИЖА
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Маъмурий ҳуқуқбузарлик
тўғрисидаги ишларни апелляция тартибида кўриб чиқиш бўйича суд амалиёти
тўғрисида»ги қарори................................................................................................3
ҚОНУН ШАРҲИ
Ф. Отахонов. Қонуний асослар такомиллаштирилди....................................................8
ШАХСИЙ ФИКР
Б. Сайфуллаев. Шартнома тузиш, уни ўзгартириш ва бекор қилиш тўғрисидаги
низоларни кўришнинг ўзига хос хусусиятлари............................................................12
СУДЛАР ФАОЛИЯТИДАН
Т. Қаҳҳоров. Хусусий ажрим – муҳим ва таъсирчан восита.......................... 16
ИҚТИСОДИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
Н. Муминов. Иқтисодий судларда арбитраж муҳокамаси билан боғлиқ
ишларни кўришнинг ҳуқуқий асослари........................................................18
ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚ
О. Ҳазратқулов, Ш. Йўлдашева. Коллизион қонунчиликни янада тако
миллаштириш муаммолари............................................................................22
ХАЛҚАРО ШАРТНОМА
А. Шукуруллаев. Чет эллик шахслар иштирокидаги ишларни кўриб чиқишнинг
умумий қоидалари.......................................................................................................27
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
Қ. Мирсагатов. Судда ишга тиклаш тўғрисидаги низоларнинг кўрилишида
иштирок этувчи шахслар ва уларнинг процессуал ҳуқуқий ҳолати...........................30
СОЛИҚ ҲУҚУҚИ
А. Мамараҳимов. Норезидентларга солиқ солишнинг ўзига хос хусусиятлари
ва афзалликлари................................................................................................... 35
СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
О. Сиддиқов. Солиқ органларининг норматив хусусиятга эга бўлмаган ҳужжатлари
устидан шикоят қилиш тартиби ва муддатлари............................................................37
МУНОСАБАТ
Б. Садуллаев. Солиқ ҳисоби ва солиқ ҳисоботлари...............................................41
ТАРИХ САҲИФАЛАРИ
Султонмурод Олим. Етти пир ким эди? Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний............48
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA....................................................... 79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ОЛИЙ СУД 3
ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг
ҚАРОРИ
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚБУЗАРЛИК ТЎҒРИСИДАГИ
ИШЛАРНИ АПЕЛЛЯЦИЯ ТАРТИБИДА КЎРИБ
ЧИҚИШ БЎЙИЧА СУД АМАЛИЁТИ ТЎҒРИСИДА
2022 йил 14 май 8-сонли Тошкент шаҳри
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий бўйича чиқарган қарорнинг кўчирма нусхаси уч
жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгарти- кун мобайнида ўзига нисбатан қарор чиқарил-
ришлар киритилганлиги, суд амалиётида ма- ган шахсга топширилади ёки юборилади. Жабр-
салалар юзага келаётганлиги муносабати би- ланувчига, қонуний вакилга, адвокатга, маъму-
лан, шунингдек, қонун нормалари бир хилда ва рий ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённома тузган
тўғри қўлланилишини таъминлаш мақсадида, органга, прокурорга қарорнинг кўчирма нусха-
«Судлар тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасига си уларнинг илтимосига кўра топширилади ёки
асосланиб, Ўзбекистон Республикаси Олий суди жўнатилади (МЖтК 311-моддаси).
Пленуми
3. Қонунга кўра, апелляция шикояти (про-
Қ А Р О Р Қ И Л А Д И: тести) апелляция инстанцияси суди номига
йўлланади, бироқ маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғ-
1. Судларнинг эътибори шунга қаратилсин- рисидаги иш бўйича қарор чиқарган судга топ-
ки, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш- ширилади ёки жўнатилади.
ларни апелляция тартибида кўриб чиқиш суд
процесси иштирокчиларининг биринчи инс- Апелляция инстанцияси суди сифатида қуйи-
танция суди қарори устидан шикоят беришга дагилар амал қилади:
бўлган ҳуқуқини кафолатловчи муҳим ҳуқуқий
институт ҳисобланади. жиноят ишлари бўйича судлар томонидан
кўрилган ишлар бўйича – тегишлича,
2. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоят
жавобгарлик тўғрисидаги кодекси (бундан буён суди, Тошкент шаҳар судининг жиноят ишлари
матнда МЖтК деб юритилади) 3241-моддасига бўйича судлов ҳайъати;
мувофиқ, биринчи инстанция судининг
маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш иқтисодий судлар томонидан кўрилган
бўйича чиқарган қарори устидан шикоят қилиш ишлар бўйича – тегишлича, Қорақалпоғистон
(протест келтириш) ҳуқуқи қуйидагиларга Республикаси суди, вилоят суди, Тошкент шаҳар
тегишли: судининг иқтисодий ишлар бўйича судлов
ҳайъати;
маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш
бўйича ўзига нисбатан қарор чиқарилган шахс- фуқаролик ишлари бўйича судлар томонидан
га, унинг қонуний вакилига, адвокатига; кўрилган ишлар бўйича – тегишлича,
Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоят
жабрланувчига, унинг қонуний вакилига, ад- суди, Тошкент шаҳар судининг фуқаролик
вокатига; ишлари бўйича судлов ҳайъати;
маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённо- ҳудудий ҳарбий судлар томонидан кўрилган
ма тузган органга; ишлар бўйича – Ўзбекистон Республикаси
Ҳарбий суди.
прокурорга.
Шу муносабат билан биринчи инстанция Шуни назарда тутиш лозимки, вилоят ва
суди маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш унга тенглаштирилган суд томонидан ишларни
биринчи инстанцияда ёки апелляция тартибида
кўриб чиқиш чоғида чиқарилган қарор устидан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
4 ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
апелляция шикояти (протести) Ўзбекистон Рес- датда апелляция шикояти беришни истисно эт-
публикаси Олий судининг тегишли судлов ҳайъ- ган ёхуд жиддий тарзда қийинлаштирган бўлса,
ати томонидан кўрилади. узрли ҳолатлар деб топилиши мумкин.
4. МЖтК 3243-моддасига кўра, маъмурий 7. Суд қарори устидан апелляция шикоя-
ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш бўйича ти (протести) бериш муддатини тиклашни рад
чиқарилган суд қарори устидан апелляция қилиш тўғрисидаги ажрим устидан хусусий
шикояти (протести) қарор эълон қилинган шикоят (хусусий протест) берилиши мумкин
кундан эътиборан йигирма сутка ичида, ўзига бўлиб, у апелляция тартибида кўриб чиқилади.
нисбатан қарор чиқарилган шахс ва жабрланувчи Хусусий шикоят (хусусий протест) қаноатланти-
томонидан эса, қарор топширилган (электрон рилганда, апелляция инстанцияси суди иш бў-
ҳужжат тарзида юборилган) ёки олинган кундан йича апелляция шикоятини (протестини) уму-
эътиборан шундай муддат ичида берилиши мий асосларда кўриб чиқади.
мумкин.
Суднинг апелляция шикояти (протести) бе-
Фуқаролик, иқтисодий ишларни кўриб чи- риш муддатини тиклаш тўғрисидаги ажримидан
қиш пайтида шахсни маъмурий жавобгарликка норози бўлган шахс ўз важларини иш апелляция
тортиш тўғрисида чиқарилган суд қарори ус- тартибида кўрилаётганда тақдим этишга ҳақли.
тидан апелляция шикояти (протести) тегишли-
ча Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик, 8. Апелляция шикояти (протести) бериш
Иқтисодий процессуал кодексларида белгилан- муддатини тиклаш билан бир вақтда суд ажрим-
ган тартиб ва муддатларда берилади (МЖтК да маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш бў-
315-моддаси). йича ижро қилинмаган қарор ижросини апелля-
ция шикояти (протести) кўриб чиқилгунга қадар
5. Қонунга кўра, суднинг маъмурий ҳуқуқ- тўхтатиб туриш масаласини ҳал қилади.
бузарлик тўғрисидаги иш бўйича қарори қабул
қилинган кундан бошлаб қонуний кучга киради. 9. МЖтК 3241-моддасининг иккинчи ва
Бироқ, МЖтК 318-моддасига кўра, белгиланган учинчи қисмларига мувофиқ, суднинг маъмурий
муддатда апелляция шикояти (протести) бери- ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш бўйича қарори
лиши маъмурий жазони қўллаш ҳақидаги (маъ- устидан берилган апелляция шикояти (протести)
мурий қамоқ бундан мустасно) қарорни тўхта- иш билан бирга шикоят (протест) келиб тушган
тиб туришини инобатга олиб, суд мазкур муддат кундан бошлаб уч сутка ичида, суд томонидан
ўтгунга қадар уни ижрога қаратмай туриши маъмурий қамоққа олиш ёки маъмурий тартибда
лозим. Бундай ҳолда қарор ижросини тўхтатиб чиқариб юбориш тариқасидаги жазо чораси
туриш тўғрисида ажрим чиқариш талаб этил- қўлланилган ҳолларда эса, шикоят (протест)
майди. олинган куни апелляция инстанцияси судига
юборилиши лозим.
6. Манфаатдор шахс илтимосномасига би-
ноан, узрли сабабларга кўра, ўтказиб юборил- Шикоятни (протестни) иш билан бирга апел-
ган апелляция шикояти (протести) бериш муд- ляция инстанцияси судига юборилаётганлиги
дати маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида қарор тўғрисида қуйидагиларга хабар берилади:
чиқарган суд томонидан тикланиши мумкин.
Бунда муддатни ўтказиб юборишнинг суд томо- ўзига нисбатан маъмурий ҳуқуқбузарлик
нидан узрли деб топилган сабаблари ажримда тўғрисидаги иш бўйича қарор чиқарилган шахс-
кўрсатилиши керак. га ва унинг қонуний вакилига;
Шуни назарда тутиш лозимки, процессуал жабрланувчига, унинг қонуний вакилига;
ҳаракатни амалга оширишга объектив тўсқин- адвокатга;
лик қилувчи ҳолатлар узрли сабаблар деб топи- маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённо-
лиши мумкин (масалан, фавқулодда ҳолатлар, ма тузган органга;
сув тошқинлари, эпидемиялар, пандемия, ка- апелляция протести киритган прокурорга.
рантин). Ишда иштирок этувчи шахсларга бир вақт-
нинг ўзида шикоятнинг (протестнинг) кўчирма
Жисмоний шахснинг касаллиги, ноилож аҳ- нусхаси юборилиб, апелляция инстанцияси су-
воли, унинг оилавий аҳволи (оила аъзоларининг дига эътироз тақдим этиш ҳуқуқи тушунтири-
ўлими ёки оғир касаллиги), шунингдек, бошқа лади.
ҳолатлар, агар улар қонунда белгиланган муд- 10. МЖтК 3244-моддасига мувофиқ, апел
ляция инстанцияси суди қарор қабул қилиш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ 5
учун алоҳида хонага киргунига қадар апелляция этилган шахсларнинг келмаганлиги маъмурий
шикояти берган шахс шикоятни қайтариб ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни кўриш учун
олишга, протест келтирган прокурор, шунингдек тўсқинлик қилмайди.
юқори турувчи прокурор, протестни қайтариб
олишга ҳақли. 13. Апелляция инстанцияси суди томонидан
ишда иштирок этувчи шахсларга апелляция ши-
Ўзига нисбатан суднинг маъмурий ҳуқуқбу- кояти (протести) бўйича келиб тушган эътироз-
зарлик тўғрисидаги қарори чиқарилган шахс, лар ва ишдаги бошқа материаллар билан тани-
шунингдек, жабрланувчи ўз адвокатининг ши- шиш имконияти берилиши шарт.
коятини қайтариб олишга ҳақли. Айни пайтда
адвокат, қонуний вакил, тегишлича, ўзига нис- 14. Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги
батан суднинг маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғри- иш бўйича суд қарори устидан шикоят қилиш
сидаги қарори чиқарилган шахснинг ёки жабр- учун қонунда белгиланган муддат ўтказилиб
ланувчининг розилигисиз ўзининг апелляция берилган апелляция шикояти (протести) келиб
шикоятини қайтариб олишга ҳақли эмас. тушганда, апелляция инстанцияси суди шикоят-
ни (протестни) иш билан бирга биринчи инстан-
Шикоят қайтариб олинганда, протест чақи- ция судига қайтаради.
риб олинганда, башарти иш бўйича бошқа ши-
коят ёки протест бўлмаса, апелляция инстан- 15. Биринчи инстанция судининг маъмурий
цияси суди иш бўйича апелляция тартибида иш ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш бўйича қарори
юритишни тугатиш ҳақида қарор чиқаради. устидан берилган апелляция шикояти (протес-
ти) апелляция инстанцияси судининг судьяси
11. Судларга тушунтирилсинки, қонунга томонидан якка тартибда кўрилади.
кўра (МЖтК 3245-моддаси), маъмурий ҳуқуқ
бузарлик тўғрисидаги иш бўйича суд қарори 16. Апелляция инстанцияси суди апелляция
устидан берилган апелляция шикоятини шикоятини (протестини) суд мажлисида
(протестини) кўриб чиқиш бўйича ишнинг маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги
тоифаси ва қўлланилган маъмурий жазо чораси ишларни биринчи инстанция судида кўриш
туридан келиб чиққан ҳолда, турлича муддатлар қоидалари бўйича, айни пайтда, апелляция
белгиланган. инстанцияси судида иш юритиш хусусиятларини
инобатга олган ҳолда кўриб чиқади (МЖтК
Жумладан, агар апелляция инстанцияси суди 3247-моддаси иккинчи қисми).
томонидан апелляция шикоятини (протести-
ни) кўриб чиқишнинг умумий муддати ўн беш 17. Апелляция инстанцияси суди апелляция
суткани ташкил этса, МЖтК 512 – 519-моддала- шикоятини (протестини) кўриб чиқишда апел-
рида назарда тутилган ишлар бўйича берилган ляция шикояти (протести) важлари билан че-
шикоятни (протестни) кўриш муддати у иш би- гараланмасдан ишда мавжуд, шунингдек, судга
лан бирга келиб тушган пайтдан эътиборан беш тақдим этилган (суд томонидан талаб қилиб
кунни ташкил этади. олинган) янги далилларни тўла ҳажмда текши-
ради.
Маъмурий қамоққа олиш ёки маъмурий тар-
тибда чиқариб юбориш тўғрисидаги қарор ус- Қонун апелляция инстанцияси судининг ҳар
тидан берилган апелляция шикояти (протести), қандай далилларни, улар биринчи инстанция
башарти қамоққа олиш тариқасидаги жазо чо- судида муҳокама қилинганлигидан ёки янгидан
раси ўталмаган ёки шахс чиқариб юборилмаган тақдим этилганлигидан қатъи назар, текшириш
бўлса, шикоят (протест) берилган пайтдан эъти- ҳуқуқини чекламайди.
боран бир сутка ичида кўрилиши лозим.
18. МЖтК 3242-моддасига кўра, апелляция
12. Қонунда ишда иштирок этувчи шахслар- инстанцияси суди апелляция шикоятини
ни апелляция шикояти (протести) кўриладиган (протестини) кўришда маъмурий ҳуқуқбузарлик
вақт ва жой ҳақида хабардор қилиш мажбурияти тўғрисидаги иш бўйича биринчи инстанция суди
апелляция инстанцияси судига юклатилганлиги қарорининг қонунийлиги, асослантирилганлиги
сабабли, иш материалларида улар тегишли тарз- ва адолатлилигини текширади.
да хабардор қилинганлиги ҳақида маълумотлар
мавжуд бўлиши лозим. Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш
бўйича суд қарори, башарти у моддий ва процес-
Апелляция инстанцияси суди мажлиси вақ- суал қонуннинг барча талабларига риоя этилган
ти ва жойи тўғрисида тегишли тарзда хабардор ҳолда чиқарилган бўлса, қонуний деб топилади.
Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
6 ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
бўйича суд томонидан ҳар томонлама, тўла ва апелляция шикояти (протести) қайтариб оли-
холисона текширилган далиллар асосида чиқа- ниши муносабати билан апелляция иш юрити-
рилган қарор асослантирилган деб топилади. шини тугатиш тўғрисида.
Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш Апелляция инстанцияси суди қарори чиқа-
бўйича чиқарилган қарор, башарти тайинланган рилганидан кейин дарҳол ўқиб эшиттирилади.
маъмурий жазо чораси содир этилган ҳуқуқбу-
зарлик хусусияти ва ҳуқуқбузарнинг шахсига 21. Агар иш ҳолатлари ҳар томонлама, тўла
оид маълумотлар инобатга олинган ҳолда та- ва холисона текширилганлиги, МЖтК норма-
йинланган бўлса, адолатли ҳисобланади. лари бузилишига йўл қўйилмаганлиги, моддий
қонун нормалари ҳуқуқбузарликка нисбатан
19. МЖтК 321-моддасида маъмурий ҳуқуқ- тўғри қўлланилганлиги, тайинланган маъмурий
бузарлик тўғрисидаги иш бўйича чиқарилган жазо чораси МЖтК 30-моддаси талабларига му-
суд қарори бекор қилиниши ва ўзгартирилиши вофиқлиги аниқланса, апелляция инстанцияси
учун умумий асослар белгиланган бўлиб, апел- суди биринчи инстанция суди қарорини ўзга-
ляция инстанцияси суди ишнинг муайян ҳолат- ришсиз қолдиради.
ларидан келиб чиққан ҳолда, бу асосларни у ёки
бу тарзда қўллаши мумкин. Қарорни ўзгаришсиз қолдирганда апелля-
ция инстанцияси суди унинг ижросини МЖтК
Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш 328-моддасига мувофиқ, кечиктиришга ҳақли.
юзасидан суд чиқарган қарорни бекор қилиш
ёки ўзгартириш учун қуйидагилар асос бўлади: 22. Апелляция инстанцияси суди суд қарори-
ни ўзгартирганда қуйидагиларга ҳақли:
суд томонидан ишни тўлиқ бўлмаган ҳолда
ёки бир томонлама кўриб чиқилиши; маъмурий ҳуқуқбузарлик квалификациясини
маъмурий жазо чорасини ўзгартирмаган ҳолда
қарор ва суд томонидан қўлланилган маъму- ўзгартиришга;
рий жавобгарлик тўғрисидаги қонун нормала-
ри, шунингдек, бошқа норматив-ҳуқуқий ҳуж- маъмурий ҳуқуқбузарлик квалификациясини
жатларнинг иш бўйича фактик ҳолатларга мос маъмурий жазо чорасини енгиллаштирган ҳол-
келмаслиги; да ўзгартиришга;
маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни маъмурий жазо чорасини МЖтК Махсус қис-
юритиш қоидаларининг жиддий бузилиши; ми моддаси санкцияси доирасида ўзгартиришга;
қўлланилган маъмурий жазо чорасининг адо- МЖтК Махсус қисми муайян моддасини ёки
латсизлиги. ҳуқуқбузарлик эпизодларини чиқаришга;
20. Биринчи инстанция судининг қарори ус- моддий зарар миқдорини кўпайтириш ёки
тидан берилган апелляция шикоятини (протес- камайтиришга, шунингдек, ҳуқуқбузарлик ашё-
тини) кўриб чиқиш натижаларига кўра, апел- лари тўғрисидаги масалани ҳал қилишга.
ляция инстанцияси суди қуйидаги қарорлардан
бирини қабул қилади: Апелляция инстанцияси суди МЖтК 33-мод-
дасига мувофиқ, бундай қарор қабул қилини-
суд қарорини ўзгаришсиз, шикоятни (про- ши сабаблари ва асосларини кўрсатган ҳолда,
тестни) эса, қаноатлантирмай қолдириш тўғри- МЖтК Махсус қисми муайян моддаси санкция-
сида; сида назарда тутилган энг кам жазодан ҳам кам-
роқ жазони ёки мазкур моддада назарда тутил-
суд қарорини, шунингдек, маъмурий ҳу- маган бошқа жазони қўллашга ҳақли.
қуқбузарлик тўғрисида баённома тузган орган
(мансабдор шахс) қарорини бекор қилиш ва 23. Апелляция инстанцияси суди иш бўйича
ишни ўша органга (мансабдор шахсга) қайта- МЖтК 281, 282-моддаларида назарда тутилган
риш ҳақида; талаблар бузилганлигини аниқласа, башарти бу
қабул қилинган қарор қонунийлигига таъсир
суд қарорини ўзгартириш ёки уни бекор қи- этган бўлса, суд қарорини, шунингдек, маъму-
либ, янги қарор чиқариш тўғрисида; рий ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённома тузган
орган (мансабдор шахс) қарорини бекор қилади
суд қарорини бекор қилиш ва иш юритишни ва ишни ўша органга (мансабдор шахсга) қай-
тугатиш тўғрисида; таради.
жазо чорасини кучайтирмаган ҳолда маъму- 24. МЖтК 278-моддаси мазмунига кўра, агар
рий ҳуқуқбузарлик учун жавобгарлик тўғриси- ишни кўриб чиқиш пайтида апелляция инстан-
даги қонунчилик ҳужжатида назарда тутилган цияси суди ҳуқуқбузарнинг ҳаракатларида жи-
доирада ўзгартириш ҳақида;
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ 7
ноят аломатлари бор деган хулосага келса, би- бундай тақдимнома маъмурий ҳуқуқбузарлик
ринчи инстанция суди қарорини бекор қилади тўғрисидаги иш бўйича иш юритиш учун масъ-
ва материалларни прокурорга юборади. ул орган (мансабдор шахс) томонидан қонун
бузилишига йўл қўйилганлиги аниқланган ҳол-
Прокурор материалларни ўрганиб чиқиш ва ларда ҳам киритилиши керак.
текшириш натижаси бўйича ҳуқуқбузарнинг
ҳаракатларида жиноят аломатлари йўқ, деган 28. Апелляция инстанцияси суди маъмурий
хулосага келса, маъмурий ҳуқуқбузарликка оид ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш бўйича қарорни
иш судга прокурорнинг жиноят ишини қўзға- ўқиб эшиттирганидан сўнг суд процесси ишти-
тишни рад этиш тўғрисидаги қарори билан бир- рокчиларига унинг мазмун-моҳиятини ва унинг
га юборилади. устидан кассация тартибида шикоят (протест)
бериш тартибини тушунтириши шарт бўлиб, бу
25. Апелляция инстанцияси суди, агар жабр- ҳолат суд мажлиси баённомасида акс эттирили-
ланувчининг, унинг вакилининг ёки маъмурий ши лозим.
ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённома тузган ор-
ганнинг шикоятини ёхуд прокурор протестини 29. Апелляция инстанцияси суди қарори
кўриб чиқиш натижаларига кўра, жазо чораси- ўқиб эшиттирилган пайтдан эътиборан қонуний
ни кучайтириши ёки қилмишни МЖтК Махсус кучга киради.
қисмининг оғирроқ жавобгарликни назарда ту-
тувчи моддасига қайта квалификация қилиш за- Апелляция инстанцияси суди қарори устидан
рурати бор деган хулосага келса, қарорни бекор у чиқарилган кундан эътиборан олти ой ичида
қилади ва янги қарор чиқаради. кассация тартибида шикоят (протест) берилиши
мумкин.
26. Судларга тушунтирилсинки, агар апелля-
ция шикоятини (протестини) кўриб чиқиш пай- 30. Апелляция инстанцияси судларининг эъ-
тида МЖтК 271-моддасида назарда тутилган тибори шунга қаратилсинки, қарорнинг кўчир-
маъмурий жавобгарликни истисно қилувчи ҳар ма нусхаси ўзига нисбатан қарор чиқарилган
қандай ҳолат аниқланса, биринчи инстанция су- шахсга ва маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида
дининг қарори бекор қилиниши, маъмурий ҳу- баённома тузган органга уч кунлик муддатда
қуқбузарлик тўғрисидаги иш эса, тугатилиши юборилиши (топширилиши) таъминланиши
лозим. лозим. Ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга
эса, қарорнинг кўчирма нусхаси уларнинг сўро-
Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни вига биноан берилади.
кўришни тугатиш билан қарорни бекор қилиш
ундириб олинган пул суммаларини, ҳақи тўлаб Шуни назарда тутиш керакки, маъмурий қа-
олиб қўйилган ва мусодара қилинган нарсалар- моққа олиш ёки маъмурий тартибда чиқариб
ни қайтариб беришга, шунингдек, илгари қабул юбориш тариқасидаги маъмурий жазо чораси
қилинган қарор билан боғлиқ бошқа чеклашлар- қўлланилган иш бўйича чиқарилган қарорнинг
ни бекор қилишга сабаб бўлади. Нарсани қай- кўчирма нусхаси қарорни ижро этувчи органга,
тариб бериш мумкин бўлмаган ҳолларда унинг шунингдек, ишда иштирок этувчи шахсларга қа-
қиймати, башарти бу нарсалар тадбиркорлик рор қабул қилинган куннинг ўзидаёқ юборилади
учун мўлжалланган бўлса, бой берилган фой- (топширилади).
даси ҳам қопланади (МЖтК 324-моддасининг
биринчи қисми). 31. Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги
ишларни ўз вақтида ва тўғри ҳал этилишини
Фуқарони ғайриқонуний равишда маъмурий таъминлаш мақсадида Қорақалпоғистон
қамоққа олиш натижасида унга етказилган зарар Республикаси суди, вилоят судлари ва Тошкент
қонунчиликда белгиланган тартибда қопланади. шаҳар судига ишларни апелляция тартибида
кўриш бўйича суд амалиётини ҳар чоракда
27. Апелляция инстанцияси суди иш бўйи- умумлаштириб бориш тавсия этилсин.
ча маъмурий ҳуқуқбузарликлар содир этилиши
сабаблари ва уларга олиб келган шарт-шароит- Ўзбекистон Республикаси
ларни аниқлаганда, тегишли корхона, муассаса,
ташкилот раҳбарига бу сабаблар ва шарт-ша- Олий суди раиси К. КАМИЛОВ
роитларни бартараф қилиш юзасидан чоралар
кўриш тўғрисида тақдимнома киритиши лозим. Пленум котиби, И. АЛИМОВ
Олий суд судьяси
Апелляция инстанцияси суди томонидан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
8 ҚОНУН ШАРҲИ
ҚОНУНИЙ АСОСЛАР
ТАКОМИЛЛАШТИРИЛДИ
2021 йил 16 февралда «Халқаро тижорат умумий қоидалар, арбитраж келишуви,
арбитражи тўғрисида»ги Ўзбекистон Респуб арбитраж судининг таркиби ва юрисдик-
ликаси Қонуни қабул қилинганлиги муноса- цияси, таъминлаш чоралари ва дастлаб-
бати билан 2022 йил 16 майда «Ўзбекистон ки қарорлар, арбитраж муҳокамасини
Республикасининг айрим қонун ҳужжатлари- юритиш, арбитражнинг ҳал қилув қа-
га ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида»- рорини қабул қилиш ва муҳокамани ту-
ги ЎРҚ-769-сонли Қонун ҳам қабул қилинди. гатиш, арбитражнинг ҳал қилув қарори
устидан шикоят қилиш, якунловчи қои-
Ҳозирги замонда иқтисодиётнинг гло- далар белгиланган.
баллашуви тез чуқурлашаяпти, хўжалик
лараро, давлатлараро алоқалар ривожланиб, Мазкур Қонунни қабул қилишга ҳуқуқий
минтақавий ва халқаро миқёсда қонунчилик замин яратиш йўлида бошқа мамлакатлар
бирхиллашиб бораяпти. Шундай шароитда каби Ўзбекистоннинг биринчи қадамлари
ҳам миллий, ҳам халқаро даражада бозор ҳам халқаро битимларга қўшилиш ва улар-
муносабатларининг асосий элементлари- ни ратификация қилишдан бошланган.
дан бири ҳисобланган халқаро тижорат ар- Хусусан, Ўзбекистон Республикаси 1993
битражи тижорат ва инвестиция низолари- йил 7 майда қабул қилинган «Давлатлар
ни ҳал этишнинг муқобил, суддан ташқари ва ажнабий шахслар ўртасидаги инвести-
шакли сифатида тобора катта аҳамият касб цияга доир низоларни ҳал этиш тартиби
этиб бормоқда. тўғрисида»ги (Вашингтон, 1965 йил) ва
1995 йил 22 декабрда тасдиқланган «Чет
2021 йил 16 февралда қабул қилиниб, эл арбитражлари қарорларини тан олиш ва
16 августдан кучга кирган «Халқаро тижо- ижрога қаратиш тўғрисида»ги (Нью-Йорк,
рат арбитражи тўғрисида»ги Ўзбекистон 1958 йил) конвенцияларига қўшилганлиги-
Республикаси Қонуни БМТнинг халқаро ни алоҳида таъкидлаш лозим.
савдо ҳуқуқи бўйича комиссияси томонидан
қабул қилинган ва БМТ Бош Ассамблеяси Нью-Йорк конвенциясига ҳозирги кунда
томонидан маъқулланган ЮНСИТРАЛнинг 169 та давлат қўшилган бўлиб, йилдан-
«Халқаро савдо арбитражи тўғрисида»- йилга халқаро арбитражлар ва уларда
ги Намунавий қонуни асосида, шунингдек кўрилаётган ишлар сони ортиб бормоқда.
арбитраж муҳокамаси соҳасида жаҳондаги Конвенцияда арбитраж битимининг маж-
илғор амалиёт ҳисобга олинган ҳолда ишлаб бурийлиги, мавжуд бўлган низога нисба-
чиқилган. тан давлат судлари аралашуви доираси-
нинг чекланганлиги, чет эл арбитражлари
Ҳозирги кунда жаҳоннинг 85 та мам- қарорларини тан олиш ва ижрога қаратиш
лакатида қабул қилинган 118 та қонун, шу учун зарур бўлган ҳужжатлар ҳамда бундай
жумладан, АҚШ, Канада, Сингапур, Россия, қарорларни тан олиш ва ижрога қаратишни
Украина, Туркманистон, Ўзбекистон, Евро рад қилиш учун асосларнинг аниқ рўйха-
Иттифоқи мамлакатлари қонунлари мазкур ти мустаҳкамланганлиги, «икки томонлама
Намунавий қонун асосида қабул қилинган. экзекватура» принципидан воз кечилганли-
ги кўплаб мамлакатларнинг миллий қонун-
Қонун 56 та моддани қамраб олган 8 та
бобдан иборат бўлиб, унда қуйидагилар:
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ҚОНУН ШАРҲИ 9
чилигида кенг тан олиниб, ўз ифодасини хулоса олиш учун Олий Мажлис ҳузурида-
топган. ги Қонунчилик муаммолари ва парламент
тадқиқотлари институтига юборган.
Мазкур конвенцияга мувофиқ, мамлакати-
мизда чет эл арбитражлари томонидан қабул Институтнинг асосий вазифаларидан
қилинган ҳал қилув қарорларини тан олиш бири – парламент палаталарини илмий, ах-
ва ижрога қаратиш мажбурияти мавжуд ва борот-таҳлилий жиҳатдан таъминлаш ҳи-
амалга ошириш механизми яратилган. собланиб, мазкур қонун лойиҳаси институт
илмий ходимлари томонидан ҳар тарафлама
Қонунни ишлаб чиқиш зарурати ва чуқур таҳлил қилинган ҳамда лойиҳа юза-
Маълумки, «Халқаро тижорат арбитра- сидан илмий хулоса Қонунчилик палатаси-
жи тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси га тақдим қилинган. Унинг Халқаро ишлар
Қонунига кўра, арбитраж муҳокамаси би- ва парламентларо қўмитаси депутатлари ва
лан боғлиқ ишларни кўриб чиқиш бўйича Олий суд вакиллари иштирокида лойиҳани
иқтисодий судларга бир қатор ваколатлар моддама-модда муҳокама қилиш жараёнида
берилган эди. институтнинг 20 дан ортиқ илмий асослан-
Хусусан, Қонунда арбитрни тайинлаш, тирилган таклифлари эътиборга олинган.
арбитрни рад этишни қаноатлантириш,
унинг ваколатлари амал қилишини тугатиш Ўзбекистон Республикасининг Иқти-
хусусидаги қарорни қабул қилиш, арбитраж содий процессуал кодексига қуйидаги ўз-
судининг юрисдикцияси масаласи юзасидан гартиш ва қўшимчалар киритилган.
қарорлар қабул қилиш, таъминлаш чораси-
ни тан олиш ёки ижрога қаратиш, таъмин- Биринчидан, Иқтисодий процессуал ко-
лаш чорасини кўриш, далилларни олишга дексининг (бундан буён ИПК деб юритила-
кўмаклашиш, арбитраж ҳал қилув қарорини ди) 25-моддасига киритилган қўшимчалар
бекор қилиш, ҳужжатни тан олиш ва ижро- мазмунига кўра, арбитраж муҳокамаси би-
га қаратиш тўғрисидаги аризаларни кўриб лан боғлиқ барча ишлар иқтисодий судга
чиқиш белгиланган. тааллуқлилиги белгиланди.
Бироқ, мазкур ваколатларни амалга оши-
ришнинг аниқ механизмлари иқтисодий Шунингдек, арбитраж муҳокамаси би-
процессуал қонунчиликда назарда тутил- лан боғлиқ ишлар иштирокчиси юридик ёки
маганлиги боис иқтисодий судларда мазкур жисмоний шахслар бўлишидан қатъи на-
тоифадаги ишларни кўришда муаммолар зар, фақат иқтисодий суд томонидан кўриб
юзага келаётган эди. чиқилишига оид норма киритилди.
Бундан ташқари, мазкур Қонуннинг қа-
бул қилиниши чет эл ва мамлакатимиздаги Иккинчидан, бундай ишлар арбитраж
халқаро тижорат арбитражлари фаолияти ташкил қилинган жой ҳисобга олинган ҳол-
билан боғлиқ ишларни иқтисодий судлар да, икки турга ажратилган бўлиб, бирин-
томонидан кўриб чиқишнинг ўзига хос ху- чи турга – арбитрни тайинлаш; арбитрн и
сусиятларини процессуал қонунчиликда рад этишни қаноатлантириш; арбитр ва-
белгилашни тақозо этаётган эди. колатининг амал қилишини тугатиш ху-
Қонуннинг илмий асослантирилган- сусида қарор қабул қилиш; арбитраж су-
лиги дининг юрисдикцияси масаласи юзасидан
Мазкур қонун лойиҳаси Қонунчилик пала- қарорлар қабул қилиш; далилларни олиш-
тасига Ўзбекистон Республикаси Олий суди га кўмаклашиш; арбитражнинг ҳал қилув
томонидан киритилган ва палата унга илмий қарорини бекор қилиш ҳақидаги ишлар
иқтисодий судлар томонидан фақат, агар
арбитраж жойи Ўзбекистон Республика-
сида жойлашган бўлса, кўриб чиқилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
10 ҚОНУН ШАРҲИ
Иккинчи турга – таъминлаш чораларини лар тўғрисида гувоҳ сифатида судга чақири-
тан олиш ва ижрога қаратиш; таъминлаш лиши ва сўроқ қилиниши мумкин эмаслиги
чорасини кўриш; арбитражнинг ҳал қи- белгиланди.
лув қарорини тан олиш ва ижрога қаратиш
тўғрисидаги ишлар чет эл арбитражларига Олтинчидан, халқаро ҳуқуқ нормала-
ҳам, мамлакатимизда фаолият юритаётган рига риоя қилган ҳолда чет эл арбитражи
арбитражларга ҳам бир хилда тааллуқли ва мамлакатимизда фаолият юритадиган
эканлиги белгиланди. арбитр ажлар учун бир хил тартиб ўрна-
тиш мақсадида ИПКнинг 248-моддасига
Учинчидан, арбитраж муҳокамаси би- киритилган қўшимчага мувофиқ, арбит
лан боғлиқ ишларни судловга тегишлили- ражнинг ҳал қилув қарорини тан олиш
ги бўйича Қорақалпоғистон Республикаси ва ижрога қаратиш масалалари, агар ар-
суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, битраж жойи Ўзбекистон Республикасида
яъни уларнинг иқтисодий ишлар бўйича бўлса, ИПКнинг 33-бобида назарда тутил-
судлов ҳайъатлари томонидан кўриб чиқи- ган тартибда, «Халқаро тижорат арбитра-
лиши назарда тутилган. жи тўғрисида»ги Ўзбекистон Республика-
си Қонунида назарда тутилган ўзига хос
Тўртинчидан, алоҳида судловга тегиш хусусиятлар инобатга олинган ҳолда ҳал
лилик қоидалари белгиланган ИПКнинг этилиши белгиланди.
37-моддасига киритилган қўшимчаларга
мувофиқ: а) арбитрни тайинлаш, арбитрни Иқтисодий процессуал кодекси қандай
рад этишни қаноатлантириш, арбитр вако- янги нормалар билан тўлдирилди?
латларининг амал қилишини тугатиш хусу-
сида қарор қабул қилиш, арбитраж судининг Қонун билан ИПК 1 та янги боб ва 10 та
юрисдикцияси масаласи юзасидан қарорлар янги моддалар билан тўлдирилди. Хусу-
қабул қилиш, далилларни олишга кўмакла- сан, ИПК янги 281-модда билан тўлдирилиб,
шиш, шунингдек арбитражнинг ҳал қилув унда арбитраж муҳокамаси билан боғлиқ
қарорини бекор қилиш тўғрисидаги ариза ишлар жумласига «Халқаро тижорат арби-
арбитраж жойлашган ердаги иқтисодий тражи тўғрисида»ги Ўзбекистон Республи-
судга берилади; б) таъминлаш чораларини каси Қонунида назарда тутилган тўққизта
тан олиш ва ижрога қаратиш, арбитраж су- турдаги ариза ва илтимосномалар бўйича
дида кўрилаётган даъвони таъминлаш чо- ишлар киришлиги белгиланди.
раларини кўриш тўғрисидаги аризалар эса
арбитраж жойлашган ердаги ёки қарздор Шунингдек, ИПК 291-боб билан тўлди-
давлат рўйхатидан ўтказилган жойда- рилди ва унда арбитраж муҳокамаси билан
ги ёхуд агар қарздор давлат рўйхатидан боғлиқ ишларни юритиш иккита параграф-
ўтказилган жой номаълум бўлса, унинг га ажратилди.
мол-мулки турган жойдаги иқтисодий суд
га берилади. Биринчи параграф – «Арбитраж
муҳокамасига кўмаклашиш билан боғлиқ
Бешинчидан, арбитрларнинг ва арбитраж ишларни юритиш» деб номланиб, мазкур
муҳокамаси бошқа иштирокчиларининг имму- параграфда: а) арбитраж муҳокамасига кў-
нитетини таъминлаш мақсадида ИПКнинг маклашиш билан боғлиқ ишларни кўриб
53-моддасига киритилган қўшимчага кўра, чиқишнинг умумий қоидалари; б) аризанинг
арбитрлар, арбитраж таркиби томонидан шакли ва мазмуни; в) аризага илова қилина-
тайинланган экспертлар, арбитраж муасса- диган ҳужжатлар; г) арбитраж муҳокамаси-
сасининг ходимлари – арбитраж муҳокамаси га кўмаклашиш билан боғлиқ ишлар бўйича
давомида ўзларига маълум бўлиб қолган ҳолат- суд муҳокамаси масалалари батафсил ифода-
ланган.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ҚОНУН ШАРҲИ 11
Иккинчи параграфда арбитражнинг нуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун
ҳал қилув қарори устидан шикоят қилиш зарурий ҳуқуқий шарт-шароитлар яра-
тўғрисидаги ишларни юритишга оид нор- тишга;
малар белгиланган. Хусусан, мамлакатимиз-
да фаолият юритаётган арбитражнинг ҳал учинчидан, ташқи савдо ҳамда бош
қилув қарори устидан шикоят қилиш ҳуқуқи қа ташқи иқтисодий фаолият турларини
нафақат арбитраж муҳокамасининг тара- амалга оширишда шартномавий ва бошқа
фига, балки ишда иштирок этишга жалб фуқаролик ҳуқуқий муносабатлардан юза-
этилмаган, ҳуқуқлари ва мажбуриятлари га келадиган низолар, корпоратив тусдаги
ҳақида арбитражнинг ҳал қилув қарори инвестициялар, интеллектуал мулк ва блок-
қабул қилинган шахсларга ҳам берил- чейн технологиялари билан боғлиқ низо-
моқда. ларни кўришда тарафларнинг вақти ва ха-
ражатларини қисқартиришни таъминлашга
Бундан ташқари, арбитражнинг ҳал қи- хизмат қилади.
лув қарорини бекор қилиш тўғрисидаги ари-
занинг шакли ва мазмуни; аризани кўриб Навбатдаги вазифалар эса Қонунга
чиқиш тартиби; арбитражнинг ҳал қилув риоя қилиш ва бажаришга қаратилиши
қарорини бекор қилиш асослари ва ажрим- лозим.
нинг мазмунига қўйилган талаблар белги-
ланган. Бунинг учун биринчидан, Адлия ва-
зирлиги, Савдо-саноат палатаси, Олий
«Давлат божи тўғрисида»ги Қонунга суд ва бошқа манфаатдор ташкилотлар
қандай ўзгартириш киритилди? ушбу қонунларнинг ижросини, ижрочи-
ларга етказилишини ҳамда моҳияти ва
Қонун билан Ўзбекистон Респуб аҳамияти аҳоли, айниқса, ишбилармон
ликасининг «Давлат божи тўғрисида»- доиралар ўртасида тушунтирилишини
ги Қонунига ҳам ўзгартишлар ва қўшимча таъминлаши лозим.
киритилди ва унга кўра, арбитражнинг ҳал
қилув қарори устидан шикоят қилиш тўғри- Иккинчидан, мамлакатимизда жаҳон
сидаги аризалардан базавий ҳисоблаш нинг етук марказлари бўлган Париж, Лон-
миқдорининг 2 баравари миқдорида дав- дон, Стокгольм ва бошқа арбитраж муасса-
лат божи ундирилиши кўзда тутилди. саларидан ўрнак олиб, улар билан бемалол
рақобатлаша оладиган халқаро арбитраж
Янги Ўзбекистонда халқаро тижорат судларини ташкил қилишни мақсад қилиш
арбитражининг замонавий талабларга керак.
тўла мос келадиган мустаҳкам қонуний
асослари яратилди. Эндиги вазифалар Учинчидан, халқаро тижорат арбитражи
нималардан иборат? соҳасида етук мутахассисларни, шу жумладан,
иқтидорли ёшларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш
Аввало, юқоридаги Қонунларнинг қабул ва малакасини оширишни жаҳон андозаларига
қилинганлиги: мос равишда олиб бориш лозим.
биринчидан, Ўзбекистонда низоларни Ф. ОТАХОНОВ,
муқобил ҳал қилиш усули ҳисобланувчи Ўзбекистон Республикаси
фуқаролик жамиятининг муҳим тарки- Олий Мажлиси ҳузуридаги
бий қисми сифатида арбитраж муҳокамаси Қонунчилик муаммолари
инстит утини ривожлантиришга; ва парламент тадқиқотлари
институти директори, юридик
иккинчидан, ташқи иқтисодий фаолият фанлар доктори, профессор
соҳасидаги тадбиркорлик субъектлари, шу
жумладан, инвесторларнинг ҳуқуқ ва қо-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
12 ШАХСИЙ ФИКР
ШАРТНОМА ТУЗИШ, УНИ ЎЗГАРТИРИШ ВА
БЕКОР ҚИЛИШ ТЎҒРИСИДАГИ НИЗОЛАРНИ
КЎРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий ли, «Ўзбекистон Республикасининг
процессуал кодексининг 26-моддасида «Хўжалик юритувчи субъектлар фао-
иқтисодий суд томонидан ҳал этилади- лиятининг шартномавий-ҳуқуқий база-
ган низолар санаб ўтилган бўлиб, унда си тўғрисида»ги Қонунини иқтисодий
иқтисодий суд тузилиши мажбурийлиги судлар амалиётида қўллашнинг айрим
қонунда назарда тутилган шартномани масалалари ҳақида» 2002 йил 4 март-
тузишда юзага келган келишмовчилик даги 103-сонли қарорларида ва бошқа
лар тўғрисидаги, шартномани ўзгарти- айрим Пленум қарорларида ушбу ма-
риш ёки бекор қилиш тўғрисидаги низо- салага оид қонунчилик нормаларини
ларни ҳам ҳал этиши белгиланган. қўллаш бўйича тегишли тушунтириш
лар берилган.
Суд статистикасига назар ташлайди-
ган бўлсак, 2020 йилда бундай низолар Ушбу тоифадаги низоларнинг айрим-
сони 1094 тани ташкил этган бўлса, 2021 ларига тўхталадиган бўлсак, кейинги
йилда 1778 тани, 2022 йилнинг беш ойи пайтларда кредит ташкилотларининг,
давомида 525 тани ташкил этган. хусусан банкларнинг кредит олувчи-
ларга нисбатан мулкларни гаровга қў
Бир қараганда, бундай тоифадаги ни- йиш мажбуриятини юклаш тўғрисидаги
золарни кўриш унчалик мураккаб туюл- даъволар берилаётганлигини кўриши-
маса-да, суд амалиёти бундай низога му- миз мумкин. Гап шундаки, банклар
раккаб тоифадаги низо сифатида қараш ҳамда кредит олувчилар ўртасида тузи-
лозимлигини кўрсатмоқда. ладиган айрим кредит шартномаларида
қарз олувчилар банк томонидан берила-
Бундай низоларни кўришда судлар диган кредит маблағлари ҳисобига со-
асосан Ўзбекистон Республикаси Фуқа- тиб олинаётган мулкларни кейинчалик,
ролик кодекси (бундан буён матнда ФК яъни ушбу мулклар ўзининг эгалигига
деб юритилади), Иқтисодий процессуал ўтганидан кейин айнан шу кредит маб
кодекси, «Хўжалик юритувчи субъектлар лағини қайтарилишининг таъминоти
фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий ба- сифатида гаровга қўйиш мажбуриятини
заси тўғрисида»ги Ўзбекистон Респуб олишади. Шартноманинг ушбу шарти
ликаси Қонуни ва бошқа қонунчилик бажарилмаганидан сўнг эса, банклар
ҳужжатларининг ушбу масалага оид қарз олувчиларга нисбатан айнан ушбу
нормаларини қўллайдилар. мулкларни гаровга қўйиш мажбурия-
тини юклаш ҳақида судга даъво ариза-
Ўзбекистон Республикаси Олий хў- си билан мурожаат қилишади. Судлар
жалик суди Пленумининг «Хўжалик томонидан Ўзбекистон Республикаси
шартномаларини тузиш, ўзгартириш ва Фуқаролик кодексининг 236-модда-
бекор қилишни тартибга солувчи фуқа- сига, яъни мажбуриятлар мажбурият
ролик қонун ҳужжатлари нормаларини
қўллашнинг айрим масалалари тўғри-
сида» 2009 йил 18 декабрдаги 203-сон-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ШАХСИЙ ФИКР 13
шартларига ва қонунчилик талаблари- чиликлар ушбу Кодекснинг 377-модда-
га мувофиқ, бундай шартлар ва талаб сига мувофиқ, қараб чиқиш учун судга
лар бўлмаганида эса – иш муомаласи берилган ҳолларда шартноманинг та-
одатларига ёки одатда қўйиладиган рафлар ўртасида келишмовчиликлар
бошқа талабларга мувофиқ, лозим да- чиқишига сабаб бўлган шартлари суд
ражада бажарилиши кераклиги тўғри- қарорига мувофиқ белгиланади.
сидаги нормага асосланган ҳолда, яъни
шартнома бўйича қарз олувчи тегишли Шартномага ўзгартириш киритиш
мулкни гаровга қўйиш мажбурияти- тўғрисидаги низоларни кўришда ҳам
ни олганлигидан келиб чиқиб, бундай судлар даъвогар ФКнинг 377-моддаси
даъволарни қаноатлантириш ҳолатлари талабларини бажарган бўлиши лозимли-
мавжуд. Бироқ, бундай даъволар қано- гига эътибор қаратиш керак.
атлантирилган тақдирда, унинг ижро-
си масаласида муаммо келиб чиқиши ФК 382-моддасининг биринчи ва ик-
мумкинлиги судларнинг эътиборидан кинчи қисмига кўра, агар ушбу Кодексда,
четда қолмоқда. Фикримизча, бундай бошқа қонунларда ёки шартномада бо-
ҳолат юзага келганида, яъни мулкни шқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
гаровга қўйиш мажбуриятини олган шартнома тарафларнинг келишувига му-
шахс ўз мажбуриятини бажармаган тақ- вофиқ ўзгартирилиши ва бекор қилини-
дирда, даъвогар жавобгарга нисбатан ши мумкин.
мулкни гаровга қўйиш мажбуриятини
юклаш тўғрисида эмас, балки шартно- Тарафлардан бирининг талаби билан
ма тузишга мажбур қилиш тўғрисида- шартнома суд томонидан фақат қуйида-
ги талаб билан судга мурожаат қили- ги ҳолларда ўзгартирилиши ёки бекор
ши мақсадга мувофиқ бўлади. Бунда, қилиниши мумкин:
даъвогар ФКнинг мажбурий тартибда
шартнома тузиш тўғрисида 377-модда- 1) иккинчи тараф шартномани жид-
сида белгиланган тартибга риоя қилган, дий равишда бузса;
яъни шартнома лойиҳасини жавобгарга
юборган бўлиши лозим. Фикримизча, 2) ушбу Кодекс, бошқа қонунлар ва
агар талаб шартнома тузишга мажбур шартномада назарда тутилган ўзга ҳол-
қилиш тўғрисида бўлиб, даъво ари- ларда.
засига шартнома лойиҳаси илова қи-
линмаган бўлса, бундай даъво аризаси Иқтисодий судларда шартноманинг
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий иккинчи тарафи уни (шартномани) жид-
процессуал кодекси 107-моддасининг дий равишда бузганлиги асоси билан
5-бандига асосан кўрмасдан қолди- шартномани бекор қилиш тўғрисидаги
рилиши лозим. Қайд этилган ҳолатда даъволарни кўришда ҳам айрим ҳоллар-
шартнома тузиш мажбуриятини юклаш да турлича амалиётни кўришимиз мум-
тўғрисидаги талаб билдирилган бўлса, кин. Гап ФКнинг 384-моддасини қўллаш
бундай даъвони қаноатлантириш рад ҳақида кетмоқда. Маълумки, ушбу мод-
этилиши лозим. дага кўра, шартнома қандай шаклда ту-
зилган бўлса, уни ўзгартириш ёки бекор
ФКнинг 378-моддасига кўра, шартно- қилиш тўғрисидаги келишув ҳам шундай
ма тузиш чоғида юз берган келишмов- шаклда тузилади, башарти қонунчилик-
дан, шартнома ёки иш муомаласи одат-
ларидан бошқача тартиб келиб чиқмаса.
Бир тараф шартномани ўзгартириш ёки
бекор қилиш ҳақидаги таклифга иккин-
чи тарафдан рад жавоби олганидан ке
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
14 ШАХСИЙ ФИКР
йингина ёки таклифда кўрсатилган ёхуд да таклиф юбораётганлиги аниқ баён
қонунда ёинки шартномада белгиланган этилган бўлиши лозимлигига эътибор
муддатда, бундай муддат бўлмаганида қаратиш керак. Масалан, айрим талаб-
эса – ўттиз кунлик муддатда жавоб олма- номаларда, кредит шартномасини бекор
ганидан кейин шартномани ўзгартириш қилиш тўғрисидаги даъво аризалари-
ёки бекор қилиш ҳақидаги талабни судга га илова қилинаётган талабномаларда
тақдим этиши мумкин. даъвогарнинг асл мақсади шартномани
бекор қилиш эмас, балки қарздорлик-
Ўзбекистон Республикаси Олий хўжа- ни ундиришдан иборат эканлигини ан-
лик суди Пленумининг «Хўжалик шартно- глаш мумкин бўлади. Хусусан, бундай
маларини тузиш, ўзгартириш ва бекор қи- талабномаларда маълум бир санада ҳо-
лишни тартибга солувчи фуқаролик қонун сил бўлган қарздорликни тўлаш, акс
ҳужжатлари нормаларини қўллашнинг ҳолда шартномани бекор қилиш ҳақи-
айрим масалалари тўғрисида» 2009 йил да судга мурожаат қилиш талаби қўйи-
18 декабрдаги 203-сонли қарори 18-бан- лади. Фикримизча, бундай мазмундаги
дининг бешинчи хатбошисида қуйидаги- талабномани шартномани бекор қилиш
ча тушунтириш берилган: шартноманинг ҳақидаги таклиф сифатида қараш мум-
амал қилиш даврида тарафлар ўзаро ке- кин эмас. Агар даъво аризасига шундай
лишувга мувофиқ, уни ФК 384-моддаси- мазмундаги талабнома илова қилинган
нинг иккинчи қисмида белгиланганки, бўлса, бундай даъво аризаси ҳам Ўзбе-
бир тараф шартномани ўзгартириш ёки кистон Республикаси Иқтисодий процес-
бекор қилиш ҳақидаги таклифга иккинчи суал кодекси 107-моддасининг 5-банди-
тарафдан рад жавоби олганидан кейинги- га асосан кўрмасдан қолдириши лозим.
на ёки таклифда кўрсатилган ёхуд қонунда Қайд этилганидек, таклиф (талабнома)
ёинки шартномада белгиланган муддатда, да даъвогарнинг шартномани бекор қи-
бундай муддат бўлмаганида эса – ўттиз лиш истаги аниқ баён этилган бўлиши
кунлик муддатда жавоб олмаганидан ке шарт. Масалан, таклифда шартномани
йин, шартномани ўзгартириш ёки бекор бузган тарафга ушбу бузилишлар нима-
қилиш ҳақидаги талабни судга тақдим дан иборат эканлиги баён қилингани-
этиши мумкин. Бунда ўттиз кунлик муд- дан сўнг «Сиз томонингиздан шартнома
дат таклиф олинган пайтдан, агар таклиф мажбурияти жиддий бузилганлиги са-
олинган муддат номаълум бўлса, иккинчи бабли ўртамизда тузилган 2021 йил 18
тараф шартномани ўзгартириш ёки бекор декабрдаги 12-сонли шартномани бекор
қилиш ҳақидаги таклифни олиши учун қилиш таклиф қилинади. Ушбу таклиф
нормал зарур бўлган вақт ўтган пайтдан юзасидан 30 кунлик муддатда (шарт-
бошлаб ҳ исобланади. номада б ошқача муддат кўрсатилмаган
бўлса) ўз фикрингизни билдиришин-
Бундай даъволарни тақдим қилишда гиз сўралади». Агар шартномада бекор
деярли барча даъво аризаларига жавоб- қилиш учун муддат белгиланган бўлса,
гарга (шартноманинг бошқа тарафига) таклиф берилганидан сўнг ушбу муддат
юборилган талабнома илова қилинади. ўтганидан кейингина судга мурожаат қи-
Бироқ, бундай талабнома аслида таклиф линиши мумкин.
деб номланган бўлиши, агар у таклиф
деб эмас, балки талабнома деб нома- Шу билан шартнома қандай шаклда ту-
ланган бўлса-да, унда даъвогарнинг асл зилган бўлса, уни ўзгартириш ёки бекор
мақсади шартномани бекор қилиш ҳақи-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ШАХСИЙ ФИКР 15
қилиш тўғрисидаги келишув ҳам шундай Қайд этиш лозимки, шартномани бе-
шаклда тузилиши лозимлиги тўғрисида- кор қилиш ҳақидаги таклиф шартнома-
ги қонун нормасини қўллашда ҳам тур- нинг барча иштирокчиларига юборили-
лича фикрлар мавжуд. Айрим фикрларга ши шарт. Агар даъво аризасига бундай
кўра, шартномани бекор қилиш тўғриси- таклиф шартноманинг бирор-бир ишти-
даги таклифга шартнома лойиҳаси илова рокчисига юборилмаган бўлса, даъво
қилинган бўлиши шарт. Айримларнинг аризаси Иқтисодий процессуал кодекси
фикрига кўра эса, шартномадаги тараф- 155-моддаси биринчи қисмининг 7-бан-
нинг шартномани бекор қилиш истаги дига асосан қайтарилиши, ушбу ҳолат
билдирилган таклифи етарли ҳисоблана- даъво аризасини иш юритишга қабул қи-
ди. Фикримизча, агар юборилган таклиф линганидан кейин аниқланган тақдирда
бирор-бир шартсиз, шартномадаги тараф- эса, даъво аризаси Иқтисодий процессу-
нинг уни (шартномани) бекор қилиш ис- ал кодекси 107-моддасининг 5-бандига
таги аниқ ифодаланган бўлса, етарли ҳи- асосан кўрмасдан қолдирилиши лозим.
собланади.
Шунингдек, шартнома иккитадан ор-
Шу билан бирга, амалиётда жавобгар- тиқ шахс томонидан тузилган бўлиб,
лар даъвогар томонидан юборилган талаб- даъво аризасида жавобгар сифатида
нома уларнинг манзилига етиб келмаган- шартномадаги фақатгина битта тараф
лиги тўғрисида важ келтираётган ҳолатлар кўрсатилган бўлса, суд Иқтисодий про-
ҳам мавжуд. Мазкур ҳолатда суд томони- цессуал кодексида белгиланган тартибда
дан даъвогардан талабнома юборилганли- шартномадаги бошқа шахсларни ишга
гини ёки топширилганлигини тасдиқлов- жалб қилиш масаласини ҳал этиши ло-
чи тегишли далилларни (алоқа хизмати зим бўлади.
томонидан берилган квитанция, тилхат ва
ҳ.к.) тақдим қилинишини таклиф қилиш Шартномани бекор қилиш ёки ўзгарти-
мақсадга мувофиқ бўлади. риш тўғрисида талаб билдирилган ишлар-
ни кўришда, ФКнинг 357-моддасига риоя
Шартномани бекор қилиш ҳақида- этган ҳолда шартноманинг амал қилиш
ги таклиф корхона раҳбари томонидан муддатига алоҳида эътибор қаратиш, агар
эмас, балки бошқа шахс, масалан, кор- ҳал қилув қарори қабул қилинган пайтда
хона раҳбари ўринбосари ёки тегишли шартноманинг амал қилиш муддати ту-
тузилма раҳбари томонидан имзолан- гаган бўлса, даъвони қаноатлантиришни
ган бўлса ва жавобгар ушбу асос билан рад этиш лозим бўлади.
даъво аризасини кўрмасдан қолдириш
ҳақида фикр билдирган ҳолатлар юзага Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш ло-
келиши мумкин. Фикримизча, агар даъ- зимки, судлар томонидан бундай тои-
во аризаси ваколатли шахс томонидан фадаги ишларни кўришда асосан ФК
имзоланган бўлса, жавобгарнинг важи- ва бошқа қонун ости ҳужжатлари тала-
ни инобатга олиш асоссиз ҳисобланади. бларига, Олий суд, Олий хўжалик суди
Чунки, шартномани тузиш ваколатига Пленуми қарорлари билан берилган ту-
эга бўлган шахс уни бекор қилиш ҳақида шунтиришларга қатъий риоя этиш лозим
судга даъво аризаси билан мурожаат қил- бўлади.
ган экан, демак у (ваколатли шахс) шарт-
номани бекор қилиш ҳақидаги таклифни Б. САЙФУЛЛАЕВ,
маъқуллаган ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси
Олий суди судьяси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
16 СУДЛАР ФАОЛИЯТИДАН
ХУСУСИЙ АЖРИМ – МУҲИМ ВА
ТАЪСИРЧАН ВОСИТА
Хусусий ажрим қонун ҳужжатлари асосида Бу билан суд тегишли органдан ёки мансабдор
судларга юклатилган муҳим вазифаларни ба- шахсдан қонунчилик ҳужжатларининг бузилиши-
жаришнинг процессуал воситаларидан бири ва да айбдор бўлган шахсларни жавобгарликка тор-
қонунчилик ҳужжатларининг бузилиш ҳолатла- тиш тўғрисидаги масалани ўзларининг ваколатига
рига ва уни бузаётган шахсларга нисбатан суд мувофиқ кўриб чиқишни талаб қилиши мумкин.
томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чо-
раси ҳисобланади. Хусусий ажрим тегишли давлат органла-
рига ва бошқа органларга, юридик шахсларга,
Бошқа суд ҳужжатлари каби суднинг қону- мансабдор шахсларга, фуқароларга юборила-
ний кучда бўлган хусусий ажрими ҳам барча ди, улар кўрилган чоралар тўғрисида бир ойлик
давлат органлари, жамоаат бирлашмалари, кор- муддатда судга хабар қилиши шарт.
хоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор
шахслар ва фуқаролар учун бажарилиши шарт Иқтисодий судлар низоларни кўриш жараё-
бўлиб, уни ижро этмаганлик ва бу ҳақда судга нида қонунчилик ҳужжатларини бузилиши низо
хабар бермаганлик учун қонун ҳужжатларида билан боғлиқ ёки боғлиқ эмаслигидан қатъи
қатъий жавобгарлик чоралари белгилаб қўйил- назар, қонунчилик ҳужжатлари бузилганли-
ган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Маъ- ги аниқланган ҳар бир ҳолатда хусусий ажрим
мурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг чиқаришга ҳақли бўлиб, унинг мақсади қонун-
181-моддасига кўра, мансабдор шахс томонидан чиликни бузилишига барҳам бериш, ҳуқуқбу-
суд чиқарган хусусий ажримни (қарорни) кўриб зарликни олдини олиш ва процесс иштирокчи-
чиқмаслик ёхуд ажримда (қарорда) кўрсатилган ларини ҳуқуқий тарбиялашдир.
қонунни бузиш ҳолларини бартараф этиш чора-
ларини кўрмаслик, худди шунингдек, хусусий Содир этилган ёки йўл қўйилган қонун бу-
ажримга (қарорга) ўз вақтида жавоб бермаганлик зилиши ҳолатининг тури, қонунга зид хатти-ҳа-
учун маъмурий жавобгарликка тортилиши бел- ракат (ҳаркатсизлик)нинг ижтимоий даража-
гиланган бўлса, Жиноят кодексининг 232-модда- сига қараб, хусусий ажримларни интизомий,
сида муаян ҳаракатларни содир этиш ёхуд содир моддий ёки маъмурий жавобгарликка тортиш
этишдан ўзини тийиш мажбуриятини юкловчи тўғрисида, таъсир қилиш усулига кўра, қонун
суд ҳужжатини бажаришдан бўйин товлашни ҳужжатларини бузилишига барҳам бериш ёки
маъмурий жазо қўлланилганидан кейин давом айбдорларни бевосита жавобгарликка тортиш-
эттириш, шунингдек суд ҳужжатини ижро этили- га қаратилган хусусий ажримлар ёхуд суд ва-
шига тўсқинлик қилиш жиноий жавобгарликка колатли органларни ёки мансабдор шахсларни
сабаб бўлиши белгиланган. Зеро, суднинг хусу- аниқланган ҳуқуқбузарликлар ҳақида хабардор
сий ажримини ўз вақтида ва тўлақонли ижро эти- этиб, уларни бартараф этиш ва келгусида так
лиши жамиятда қонунчиликни мустаҳкамлаш ва рорламаслик чораларини кўриш, шунингдек
суд ҳокмиятини обрўсини оширишни муҳим ва айбдорларни қонун билан белгиланган жавоб-
таъсирчан воситаси ҳисобланади. гарликка тортиш мажбуриятини юклаш каби
турларга бўлиш мумкин.
Иқтисодий процессуал кодексининг 200-мод-
дасига кўра, ишни кўриш вақтида давлат орга- Иқтисодий процессуал кодекси 200-мод
нининг ёки бошқа органнинг, юридик шахснинг, дасининг бешинчи қисмига кўра, агар суд ни-
мансабдор шахснинг ёки фуқаронинг фаоли- зони кўраётганида шахсларнинг хатти-ҳара-
ятида қонунчилик ҳужжатлари бузилганлиги катларида жиноят аломатларини аниқласа, у
аниқланган тақдирда, уларнинг ишда иштиро- жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги масалани
кидан қатъи назар, суд хусусий ажрим чиқариш- ҳал этиш учун бу ҳақда прокурорга тегишли ма-
га ҳақлидир. териалларни илова қилган ҳолда хабар қилади.
Мисол учун, даъвогар – «Навбаҳор бобо
қоракўли» фермер хўжалигининг жавобгар –
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
СУДЛАР ФАОЛИЯТИДАН 17
«Навбаҳор томорқа хизмати шуҳрати» масъу- Мисол учун, Конимех туман прокуратура-
лияти чекланган жамиятга нисбатан даъвоси сининг даъвогар – «Навоий олтин куз» масъу-
бўйича қўзғатилган ишни суд муҳокамасида лияти чекланган жамият манфаатини кўзлаб
кўриш жараёнида жавобгар – «Навбаҳор то- жавобгар – Конимех туман ободонлашти-
морқа хизмати шуҳрати» масъулияти чеклан- риш бошқармасига нисбатан даъвоси бўйича
ган жамияти мансабдор шахслари ҳаракат- қўзғатилган ишни суд муҳокамасида кўриш
ларида фирибгарлик жинояти аломатлари жараёнида, тарафлар ўртасида 2019 йилнинг
аниқланганлиги сабабли, суднинг 2021 йил 27 март кунида қиймати 28 000 000 сўмлик
19 июлдаги хусусий ажримига асосан, бу ҳақда олди-сотди шартномаси тузилганлиги, сотиб
прокурорга хабар берилган. Суднинг хусусий олувчи ҳисобланган жавобгар – Конимех ту-
ажримида қайд этилган ҳолатлар бўйича Иқти- ман ободонлаштириш бошқармаси бюджет
содий жиноятларга қарши курашиш департа- ташкилоти ҳисобланса-да, Бюджет кодекси
менти Навбаҳор туман бўлимининг 2021 йил 122-моддаси талабларини бажармасдан, ту-
21 августдаги қарорига биноан, «Навбаҳор то- зилган шартномани ғазначилик идораларидан
морқа хизмати шуҳрати» масъулияти чеклан- рўйхатдан ўтказмаганлиги аниқланганлиги
ган жамияти мансабдор шахсларига нисбатан учун суд томонидан мазкур вазифага масъул
Жиноят кодекси 168-моддаси 2 қисмининг «а» бўлган бошқарма бош ҳисобчисини инти-
банди билан жиноят иши қўзғатилган. зомий жавобгарликка тортиш тўғрисида
2021 йил 15 мартда хусусий ажрим чиқарил-
Давлатга ёки иш берувчига зарар келтирган ган. Суднинг хусусий ажримига асосан, Ко-
мансабдор ёки бошқа шахснинг ҳаракатларида нимех туман ободонлаштириш бошқармаси
(ҳаракатсизлигида) жиноят аломатлари мавжуд бошлиғининг буйруғи билан «ҳайфсан» инти-
бўлмаган ҳолларда, зарар етказувчи зарар етка- зомий жазоси қўлланилган.
зилган пайтда юридик шахс билан меҳнат муно-
сабатларида бўлган ҳолларда, суд айбдор шахс Статистик маълумотларга кўра, 2021 йил
ҳисобидан етказилган зарарни қоплаш тўғриси- давомида Навоий вилояти иқтисодий судлари
да хусусий ажрим чиқаришга ҳақли. томонидан суд муҳокамасида аниқланган қо-
нунчилик ҳужжатлари бузилганлиги ҳолатлари
Мисол учун, даъвогар – «Таянч қурилиш сер- юзасидан 131 та, шундан 18 та интизомий, 28 та
вис» масъулияти чекланган жамиятининг жа- моддий жавобгарликка тортиш тўғрисида, 85 та
вобгар – Қизилтепа туман тиббиёт бирлашмаси- суд муҳокамасида аниқланган қонунчилик ҳуж-
га нисбатан даъвоси бўйича қўзғатилган ишни жатларини бузилганлиги ҳолатлари ҳақида ха-
суд муҳокамасида кўриш жараёнида бирлаш- бар бериш ёки уларни бартараф этиш юзасидан
ма мансабдор шасхлари томонидан шартнома хусусий ажримлар чиқарилган бўлиб, уларнинг
шартлари ва тўлов интизомига риоя этмаганли- 4 таси пул маблағлари ва бошқа мулкдан оқило-
ги, тадбиркорлик субъекти томонидан бажарил- на фойдаланмаганлик, 7 таси тўлов интизомини
ган ишлар учун ўз вақтида ҳақ тўланмаганлиги бузганлик, 22 таси шартнома мажбуриятларини
оқибатида суд қарорига асосан, тадбиркорга бажармаганлиги ҳолати бўйича, 54 таси корхо-
204 378 714 сўм бажарилган ишлар қиймати ун- нани банкрот бўлиш даражасига етказганлик
дириб берилиши билан биргаликда, бюджет му- ҳолати бўйича, қолган 44 таси бошқа сабабларга
ассасаси ҳисобланган Қизилтепа туман тиббиёт кўра чиқарилган. Суднинг хусусий ажримлари-
бирлашмасидан 4 087 565 сўм давлат божи ун- га асосан, айбдор шахслардан 9 000 000 сўмдан
дирилишига сабаб бўлиб, муассасага моддий за- зиёд моддий зарарлар ундирилган бўлса, 11 та
рар етказганлиги учун суднинг 2021 йил 6 июл- масъул мансабдор шахслар содир этган ножўя
даги хусусий ажримига кўра, бирлашма раҳбари хатти-ҳаракатлари учун интизомий жавобгар-
моддий жавобгарликка тортилган. ликка тортилган. 5 та ҳолатда эса суднинг хусу-
сий ажримларига асосан жиноят ишлари қўзға-
Суд, мансабдор шахс ёки бошқа ходимнинг тилган.
ҳаракатларида ўз мансаб (меҳнат) мажбурият-
ларини бажармаслик ёки лозим даражада ба- Т. ҚАҲҲОРОВ,
жармаслик ҳолати аниқланган тақдирда, унинг Навоий вилоят суди иқтисодий
интизомий жавобгарликка тортиш ҳақида иш ишлар бўйича судлов ҳайъати судьяси
берувчи томонидан кўриб чиқилиши лозим бўл-
ган хусусий ажрим қабул қилишга ҳақли. «ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
18 ИҚТИСОДИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
ИҚТИСОДИЙ СУДЛАРДА АРБИТРАЖ
МУҲОКАМАСИ БИЛАН БОҒЛИҚ ИШЛАРНИ
КЎРИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ
Сўнгги йилларда янги Ўзбекистонда ки- ўсишнинг асоси ҳисобланади. Шу маънода,
чик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жа- чет эл инвесторлари ҳуқуқларининг юқори
дал ривожлантириш учун қулай шарт-ша- даражада ҳимоялангани уларнинг инвести-
роит яратиш, хусусий мулк муҳофазаси ва ция киритиш бўйича фаоллиги ошишининг
кафолатларининг ҳуқуқий механизмларини асосий мезонидир.
янада мустаҳкамлаш, инвестиция муҳити
ва ишбилармонлик ҳолатини яхшилашга Арбитраж жараённинг мослашувчан-
қаратилган чора-тадбирлар изчил равишда лиги, тижорат сирлари ва ишбилармонлик
амалга оширилмоқда. обрўсининг максимал даражада ҳимоя қи-
линишини таъминлаш учун махфийлик ка-
Жумладан, тадбиркорлик, тижорат ва ху- фолатлари, арбитр сифатида малакали мута-
сусий секторга нисбатан муносабатларни хассисларни танлаш имконияти - буларнинг
тубдан ўзгартириш, уларнинг ҳуқуқларини барчаси халқаро тижорат арбитражини ин-
бузилишига йўл қўймаслик, қонуний ман- весторлар ва халқаро савдо субъектлари
фаатлари ҳимоясини таъминлашга қара- учун низоларни ҳал қилишнинг жозибали
тилган ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими шакл- усулига айлантиради.
лантирилди ва унинг ташкилий механизми
яратилди. Айнан шу сабабли ўз иқтисодиётига
хорижий инвестициялар оқимини фаол-
Чет эл инвестицияларини, шу жумла- лаштиришни истаган мамлакатлар халқа-
дан, тўғридан-тўғри инвестицияларни жалб ро тижорат арбитражини ҳам ҳуқуқий, ҳам
қилишдан манфаатдор давлатлар фаолия- ташкилий жиҳатдан ривожлантиришга ҳа-
тининг устувор йўналиши қулай ҳуқуқий ракат қилишади.
муҳитни яратиш, қонунларни ва уларни
қўллаш амалиётини такомиллаштиришдан Низоларни халқаро арбитраж орқали ҳал
иборат. Давлатнинг бундай ижобий фаоли- этиш томонларга ўзларининг низоларини
ятини қўллашнинг муҳим объектларидан шахсий, махфий, иқтисодий ва вақтни те-
бири халқаро инвестиция ва тижорат ни- жаш йўли билан ўзлари танлаган бетараф
золарини ҳал қилиш соҳаси ҳисобланади. суд олдида ҳал қилиш имкониятини беради.
Нуфузли, малакали арбитраж давлатнинг Шу сабабли, бутун дунёда халқаро арбит
халқаро ишбилармонлик муҳитида обрўли раж халқаро савдо, тижорат ва инвестиция-
қиёфасини шакллантиради, обрў-эътибо- ларнинг деярли барча соҳаларида ишбилар-
рини мустаҳкамлайди, бу эса ўз навбатида, мон шериклар ўртасидаги низоларни ҳал
иқтисодиётни барқарорлаштиришга, шу қилишнинг мақбул усулига айланган.
жумладан, қулай инвестиция муҳитини яра-
тишга олиб келади1. Шу муносабат билан ЮНСИТРАЛ
«Халқаро савдо арбитражи тўғрисида»ги
Айниқса, мулк ҳуқуқининг ишончли Намунавий қонун асосида, шунингдек ар-
таъминланганлиги тадбиркорлик фаолли- битраж муҳокамаси соҳасида жаҳон амали-
гининг муҳим фактори бўлиб, иқтисодий ётини ҳисобга олган ҳолда, 2021 йилнинг
16 февралида Ўзбекистон Республикаси-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ИҚТИСОДИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 19
нинг «Халқаро тижорат арбитражи тўғриси- Халқаро тижорат арбитражига тарафлар-
да»ги Қонуни2 қабул қилинди. нинг келишувига биноан тижорат хусусияти-
га эга бўлган ҳам шартномавий, ҳам шартно-
Қонун 56 та моддани қамраб олган 8 та мадан ташқари барча муносабатлардан юзага
бобдан иборат бўлиб, уларда – асосий ту- келадиган низолар берилиши мумкин.
шунчалар, Қонуннинг қўлланиш соҳаси,
халқаро тижорат арбитражига ҳал этиш Қонунда арбитражнинг ҳал қилув қаро-
учун топшириладиган низолар, арбитрлар- ри устидан шикоят қилиш, уни тан олиш ва
нинг ва арбитраж муҳокамаси бошқа ишти- ижрога қаратишга оид нормалар ҳам бел-
рокчиларининг иммунитети, арбитраж су- гилаб қўйилган. Жумладан, халқаро ҳуқуқ
дининг мустақиллиги, суд аралашувининг нормалари ва аксарият хорижий давлатлар,
чегаралари, суднинг вакол ати, ёзма хабар- шу жумладан, Аргентина, Буюк Британия,
ларни олиш, эътироз билдириш ҳуқуқидан Германия, Канада, Россия, Сингапур, Хитой
воз кечишга оид нормалар белгиланган. каби мамлакатлар қонунларида белгиланга-
нидек, мазкур Қонунда ҳам арбитражнинг
Юқоридаги Қонун қабул қилингунига қа- ҳал қилув қарорини бекор қилиш тўғрисида-
дар, аввало, Ўзбекистон ҳудудида халқаро ги ариза унинг устидан шикоят қилишнинг
арбитраж фаолиятини тартибга соладиган ягона воситаси сифатида эътироф этилган.
норматив-ҳуқуқий базанинг мавжуд эмас- Арбитражнинг ҳал қилув қарори устидан
лиги низоларни ҳал этиш учун хорижий судга шикоят қилиш ариза бериш йўли би-
давлатлар ҳудудида жойлашган халқаро лан амалга оширилади.
арбитражларга мурожаат қилишга мажбур
бўлаётган хорижий инвесторлар ва маҳал- Қонундаги муҳим жиҳатлардан яна бири,
лий тадбиркорлик субъектлари сарф-ха- арбитражнинг ҳал қилув қарорини бекор
ражатларининг ошишига олиб келган, ик- қилиш тўғрисидаги аризани кўриб чиқиш
кинчидан, амалдаги қонун ҳужжатлари, чоғида давлат суди арбитраж ҳал қилув қа-
жумладан, Ўзбекистон Республикасининг рорини моҳияти бўйича қайта кўриб чиқиш-
«Ҳакамлик судлари тўғрисида»ги Қонуни га ҳақли эмаслигидир.
томонларнинг инвестициялар билан боғлиқ
низоларни халқаро арбитраж соҳасидаги Таъкидлаш лозимки, «Халқаро тижорат
стандартларга мувофиқ, хорижий арбитр- арбитражи тўғрисида»ги Қонун билан иқти-
ларни жалб этган ҳамда хорижий ҳуқуқни содий суд ваколатига 9 тоифадаги аризаларни
қўллаган ҳолда кўриб чиқиш имкониятлари- кўриб чиқиш киритилган. Мазкур аризалар-
ни чеклаган; учинчидан, маҳаллий арбитр- ни судга тақдим қилишда уларнинг шакли
лар ва халқаро арбитраж соҳасидаги бошқа ва унга илова қилинадиган ҳужжатларга оид
мутахассисларни тайёрлаш ва уларнинг ма- талаблар, ушбу тоифадаги ишларни кўриб
лакасини ошириш фаолияти тизимли йўлга чиқишнинг процессуал тартиб-қоидалари,
қўйилмаган эди. муддатларига оид ҳуқуқий нормаларни бел-
гилаш зарурияти мавжуд эди.
Қонуннинг қабул қилиниши юқоридаги
масалаларнинг ечими бўлиб хизмат қили- Шу муносабат билан Олий суд томо-
ши лозим. Унга кўра, арбитраж доимий ар- нидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан
битраж муассасаси ёки муайян низони ҳал фойдаланган ҳолда, «Халқаро тижорат ар-
қилиш учун ташкил этиладиган арбитраж битражи тўғрисида»ги Қонуннинг қабул
суди томонидан амалга оширилишидан қилиниши муносабати билан «Ўзбекистон
қатъи назар, низони ҳал этиш тартиб-таоми- Республикасининг айрим қонун ҳужжатла-
ли ҳисобланади. рига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш
тўғрисида»ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқи-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
20 ИҚТИСОДИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
либ, Парламентга киритилган. Мазкур Қо- тааллуқли бўлганлиги сабабли манфаатдор
нун жорий йилнинг 16 май куни қабул қи- шахслар аризаларни арбитраж жойлашган
линди. жойдаги иқтисодий судга тақдим этиши;
Қонун билан Иқтисодий процессуал арбитраж муҳокамаси билан боғлиқ
кодексида3 иқтисодий судлар томонидан ишлар ариза судга келиб тушган кундан
кўриладиган арбитраж муҳокамаси билан эътиборан 20 кунлик, даъвони таъминлаш
боғлиқ ишлар рўйхати белгиланиб, улар чораси билан боғлиқ ишлар эса 1 кунлик
жумласига қуйидагилар киритилган: муддатда кўриб чиқилиши;
арбитрни тайинлаш, арбитрни рад этиш арбитрни тайинлаш, рад этиш ёки унинг
ёхуд унинг ваколатлари амал қилишини ваколатлари амал қилишини тугатиш, ар-
тугатиш ёки арбитраж суди юрисдикция- битраж суди юрисдикциясини аниқлаш ёки
си масаласи юзасидан қарор қабул қилиш унга далилларни олишга кўмаклашиш би-
тўғрисидаги ишлар (тарафлар арбитр шах- лан боғлиқ ишлар арбитраж судига кўмак
си ёки арбитраж суднинг ваколатлари бўйи лашиш мақсадида қўзғатилганлигини ино-
ча келишувга эришмаганда қўзғатилади); батга олиб, улар бўйича иқтисодий суднинг
ажрими устидан шикоят қилинмаслиги;
далилларни олишга кўмаклашиш, даъ-
вони таъминлаш чорасини кўриш ёки даъвони таъминлаш чораси, арбитраж
уни ижрога қаратиш тўғрисидаги ишлар ҳал қилув қарорини бекор қилиш ёки уни
(арбитраж суди фаолиятига кўмаклашиш ижрога қаратиш билан боғлиқ ишлар та-
зарур бўлганда қўзғатилади); рафлар манфаатларига бевосита таъсир
қилишини инобатга олиб, улар бўйича
арбитраж ҳал қилув қарорини бекор иқтисодий суднинг қарори устидан шикоят
қилиш ёки арбитраж ҳал қилув қарорини қилиниши мумкинлиги белгиланди.
тан олиш ва ижрога қаратиш тўғрисидаги
ишлар (тарафлар арбитраж қароридан но- Шу билан бирга, ушбу Қонун билан «Дав-
рози бўлганда ёки ушбу қарор ихтиёрий ра- лат божи тўғрисида»ги Қонунга4 киритилган
вишда ижро этилмаганда қўзғатилади). ўзгартиришга асосан арбитраж ҳал қилув
қарори юзасидан низолашиш тўғрисидаги
Арбитраж муҳокамасида ҳар доим бир ишлар бўйича базавий ҳисоблаш миқдо-
тараф хорижий мамлакат резиденти бў- рининг 2 баравари миқдорида давлат божи
лишини ҳамда чет элликлар билан боғ- тўланиши назарда тутилди.
лиқ ишларни кўриш учун муайян тажри-
ба зарурлигини инобатга олиб, арбитраж Эътиборлиси, арбитраж муҳокамаси би-
муҳокамаси билан боғлиқ ишлар вилоят лан боғлиқ қолган тоифадаги ишлар (ар-
даражасидаги судлар – Қорақалпоғистон битрни тайинлаш, рад этиш ва бошқалар)
Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент арбитраж судига кўмаклашиш мақсадида
шаҳар судлари томонидан кўрилиши бел- қўзғатилиши сабабли улар бўйича давлат
гиланди. божи ундирилмаслиги белгиланди.
Шунингдек, Иқтисодий процессуал Ўзбекистон Республикаси кўпчилик ри-
кодексига судлар томонидан арбитраж вожланган давлатлар сингари халқаро ар-
муҳокамаси билан боғлиқ ишларни кўриш битраж судлари қарорларини тан олиш ва
тартибини белгиловчи алоҳида боб кири- ижрога қаратишни ҳуқуқий жиҳатдан тар-
тилди. Унга кўра: тибга солиш мақсадида 1954 йил 1 март-
даги «Фуқаролик процесси масалалари
иқтисодий суд томонидан кўриладиган тўғрисида»ги Гаага конвенциясини Ўзбе-
арбитраж муҳокамаси билан боғлиқ ишлар- кистон Республикаси Олий Мажлисининг
нинг аксарияти арбитраж суди фаолиятига
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ИҚТИСОДИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 21
1995 йил 22 декабрдаги 183-I-сонли қарори қарорларини тан олиш ва мажбурий ижрога
билан ратификация қилган ҳамда 1958 йил қаратиш мумкин.
10 июндаги «Чет эл арбитражлари қарор-
ларини тан олиш ва ижрога қаратиш тўғри- Конвенцияда назарда тутилган ме-
сида»ги Нью-Йорк конвенциясига Ўзбе- ханизмлар ундан кейин қабул қилинган
кистон Республикаси Олий Мажлисининг кўпгина мамлакатларнинг миллий қонун
1995 йил 22 декабрдаги 184-I-сонли қарори ҳужжатларида, шу жумладан, Ўзбекистон
билан қўшилган. Республикасининг «Халқаро тижорат арби-
тражи тўғрисида»ги Қонунида, Фуқаролик
Нью-Йорк конвенцияси чет эл арбит процессуал кодексида (42-боб) ва Иқтисо-
ражлари қарорларини эътироф этиш ва дий процессуал кодексида (33-боб) эътироф
ижро этиш тартибини ҳамда бевосита бир этилган ва ўз ифодасини топган.
давлатдаги халқаро арбитраж суди қабул
қилган қарорнинг бошқа бир давлат ҳуду- Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий
дида тан олиниши ва ижрога қаратилишини процессуал кодексининг 33-бобида чет эл ар-
ёхуд ижрога қаратишни рад этиш шартлари битражининг ҳал қилув қарорини тан олиш
билан боғлиқ муносабатларни тартибга со- ва ижрога қаратиш тўғрисидаги ишларни
лишни назарда тутади. юритишга оид нормалар мустаҳкамланган
бўлиб, у Ўзбекистон Республикасининг
Мазкур Конвенция 16 моддадан ибо- «Халқаро тижорат арбитражи тўғрисида»ги
рат бўлиб, чет эл арбитражлари қарор- Қонуни нормаларига мос келади.
ларини эътироф этиш ва ижро этишнинг
халқаро стандартларини ҳамда ижро Мазкур ҳуқуқий механизмларнинг яра-
этишнинг тартибини белгилаб беради. тилиши халқаро тижорат арбитражини
Ушбу халқаро стандартлар, ўз навбати- ривожлантириш, арбитраж муҳокамаси
да, Конвенцияни ратификатция қилган институтининг ҳуқуқий асосларини тако
давлатлар учун умуммажбурий бўлиб миллаштириш, тадбиркорлик субъектлари,
ҳисобланади5. шу жумладан, хорижий инвесторларнинг
ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қи-
Арбитраж ҳал қилув қарорини тан олиш лиш учун зарурий ҳуқуқий шарт-шароитлар
ва ижрога қаратиш. Арбитражнинг ҳал қи- яратиш, арбитражлар фаолияти учун зарур
лув қарори тегишли тараф томонидан их- бўлган давлат судлари билан ҳамкорликни
тиёрий ижро қилинади ёки Нью-Йорк кон- жорий этишга хизмат қилади.
венциясига мувофиқ, у қайси мамлакатда
чиқарилганидан қатъи назар, ундирувчи то- Н. МУМИНОВ,
монидан ваколатли судга ёзма илтимоснома фуқаролик ишлари бўйича
берилган тақдирда арбитражнинг ҳал қилув Денов туманлараро суди судьяси
1Отахонов Ф., ХурсановА. Хaлқaро тижорат aрбитражи: инвесторлар учун қулай ҳуқуқий
муҳит // https://uza.uz/uz/posts/halqaro-tizhorat-arbitrazhi-investorlar-uchun-qulay-huquqiy-
muhit_242418.
2Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 17.02.2021 й., 03/21/674/0123-сон.
3Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 25.01.2018 й., 02/18/ИПК/0623-сон.
4Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 07.01.2020 й., 03/20/600/0023-сон.
5Эргашев И.Халқаро арбитраж суди қарорларини ижро этиш ва тан олиш бўйича миллий
қонунчилигимиз таҳлили // Магистратура талабаларининг илмий ишлари тўплами, ТДЮУ.
Т.: 2021. 331-334-бетлар.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
22 ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚ
КОЛЛИЗИОН ҚОНУНЧИЛИКНИ ЯНАДА
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ
Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳот кодекси (Халқаро хусусий ҳуқуқ кодекси),
ларни ҳуқуқий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш 1980 йилдаги Халқаро олди-сотди шартно-
ва унинг қонуний асосларини янада тако малари тўғрисидаги БМТ конвецияси, 1988
миллаштириш мақсадида ижобий ишлар йилдаги Халқаро молиявий лизинг тўғри-
амалга оширилмоқда. Бу, ўз навбатида, сидаги конвенция, 1929 йилдаги Халқаро
ҳуқуқий давлат ва кучли фуқаролик жамия- ҳаво йўлларига тегишли баъзи қоидалар-
тини қуриш билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, ни бирлаштириш тўғрисидаги Варшава
ривожланиб бораётган замон талаблари конвенцияси, 1993 йил 22 январда МДҲ-
шуни тақозо этмоқда. нинг Минскда қабул қилинган Оилавий ва
жиноят ишлари бўйича ҳуқуқий ёрдам ва
Ўзбекистон ўз ташқи сиёсатини шакл- фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар тўғриси-
лантиришда халқаро жамоатчилик томони- даги конвенцияси ва яна бошқалар киради.
дан тан олинган тамойилларга амал қилган Халқаро хусусий ҳуқуқ нормаларининг ик-
ҳолда, ўз куч-қудратига, маънавиятига, кўп кинчи қисми муайян давлатнинг ички қо-
авлодлар меҳнати билан яратилган салоҳи- нунчилигига асосан юзага келади. Масалан,
ятига таянган ҳолда, хорижий мамлакатлар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик ко-
билан ўрнатилган ижтимоий-иқтисодий дексида халқаро хусусий ҳуқуқ нормалари
муносабатларда очиқ, тенг ҳуқуқли ва ўза- билан тартибга солинадиган муносабатлар
ро фойдали ҳамкорлик қилишга интил- (1158-1199-м.) «чет эл элементи билан му-
моқда. Бу халқаро ҳуқуқнинг, жумладан, раккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносо-
халқаро хусусий ҳуқуқнинг умумэътироф батлар» сифатид а тан олинади. Ўзбекистон
этилган қоидаларига риоя қилишдан дало- Республикаси Оила кодексида халқаро ху-
лат беради. сусий ҳуқуқ нормалари билан тартибга со-
линадиган муносабатлар (234-236-м.) «чет
Чет эл элементи билан мураккаблашган эл фуқаролари ҳамда фуқаролиги бўлмаган
халқаро хусусий муносабатларнинг тартиб- шахснинг оилавий муносабатлари» сифа-
га солиниши, турли давлатлар халқаро ху- тида ифодаланади. Мазкур кодексларда ва
сусий ҳуқуқ нормаларининг ўзаро мувофиқ халқаро ҳужжатларда, шартномаларда на-
тарзда қўлланилиши халқаро хусусий ҳуқуқ зарда тутилган нормалар халқаро хусусий
назарий қоидаларининг батафсил ишлаб ҳуқуқнинг манбаини ташкил қилади.
чиқилиши билан бевосита боғлиқ. Бу бора-
да масалани коллизион ҳуқуқ ёрдамида қо- Халқаро муносабатларда халқаро ҳуқуқ-
нуний ҳал этиш халқаро хусусий ҳуқуқдаги нинг устуворлигини тан олиш ҳамда
мунозарали масалалардан бири эканлигини умумэътироф этилган қоидалар ва норма-
қайд этиш лозим. ларга амал қилиш Ўзбекистон Республикаси
Конституциясининг 17-модд асида назарда
Халқаро хусусий ҳуқуқ нормаларининг тутилади. Мамлакат ичкарисида муносабат-
бир қисми вужудга келиш хусусиятлари- ларни ҳуқуқий тартибга солишнинг умумий
га қараб халқаро ҳуқуқий характерга эга, тизимига нисбатан халқаро хусусий ҳуқуқ-
чунки улар халқаро кўламда тан олинган нинг ролини ошириш Конституциянинг
ҳуқуқий ҳужжатларга амал қилиш, халқа- муқаддимасида баён этилган ғоялар ва та-
ро шартномаларга қўшилиш ёинки халқа- мойиллардан келиб чиқади. Унинг нормала-
ро шартномалар тузиш йўли билан ташкил
топади. Бунга 1928 йилдаги Бустаманте
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚ 23
ри ўз моҳияти ва аҳамиятига мувофиқ иқти- Шунинг учун бугунги кунда хусу-
содиёт, маданият, фан-техника ва бошқа сий-ҳуқуқий муносабатларни тартибга
соҳаларда халқаро ҳамкорликнинг кенг ри- солишда коллизион ҳуқуқ нормаларини
вож топиши, турли халқаро муносабатларда қўллашдан келиб чиқадиган муаммоларни
иштирок этувчи фуқаролар ва юридик шахс бартараф этиш масаласи тобора долзарблик
ларнинг, шунингдек давлатнинг ҳам ҳуқуқ касб этмоқда. Чет эл элементи билан му-
ва манфаатларини ҳимоя қилишга хизмат раккаблашган ҳамда халқаро хусусий ҳуқуқ
қилади. нормалари билан тартибга солишга қара-
тилган фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар-
Бундан ташқари, бугунги кунда колли- даги муаммоли масалаларнинг мавжудлиги
зион ҳуқуқ нормаларини қўллаш муаммо- коллизион нормаларни ўрганиш ва мазкур
ларини ўрганиш зарурати халқаро хусусий масала устида тадқиқотлар олиб боришни
ҳуқуқ муносабатларининг субъектлари талаб этмоқда. Тегишли муносабат тарафла-
томонидан тўлиқ тушуниб етмасликлари ри чет эл элементи билан мураккаблашган
билан белгиланади. Амалиётда кўп ҳол- низоли масалаларни ҳал этиш ва ечимини
ларда, томонлар хорижий ҳамкор билан топишда қайси давлат ҳуқуқ нормаларини
шартнома тузиш мақсадида музокарага қўллаш тартибини аниқлаш борасида тур-
киришар экан, ҳамкорининг мазкур муно- ли мураккабликларга дуч келади. Хусусан,
сабатда тутган ҳуқуқий мақоми ва шарт- келтирилган муаммоларни бартараф этишда
нома тузилаётган даврига келиб, унинг қандай тартибда коллизион ҳуқуқ нормала-
молиявий аҳволига қизиқиб ҳам кўрмай- рини қўлланилиши, қайси давлат ҳуқуқига
ди. Турли мамлакатларнинг ҳуқуқ тизими- тўғри келишини аниқлаш ва бошқа давлат
да бир турдаги низоларнинг ечимини то- қонунчилигига асосланган ҳолда бартараф
пиш масалалари, ҳуқуқни ҳавола қилишга этиш талаб этилади.
тегишли бўлган ишларнинг мавжуд эмас-
лиги ва коллизион нормалар қўллашнинг Умумий қоидага кўра, халқаро хусусий
айрим масалалари ҳуқуқий адабиётларда ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбу-
етарли даражада очиб берилмаганлиги би- риятлари улар томонидан тузилган шарт-
лан изоҳланади. номада ҳамда келишилган тартибда те-
гишли танланган давлат ҳуқуқи бўйича
Мамлакатимизда амалга оширилаётган белгиланади. Лекин, амалиётда қўллани-
иқтисодий ўзгаришлар натижаси сифати- ладиган ҳуқуқни танлаш тўғрисидаги ма-
да тадбиркорлик фаолиятини янада қўл- салани ҳал этишда маълум бир муаммоли
лаб-қувватлаш ва ривожлантириш маса- вазиятлар вужудга келади, чунки муно-
лаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. сабат субъектларининг ҳар бири бошқа
Республикада иқтисодиётни ислоҳ қилиш мамлакатнинг ҳуқуқига салбий қараб, ўз
билан бир қаторда, ҳуқуқ соҳасида ҳам мамлакати ҳуқуқини қўллашга ҳаракат
ижобий янгиланишлар амалга оширил- қилади. Бу, ўз навбатида, субъектл арни
моқда. хорижий ҳуқуқнинг нафақат мазмуни,
балки психологик характердаги маса-
Ўзбекистоннинг халқаро иқтисодий лалари билан ҳам изоҳланади. Бундай
муносабатлардаги иштироки ва хорижий ҳолларда томонлар қўлланаётган ҳуқуқ
инвест орларнинг республикамиз ишлаб тўғрисидаги масалани умуман туши-
чиқариш соҳасидаги фаолиятининг ҳуқуқий риб қолдиришади ёки учинчи «нейтрал»
ҳимояси тўғридан-тўғри миллий қонун- мамлакат ҳуқуқини қўллашни кўзда ту-
чилик билан эмас, балки халқаро хусусий тади. Мисол тариқасида келтириб ўтиш
ҳуқуқ нормаларида белгиланган коллизион лозимки, Ўзбекистон Республикаси ва
боғловчилар орқали ҳуқуқни қўллаш маса-
ласига ойдинлик киритилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
24 ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚ
Англия компаниялари ўртасида тузилади- дан бошлаб XX аср бошигача бўлган давр-
ган ташқи иқтисодий битимларда Герма- да амалда бутун жаҳонда халқаро хусусий
ния ёки Россия давлатларининг ҳуқуқини ҳуқуқ умумий кодификацияси ҳақидаги ғо-
қўллашни кўзда тутишлари мумкин. ялар вужудга келди1. Бу борада миллий тар-
тиботларнинг ўзаро тўқнашуви натижаси
Тарафлар тегишли муносабатларни қо- ўлароқ барча давлатлар учун мажбурий бўл-
нуний тартибга солишга қўлланиладиган ган ягона коллизион нормалар ишлаб чиқиш
ҳуқуқ тўғрисидаги масала ечимини топа ғояси илгари сурилди. Мазкур қарашлар
олишмаса, низони бартараф этиш ишни халқаро хусусий ҳуқуқ соҳасида илмий
кўраётган арбитраж ёки суд жойлашган тадқиқот олиб борган миллий тадқиқотчи-
давлат қонунига биноан коллизион норма- ларнинг изланишларида ҳам илгари сурил-
ни қўллашади. У ёки бу давлатнинг ҳуқуқи ган ҳолатлар мавжуд.
ёки ҳуқуқий тизимини кўрсатиш коллизи-
он нормаларга эмас, балки моддий ҳуқуқ- Бугунги кунда халқаро хусусий ҳуқуқни
нинг ўзига ҳавола қилиш деб белгилани- нафақат универсал, балки миллий даража-
ши лозим. Баъзи ҳолларда шартномаларда да кодификация қилишга қарши фикрлар
низоларни бартараф этишга қўлланила- ҳам йўқ эмас. Унинг тарафдорлари кодифи-
диган ҳуқуқ кўрсатилмаган тақдирда суд кация халқаро хусусий ҳуқуқ ҳуқуқий ти-
органи коллизион нормаларга мувофиқ зимни танлаш эркинлигини чеклаб қўяди,
уни қўллайди. Шуни алоҳида таъкидлаб бу эса айни пайтда суд қонунлар коллизи-
ўтиш лозимки, барча ҳолларда битимга ясини ҳал этаётганда ҳам адолатпарварлик
нисбатан қўлланадиган савдо одатларини принципини бузилишига олиб келади. Аниқ
ҳисобга олган ҳолда шартнома шартлари белгилаб қўйилган ҳуқуқий механизм судя-
бажарилади. ни ҳар бир алоҳида ҳолатнинг хусусияти-
ни ўрганиш имкониятидан маҳрум қилади
Халқаро хусусий ҳуқуқнинг манба- ва эгилувчанликка йўл қўймайди. Бу ҳолат
си сифатида эътироф этиладиган халқаро асосан умумий ҳуқуқ тизими учун хосдир,
ҳуқуқий шартномаларда мавжуд коллизион дейишади. Умумий ҳуқуқ вакилларининг
нормаларга қонун кучини берилиши асосан фикрига кўра, коллизион боғловчиларнинг
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қатъий белгилаб қўйилиши ишнинг барча
Сенати томонидан ратификация қилинсаги- тафсилотларини тўлиқ ўрганиш имконини
на амал қилади. бермайди ва ўз навбатида, адолатли қарор
чиқарилмаслигига олиб келади.
Ҳозирда қонунчиликда чет эл элемен-
ти мавжуд бўлган фуқаролик ҳуқуқий му- Баъзи юристлар томонидан халқаро
носабатларни тартибга солувчи ягона ко- хусусий ҳуқуқни «ёш» ҳуқуқ соҳаси бўл-
декслашган ҳуқуқий нормалар йиғиндиси ганлиги сабабли уни кодификациялаш
мавжуд эмас. Турли ҳуқуқий муносабат- мумкин эмас, деган фикрлар билдирил-
лардан келиб чиққан низоли ва муаммоли ган. Улар ўз қарашлари орқали «ҳар қан-
масалалар коллизион нормалар асосида дай алоҳида ажралган ҳуқуқ нормалари
бартараф этилар экан, асосан улар халқа- корпуси инсон ҳаёти сингари «гўдаклик,
ро шартномаларда, амалдаги кодекслар, ёшлик давридан балоғат ва қарилик» давр
миллий қонунларда мавжуд нормалар ларини босиб ўтади. Аслида кодификация
орқали ҳуқуқни қўллаш ва татбиқ эти- ҳуқуқ соҳаси муайян етуклик даврига ет-
лиши мавжуд ҳолатни бироз мураккаб гач «амалга оширилиши лозим» деган фи-
лаштиради. крни илгари суради2.
Халқаро хусусий ҳуқуқни кодификация Ҳозирги замон халқаро хусусий ҳуқуқи
қилиш масаласи уч асрдан буён мунозара- сифат жиҳатидан бутунлай янги даражага
ли бўлиб келмоқда. XIX аср иккинчи ярми-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚ 25
етган ва кодификация қилиш учун етарли бормоқда. Учинчи минг йиллик бошида
бўлган «манба»га эга деган фикрни илга- 15 та давлатда, жумладан, Озарбайжон,
ри суришимизга асосимиз бор. Боз усти- Литва, Жанубий Корея, Россия, Мўғулис
га, юридик-техника нуқтаи назаридан янги тон, Эстония, Бельгия, Болгария, Укра-
пайдо бўлган ҳуқуқ соҳаси нормаларини ина, Македония, Туркия, Хитой, Поль-
кодификация қилиш бирмунча осон. Бунинг ша, Тайван, Нидерландияда янги миллий
учун мантиқан ўйланган режага мувофиқ, к одификациялар қабул қилинди4.
нормаларни уларнинг пайдо бўлиш кўлами
асосида кодексда жойлаштириш керак, аср- Ўзбекистон Республикаси фуқарола-
лар давомида мавжуд бўлган қоидаларни ўз- ри, фуқаролиги бўлмаган шахслар ва чет
гартириш шарт эмас. эл фуқаролари ўзаро фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларини тартибга солишда дав-
Кодификациялаш доктринасининг асосий латларнинг коллизион нормалари муҳим
қийинчиликларидан бири сифатида халқа- аҳамият касб этади. Коллизион нормалар
ро хусусий ҳуқуқ нормаларининг ҳуқуқий ўз хусусияти ва қўллаш тартибига кўра,
табиати ва ўрни тўғрисидаги масаланинг мураккаб нормалардан бири ҳисобланади.
ҳал этилмаганлигида деб тушуниш мумкин. Шунинг учун устувор илмий йўналиш мав-
Бунга қуйидаги учта асосий концепциянинг зусини тадқиқ этишдан кутилаётган нати-
мавжудлиги ҳам ўз таъсирини ўтказади: жа сифатида қуйидаги асосларни келтириб
ўтиш мумкин.
– халқаро хусусий ҳуқуқни халқаро ҳуқуқ
таркибига киритувчи концепция; Коллизион нормаларни қўллаш меха-
низми ўз ичига иккита босқични қамраб
– халқаро хусусий ҳуқуқни ҳар бир олади:
давлатнинг ички ҳуқуқига тааллуқли деб
ҳисобловчи миллий концепция; биринчи босқичда, ҳуқуқни қўлловчи
ечимини кутаётган ҳуқуқий муносабат-
– халқаро хусусий ҳуқуқни халқа- га нисбатан коллизион норма қўллаш ёки
ро-ҳуқуқий ва миллий ҳуқуқий норма- қўлланмаслик ва қайси давлат ҳуқуқи ёки
ларнинг мажмуи сифатида баҳолайдиган ҳавола қилиши масаласини ҳал қилади. Бу
«кўптизимли комплекс» концепция3. босқичда ўзаролик, реторсия, юридик ту-
шунчалар таснифи, қарши томон ва учинчи
Ягона назарий концепциянинг мавжуд давлат ҳуқуқига ҳавола қилишга оид маса-
эмаслиги халқаро хусусий ҳуқуқнинг ко- лалар вужудга келади;
дификацион қонуни қонунчиликда қан-
дай ўринга эга бўлади деган масала ҳам иккинчи босқичда, юқоридаги масала
очиқ қолмоқда. Фикримизча, кодифика- аниқланган ёки ечими топилгандан сўнг кол-
ция предмети, принциплари ва ҳуқуқий лизион тартибга солишга қаратилган ҳуқуқ-
манбанинг қайта ишланиши лозим бўлган ни қўллашни ҳавола қилувчи коллизион
ҳажмини аниқлашда, албатта, муаммолар норма пайдо бўлади. Мазкур босқичда асо-
туғилади. Бироқ, халқаро хусусий ҳуқуқ- сан миллий ёки хорижий ҳуқуқнинг моддий
нинг табиати хусусидаги доктринал ни- нормаси қўлланади, хусусан, бу босқичда
золар унинг кодификациясига тўсқинлик оммавий тартиб ва хорижий ҳуқуқнинг маз-
қилмаслиги керак. Халқаро муомалада мунини ўрнатишга оид ҳуқуқий масалалар
халқаро хусусий ҳуқуқий муносабатлар кўриб чиқилади.
каби алоҳида муносбатлар амал қилмоқда
экан, у шубҳасиз, ўзига хос методлар Халқаро фуқаролик муомаласида ман-
воситасида комплекс тартибга солинишга фаатларнинг ривожланиши коллизион
муҳтождир. Бизнинг давримизда кодифи- тартибга солишни такомиллаштиришни
кация жараёнлари глобаллашув ва интер- талаб қилади. Амалда коллизион норма-
националлашув жараёнлари йўналишида ларнинг ягона тизимлаштириш муаммо-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
26 ХАЛҚАРО ХУСУСИЙ ҲУҚУҚ
лари мавжуд ва мазкур муаммони фикри- Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик
мизча, қуйидаги асослар орқали бартараф кодексидаги халқаро хусусий ҳуқуқ нор-
этиш мумкин: малари чет эл элементи билан мураккаб
лашган фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар-
– чет эл элементли хусусий ҳуқуқ му- ни тартибга солишда муҳим аҳамият касб
носабатларини тартибга солишни бирхил- этиб келмоқда. Лекин, ривожланиб бора-
лаштириш; ётган иқтисодий ва ижтимоий жараёнлар
халқаро хусусий ҳуқуқ нормаларини ҳам
– айрим давлатлар моддий қонунчили янада такомиллаштиришни, коллизион
гидаги коллизияларни бартараф этиш; нормаларга оид миллий докториналар
яратишга қатилган тадқиқотларни амалга
– қарши томон ва учинчи мамлакат ошириш заруратини вужудга келтирмоқда.
ҳуқуқига ҳавола қилиш ҳамда чет эл дав-
лати ҳуқуқини мазмунини аниқлашга Халқаро хусусий ҳуқуқ нормаларини
доир чора-тадбирларни янада такомил- янада такомиллаштириш мақсадида илмий
лаштириш; жамоатчилик фикрларини ҳамда амалиётда
мавжуд муаммоларни ўрганиш, бу доирада
– коллизион нормалар ёрдамида суд ни- илмий-назарий семинарлар ташкил этиш,
золарини қисқартириш ва низолашаётган белгиланган тартибда халқаро хусусий
томонларнинг ҳуқуқий ҳимояси даражаси- ҳуқуқ соҳасида комплекс тадқиқотларни
ни ошириш; амалга ошириш ижобий натижа беради, деб
ҳисоблаймиз.
– халқаро ҳуқуқий ҳамкорликни ривож
лантириш ва бу орқали ҳуқуқий мувозанат О. ҲАЗРАТҚУЛОВ,
барқарорлигини таъминлаш керак. Тошкент давлат юридик университети
Халқаро хусусий ҳуқуқ нормаларини «Халқаро хусусий ҳуқуқ» кафедраси
янада такомиллаштириш мақсадида илмий доценти, юридик фанлар номзоди,
жамоатчилик ва амалиётда фаолият олиб
бораётган тегишли ходимларнинг фикр- Ш. ЙЎЛДАШЕВА,
ларини ўрганиш учун назарий ва амалий фуқаролик ишлари бўйича
семинарлар ташкил этиш лозим. Белги- Миробод туманлараро суди судьяси
ланган тартибда халқаро хусусий ҳуқуқ
билан тартибга солинадиган муносабат-
лар доирасига аниқлик киритган ҳолда ҳар
бир мавзу бўйича комплекс тадқиқотларни
амалга ошириш ижобий натижа беради,
деб ҳ исоблаймиз.
1Звеков В.П. Коллизии законов в международном частном праве. М.: Волтерс Клувер,
2007., Воробьева О.В. Кодификация внутреннего законодательства в области международ-
ного частного права в Восточной Европе и Китае // Международное частное право: совре-
менные проблемы. М.: ТЕИС, 1994. С. 326-361.
2Тихомиров Ю.А., Талапина Э.В. О кодификации и кодексах // Журнал российского пра-
ва. 2003. № 3. –С.47-54 .
3Крутий Е.А. Современные кодификации международного частного права. Дис.... канд. юр. наук.
– М.: Высшая школа экономики национальный исследовательский университет, 2012. – С.34.
4Ерпылева Н.Ю., Гетьман-Павлова И.В. Автономные кодификации международно-
го частного права на постсоветском пространстве (Азербайджан и Эстония) // Законода-
тельство и экономика. 2011. № 5. –С.62-85.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ХАЛҚАРО ШАРТНОМА 27
ЧЕТ ЭЛЛИК ШАХСЛАР ИШТИРОКИДАГИ
ИШЛАРНИ КЎРИБ ЧИҚИШНИНГ
УМУМИЙ ҚОИДАЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида иқтисодиёт низоларини ҳал этишда давлат божлари миқдори
соҳасида тадбиркорлик ва бошқа хўжалик фаолия- ва уни ундириб олиш тартиби тўғрисида»ги би-
тини юритаётган чет эл ташкилотлари, чет эл фуқа- тим, 1995 йил 22 декабрд аги « Ўзбекистон Респу-
ролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар ва халқаро бликасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги
ташкилотларнинг (бундан буён матнда чет эл шах- Қонуни, Ўзбекистон Республикаси иштирокидаги
слари деб юритилади) бузилган ҳуқуқ ва қонуний давлатлараро, ҳукуматлараро, идоралараро шарт-
манфаатлари Ўзбекистон Республикасининг юри- номалар, Иқтисодий процессуал кодекси ва бошқа
дик шахслари ва фуқаролари билан тенг процессу- қонун ҳужжатларини қўллашлари лозим.
ал ҳуқуқ асосида, агар Ўзбекистон Республ икаси
Конституцияси ва халқаро шартномасида бошқа- Ўзбекистон Республикасининг халқаро шарт-
ча қоида назарда тутилмаган бўлса, Ўзбекистон номаси – битта ҳужжатдан, иккита ёки бир-бири
Р еспубликаси иқтисодий судлари ваколатларига билан боғлиқ бўлган бир нечта ҳужжатдан иборат
мувофиқ ҳимоя қилиниши кафолатланади. бўлишидан, шунингдек ўзининг муайян номидан
ва тузилиш усулидан (шартнома, битим, конвен-
Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ция, акт, пакт, баённома, хатлар ёки ноталар ал-
асосан, халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган машинуви ҳамда халқаро шартноманинг бошқача
қоидалари устунлиги тан олинади ва миллий қо- номлари ва тузилиш усулларидан) қатъи назар,
нунчиликка мувофиқлаштирилади. мамлакатимиз томонидан чет давлат, халқаро таш-
килот ёхуд халқаро шартномалар тузиш ҳуқуқига
Ўзбекистон Республикасининг халқаро шарт- эга бўлган бошқа субъект билан ёзма шаклда ту-
номасида назарда тутилган ҳуқуқ нормалари мам- зилган, халқаро ҳуқуқ билан тартибга солинади-
лакатимизнинг амалдаги қонунчилигининг бир ган халқаро келишуви бўлиб ҳисобланади.
қисми ҳисобланади ва халқаро шартномалар маж-
буриятлари билан бир хил кучга эгадир. Халқаро шартномалар: шартнома, битим, кон-
венция, протокол, меморандум, декларация, хат-
Иқтисодий судлар чет эл шахслари иштиро- лар, баённома, ноталар алмашуви ва баёнотлар
кидаги ишларни кўришда Ўзбекистон Респуб деб номланиши ва шундай кўринишда тузилиши,
ликасининг Конституцияси, халқаро ҳуқуқнинг бошқача номланиши мумкин.
умумэътироф этилган қоидалари, яъни Вена
шаҳрида 1969 йил 23 майда имзоланган «Халқа- Ўзбекистон Республикасининг халқаро шарт-
ро шартномалар ҳуқуқи тўғрисида»ги конвенция, номаларини тузиш ҳуқуқи давлатга тегишли бў-
Киев шаҳрида 1992 йил 20 мартда имзоланган либ, улар қуйидагича тузилади:
«Хўжалик фаолиятини амалга ошириш билан
боғлиқ низоларни ҳал этиш тартиби тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси номидан – давлат
битим, Минск шаҳрида 1993 йил 22 январда им- лараро шартномалар;
золанган «Фуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар
бўйича ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий муносабатлар Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати номидан –
тўғрисида»ги конвенция, Гаага шаҳрида 1961 йил ҳукуматлараро шартномалар;
5 октябрда имзоланган «Хорижий расмий ҳуж-
жатларни легаллаштириш талабини бекор қилув- давлат органлари номидан ўз ваколатлари дои-
чи конвенция», Гаага шаҳрида 1954 йил 1 мартда расида – идоралараро шартномалар.
имзоланган «Фуқаролик процесси масалаларига
доир конвенция», Ашхобод шаҳрида 1993 йил 24 Ўзбекистон 30 дан ортиқ ҳуқуқий ёрдам кўрса-
декабрда имзоланган «Турли давлатларнинг хўжа- тиш бўйича халқаро шартномалар иштирокчиси
лик юритувчи субъектлари ў ртасидаги хўжалик ҳисобланади. Буларга Киев битими (1992 йил),
Минск конвенцияси, (1993 йил), Кишинев конвен-
цияси (2002 йил) Гаага конвенцияси (1954 йил),
Нью-Йорк конвенцияси (1958 йил) ва бошқалар
киради. Лекин, иқтисодий (хўжалик) ишлар бўй-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
28 ХАЛҚАРО ШАРТНОМА
ича ҳуқуқий ёрдам кўрсатишга оид битим имзола- мартдаги Москва баённомаси Ўзбекистон Респуб
ган давлатлар сони чегараланган. Булар МДҲ дав- ликасининг 2019 йил 13 декабрдаги Қонуни билан
латлари (шунда ҳам ҳаммаси эмас, фақат Минск ва ратификация қилинган)да унга аъзо бўлган, яъни
Киев битими иштирокчилари), Болгария Респуб бир қанча МДҲ давлатлари, шу жумладан, Ўзбе-
ликаси, Корея Республикаси, Чехия Республикаси, кистон Республикаси учун ҳам мажбурий бўлган
Хитой Халқ Республикаси, Литва, Латвия ва Тур- фуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар бўйича те-
киядир. Таъкидлаш лозимки, Корея Республика- кин ҳуқуқий ёрдам бериш, бождан озод қилиш,
си билан имзоланган битимда суд қарорларининг ҳужжатлар тақдим этиш, гувоҳларни, жабрла-
ўзаро тан олиниши ва ижрога қаратилиши масала- нувчиларни, фуқаровий даъвогарларни ва жавоб-
лари назарда тутилмаган1. гарларни, уларнинг вакилларини чақиртириш,
манзилларни ва бошқа маълумотларни аниқлаш,
Таъкидлаш лозимки, агар Ўзбекистон Респуб судловга тегишлиликни аниқлаш, суд жараёнла-
ликаси икки томонлама ҳуқуқий ёрдам тўғриси- рида ҳамкорлик қилиш, суд қарорларини тан олиш
даги шартнома имзолаган давлат билан ҳуқуқий ва ижро этиш каби процессуал тартиб-қоидалар
ёрдам кўрсатиш борасидаги кўп томонлама халқа- ўрин олган.
ро шартнома иштирокчиси бўлса ҳам суд чет дав-
лат судининг қарорини тан олиш ва ижрога қара- Минск конвенциясининг 1-моддасига асосан
тиш тўғрисидаги ишни кўришда икки томонлама аҳдлашувчи томонлардан ҳар бирининг фуқаро-
шартнома нормаларини қўллайди. Икки томонла- лари, шунингдек унинг ҳудудида яшовчи бошқа
ма шартнома билан тартибга солинмаган ҳуқуқий шахслар аҳдлашувчи томоннинг фуқаролик, оила-
муносабатлар эса, кўп томонлама шартнома нор- вий ва жиноий ишларни кўриш ваколат доирасига
малари билан тартибга солинади. кирадиган суд, прокуратура, ички ишлар ва бошқа
муассасаларига эркин ва тўсиқларсиз мурожа-
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми ат қилиш ҳуқуқига эга, ушбу аҳдлашувчи томон
ва Олий хўжалик суди Пленумининг «Суд ҳуж- фуқаролари каби ана шундай шартларда уларда
жатларини ижро этишга оид қонун ҳужжатларини қатнашишлари, илтимосномалар киритишла-
қўллаш бўйича суд амалиётининг айрим масалала- ри, даъво аризаси билан мурожаат қилишлари ва
ри тўғрисида» 2009 йил 10 апрелдаги 06/196-сонли бошқа процессуал ҳаракатларни амалга ошириш
қарори 5-бандининг иккинчи хатбошисига кўра, лари мумкин.
чет давлат ҳудудида ижро этилиши лозим бўлган
суд қарори бўйича ижро варақасининг дубликати- Конвенциянинг 13-моддасига кўра, аҳдлашув-
ни бериш халқаро ва икки давлат ўртасида тузил- чи томонлардан бирининг ҳудудида муассаса ёки
ган келишувларда назарда тутилган қоидаларга бунга махсус ваколатли шахс томонидан ўз вако-
риоя қилинган ҳолда амалга оширилади. лати доирасида белгиланган шаклда тайёрлан-
ган ёки тасдиқланган ва гербли муҳр билан тас-
Суд томонидан бериладиган ягона талқин ва диқланган ҳужжатлар бошқа аҳдлашувчи томон
тушунтиришлар турли мулк шаклидаги хўжалик ҳудудида бирон-бир махсус гувоҳномасиз қабул
юритувчи субъектлар билан боғлиқ низоларни қилинади3.
ҳал қилишда жуда муҳим ҳисобланади. Чет эллик
шахсл ар иштирокидаги ҳуқуқий муносабатлар- Ушбу конвенцияга МДҲ давлатларининг бар-
нинг мураккаблиги мазкур тоифадаги ишларни часи қўшилмаганлиги ва унда фуқаролик, оила-
кўришнинг ўзига хослигини англатади. вий ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам ва
ҳуқуқий муносабатлар тўғрисидаги қоидалар
Иқтисодий судлар чет эл шахслари иштироки- нисбатан қисқароқ баён этилганлиги сабабли
даги ишларни кўришда Ўзбекистон Республикаси «Фуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар бўйича
халқаро шартномаларини қуйидаги тартибда қўл- ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий муносабатлар тўғри-
лайди: сида» 2002 йил 7 октябрдаги Кишинёв конвен-
циясига қўшилиши тўғрисида»ги Ўзбекистон
Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Республикасининг Қонуни4 2019 йилнинг 26 ав-
1993 йил 6 майдаги 825-XII-сонли қарори билан густида қабул қилинган.
ратификация қилинган «Фуқаролик, оилавий ва
жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий Киев шаҳрида 1992 йил 20 мартда имзоланган
муносабатлар тўғрисида»ги 1993 йил 22 январда «Хўжалик фаолиятини амалга ошириш билан
Минск шаҳрида имзоланган кўп томонлама кон- боғлиқ низоларни ҳал этиш тартиби тўғрисида»-
венция2 (ушбу конвенцияга доир 1997 йил 28
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ХАЛҚАРО ШАРТНОМА 29
ги битим (бундан буён матнда Киев битими деб ро йўлларда ташиш шартномаси тўғрисида»ги
юритилади) иштирокчиси бўлган МДҲ давлатла- (ЮЙТК) конвенция — унга қўшилган давлатлар-
рининг хўжалик юритувчи субъектлари иштиро- нинг тадбиркорлик субъектлари ўртасида юклар-
кидаги иқтисодий ишларни кўриб чиқишда Киев ни халқаро йўлларда ташиш шартномасидан ке-
битимининг махсус нормалари қўлланилади. либ чиқадиган низоларга нисбатан қўлланилади.
Киев битими иштирокчиси бўлмаган МДҲ Халқаро шартномалар мамлакатимиз учун
давлатларининг хўжалик юритувчи субъектла- «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шарт-
ри иштирокидаги иқтисодий ишларни кўриб номалари тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ
чиқишда Минск шаҳрида 1993 йил 22 январда шартномада назарда тутилган ёки аҳдлашув-
имзоланган «Фуқаролик, оилавий ва жиноий чи томонлар ўртасида келишилган тартибда ва
ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий муно- муддатларда кучга киради.
сабатлар тўғрисида»ги конвенциянинг (бундан
буён матнда Минск конвенцияси деб юритилади) Иқтисодий судлар «Ўзбекистон Республи-
махсус нормаларини қўллашлари лозим. касининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги
Қонуннинг 24-моддасига мувофиқ, агар халқ
Ўзбекистон Республикасининг икки томонлама аро шартномада халқаро шартнома ёки халқаро
давлатлараро, ҳукуматлараро ва идоралараро шарт- шартноманинг бир қисми у кучга киргунига қа-
номалари иштирокчиси бўлган давлатларнинг рези- дар Ўзбекистон Республикаси томонидан вақтин-
дентлари иштирокидаги ишларни кўришда мазкур ча қўлланилиши мумкинлиги назарда тутилган
шартномалар нормалари қўлланилади. бўлса ёки аҳдлашувчи томонлар ўртасида бу
ҳақда келишувга эришилган бўлса, ушбу халқаро
Бошқа чет давлатлар шахслари иштирокида- шартнома ёки унинг бир қисми давлатимиз томо-
ги ишларни кўришда Ўзбекистон Республикаси нидан вақтинча қўлланилиши мумкин.
қўшилган кўп томонлама халқаро шартномалар,
жумладан, Гаага шаҳрида 1954 йил 1 мартда им- Ўзбекистон Республикаси томонидан халқаро
золанган «Фуқаролик процесси масалаларига шартномани ёки унинг бир қисмини вақтинча
доир конвенция», Гаага шаҳрида 1961 йил 5 ок- қўллаш тўғрисидаги ёхуд вақтинча қўллашни ту-
тябрда имзоланган «Хорижий расмий ҳужжат- гатиш ҳақидаги қарор халқаро шартномани имзо-
ларни легаллаштириш талабини бекор қилувчи лаш ҳақида қарор қабул қилган орган (мансабдор
конвенция» нормалари амал қилади. шахс) томонидан қабул қилинади.
Шунингдек, бошқа чет эл шахслари ишти- Иқтисодий судлар Ўзбекистон Республикаси-
рокидаги иқтисодий ишнинг низо предметига нинг халқаро шартномасини қўллашда шартнома
нисбатан Ўзбекистон Республикаси қўшилган иштирокчиси бўлган чет давлатнинг шартнома
махсус кўп томонлама халқаро шартномалар мажбуриятларига риоя қилишни ўз зиммасига
нормалари қўлланилади. Яъни, Вена шаҳрида олганлиги ва унга нисбатан халқаро шартнома
1980 йил 11 апрелда имзоланган «Халқаро товар- кучга кирганлигини эътиборга олиши лозим.
лар олди-сотди шартномалари тўғрисида»ги кон-
венция — унга қўшилган давлатларнинг тадбир- Шу сабабли, агар давлатлар ўртасида халқаро
корлик субъектлари ўртасида маҳсулот етказиб шартнома тузилган ва имзоланган бўлса-да, қат-
бериш шартномаларидан келиб чиқадиган низо- нашувчи давлатнинг ваколатли органи томонидан
ларга нисбатан, Оттава шаҳрида 1988 йил 28 май- тасдиқланмаган такдирда (ратификация қилинма-
да имзоланган «Халқаро молиявий лизинг тўғри- ган ҳолларда), агар шартномада бошқача тартиб на-
сида»ги Унидруа конвенцияси — унга қўшилган зарда тутилган бўлмаса, мазкур давлатга нисбатан
давлатларнинг тадбиркорлик субъектлари ўрта- халқаро шартнома мажбуриятлари қўлланилмайди.
сида молиявий лизинг шартномаларидан келиб
чиқадиган низоларга нисбатан, Женева шаҳрида А. ШУКУРУЛЛАЕВ,
1956 йил 19 майда имзоланган «Юкларни халқа- Тошкент вилоят суди раиси ўринбосари,
юридик фанлар номзоди
1Р. Исмаилова. Особенности исполнения решенийэкономического суда РеспубликиУзбекистан за рубежом. Правосудие.
11/2018 г. http://sud.uz/wp-content/uploads/2019/07/ps-11-son.pdf.
2www.lex.uz
3www.lex.uz
4www.lex.uz
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
30 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
СУДДА ИШГА ТИКЛАШ ТЎҒРИСИДАГИ
НИЗОЛАРНИНГ КЎРИЛИШИДА ИШТИРОК
ЭТУВЧИ ШАХСЛАР ВА УЛАРНИНГ
ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИЙ ҲОЛАТИ
Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабат- тадқиқот олиб борган ҳуқуқшунос олим С. Яку-
лар – бу муайян фуқаролик иши натижасида бовнинг фикрига қўшилган ҳолда, фуқаролик
вужудга келадиган суд ва ишда иштирок этув- процессуал ҳуқуқий муносабатлар субъектла-
чи шахслар ўртасидаги фуқаролик процессуал ри таркибига суд, судьяларни киритиш тўғри
ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган бўлмайди. С. Якубовнинг фикрича, Фуқаролик
муносабатлар ҳисобланади. процессуал кодекси (ФПК) фуқаролик процес-
суал ҳуқуқий муносабат субъектларини икки
Фуқаролик процессуал ҳуқуқи назарияси- гуруҳга: ишда иштирок этувчи шахслар ҳамда
да фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабат одил судловни амалга оширишга кўмаклашувчи
субъектларини гуруҳларга ажратиш борасида шахсларга ажратишини кўрсатади4.
ҳам турли фикрлар илгари сурилади. Хусу-
сан, профессор Э. Эгамбердиевнинг фикрича, Бизнинг фикримизча, суд фуқаролик про-
фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар цессуал ҳуқуқий муносабатнинг мажбурий
субъектлари қуйидаги уч гуруҳга бўлинади: субъекти ҳисобланади, давлат ҳокимиятининг
суд, судья; ишда иштирок этувчи шахслар; муҳим органи сифатида суд одил судловни
одил судловни амалга оширишга кўмаклашув- амалга оширади, суд процессига бошчилик
чи шахслар1. М. Треушников фуқаролик про- қилади, суд ишларини юритади. Бинобарин,
цессуал ҳуқуқий муносабатлар субъектларини даъво аризаси судья томонидан қабул қилин-
юқоридаги каби уч гуруҳга ажратиш ҳақида ган тақдирдагина фуқаролик иши қўзғатилади,
ўз фикрини билдирар экан, биринчи гуруҳга, ишни судда мазмунан кўриш ва ҳал этишга қа-
яъни фуқаролик ишини ҳал қиладиган шахс ратилган процессуал ҳаракатлар амалга оши-
лар гуруҳига суд билан бирга суд қарорлари- рилади, иш юзасидан ҳал қилувчи қарор қа-
ни ижро этувчи органларни ҳам киритади2. бул қилинади. Қолаверса, амалдаги ФПКнинг
М. Шакарян юқоридаги олимлардан фарқли 6-боби «Фуқаролик суд ишларини юритиш
равишда фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар- иштирокчилари» деб номланиб, суд ишларини
нинг барча субъектларини қуйидаги икки гу- юритиш иштирокчилари қаторида қонунчилик
руҳга ажратади: судьяларни алоҳида киритмаган.
1) судлар: ишни ҳайъат тартибида ҳамда Шу ўринда фуқаролик процессуал ҳуқуқий
якка тартибда кўрадиган судья; муносабат субъектларининг таркиби ўзга-
рувчан бўлади ва профессор Ш. Шораҳметов
2) процесс иштирокчилари: ишда иштирок тўғри таъкидлаганидек, фуқаролик процессу-
этувчи шахслар; одил судловни амалга оши- ал муносабат субъектлари доираси уларнинг
ришга кўмаклашувчи шахслар3. процессда иштирок этиш мақсадлари ва вази-
фалари билан белгиланади5. Қолаверса, про-
Юқоридаги фикрларни таҳлил қилиб, шун- фессор М. Мамасиддиқов таъкидлаганидек,
дай хулоса қилиш мумкинки, суд қарорларини субъектлар доирасининг ўзгариб бориши про-
ижро этувчи органлар зиммасига судлар каби цесс босқичлари ва ишга у ёки бу шахсларнинг
фуқаролик ишлари бўйича одил судловни амал- жалб этилишига сабаб бўладиган процессуал
га ошириш ваколати берилмаганлиги боис, суд ҳаракатларнинг амалга оширилиши ҳамда ни-
қарорларини ижро этувчи органларни фуқа- золи ҳуқуқий муносабат характери ҳамда
ролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг унинг субъектив таркибига ҳам кўпроқ боғлиқ
мажбурий субъекти сифатида биринчи гуруҳга бўлади6. Лекин, ишни судда мазмуман кўриш
киритиш нотўғри бўлар эди. Шунингд ек, фуқа-
ролик процессида тарафлар мавзусида махсус
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 31
ва ҳал қилиш ваколатига эга бўлган судья учун органлари, ташкилотлар ва айрим фуқаролар
юқоридаги хусусиятлар тааллуқли эмас. Чун- (ФПКнинг 39-моддаси).
ки, судья ҳар қандай ҳолатда ҳам фуқаролик
ишининг кўрилишида ҳозир бўлади ва унинг Ишда иштирок этувчи шахслар ичида алоҳи-
иштирокисиз фуқаролик процессининг ўзи да мақомга эга бўлган тарафларнинг, яъни да-
мавжуд бўлмайди. вогар ва жавобгарнинг процессуал ҳолатини
тўғри аниқлаб олиш ишга тиклаш тўғрисидаги
Шундай қилиб, фуқаролик процессуал ишларни судларда тўғри ва ўз вақтида кўриш
ҳуқуқий муносабат субъектлари қуйидаги ҳамда ҳал қилишда муҳим омил ҳисобланади.
икки гуруҳга: ишда иштирок этувчи шахслар
ҳамда одил судловни амалга оширишга кўмак Ишга тиклаш тўғрисидаги низоли ишларда
лашувчи шахсларга ажратилади. иштирок этувчи тарафларнинг ўзига хос жиҳат-
лари шундан иборатки, ундаги тарафлар меҳнат
Ишга тиклаш тўғрисидаги низоли ишларда шартномасининг томонлари ҳисобланади. Шу-
иштирок этувчи шахслар сифатида қуйида- нинг учун ҳам юридик адбиётларда мазкур
гиларни кўрсатиш мумкин: тарафлар, учин- туркумдаги ишларда мустақил талаб билан арз
чи шахслар, уларнинг вакиллари, прокурор, қилувчи учинчи шахслар иштирок этмаслиги,
ишда бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун мустақил талаб билан арз қилмайдиган учинчи
билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя шахсларнинг иштироки эса чекланган бўлиши
қилишда иштирок этадиган давлат бошқаруви ҳақида фикрлар илгари сурилади7.
АННОТАЦИЯ
Мақолада фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар субъектлари, уларнинг
процессуал муомала ва ҳуқуқ лаёқати, ишга тиклаш тўғрисидаги меҳнат низоларида
иштирок этувчи шахслар, тарафлар, уларнинг процессуал ҳуқуқий ҳолати, уларни
такомиллаштириш, бу борадаги замонавий тенденциялари, миллий қонунчилигимиздаги
муаммолар ва уларни ҳал этиш масалалари ўрин олган.
Калит сўзлар: меҳнат низоси, ишга тиклаш, ишда иштирок этувчи шахслар, процес-
суал ҳуқуқ лаёқати, процессуал муомала лаёқати, тарафлар, замонавий тенденциялар,
миллий қонунчилик, муаммолар ва уларнинг ечимлари.
***
В статье рассматриваются вопросы субъектов гражданских процессуальных правоот-
ношений, их гражданское процессуальное правоспособность и дееспособность, лица и
стороны, участвующие в трудовых спорах о восстановлении на работе, их процессуаль-
но-правовой статус и пути совершенствования данного института, современные тенден-
ции, проблемы в законодательстве и пути их решения.
Ключевые слова: трудовой спор, восстановление на работе, лица участвующие в
деле, процессуальная правоспособность, процессуальная дееспособность, стороны,
современные тенденции, национальное законодательство, проблемы и пути их решения.
***
The article deals with the issues of subjects of civil procedural legal relations, their civil
procedural legal capacity and personality, persons and parties involved in labor disputes on the
reinstatement, their procedural and legal status and ways to improve this institution, current
trends, problems in legislation and ways of addressing them.
Key words: labor dispute, reinstatement, persons involved in the case, procedural legal
capacity, legal personality, parties, current trends, national legislation, problems and ways of
addressing them.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
32 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
Юридик адабиётларда «меҳнатга оид муно- қонун талаблари бузилса, яъни қонунчилик-
сабатларнинг субъектлари» ва «меҳнатга оид ка зид равишда ходим билан тузилган меҳнат
низоли ишларда тарафлар» тушунчаларининг шартномасини бекор қилса ёки ходимни бошқа
бир-бирига мувофиқлиги ёки улар ўртасида ишга ўтказиш ҳақида буйруқ чиқарса, меҳнат
қандай аниқ бир чегара мавжуд бўлиши юзаси- шартномасида шарт қилиб кўрсатилмаган
дан турли баҳс-мунозалар илгари суриб кели- ишларни бажаришни ходимдан талаб қилса,
нади. Хусусан, ҳуқуқшунос олим Л. Раҳимқу- ходим ўзининг бузилган меҳнат ҳуқуқларини
лованинг фикрича, меҳнат муносабатларининг тиклаш тўғрисидаги талаб билан судга муро-
субъекти тушунчаси анча кенг маънони қамраб жаат қилиши мумкин.
олади ва «тарафлар» термини кўпроқ фуқаро-
лик процессуал қонунчилиги доирасида фой- Ўз навбатида, моддий ҳуқуқдан фарқли ра-
даланилади8. вишда ходимнинг даъво талабини судда кўриш
ва ҳал этиш жараёнларида бошқача тартиб
Меҳнат ҳуқуқининг ёрқин вакилларидан, белгиланади. Яъни, фуқаролик процессуал
ҳуқуқшунос олим А. Иноятов ўз асарларида ҳуқуқий муносабат судьянинг бошчилигида
меҳнат низоларининг тавсифини таҳлил қилар ва раҳбарлигида процессуал қонунчиликда
экан, меҳнат низоларининг субъектлари атама- олдиндан белгилаб қўйилган тартиб асосида
сидан кенг фойдаланган9. кетма-кет ҳаракатлантирилади: даъво аризаси
тақдим этилади, тарафларнинг талаб ва эъти-
Дарҳақиқат, моддий ҳуқуқ соҳасида розлари белгиланади, далиллар тақдим этила-
ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларини ди, судда иш кўришга тайёргарлик кўрилади
«субъект» сифатида номлаш қабул қилин- ва тайинланади, судда иш муҳокама қилинади,
ган. Хусусан, Меҳнат кодексининг II боби суд қарори қабул қилинади ва ҳ.к. Бу эса, про-
«Меҳнатга оид муносабатларнинг субъект- цессуал ва меҳнат ҳуқуқий муносабатлардаги
лари» деб номланади. ФПКнинг 6-боби эса иштирокчиларнинг ўз ҳуқуқларини амалга
«Фуқаролик суд ишларини юритиш ишти- ошириш, унинг ўзига хос хусусиятлари, то-
рокчилари» деб номланади. Худди шундай монлар ўртасидаги муносабатларнинг табиа-
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий про- ти, ҳуқуқни амалга ошириш бўйича кетма-кет
цессуал кодексининг 6-боби ҳам «Иқтисодий ҳаракатларнинг ўзига хос жиҳатларида сези-
суд ишларини юритиш иштирокчилари» деб ларли даражада фарқланишлар мавжудлигини
номланади10 ва ҳ.к. кўрсатади. Буларнинг барчаси моддий ва про-
цессуал ҳуқуқ ўртасидаги фарқнинг моҳияти-
Шу ўринда, меҳнат ҳуқуқи ва фуқаролик ни ўзида акс эттиради.
процессуал ҳуқуқидаги «субъектлар» ва «та-
рафлар» атамасининг ўзаро нисбати ва ўхшаш Бир сўз билан айтганда, моддий ҳуқуқий
жиҳатларини таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз. норма субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятла-
рини, уларнинг ҳуқуқий ҳолатини, шунингдек
Масалан, ходимнинг меҳнат қилиш ҳуқуқи жавобгарлигини шакллантирадиган хулқ-атвор
моддий ҳуқуқ, яъни меҳнат ҳуқуқига таал- нормасини ўз ичига олади.
луқли бўлиб, фуқаро мазкур ҳуқуқини амалга
ошириш мақсадида иш берувчи билан меҳнат Шу ўринда, меҳнат ҳуқуқи ва фуқаролик
муносабатларига киришади, белгиланган иш процессуал ҳуқуқидаги «субъектлар» ва «та-
вақтида меҳнат қилиш, дам олиш, ўз меҳнати рафлар» атамасини таҳлил қилар эканмиз,
учун қонунчиликда белгиланган миқдорда ҳақ юридик адабиётларда илгари сурилган «та-
олиш, хавфсизлик ва гигиена талабларига жа- рафлар» тушунчасига қараганда «субъект»
воб берадиган шароитларда меҳнат қилиш, иш кенг тушунча эканлигини, ҳуқуқий муноса-
билан боғлиқ ҳолда соғлиғига ёки мол-мулки- батлар тарафлари барча ҳолларда субъект ҳи-
га етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш каби собланишини, бироқ ҳуқуқий муносабатлар-
бошқа ҳуқуқлардан фойдаланади. Буларнинг га киришган барча субъектлар ҳам тарафлар
барчаси ходимнинг ўз моддий ҳуқуқини амал- ҳуқуқий мақомига эга бўла олмаслиги11 ҳақи-
га ошириш ҳисобланади. даги фикрларига қўшилган ҳолда қуйидаги да-
лилларни келтирамиз.
Бироқ, кейинчалик меҳнат ҳуқуқини амал-
га ошириш жараёнида иш берувчи томонидан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 33
ФПК 33-моддасининг иккинчи қисмига қилиниб, иш янгидан кўриш учун юборилган.
кўра, ташкилотларга нисбатан аризалар улар Олий суднинг қарори билан апелляция инс
давлат рўйхатидан ўтган жойдаги судга бери- танцияси ажрими бекор қилиниб, биринчи
лади. Бу эса, ишга тиклаш тўғрисидаги низо- инстанция судининг ҳал қилув қарори ўзга-
ли ишлар бўйича даъволар жавобгар иш бе- ришсиз қолдирилган. Ўзбекистон Респуб
рувчининг давлат рўйхатидан ўтган жойдаги ликаси Олий судининг Фуқаролик ишлари
судга берилишини англатади. Шу ўринда агар бўйича судлов ҳайъати такрорий кассация
ходимни ишдан бўшатиш ҳақидаги буйруқ протестига кўра, кассация инстанцияси су-
ташкилотнинг ишга қабул қилиш ҳуқуқига эга дининг қарорини бекор қилиб, қуйидаги асос
бўлган алоҳида таркибий бўлинмаси томони- ларга кўра апелляция инстанцияси судининг
дан чиқарилган бўлса, ходим қайси судга му- ажримини ўз кучида қолдирган.
рожаат қилиши керак: иш берувчининг давлат
рўйхатидан ўтган жойдаги судгами ёки ташки- Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка-
лотнинг ишга қабул қилиш ҳуқуқига эга бўл- масининг 1994 йил 4 апрелдаги «Ўзбекистон
ган алоҳида таркибий бўлинмаси жойлашган енгил саноат товарлари ишлаб чиқариш («Ўз-
ердаги судгами, деган ҳақли савол туғилади. бекенгилсаноат») давлат уюшмаси корхона-
ларини давлат тасарруфидан чиқариш ва ху-
Шу ўринда қайси суд жойлашган ерда- сусийлаштиришнинг асосий йўналишлари
ги судг а мурожаат қилишнинг аниқ белгилаб тўғрисида»ги 179-сонли қарори билан тас-
олиниши ишга жавобгар сифатида жалб эти- диқланган «Енгилсаноатинвест» Ўзбекистон
ладиган жавобгарни тўғри аниқлаб олиш учун молия-инвестиция компанияси» акциядорлик
ҳам муҳим. Зеро, ФПК 195-моддаси биринчи жамияти уставининг 51-бандига кўра, ком-
қисмининг 3-бандига кўра, иш мазкур суднинг пания бошқарувининг раиси департаментлар
судловига тегишли бўлмаса судья аризани ва директорларини ишга қабул қилади ва ишдан
унга илова қилинган ҳужжатларни даъвогарга бўшатади12.
қайтаради.
Даъвогар А. «Ўзбекенгилсаноат» компания
Мазкур ҳолатда ташкилотнинг ишга қабул си филиали раҳбарининг буйруғи билан ўз ла-
қилиш ҳуқуқига эга бўлган алоҳида таркибий возимидан озод қилинган бўлса-да, биринчи
бўлинмаси томонидан ходимни ишдан бўша- инстанция суди ишни кўришда «Енгилсаноат
тиш ҳақидаги буйруқнинг чиқариши унинг инвест» акциядорлик компанияси бошқару-
фуқаролик процессида тараф бўлиши учун ви раисини жавобгар сифатида жалб қил-
етарли бўлмайди. Бу айрим ҳолатларда ишга ган. Судда компания бошқарувининг раиси
тиклаш тўғрисидаги низоли ишларнинг кўри- номидан унинг вакили иштирок этган. Суд
лишида ишга дахлдор бўлмаган жавобгарнинг «Енгилсаноатинвест» Ўзбекистон молия-
жалб этилишига сабаб бўлиши мумкин. Айтиш инвестиция компанияси» акциядорлик жами-
жоизки, ишга дахлдор бўлмаган жавобгарнинг яти уставининг 51-бандига кўра, компания
иштирокисиз низони ҳал қилишохир-оқибатда бошқарувининг раиси департаментлар дирек-
суд чиқарган ҳал қилув қарорларининг бекор торларини ишга қабул қилиши ва ишдан бўша-
қилинишига асос бўлади. Шу ўринда қуйидаги тишини, компания филиалида меҳнат қилаёт-
мисолни келтирамиз. ган ходимлар филиал раҳбарларининг буйруғи
билан ишдан бўшатилишини эътиборга олма-
А. «Енгилсаноатинвест» акциядорлик ком- ган ва ФПК 3993-моддасининг 4-бандида кўр-
паниясининг вилоятдаги филиалига нисбатан сатилган ҳал қилув қарорининг бекор қили-
ишга тиклаш ва мажбурий бекор юрган вақти нишига асос бўлган хатоликка йўл қўйган ва
учун иш ҳақи ундириб бериш ҳақида жавоб- шунга кўра кассация суди ҳал қилув қарорини
гар сифатида компания бошқарувига нисбатан бекор қилиб, қонуний хулосага келган13.
фуқаролик ишлари бўйича Мирзо Улуғбек ту-
манлараро судига даъво аризаси билан муро- Бу эса, меҳнат қонунчилигида иш берув-
жаат қилган. Суд А.нинг даъвосини қаноат- чилар сифатида иш юритиши мумкин бўлган
лантирган. Апелляция инстанцияси судининг шахслар рўйхатини иложи борича локал ҳуж-
ажрими билан суднинг ҳал қилув қарори бекор жатларда ёки қонуности норматив ҳужжатлар
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
34 ФУҚАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
эмас, балки Меҳнат кодексида мустаҳкамлаб ектлари эканлиги, иш берувчилар сифатида иш
қўйишнинг нақадар муҳимлигини кўрсатади. юритиши мумкин бўлган шахслар сифатида
мулкчилик шаклидан ва идоравий мансублиги-
Маълумки, Меҳнат кодекси 72-моддаси- дан қатъи назар, ташкилотлар, уларнинг ишга
нинг иккинчи қисмига кўра, ходим ва иш бе- қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган алоҳида
рувчи меҳнат шартномасининг тарафлари бў- таркибий бўлинмалари ва жисмоний шахслар
либ ҳисобланади. Шундай экан, ишга тиклаш эътироф этилиши мустаҳкамлаб қўйилиши
тўғрисидаги низоли ишларда даъвогар сифати- лозим.
да ходим, жавобгар сифатида эса иш берувчи
эътироф этилади. Ўз навбатида, жисмоний шахслар агар улар
юридик шахс ташкил этмасдан тадбиркорлик
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, амалдаги фаолиятини амалга оширувчи якка тартибда-
Меҳнат кодексининг II боби «Меҳнатга оид ги тадбиркорлар сифатида рўйхатга олинган
муносабатларнинг субъектлари» деб ном- бўлса; агар улар ўзига хизмат кўрсатилиши ва
ланса-да, бироқ мазкур бобда меҳнатга оид уй хўжалигини юритишда ёрдамлашиш мақ-
муносабатларнинг субъектларига таъриф бе- садида уй хизматчиларини ёллашни амалга
рилмаган, меҳнатга оид муносабатларнинг оширса; агар қонунчиликда назарда тутилган
субъекти сифатида ходим ва иш берувчининг ҳолларда уларнинг касбий фаолияти рўйхатдан
мақоми, ўзига хос белгилари, жисмоний ўтказилиши ва (ёки) лицензияланиши лозим
шахслар қайси ҳолларда иш берувчилар бў- бўлса ҳамда улар мазкур фаолиятни амалга
лиши мумкинлиги, мазкур субъектларнинг ошириш мақсадида ходимлар билан меҳнатга
меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ва муомала ла- оид муносабатларга киришган бўлса, иш бе-
ёқати билан боғлиқ масалалар тўлиқ ўз ифо- рувчилар бўлиши мумкинлиги ўз ифодасини
дасини топмаган. топмоғи керак.
Шундай экан, фикримизча, янги таҳрирда Қ. МИРСАГАТОВ,
қабул қилинаётган Ўзбекистон Республикаси- Ўзбекистон Республикаси
нинг Меҳнат кодексида меҳнатга оид муно-
сабатларнинг субъектлари сифатида ходим ва Бош прокуратураси
иш берувчининг ҳуқуқий мақомини батафсил Академияси мустақил изланувчиси
тартибга солиш, ходим ва иш берувчи якка тар-
тибдаги меҳнатга оид муносабатларнинг субъ-
1Эгамбердиев Э. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар. –Тошкент, Адолат. 2000, – 64-б.
2Гражданский процесс // Учебник. Под ред. д.ю.н., проф. М.К.Треушникова. –М.: Юриспруденция. 2001. – С. 37.
3Гражданское процессуальное право: Учебник / С.А.Алехина, В.В.Блажеев и др.; Под ред. М.С. Шакарян. – М.: ТК
Велби, Изд-во Проспект, 2004. – С. 46.
4Якубов С.А. Стороны в гражданском процессе. –Ташкент.: Konsauditinform-nashr. 2006. – С. 6.
5Шорахметов Ш.Ш. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал ҳуқуқи. Дарслик. -Тошкент: Адолат. 2001. – С. 49.
6Мамасиддиқов М.М. Меҳнатга оид етказилган моддий ва маънавий зарарни судда ундиришнинг назарий ва амалий
муаммолари. Монография. -Тошкент, АҚҲМИ, 2008. –102-б.
7Особенности рассмотрения отдельных категорий гражданских дел. /Под.ред: М.К.Треушников. -М.: МГУ, 1987.– С. 203.
8РаҳимқуловаЛ.У.Якка меҳнат низоларини кўриб ҳал этиш тартиби // юридик фанлари бўйича фалсафа доктори (Doctor
of Philosophy) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. -Тошкент, 2021. – 39-бет.
9Иноятов А. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат ҳуқуқи. Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик. -Тошкент.
«Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» нашриёти. 2002. – 351-б.
10Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси // https://lex.uz/ docs/3523891.
11Ханукаева Т.Э. Трудовые споры о праве:сравнительный анализ правовых норм Российской Федерации и зарубежных
государств. Дисс…канд. юрид.наук. -М.: 2017. – С. 57.
12Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 4 апрелдаги «Ўзбекистон енгил саноат товарлари ишлаб
чиқариш («Ўзбекенгилсаноат») давлат уюшмаси корхоналарини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг
асосий йўналишлари тўғрисида»ги 179-сонли қарори билан тасдиқланган «Енгилсаноатинвест» Ўзбекистон молия-
инвестиция компанияси» акционерлик жамияти устави // https://lex.uz/docs/814208.
13Суд амалиёти. Ўзбекистон Республикаси Олий суди. № 1. 2002. 16-бет. 2-121н-02-сонли ажрим.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
СОЛИҚ ҲУҚУҚИ 35
НОРЕЗИДЕНТЛАРГА СОЛИҚ
СОЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ ВА АФЗАЛЛИКЛАРИ
Норезидентлар фаолиятига солиқ солиш тар- Агар норезидентнинг доимий муассасаси
тибининг такомиллаштирилиши чет эл компани- томонидан юртимизда ишлаб чиқарилган то-
яларининг Ўзбекистонда фаолият олиб бориши, варларни (хизматларни) норезидентнинг чет
уларга етарли шарт-шароитлар яратилиши, мам- элда жойлашган бошқа таркибий бўлинмаси ре-
лакатимизга хорижий инвестицияларни жалб ализация қилса, агар у худди шундай ёки айнан
қилиниши каби масалаларни ҳал этишда асосий шунга ўхшаш фаолият билан ўхшаш шароит-
ўрин тутади. Шу мақсадда солиқ қонунчилигида лардаги фаолиятда банд бўлган якка ва алоҳи-
норезидент юридик шахслар, айниқса, фаоли- да шахс бўлганида ҳам олган фойдаси доимий
ятини доимий муассаса орқали амалга ошира- муассасанинг даромади деб эътироф этилади.
диган норезидент юридик шахслар фойдасига
солиқ солиш тартиби соддалаштирилиб, доимий Норезидент Ўзбекистон Республикасида
равишда такомиллаштирилиб борилмоқда. учинчи шахсларнинг манфаатларини кўзлаб,
доимий муассаса шаклланишига олиб келади-
Юртимизда тадбиркорлик фаолияти юри- ган тайёргарлик ва ёрдамчи турдаги фаолиятни
тишни режалаштирган хорижий компаниялар амалга оширса ҳамда бунда шундай фаолиятга
мамлакат ҳудудида ўз шўъба корхоналари ёки нисбатан ҳақ олиш назарда тутилмаган бўлса,
уларнинг улуши мавжуд бўлган тадбиркорлик солиқ солинадиган база ушбу доимий муассаса-
субъектларини ташкил этиб фаолият юрити- нинг бундай фаолият билан боғлиқ харажатлари
ши мумкин. Бунда, мазкур корхоналар алоҳида суммасининг 20 фоизи миқдорида белгиланади.
юридик шахс сифатида Ўзбекистон Республи-
каси резиденти ҳисобланади. Агар хорижий Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчи-
корхона мамлакатимизда бизнес фаолиятини ликка мувофиқ, норезидент доимий муассаса-
бевосита ўзи олиб борадиган бўлса, мазкур фа- нинг шундай норезидентининг бош офиси ёки
олият норезидент юридик шахснинг доимий бошқа тузилмавий бўлинмалари олдидаги маж-
муассасасини ташкил этишни талаб қилади. буриятлари бўйича юзага келадиган курсга оид
фарқлар Ўзбекистон Республикаси норезиден-
Уларнинг даромадларига солиқ солишнинг тининг доимий муассасаси даромадлари (хара-
ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон Республи- жатлари) жумласига киритилмайди.
каси Солиқ кодексида батафсил очиб берилган.
Агар норезидентнинг мамлакатимизда бит-
Солиқ солинадиган даромадни аниқлаш тадан ортиқ муассасаси бўлса, солиқ солина-
фаолиятини доимий муассаса орқали амалга диган база ва солиқ суммаси ҳар бир муассаса
ошираётган норезидентнинг даромадларидан учун алоҳида ҳисобланади.
солиқни ҳисоблаб чиқариш ва тўлаш ўзига хос
хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда, белгилан- Фаолиятини доимий муассаса орқали амалга
ган тартибда мазкур норезидент томонидан оширувчи норезидентнинг солиқ тўлангандан
м устақил равишда амалга оширилади. кейин ўз тасарруфида қоладиган соф фойда-
си дивидендларга тенглаштирилади ва Солиқ
Унинг функциялари Солиқ кодексида назар- кодексида белгиланган ставка бўйича солиққа
да тутилган бўлиб, фаолиятини доимий муасса- тортилиши керак.
са орқали амалга ошираётган норезидент бўл-
ган солиқ тўловчининг мажбуриятлари унинг Соф фойда деганда жами даромад ва доимий
доимий муассасасига юклатилиши мумкин. муассаса фаолияти билан боғлиқ харажатлар
ўртасидаги фарқ тушунилади. Бунда, жорий
Норезидент юртимизда ҳам, унинг ҳуду- солиқ даври учун соф фойда айни бир дои-
дидан ташқарида ҳам ўзининг Ўзбекистон мий муассаса доирасида аввалги солиқ давр
Республикасидаги доимий муассасаси билан ларида олинган зарарнинг умумий суммасига,
биргаликда бажариладиган битта ёки алоқадор башарти илгари бундай зарарлар соф фойдани
лойиҳалар доирасида тадбиркорлик фаолияти- аниқлашда ҳисобга олинмаган бўлса, камайти-
ни амалга ошириши мумкин, албатта. рилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
36 СОЛИҚ ҲУҚУҚИ
Соф фойдадан олинадиган солиқнинг ҳи- Норезидент ҳисобот (солиқ) даври мобай-
соблаб чиқарилган суммаси солиқ ҳисоботини нида ўз танловига кўра, бошқарувга оид ва
тақдим этиш муддатидан кечиктирмай давлат умуммаъмурий харажатларни солиқ ҳисоботига
бюджетига тўланади. иловада кўрсатиладиган доимий муассасанинг
чегирмаларига киритиш усулларидан фақат
Солиқ базасини аниқлаш чоғида Ўзбекистон биттасини қўллайди.
Республикасидаги фаолиятдан доимий муасса-
са орқали солиқ солинадиган даромадлар олиш Норезидентнинг бошқарувга оид ва умум-
билан бевосита боғлиқ бўлган харажатлар, улар маъмурий харажатлари Ўзбекистон Республи-
юртимизда ёки унинг ҳудудидан ташқарида касидаги доимий муассасанинг чегирмаларига
бажаралганидан қатъи назар, доимий муасса- Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган
санинг чегирмалари жумласига киритилади. тартибда киритилади.
Солиқ кодексига мувофиқ, чегириб ташланмай-
диган харажатлар бундан мустасно. Доимий муассасалар орқали фаолият юрита-
диган норезидентлар солиқ ҳисоботини солиқ
Норезидентга ўзининг доимий муассасаси ҳисобига қўйилган жойдаги органга «бошқача
томонидан тўланадиган қуйидаги кўринишдаги қоида белгиланмаган бўлса, солиқ ҳисоботи бар-
суммалар ҳам чегирилмайди: ча солиқ тўловчилар томонидан ҳар бир ҳисобот
ва солиқ даври ўтганидан кейин солиқ бўйича
- норезидентнинг мулкидан ёки интеллекту- ҳисобда турган жойидаги солиқ органига тақ-
ал мулкидан фойдаланганлик ёки фойдаланиш дим этади» ва «ҳисобот даври якунлари бўйича
ҳуқуқини берганлик учун роялти, гонорарлар, — ҳисобот давридан кейинги ойнинг йигирман-
йиғимлар ва бошқа тўловлар; чи кунидан кечиктирмай, солиқ даври якунлари
бўйича — солиқ даври ўтгандан кейинги йил-
- норезидент томонидан доимий муассасага нинг 1 мартидан кечиктирмай» назарда тутилган
кўрсатилган хизматлар учун харажатлар; тартибда ва муддатларда тақдим этади.
- норезидент томонидан доимий муассасага Доимий муассаса орқали фаолият юрита-
берилган заёмлар бўйича пул мукофотлари; диган норезидентлар солиқ даврининг якун-
ларига кўра, солиқ ҳисоботини тақдим этиш
- норезидентнинг Ўзбекистон Республикаси- учун назарда тутилган муддатларда, солиқ
даги доимий муассасаси орқали фаолиятидан ҳисобига қўйилган жойдаги солиқ органи-
даромадлар олиш билан боғлиқ бўлмаган хара- га Ўзбекистон Республикасидаги фаолияти
жатлар; тўғрисидаги ҳисоботни ҳам (ихтиёрий шакл-
да) тақдим этади.
- норезидентнинг Ўзбекистон Республикаси-
да доимий муассаса орқали фаолиятни амалга Доимий муассасанинг фаолияти солиқ дав-
ошириш билан боғлиқ бўлмаган бошқарувга ри тугагунига қадар тугатилган тақдирда, солиқ
оид ва умуммаъмурий харажатлари. бўйича ҳисобот ва Ўзбекистон Республикаси-
даги фаолияти тўғрисидаги ҳисобот фаолият
Ўзбекистон Республикаси халқаро шарт- тугатилганидан кейин бир ойдан кечиктирмай
номаси қоидаларига кўра, норезидент доимий тақдим этилиши керак.
муассасасининг солиқ солинадиган даромади-
ни аниқлашда унинг бошқарувга оид ва умум- Хулоса қилиб айтганда, норезидентлар-
маъмурий харажатларини чегириб ташлашга га солиқ тўлаш ва ҳисобот топшириш ма-
йўл қўйилса, бундай харажатлар суммаси шун- саласи солиқ қонунчилигида йилдан-йилга
дай норезидент томонидан ўз танловига бино- соддалаштирилиб, такомиллаштирилиб борил-
ан қуйидаги усуллардан бири бўйича аниқла- моқдаки, бу эндиликда юртимизга хорижий
нади: фирма ва компанияларнинг кўпайишига, Янги
Ўзбекистоннинг жадал тараққий этишига хиз-
- харажатларни мутаносиб равишда тақсим- мат қилади.
лаш усули;
А. МАМАРАҲИМОВ,
- харажатларни чегирмаларга бевосита Жиззах вилоят
(тўғридан-тўғри) киритиш усули.
маъмурий суди раиси
Ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўл-
маган бошқарув ва бошқарув ходимларининг
меҳнатига ҳақ тўлаш билан боғлиқ харажатлар
бошқарувга оид ва умуммаъмурий харажатлар
деб эътироф этилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 37
СОЛИҚ ОРГАНЛАРИНИНГ НОРМАТИВ ХУСУСИЯТГА
ЭГА БЎЛМАГАН ҲУЖЖАТЛАРИ УСТИДАН ШИКОЯТ
ҚИЛИШ ТАРТИБИ ВА МУДДАТЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодек- 2021 йилнинг 9 ойида мазкур турдаги
сининг 231-моддасида ҳар бир шахс солиқ 744 та ишлардан 556 таси ёки 74,7 фоизи
органларининг норматив хусусиятга эга бўл- давлат солиқ хизмати органи (мансабдор
маган ҳужжатлари, улар мансабдор шахс шахс)ларининг қарорларига нисбатан,
ларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) 188 таси ёки 25,3 фоизи ҳаракат (ҳара-
устидан, агар ушбу шахснинг фикрига кўра катсизлик)ларига нисбатан кўриб чиқил-
бундай ҳужжатлар, ҳаракатлар (ҳаракат- ган. Улардан 76 таси жисмоний, 668 таси
сизлик) унинг ҳуқуқларини бузса, шикоят юридик шахсларнинг аризасига асосан
бериш ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилган. кўрилган.
Жисмоний ва юридик шахслар маъму- Амалдаги Солиқ кодексининг талабла-
рий судлар ташкил қилинган вақтдан бо- рига кўра, солиқ органларининг қарорла-
шлаб, ўз бузилган ҳуқуқ ва қонуний ман- ри, улар мансабдор шахсларининг ҳара-
фаатларини ҳимоя қилиш бўйича уларга катлари (ҳаракатсизлиги) устидан юқори
ариза ва шикоятлар билан мурожаат қи- турувчи солиқ органига шикоят қилиш
либ келмоқда. солиқ тўғрисидаги қонунчиликда белги-
ланган тартибда амалга оширилади.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди-
нинг 2021 йилнинг иккинчи ярмига мўл- Солиқ тўғрисидаги қонунчиликка ёки
жалланган иш режасига асосан, маъму- идоравий норматив ҳужжатларга муво-
рий судлар томонидан 2020 йил ва 2021 фиқ, тузилган, солиқ органларининг бир
йилнинг 9 ойи давомида давлат солиқ ёки бир нечта жисмоний ёки юридик
хизмати органлари ва улар мансабдор шахсга қаратилган, юридик аҳамиятга
шахсларининг қонун ҳужжатларига мос молик муайян ҳаракатларни содир этишга
келмайдиган ҳамда фуқаролар ва юридик ундовчи кўрсатмаси мавжуд бўлган ҳуж-
шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан жат солиқ органининг норматив хусуси-
қўриқланадиган манфаатларини бузади- ятга эга бўлмаган ҳужжати деб эътироф
ган қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсиз- этилади.
лиги) юзасидан низолашиш билан боғлиқ
ишларни кўриш бўйича амалиёти ўрганиб Солиқ органларининг қарорлари, улар
чиқилган. Ўрганиш натижаларига кўра, мансабдор шахсларининг ҳаракатлари
давлат солиқ хизмати органи (мансабдор (ҳаракатсизлиги) устидан юқори турув-
шахс)ларининг қарорлари ёки ҳаракат чи солиқ органига шикоят қилиш солиқ
(ҳаракатсизлиги)га нисбатан кўрилган тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган
маъмурий ишлар 2021 йил 9 ойининг ўзи- тартибда амалга оширилади.
да 2020 йилнинг кўрсаткичига нисбатан
300 фоизга кўпайган. Солиқ органининг сайёр солиқ текши-
рувлари ва солиқ аудити натижалари бў
йича қабул қилган қарорлари устидан суд
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
38 СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
тартибида шикоят қилиш фақат юқори ту- учинчи қисмида белгиланган муддат уз-
рувчи солиқ органига шикоят қилингани- рли сабабга кўра ўтказиб юборилган тақ-
дан кейингина мумкин бўлади. Бу қоида дирда, ушбу муддат шикоят бераётган
Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ шахснинг илтимосномаси бўйича юқори
қўмитасининг қарори устидан шикоят қи- турувчи солиқ органи томонидан тикла-
лишга нисбатан татбиқ этилмайди. ниши мумкин.
Юқори турувчи солиқ органлари- Маъмурий судлар томонидан давлат
нинг норматив хусусиятга эга бўлмаган солиқ хизмати органлари ва улар ман-
шикоятл арни кўриб чиқиш якунлари бўй- сабдор шахсларининг қарорлари, ҳара-
ича қабул қилинган ҳужжатлари устидан кат (ҳаракатсизлиги) бўйича берган ариза
фақат суд тартибида шикоят қилиниши (шикоят)лари асосий қисми тадбиркорлик
мумкин. субъектлари томонидан қўшимча қиймат
солиғини тўлаш ва ҳисоблаш билан боғ-
Туман (шаҳар) давлат солиқ инспекция лиқ ишларни ташкил қилади.
лари, Қорақалпоғистон Республикаси, ви-
лоятлар ва Тошкент шаҳар давлат солиқ Бундай ишларни кўриб чиқишда шуни
бошқармаларининг норматив хусусиятга эътиборга олиш зарурки, агар солиқ
эга бўлмаган, шикоятларни кўриб чиқиш тўловчи норози бўлганда, солиқ органи
якунлари бўйича қабул қилинган ҳужжат- бир тарафлама солиқни ҳисобга олиш-
лари устидан Давлат солиқ қўмитасига ни бекор қилишга ёки унга тузатишни
шикоят қилиниши мумкин. амалга оширишга ҳақли эмас, шунин-
гдек ҳуқуқни суиистеъмол қилишнинг,
Қўмитанинг норматив хусусиятга эга битим қалбакилигининг (кўзбўямачилик
бўлмаган ҳужжатлари, улар мансабдор учун тузилганлигининг) ҳолатларини
шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсиз- аниқлаш, уларнинг оқибатларини қўллаш
лиги) устидан суд тартибида шикоят қи- солиқ органларининг даъвоси бўйича суд
линади. томонидан амалга оширилиши лозим.
Шунингдек, Солиқ кодексининг Солиқ кодекси 14-моддасининг сак-
232-модд асига кўра, мазкур органлар- кизинчи қисмида ҳуқуқни суиистеъмол
нинг сайёр солиқ текширувлари ва солиқ қилишнинг, битим қалбакилигининг (кўз-
аудити натижалари бўйича қабул қилин- бўямачилик учун тузилганлигининг) ҳо-
ган қарорлари устидан шикоят юқори ту- латларини аниқлаш, уларнинг оқибатла-
рувчи солиқ органига қарорлари устидан рини қўллаш солиқ органлари томонидан,
шикоят қилинаётган солиқ органи орқали солиқ тўловчи норози бўлган тақдирда
берилади. эса, солиқ органларининг даъвоси бўйича
суд томонидан амалга оширилиши белги-
Қарорлари устидан шикоят қилина- ланган. Кодекснинг 266-моддасида кўр-
ётган солиқ органи бундай ариза келиб сатилган ҳолатда ҳам агар солиқ тўловчи
тушган кундан эътиборан уч кун ичида норози бўлганда, солиқ органи бир та-
уни юқори турувчи солиқ органига барча рафлама солиқни ҳисобга олишни бекор
материаллар билан бирга юбориши шарт. қилишга ёки унга тузатишни амалга оши-
ришга ҳақли эмас. Бундан ташқари, Ўзбе-
Солиқ органларининг сайёр солиқ тек- кистон Республикаси Олий хўжалик суди
ширувлари ва солиқ аудити натижалари Пленумининг 2002 йил 4 мартдаги «Хўжа-
бўйича қабул қилинган қарорлари усти- лик юритувчи субъектлар фаолиятининг
дан шикоят шахс ўз ҳуқуқлари бузилган-
лиги тўғрисида билган ёки билиши керак
бўлган кундан эътиборан бир ой ичида
берилиши мумкин. Мазкур модданинг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 39
шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»- сидаги ишлар маъмурий суд томонидан
ги Қонунни иқтисодий судлар амалиётида ҳал этилади.
қўллашнинг айрим масалалари ҳақида»ги
103-сонли қарорининг 8-бандида, хўжа- Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий
лик шартномаларини ҳақиқий эмас деб процессуал кодекси 26-моддаси биринчи
топиш тўғрисидаги низоларнинг судга та- қисмининг 12-бандида ундириш сўзсиз
аллуқлилиги масаласини ҳал этиш ва суд- (акцептсиз) тартибда амалга оширилади-
да кўришда қонунда тўғридан-тўғри кўр- ган ижро ҳужжатини ёки бошқа ҳужжатни
сатилган ҳолларда битимнинг қонун талаб ижро этиш мумкин эмас деб топиш ҳақи-
қиладиган шаклига риоя этмаслик ҳақида- даги; 14-бандида назорат қилувчи органлар
ги (ФКнинг 115-моддаси), янглишиш таъ- томонидан қонун ҳужжатлари талабларини
сирида тузилган (ФКнинг 122-моддаси), бузган ҳолда, сўзсиз (акцептсиз) тартибда
алдаш, зўрлик, қўрқитиш, бир тараф ваки- ҳисобдан чиқарилган пул маблағларини
лининг иккинчи тараф билан ёмон ниятда бюджетдан қайтариш ҳақидаги низоларни
келишиши ёки оғир ҳолатлар юз бериши иқтисодий судлар ҳал этиши кўрсатилган.
таъсирида тузилган (ФКнинг 123-модда-
си), қалбаки ва кўзбўямачилик учун ту- Шу сабабли, судга жисмоний ёки юри-
зилган (ФКнинг 124-моддаси) битимларни дик шахс солиқ хизматлари органлари ёки
ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги уму- улар мансабдор шахсларини қарорлари,
мий қоидалар хўжалик шартномаларига ҳаракат (ҳаракатсизлиги) бўйича ариза
нисбатан ҳам татбиқ этилишига эътибор (шикоят)лари маъмурий судга тааллуқли
қаратилмоғи лозимлиги ҳақида тушунти- бўлади. Бироқ, сўзсиз (актцептсиз) ижро
риш берилган. хужжатини ижро этишни мумкин эмас
деб топиш ёки сўзсиз (актцептсиз) ижро
Шунингдек, маъмурий судлар томо- хужжати асосида юридик шахснинг ҳисоб
нидан давлат солиқ хизмати органлари ва рақамидан чиқарилган суммани қайтариш
улар мансабдор шахсларининг қарорлари, масаласи иқтисодий муносабатлар бўлгани
ҳаракат (ҳаракатсизлиги) бўйича берил- туфайли, бу масала иқтисодий судлар томо-
ган ариза (шикоят)ларни кўриб чиқишда нидан кўриб чиқилиши инобатга олиниши
ишларнинг тааллуқлилиги масаласи катта лозим.
аҳамиятга эга.
Солиқ органлари томонидан текшириш
Жумладан, МСИЮтК 27-моддаси якунига кўра, аниқланган солиқ қонун-
биринчи қисмининг 2-бандида, дав- чилиги бузилишлари юзасидан тузилган
лат бошқаруви органларининг, маъму- маълумотнома, далолатнома, баённома,
рий-ҳуқуқий фаолиятни амалга ошириш- талабномаларни ҳақиқий эмас деб топиш,
га ваколатли бўлган бошқа органларнинг шунингдек солиқ органлари мансабдор
(бундан буён матнда маъмурий органлар шахсларининг ҳуқуқий оқибат келтириб
деб юритилади), фуқаролар ўзини ўзи чиқармайдиган ҳаракати маъмурий суд-
бошқариш органлари ва улар мансабдор нинг судловига тааллуқли эмас.
шахсларининг қонун ҳужжатларига мос
келмайдиган ҳамда фуқаролар ёки юри- Шу боис, давлат солиқ хизмати орган-
дик шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун ларига нисбатан берилган ариза (шикоят)
билан қўриқланадиган манфаатларини ларни иш юритувига қабул қилиш маса-
бузадиган қарорлари, ҳаракатлари (ҳара- ласини ҳал қилишда, шикоят қилинаёт-
катсизлиги) юзасидан низолашиш тўғри- ган ҳаракат (ҳаракатсизлик) юзасидан
тарафлар ўртасида маъмурий ҳуқуқий
муносабат мавжуд ёки мавжуд эмаслиги
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
40 СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
текширилиши, маъмурий ҳуқуқий муно- Ўзбекистон Республикаси Олий суди-
сабат мавжуд бўлмаган ҳолларда, МСИ- нинг 2021 йилнинг иккинчи ярмига мўл-
ЮтК 133-моддаси биринчи қисмининг жалланган иш режасига асосан, маъму-
1-бандига асосан ариза (шикоят)ни қабул рий судлар томонидан 2020 йил ва 2021
қилиш рад этилиши, иш юритувига қабул йилнинг 9 ойи давомида давлат солиқ
қилинган ариза (шикоят) бўйича, ушбу хизмати органлари ва улар мансабдор
Кодекс 108-моддаси биринчи қисмининг шахсларининг қонун ҳужжатларига мос
1-бандига асосан иш юритиш тугатилиши келмайдиган ҳамда фуқаролар ва юри-
керак. дик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун
билан қўриқланадиган манфаатларини
Аризани иш юритишга қабул қилишда, бузадиган қарорлари, ҳаракатлари (ҳара-
амалдаги қонун ҳужжатларида судга ни- катсизлиги) юзасидан низолашиш билан
золашишнинг алоҳида тартиби белгилан- боғлиқ ишларни кўриш бўйича амали-
ган. Шу боис, солиқ текшируви билан ётини ўрганиб чиқиш натижаси бўйича
боғлиқ низоларни ҳал этишда, ўтказилган Маъмурий суд ишларини юритиш тўғри-
текширув турига аниқлик киритиб, ариза- сидаги кодекси ва Иқтисодий процессуал
чи томонидан дастлаб юқори турувчи со- кодекси 26-моддасининг биринчи қисм
лиқ органига шикоят қилинганлик ҳолати 12-бандида ундириш сўзсиз (акцептсиз)
суд томонидан текширилади. тартибда амалга ошириладиган ижро
ҳужжатини ёки бошқа ҳужжатни ижро
Ўзбекистон Республикаси Олий суди этиш мумкин эмас деб топиш ҳақидаги
Пленумининг «Маъмурий органлар ва қисмига ўзгартириш киритиш таклифи-
улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ни ишлаб чиқиш белгиланган.
ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан ши-
коят қилиш тўғрисидаги ишларни кўриб Ўзбекистон Республикаси Президен-
чиқиш бўйича суд амалиёти ҳақида» 2019 тининг 2022 йил 29 январдаги «Давлат
йил 24 декабрдаги 24-сонли қарорининг органлари билан муносабатларда фуқа-
19-бандида берилган тушунтиришларда ролар ва тадбиркорлик субъектлари
ҳам, ариза (шикоят) бузилган ҳуқуқларни ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этили-
суд орқали ҳимоя қилишнинг амалдаги шини таъминлаш ҳамда аҳолининг суд-
қонун ҳужжатларида белгиланган муд- ларга бўлган ишончини янада ошириш
дати ўтказиб берилганидан қатъи назар, чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори
судни иш юритувига қабул қилиб кўри- билан ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки тад-
лиши, аризачининг ариза (шикоят)да кел- биркорлик субъектига оммавий-ҳуқуқий
тирган важлари тўлиқ муҳокама қилиниб, муносабатдан келиб чиқадиган низо
уларга ҳуқуқий баҳо берилиши, судга билан бирга унга сабабий боғланишда
ариза (шикоят) бериш муддати суд маж- бўлган зарарни ундириш талабини ҳам
лисида муҳокама қилиниши, манфаатдор маъмурий судлар ваколатига ўтказиш на-
шахснинг ўтказиб юборилган муддат- зарда тутилган.
ни тиклаш борасида келтирган важлари
муҳокама қилиниб, суднинг ушбу масала О. СИДДИҚОВ,
юзасидан хулосалари ҳал қилув қарорида Ўзбекистон Республикаси
асослантирилиши кўрсатилган. Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги
Судьялар олий мактаби Маъмурий
Давлат солиқ хизмати органларига ҳуқуқ йўналиши магистранти
нисбатан берилган ариза (шикоят)ларни
тааллуқлилик масаласи амалиётда кўп
низо ва баҳсларга сабаб бўлаётгани учун
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
МУНОСАБАТ 41
СОЛИҚ ҲИСОБИ ВА
СОЛИҚ ҲИСОБОТЛАРИ
Солиқ ҳисоби – бу хўжалик юритув- сақласин. Иккинчи вазир сипоҳ ишларини
чи субъектлар томонидан тўланадиган со- бошқаради. Сипоҳга берилган ва берилиши
лиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича лозим бўлган маблағ ҳисобини олиб бор-
солиққа тортиш базасини аниқлаш ва унинг син. Учинчи вазир эса, дараксиз йўқолган
ҳисоботларини тузиш учун зарур бўлган кишилар, келиб-кетиб юрувчилар (саёҳат-
маълумотларни ҳисобга олиш тизимидир. чилар ва савдогарлар), ҳар хил йўл билан
йиғилиб қолган ҳосил, ақлдан озганларнинг
Солиқ ҳисобининг предмети деганда хў- мол-мулки, вориссиз мол-мулкни, қозилар
жалик юритувчи субъектлар ва тадбиркор- ва шайхулисломларнинг ҳукми билан олин-
ларнинг хўжалик фаолиятини юритиш асо- ган жарималарни тартибга келтирсин».
сида солиқлар, мажбурий тўловлар бўйича
келиб чиқадиган мажбуриятларни ҳисоблаш, Солиқ солиш мақсадларида
тўлаш ҳамда таҳлил қилиш тушунилади. ҳисобга олиш
Корхоналарда рўй берган хўжалик опе- Солиқ солиш объектлари ва (ёки) со-
рациялари, активлар, солиқлар ва бошқа лиқ солиш билан боғлиқ объектлар тўғри-
мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятлар, сидаги ахборотни умумлаштириш ҳамда
даромадлар, харажатлар ҳамда фойда со- тизимлаштириш, шунингдек солиқларни,
лиқ ҳисобининг объектларидир. йиғимларни ҳисоблаб чиқариш ва солиқ
ҳисоботини тузиш мақсадида Солиқ ко-
Солиқ ҳисобининг вазифаси – бу ҳи- декси талабларига мувофиқ, солиқ тўловчи
собот даврида солиқ ва бошқа мажбурий ёки солиқ агенти томонидан ҳисоб ҳуж-
тўловларни тўғри ҳисоблаш учун зарур жатларини юритиш солиқ солиш мақсад-
бўлган ишончли маълумотларни ҳисобга ларида ҳисобга олиш деб эътироф этилади.
олиш ҳамда ички ва ташқи фойдаланувчи-
ларни зарурий ахборотлар билан таъмин- Ҳисоб ҳужжатлари солиқ солиш объект-
лашдан иборат. ларини ва солиқ солиш билан боғлиқ объ-
ектларни аниқлаш, шунингдек солиқлар ва
Солиқ ҳисоби тарихига назар соладиган йиғимларни ҳисоблаб чиқариш учун асос
бўлсак, унинг илдизлари Амир Темур дав- бўлган бошланғич ҳужжатлар, бухгалтерия
рига бориб тақалади. Соҳибқирон давлатни ҳисоби регистрлари ҳамда бошқа ҳужжат-
бошқаришда ҳисобга, шу жумладан, со- лардан иборатдир.
лиқ ҳисобига ҳам алоҳида эътибор берган.
«Темур тузуклари» китобида солиқ ҳисоби Агар Солиқ кодекси 76-моддасининг
тўғрисида қуйидагиларни эътироф этган- тўртинчи қисмида бошқача қоида белги-
лар: «Яна ҳар бир ўлкага уч вазир тайин- ланмаган бўлса, солиқ солиш мақсадла-
лашларини буюрдим. Булардан бири раият рида ҳисобга олиш бухгалтерия ҳисоби
учун (бўлиб), ундан йиғиладиган олиқ – со- маълумотларига асосланади. Бухгалтерия
лиқларнинг ундирилишини кузатиб, ҳисо- ҳисоби ва ҳисоб ҳужжатларини юритиш
ботини олиб борсин. Олиқ – солиқ миқдо- тартиби бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги
ри, солиқ тўловчиларнинг номларини ёзиб қонунчилик билан белгиланади.
борсин ва раиятдан йиғилган маблағни
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
42 МУНОСАБАТ
Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қо- руҳи бўйича амортизация нормалари (ҳи-
нунчиликка кўра, зиммасига бухгалтерия соблаш усуллари).
ҳисобини юритиш мажбурияти юклатил-
маган шахслар солиқ солиш мақсадларида Солиқ солиш мақсадларида ҳисоб сиё-
ҳисобга олишни Солиқ кодексининг 7-бо- сатини ўзгартириш ва (ёки) унга қўшим-
бига мувофиқ ташкил этади ва юритади. чалар киритиш солиқ тўловчи томонидан
қуйидаги усуллардан бири ёрдамида амал-
Солиқ солиш мақсадларида ҳисобга га оширилади:
олишга нисбатан солиқ органларининг
ахборот тизимларидан мажбурий фой- 1) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қо-
даланишига доир талаблар Ўзбекистон нунчиликка мувофиқ, ишлаб чиқилган
Р еспубликаси Вазирлар Маҳкамаси томо- янги ҳисоб сиёсатини ёки унинг янги бў-
нидан аниқланадиган тартибда белгилани- лимини тасдиқлаш;
ши мумкин.
2) бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қо-
Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб си- нунчиликка кўра, ишлаб чиқилган амалда-
ёсати солиқ тўловчи томонидан мустақил ги ҳисоб сиёсатининг бўлимига ўзгарти-
равишда белгиланади. Бунда, ҳисоб сиёса- риш ва (ёки) қўшимчалар киритиш.
ти ихтиёрий шаклда тасдиқланади ва унда
қуйидагилар акс эттирилиши керак: Ҳисоб сиёсатини шакллантиришда со-
лиқ тўловчи томонидан солиқ солиш мақ-
1) агар солиқ тўғрисидаги қонунчиликда садларида танланган ҳисоб юритиш усул-
бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, лари тегишли ҳисоб сиёсати тасдиқланган
солиқ тўловчи ёки солиқ агенти томонидан йилдан кейинги йилнинг 1 январидан эъти-
мустақил равишда ишлаб чиқилган солиқ боран қўлланилади.
регистрларининг шакли ва уларни тузиш
тартиби; Янги ташкил этилган юридик шахс ёки
чет эл юридик шахсининг доимий муас-
2) унга риоя этилиши устидан масъул сасаси солиқ солиш мақсадларида ҳисоб
мансабдор шахслар; юритиш усуллари тўғрисидаги қарорни
ўзи ташкил этилгандан кейинги биринчи
3) солиқ солиш мақсадларида алоҳи- ҳисобот даври давомида қабул қилади.
да-алоҳида ҳисоб юритиш тартиби, агар
бундай ҳисоб юритиш мажбурияти Солиқ Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб си-
кодексида назарда тутилган бўлса; ёсати календарь йил давомида ўзгартирил-
майди. Солиқ тўғрисидаги қонунчиликка
4) солиқ тўловчи томонидан фойда со- ёхуд солиқ солиш шартларига ўзгартириш
лиғини ҳисоблаб чиқариш мақсадида киритилганда ва фақат ушбу ўзгартириш
сарфларни харажатлар сирасига киритиш, лар тааллуқли бўлган қисмида солиқ
шунингдек, қўшилган қиймат солиғини ҳи- тўловчининг ҳисоб сиёсатида ўзгартириш
собга олишнинг танланган усуллари; лар қилишга йўл қўйилади.
5) хеджирланадиган (инглиз тилидан Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёса-
таржимада – ҳимоялаш, суғурталаш) тавак- тини алоҳида ҳужжат ёки корхонанинг ҳи-
калчиликларни, хеджирланадиган модда- соб сиёсатининг бир бўлими кўринишида
ларни ва уларга нисбатан қўлланиладиган тузиш мумкин.
хеджирлаш воситаларини аниқлаш сиёса-
ти, бу борадаги операциялар, шунингдек Солиқ солиш мақсадидаги ҳисоб сиёса-
бошқа молиявий таваккалчиликлар амалга ти раҳбарнинг буйруғи ёки фармойиши би-
оширилган тақдирда хеджирлаш самара- лан тасдиқланади.
дорлиги даражасини баҳолаш услубияти;
Солиқ солиш мақсадларидаги ҳисоб си-
6) активларнинг ҳар бири ва кичик гу- ёсатини тузишда нималарга эътибор қара-
тиш керак:
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
МУНОСАБАТ 43
Солиқ кодексида белгилаб қўйилган да қайта ташкил этилган шахснинг ҳисоб
олти банддан энг асосийси ва мураккаби ҳужжатларини сақлаш мажбурияти унинг
4-банд, яъни «солиқ тўловчи томонидан ҳуқуқий ворисига (ҳуқуқий ворисларига)
фойда с олиғини ҳисоблаб чиқариш мақса- юклатилади. Юридик шахс тугатилганда
дида сарфларни харажатлар сирасига кири- ҳисоб ҳужжатлари тегишли давлат архи-
тиш, шунингдек қўшилган қиймат солиғи- вига қонунчиликда белгиланган тартибда
ни ҳисобга олишнинг танланган усуллари» топширилади.
банди ҳисобланади;
Солиқ кодексида солиқ солишнинг тур-
фойда солиғи ва қўшилган қиймат со- лича тартиби назарда тутилган фаолият
лиғи анъанавий тарздаги энг мураккаб со- турларини бир вақтда амалга ошираётган
лиқлар саналади ва уларни ҳисоблаб чиқиш солиқ тўловчилар солиқ солиш объект-
борасида ҳар доим солиқ тўловчи билан ларининг ва солиқ солиш билан боғлиқ
солиқ органлари ўртасида баҳс кетади. объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисобини
юритиши шарт.
Фойда солиғи бўйича:
айириб ташланадиган ва айирилмайди- Солиқ солиш билан боғлиқ объект-
ган харажатларнинг таркиби, яъни қайси ларнинг алоҳида-алоҳида ҳисоби солиқ
харажатлар фойда солиғи бўйича солиқ ба- тўловчилар томонидан бухгалтерия ҳисоби
засини камайтириши мумкин; маълумотлари асосида юритилади. Фао-
ўтган йиллардаги зарарларни ўтказиш; лиятнинг муайян турига тааллуқли барча
илгаридаги харажатлар резервларини даромадлар ва харажатлар тегишли ҳисоб
шакллантириш. ҳужжатлари билан тасдиқланиши керак.
Қўшилган қиймат солиғи бўйича:
товар ва хизматлар бўйича илгари тўлан- Солиқ солиш объектлари ва у билан боғ-
ган солиқни ҳисобга қўшиш йўли билан лиқ объектларнинг алоҳида-алоҳида ҳисо-
солиқ базасини камайтириш мумкин бўл- би мутаносиб ёки тўғридан-тўғри ҳисобга
ган шартлар; олиш усули ёрдамида юритилиши мумкин.
чет эллик юридик шахс билан ишлагани
ҳисобга олинганлиги шарти. Ҳисобга олишнинг мутаносиб усули-
Агар Солиқ кодексида бошқача қоида да даромадлар, харажатлар ва солиқ со-
назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчи лишнинг бошқа объектлари ёки солиқ со-
ёки солиқ агенти солиқ солиш мақсадла- лиш билан боғлиқ объектлар реализация
рида ҳисобни ҳисоблаш усули бўйича мил- қилишдан олинган тушумнинг умумий
лий валютада юритади. суммасида фаолиятнинг муайян турлари
Фойдали қазилмаларни қазиб олиш бўйича, қўшилган қиймат солиғи ва акциз
учун махсус рента солиғини тўловчи бўл- солиғини ҳисобга олмаган ҳолда реализа-
ган чет эл инвестициялари иштирокидаги ция қилишдан олинган тушум улушига му-
корхоналар солиқ ҳисобини солиқ солиш таносиб тарзда шу муайян фаолият турла-
мақсадида ҳисоблаш усули бўйича АҚШ рига киритилади.
долларида юритишга ҳақли.
Ҳисоб ҳужжатлари қоғозда ва (ёки) Тўғридан-тўғри ҳисобга олиш усули
электрон шаклларда тузилади ҳамда Солиқ қўлланилганда даромадлар, харажатлар ва
кодексининг 88-моддасида белгиланган со- солиқ солишнинг бошқа объектлари ёки
лиқ мажбурияти бўйича даъво муддати ту- солиқ солиш билан боғлиқ объектлар фа-
гагунга қадар сақланади. олиятнинг қайси тури амалга оширилиши
Солиқ тўловчи қайта ташкил этилган- билан боғлиқ бўлса, шу турига киритилади.
Мақсадли маблағлар олувчи солиқ
тўловчилар улардан фойдаланиш доираси-
да олинган даромадларнинг (қилинган ха-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
44 МУНОСАБАТ
ражатларнинг) алоҳида-алоҳида ҳисобини томонидан Молия вазирлиги билан кели-
юритиши шарт. Солиқ тўловчилар, бундан шилган ҳолда тасдиқланадиган шаклларда
бюджет ташкилотлари мустасно, солиқ тузилади. Солиқ ҳисоботи солиқ органла-
даври тугаганидан кейин ўзи ҳисобга олин- рига шахс фақат солиқ тўловчи деб эъти-
ган жойдаги солиқ органларига олинган роф этиладиган солиқлар бўйича тақдим
мақсадли маблағлардан фойдаланганлик этилади. Мазкур ҳисоботда кўрсатилган
тўғрисида ҳисобот тақдим этади. Ҳисобот- маълумотларнинг тўғрилиги учун жавоб-
нинг шакли ва уни тақдим этиш тартиби гарлик солиқ тўловчининг ёки солиқ аген-
Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ тининг зиммасига юкланади.
қўмитаси томонидан Молия вазирлиги би-
лан келишилган ҳолда тасдиқланади. Бугунги кунда солиққа тортиш тизи-
мини такомиллаштириш билан бир қатор-
Солиқ ҳисоби борасидаги да солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар
халқаро тажриба бўйича ҳисоботларни юритиш, солиқларни
тўлаш тизимини такомиллаштириш, улар-
Солиқ ҳисоби ҳозирги кунда кўп давлат- нинг ҳисобот шаклларини соддалаштириш
ларда мавжуд эмас. Масалан, Хитой Халқ ҳамда улар ҳажмини қисқартириш ҳам
Республикасида бухгалтерия ҳисобини муҳим вазифалардан ҳисобланади, солиқ
меъёрий тартибга солиш солиқ органлари тўловчиларга қулайликлар яратиш мақса-
томонидан амалга оширилади. Молиявий дида бу борада бир қанча ислоҳотлар амал-
ҳисоботни тайёрлаш ва топширишнинг қа- га оширилиб келинмоқда.
тий тартиби мавжуд. «Бухгалтерия ҳисоби
тўғрисида»ги Қонунда барча корхоналар Жумладан, тадбиркорлик субъектлари
молиявий ҳисоботни махсус талабларга фаолияти учун янада қулай шарт-шаро-
биноан тайёрлашлари лозимлиги таъкид- итларни яратиш мақсадида 2012 йил 16
ланган. июлда Ўзбекистон Республикаси Прези-
дентининг «Статистик, солиқ, молиявий
Бундан ташқари, Германия, Италия, ҳисоботларни, лицензияланадиган фаоли-
Испания, Франция, Япония каби саноати ят турларини ва рухсат бериш тартиб-тао-
ривожланган мамлакатларда ҳам солиқ ҳи- милларини тубдан қисқартириш чора-тад-
соби юритилмайди. Ушбу давлатлардаги бирлари тўғрисида»ги Фармони қабул
молиявий бухгалтерия ҳисоби билан солиқ қилинган. Мазкур Фармон билан давлат
ҳисобининг кўрсаткичлари мос келади. статистика, молия, солиқ ва бошқа турдаги
ҳисоботлар қисқартирилган.
Россия Федерацияси қонунчилигида со-
лиқ ҳисоби 2000 йилларда кириб келган. Мазкур Фармонга мувофиқ 2013 йил 1
январдан бошлаб 11 та ҳисобот шакллари
Солиқ ҳисоботлари бекор қилиниб, 12 турдаги солиқ ҳисобот
Солиқ тўловчининг ҳар бир солиқ тури шакллари ва уларни тақдим этиш даврийли-
ёки тўланган даромадлар бўйича ҳисоб-ки- ги қисқартирилган, яъни солиқ ҳисоботла-
тобларни ва солиқ декларацияларини, шу- рини ойма-ой тақдим қилиш тартиби бекор
нингдек ҳисоб-китобларга ҳамда солиқ қилинган. Энг муҳими, солиқ ва молиявий
декл арацияларига доир иловаларни ўз ичи- ҳисоботларни топширишнинг электрон ти-
га оладиган, солиқ тўловчиларнинг ва со- зимига тўла ҳажмда босқичма-босқич ўтка-
лиқ агентларининг солиқ мажбуриятларини зилиши имкониятлари яратилган.
аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қиладиган
ҳужжатлари бу борадаги ҳисоботидир. Ушбу Фармонга асосан, амалга оширил-
Солиқ ҳисоботи Давлат солиқ қўмитаси ган ислоҳотлар натижасида солиқ ва маж-
бурий тўловлар бўйича солиқ ҳисоботлари
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
МУНОСАБАТ 45
йирик корхоналарда умумий тартибда 2,3, солиқ тўловчилар бўйича ҳудудлараро дав-
кичик бизнес субъектлар учун эса 1,7 баро- лат солиқ инспекциясига тақдим этади.
барига қисқарган.
Солиқ кодекси 82-моддасининг учинчи
Ўзбекистон Республикаси Давлат со- ва тўртинчи қисмлари қоидалари давлат
лиқ қўмитасининг 2020 йил 28 январдаги сирлари жумласига киритилган ахборотни
2020-03-сонли қарори билан солиқ ҳисобо- тақдим этишга нисбатан қўлланилмайди.
тининг қуйидаги шакллари тасдиқланган:
Солиқ ҳисоботи солиқ тўловчи томони-
- қўшилган қиймат солиғи бўйича; дан солиқ органига шахсан ёки вакил орқа-
- акциз солиғи бўйича; ли тақдим этилиши ёхуд почта жўнатмаси
- фойда солиғи бўйича; тарзида жойланмалар рўйхати билан юбо-
- жисмоний шахслардан олинадиган рилиши мумкин. Солиқ маслаҳатчилари
даромад солиғи, қатъий белгиланган миқ- ташкилоти солиқ ҳисоботини унинг тўлов-
дорлардаги солиқ суммалари ва ижтимоий чиси номидан солиқ тўловчининг шахсий
солиқ бўйича; кабинети орқали электрон ҳужжат тарзида
- ер қаридан фойдаланганлик учун со- тақдим этишга ҳақли. Солиқ органи унинг
лиқ бўйича; ҳисоботини қабул қилишни рад этишга
- сув ресурсларидан фойдаланганлик ҳақли эмас.
учун солиқ бўйича;
- юридик шахсларнинг мол-мулкига со- Солиқ ҳисоботи қоғозда олинган тақ-
линадиган солиқ бўйича; дирда, солиқ органи солиқ тўловчининг
- юридик шахслардан олинадиган ер со- илтимосига кўра, унинг кўчирма нусхаси-
лиғи бўйича; га қабул қилиб олингани тўғрисида бел-
- айланмадан олинадиган солиқ бўйича; ги қўйиши ва олинган санани кўрсатиши
- олинган мақсадли маблағлардан фой- шарт. Ҳисоботда, агар Солиқ кодексида
даланганлик бўйича; бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса,
- давлат божи ва йиғимлар бўйича; солиқ тўловчининг идентификация рақа-
- молиявий ҳисоботнинг халқаро стан- ми кўрсатилган ҳолда тақдим этилади.
дартларга ўтган юридик шахсларнинг со- Солиқ тўловчи ва унинг ваколатли вакили
лиқларини ҳисоблаб чиқиш учун зарур ҳисоботда кўрсатилган маълумотларнинг
бўлган кўрсаткичлар бўйича. тўғрилиги ва тўлиқлигини тасдиқлаб, унга
Солиқ ҳисоботи солиқ тўловчи ҳисобга имзо қўяди.
олинган жойдаги солиқ органига белгилан-
ган қоғоз ёки электрон шаклда солиқ ҳисо- Агар ҳисоботда кўрсатилган маълумот-
ботига илова қилиниши лозим бўлган ҳуж- ларнинг тўғрилиги ва тўлиқлигини солиқ
жатлар билан бирга тақдим этилади. тўловчининг ваколатли вакили тасдиқласа,
Солиқ тўловчи солиқ ҳисоботига ило- ҳисоботда бу ҳақда тегишли белги қўйила-
ва қилиниши лозим бўлган ҳужжатларни ди. Бунда ҳисоботга ушбу вакилнинг уни
электрон шаклда тақдим этишга ҳақли. имзолашга бўлган ваколатини тасдиқловчи
Юридик шахс бўлган солиқ тўловчилар ва ҳужжатнинг кўчирма нусхаси илова қи-
якка тартибдаги тадбиркорлар солиқ ҳисо- линади. Солиқ ҳисоботи электрон шаклда
ботини ўзи ҳисобга олинган жойдаги со- тақдим этилганда вакилнинг уни имзолаш-
лиқ органига белгиланган шакллар бўйича га бўлган ваколатини тасдиқловчи ҳужжат-
электрон ҳужжат тарзида тақдим этади. нинг кўчирма нусхаси телекоммуникация
Йирик солиқ тўловчилар, жойлашган ери- алоқа каналлари орқали электрон шаклда
дан қатъи назар, солиқ ҳисоботини Йирик тақдим этилиши мумкин. Солиқ ҳисоботи
солиқ тўғрисидаги қонунчиликда белги-
ланган муддатларда тақдим этилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
46 МУНОСАБАТ
Ушбу қоидалар Солиқ кодексининг чи бир пайтнинг ўзида қуйидаги шартларга
Махсус қисмига мувофиқ, солиқ ҳисобо- риоя этган тақдирда жавобгарликдан озод
тини тақдим этиш мажбурияти зиммасига қилинади:
юклатилган солиқ агентларига ва бошқа
шахсларга нисбатан ҳам татбиқ этилади. 1) аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи у
ҳисоблаб чиқарилган солиқ суммаси ка-
Илмий адабиётларда солиқ ҳисоботини майишига (ўзгаришига) олиб келган ҳолат-
ташкил этишнинг қуйидаги вариантлари лар солиқ органи томонидан аниқланганли-
назарда тутилган: гини ёки солиқ аудити тайинланганлигини
билган пайтга қадар тақдим этилган бўлса;
1. Солиқ ҳисоби сиёсатини тасдиқлаш
асосида солиқ ҳисоби регистрларидан фой- 2) аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи
даланилган ҳолда солиқ ҳисобини ташкил тақдим этилгунга қадар етишмаётган со-
этиш; лиқ суммасини ва унга тегишли пеняларни
тўлаган бўлса.
2. Молиявий ҳисоб маълумотлари асо-
сида солиқ ҳисоби регистрларини шакл- Солиқ тўловчилар ва солиқ агентлари
лантириш асосида ташкил этиш. солиқ органларига солиқ ҳисоботини ва
унга илова қилинадиган ҳужжатларни, агар
Солиқ ҳисоботига ўзгартиришлар Солиқ кодексида бошқача қоида белгилан-
киритиш маган бўлса, ушбу ҳисобот тақдим этилган
йилдан кейин камида беш йил сақлаши
Ўзи илгари тақдим этган солиқ ҳисобо- шарт. Агар солиқ тўғрисидаги қонунчилик
тида ҳисоблаб чиқарилган солиқ сумма- солиқ ставкасини қўллашни, тўланадиган
си камайишига (ўзгаришига) олиб келган солиқ миқдорини, солиқ имтиёзини ёки
нотўғри ёки тўлиқ бўлмаган маълумот- чегирмасини қўллашни ва (ёки) солиқ-
ларни ва (ёки) хатоларни аниқлаган солиқ ни тўлаш муддатини ўзгартиришни солиқ
тўловчи ушбу солиқ ҳисоботига зарур ту- тўловчининг муайян шартларга риоя этиши
затишларни киритиши ва солиқ органи- билан боғласа, ушбу солиқ тўловчи барча
га аниқлаштирилган ҳисоботни тақдим тасдиқловчи ҳужжатларни мазкур шарт-
этиши шарт. Агар Солиқ кодекси 83-мод- ларнинг амал қилиши тугайдиган йилдан
дасининг биринчи қисмида кўрсатилган кейин камида беш йил сақлаши керак. Бун-
ҳолатлар ҳисоблаб чиқарилган солиқ сум- дай тасдиқловчи ҳужжатлар жумласига,
масининг камайишига олиб келмаган бўл- солиқ ҳисоботи, унга илова қилинадиган
са, солиқ тўловчи ўзи илгари тақдим этган ҳужжатлар, шунингдек кўрсатилган шарт-
ҳисоботига зарур тузатишлар киритишга ларга ёки мажбуриятларга риоя этилган-
ва тақдим этишга ҳақли. Бунда, солиқ ҳи- лигини тасдиқловчи ҳужжатлар киради.
соботини тақдим этишнинг белгиланган Ушбу қоидалар, агар кўрсатилган шартлар
муддати ўтгандан кейин йўлланган солиқ ёки мажбуриятлар вақтинчалик тусга эга
ҳисоботи муддат бузилган ҳолда тақдим бўлса ва уларга риоя этилишини ҳужжат-
этилган деб ҳисобланмайди. лар билан тасдиқлашни талаб қилса, қўл-
ланилади.
Агар аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи
тақдим этиш муддати ўтгунга қадар тақдим Солиқ ҳисоботини тақдим этиш тарти-
этилган бўлса, солиқ ҳисоботи аниқлашти- бини бузиш учун жавобгарлик
рилган солиқ ҳисоботи тақдим этилган кун
тақдим этилган деб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 2021
йил 29 декабрдаги 741-сонли Қонуни би-
Агар аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи лан Солиқ кодексининг 220-моддаси янги
солиқ органига тўлаш муддати ўтгандан
кейин тақдим этилган бўлса, солиқ тўлов-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
МУНОСАБАТ 47
таҳрирда баён қилиниб, солиқ ҳисоботи- Худди шундай ҳуқуқбузарлик маъмурий
ни тақдим этиш тартибини бузганлик учун жазо чораси қўлланилганидан кейин бир
юридик шахсларга нисбатан моливий санк- йил давомида такрор содир этилган бўлса,
циялар қўлланилиши бекор қилиниб, солиқ — базавий ҳисоблаш миқдорининг уч ба-
қонунчилигидан чиқариб ташланди, яъни раваридан ўн бараваригача миқдорда жа-
солиқ ҳисоботини ўз вақтида тақдим қил- рима солишга сабаб бўлади.
маганлик учун солиқ тўловчи бўлган юри-
дик шахснинг мансабдор шахси ёки солиқ Бундан ташқари, давлат солиқ хизмати
тўловчи бўлган жисмоний шахслар маъму- органларига тақдим этиладиган тегишли
рий жавобгарликка тортилиши белгиланди. солиқ ҳисоботи ҳужжатларида фойда (даро-
Ушбу ҳолатлар аниқланган тақдирда юри- мад) олинганлиги тўғрисидаги маълумот-
дик шахснинг мансабдор шахси ёки солиқ ларни қасддан кўрсатмаслик, шунингдек
тўловчи бўлган жисмоний шахслари Ўзбе- улар мавжудлиги тўғрисидаги ахборотни
кистон Республикаси Маъмурий жавобгар- яшириш мақсадида фойда (даромад) келиб
лик тўғрисидаги кодексининг 175-модда- тушишини ҳисобга олиш тартибини бузиш
сига асосан жавобгарликка тортилади. – фойдани (даромадни) ёки солиқ солина-
диган бошқа объектларни қасддан яшириш
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий деб ҳисобланади ва тегишли мансабдор
жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг шахсларни Ўзбекист он Республикаси Маъ-
175-моддасига кўра, фойда (даромад) ёки мурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси-
солиқ солинадиган бошқа объектларнинг нинг 174-моддаси ёки Жиноят кодексининг
ҳисобини олиб бормаслик ёхуд бундай ҳи- 184-моддасида назарда тутилган жавобгар-
собни белгиланган тартибни бузган ҳолда ликка тортишга сабаб бўлади.
олиб бориш, башарти бу ҳаракатлар тўла-
ниши лозим бўлган солиқнинг ёки бошқа Шунингдек, солиқ тўловчи ташкилот
мажбурий тўловларнинг суммасини ка- мансабдор шахсларнинг маъмурий ёки
майтиришга олиб келса, шунингдек, бюд- жиноий жавобгарликка тортилиши солиқ
жетга ва давлат мақсадли жамғармаларига тўловчи – юридик шахсдан Солиқ кодек-
солиқларни, бошқа мажбурий тўловларни сининг 28-боби талабларига мувофиқ қў-
ҳисоблаб чиқариш ва тўлаш учун зарур шимча ҳисобланган солиқлар ва молиявий
бўлган солиқ ҳисоботларини, ҳисоб-ки- жазо ундирилишини истисно этмайди.
тобларини ҳамда бошқа ҳужжатларни,
дебиторлар билан ўзаро ҳисоб-китоблар- Давлатимиз раҳбари томонидан 2021 йил
нинг солиштирма далолатномаларини ёхуд 7 сентябрь куни қабул қилинган «Солиқ
тўлов муддати ўтган дебиторлик қарзи мав- мажбуриятларини бажаришда тадбиркор-
жуд эмаслиги тўғрисидаги ёзма билдириш- лик субъектларига янада қулай шарт-ша-
ни тақдим этмаслик, ўз вақтида тақдим эт- роитлар яратиш чора-тадбирлари тўғриси-
маслик ёки белгиланмаган шаклда тақдим да»ги Фармон билан 2022 йил 1 январдан
этиш, худди шунингдек камерал назорат бошлаб камерал солиқ текшируви нати-
натижалари бўйича аниқланган тафовут- жалари бўйича аниқланган ҳуқуқбузар-
ларнинг асосларини ёхуд аниқлаштирил- ликлар учун моливий санкциялар қўл-
ган солиқ ҳисоботини белгиланган муддат- ланилишини бекор қилинганлиги ҳам
да тақдим этмаслик – базавий ҳисоблаш тадбиркорлар учун берилаётган яна бир
миқдорининг бир бараваридан уч барава- енгилликдир.
ригача миқдорда жарима солишга сабаб
бўлади. Б. САДУЛЛАЕВ,
Бухоро вилоят маъмурий
суди судьяси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 7 / 2022
48 ТАРИХ САҲИФАЛАРИ
ЕТТИ ПИР КИМ ЭДИ?
ХОЖА АБДУЛХОЛИҚ ҒИЖДУВОНИЙ
Тариқат асосчиси 4 та («Ёдкард», «Бозгашт», «Нигоҳдошт»,
Хожа Абдухолиқ ибн Абдулжамил Ғиж- «Ёддошт») қўшиб, бу қоидаларни 8 тага ет-
дувоний – тасаввуф тарихидаги йирик наза- казди. Шу тариқа у амалий жиҳатдан янги
риётчилардан бири, хожагон тариқатининг хожагон тариқатини бошлаб, уни назарий
асосчиси. Кейинчалик «Хожайи Жаҳон» жиҳатдан асослаб берди.
(«Жаҳоннинг Хожаси») лақаби билан ном
қозонган. Ҳозиргача ҳам маҳаллий аҳоли Ғиждувоний тасаввуф тарихида энг сўнг
ўртасида Ғиждувон шаҳрини ана шу улуғ ги, шу билан бирга, энг мукаммал тариқатни
шайх ҳаққи-ҳурматидан «Хожайи Жаҳон» бошлаб берди. XIV асрда Баҳоуддин Нақш-
деб аталади. 1103 йили Бухоронинг Ғижду- банд бу тариқатни такомилга етказди ва у
вонида туғилиб, 1179 йили шу ерда вафот аввал «хожагон-нақшбандия», кейинчалик
этган. Қабри ҳам – Ғиждувонда. У хожагон- эса тўғридан-тўғри «нақшбандия» деб юри-
нақшбандия тариқатидаги Бухородан ўтган тиладиган бўлди.
етти пирнинг сарҳалқаси, яъни биринчиси
ҳисобланади. Ғиждувон мадрасаси кимнинг
«Зикри воқеоти Хожайи Жаҳон Абдул- шарафига қурилган?
холиқ Ғиждувоний» асари (1717 йили кў-
чирилган)да маълумот берилишича, Абду- Ғиждувонийнинг қабри – Ғиждувонда.
холиқ 9 ёшида Қуръони Каримни ёдлаган, Мирзо Улуғбек (1394 – 1449) бу улуғ зот
10 ёшидан бошлаб дарвешлар ўтказадиган ҳаққи-ҳурматига 1433 йили унинг қабри
зикр маросимларида фаол иштирок этган, қибласида мадраса қурдирган. Ғиждувоний
бухоролик устози Имом Садриддиндан таваллудининг 915 йиллиги муносабати би-
Қуръони Каримни тафсир қилиш илмини лан бу ердаги қабрда қадимий анъаналарга
ўрганди. 22 ёшида Абдухолиқ Эроннинг Ҳа- мувофиқ янги мажмуа барпо этилди.
мадон шаҳридан Бухорога келиб, тасаввуф
тарғиботи билан шуғуллана бошлаган Хожа Ўнинчи ҳалқа
Юсуф Ҳамадонийга мурид тушади. Қолган Гарчи Муҳаммад пайғамбар (с. а. в.)дан
умрини тасаввуф хизматига бағишлайди. бошланган олтин силсилада Ғиждуво-
Бу таълимот назарияси ва амалиётига оид ний ўнинчи ҳалқа ҳисобланса ҳам, хожа-
«Рисолайи саҳобия», «Мақсад ас-соликин», гон-нақшбандия тариқатининг асосчиси,
«Маслак ул-орифин», «Мақомоти Юсуф Ҳа- яъни биринчи пири янглиғ ҳурмат-эҳти-
мадоний», «Тариқат одоби» деб номланган ромга эга бўлди.
5 асар битган. Муридлар тарбияси билан 2002 йил 4 декабрда Ўзбекистон Рес
шуғулланган. Ўз руҳини камолга етказишда публикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Аб-
юксак даражаларга етишган. дулхолиқ Ғиждувоний таваллудининг 900
Ғиждувоний Ҳамадоний жорий этган йиллигини нишонлаш тўғрисида»ги қарори
зикр маҳали амал қилинадиган 4 та рашҳа қабул қилинди. 2003 йил 27 ноябрида Бухо-
(«Ҳуш дар дам», Назар бар қадам», «Сафар рода Ғиждувоний таваллудининг 900 йилли-
дар ватан», «Хилват дар анжуман»)га яна ги ЮНЕСКО иштирокида юксак ташкилий
савияд а ўтказилди. Ғиждувонда унинг мақ-
«ОДИЛ СУДЛОВ» бараси яқинидаги эски бозор шаҳар четига
№ 7 / 2022
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одилсудлов» — «Правосудие» журнали 2022 йил 7 сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search