Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
10/2022 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Бахтияр ИСЛАМОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен»
Робахон МАХМУДОВА республика танловида «Энг яхши ёри-
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ тилган ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бў-
Икрам МУСЛИМОВ йича ғолиб деб топилган.
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ
Холмўмин ЁДГОРОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Ибрагим АЛИМОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Олим ХАЛМИРЗАЕВ
Замира ЭСАНОВА Чўпонота кўчаси, 6-уй
Омонбой ОҚЮЛОВ Ҳ/р 20210000300101763001
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
МФО 00850, СТИР 201403038
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан
босилган матнлар. ТЕЛЕФОН: (71) 278-96-54, 278-91-96,
278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача
бўлиши мумкин. E-mail: [email protected]
Веб-сайт: www.odilsudlov.sud.uz
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва Telegram: https://t.me/ODsud
қайтарилмайди.
Босишга 2022 йил 18 октябрда рухсат
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ этилди. Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. табоқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
Журнал Ўзбекистон Республикаси Вазир- фаланди. Буюртма ‒ 14.
лар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттеста-
ция комиссияси Раёсатининг 2013 йил 30 Нашр адади 3395 нусха.
декабрдаги 201/3-сонли қарори билан док-
торлик диссертациялари бўйича илмий ма- Навбатчи муҳаррир
қолалар чоп этиладиган нашрлар рўйхати- Муталиф СОДИҚОВ
га киритилган.
НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб-
ликаси Президенти Администрацияси Сотувда келишилган нархда
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму-
никациялар агентлигида 0026-рақам би- «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа босмахонасида чоп этилди.
б ошлаган. Босмахона манзили: 100 139,
Тошкент шаҳри, Учтепа тумани,
C «Одил судлов»
23-мавзе, 47-уй
2 МУНДАРИЖА
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Мулк ҳуқуқининг дахлсизлигини ишончли
ҳимоя қилиш, мулкий муносабатларга асоссиз аралашувга йўл қўймаслик, хусусий мулк-
нинг капиталлашув даражасини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони ............3
КОНСТИТУЦИЯВИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
М. Абдуллаева. Конституциявий суд иш юритуви принципларининг алоҳида
жиҳатлари ...............................................................................................................................9
МУНОСАБАТ
И. Жовлиев. Суд назорати, суд ҳокимияти ва одил судлов тушунчаларининг ўзаро
н исбати ........................................................................................................................................14
Ш. Ғофуров. Мулк ҳуқуқини юксакликка кўтарган Фармон .......................................19
МЕНИНГ ТАКЛИФИМ
Ш. Аббасов. Қонуннинг «қаттиқ тили» ёки апелляция институтини ислоҳ қилиш
эҳтиёжи ..................................................................................................................................21
С. Юлдашев. Назоратнинг самарадорлиги унинг конституциявий асосларига боғлиқ.......24
МУЛОҲАЗА
У. Шокиров, И. Баҳронов. Судьянинг ички ишончи...............................................26
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
Н. Тожиева. Маъмурий судларда прокурор иштирокининг айрим масалалари...........29
М. Эшимбетов. Судгача низони ҳал қилишнинг ўзига хос хусусиятлари............... 33
МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИ ВА ЖАВОБГАРЛИК
Б. Шоймардонов. Маданий ва археология мероси объектларини муҳофаза қилиш ....37
СОЛИҚ ВА ҲУҚУҚ
Г. Рахимова. Махсус иқтисодий зоналарнинг иштирокчиларига солиқ солишнинг ўзига
хос хусусиятлари (Тошкент вилояти мисолида)...................................................................42
ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ
Б. Пўлатов. Ов қилиш ва ов хўжаликлари фаолиятини ҳуқуқий асосларини такомил-
лаштириш................................................................................................................................45
1 ОКТЯБРЬ – УСТОЗ ВА МУРАББИЙЛАР КУНИ
А. Собиров. Устоз. .....................................................................................................50
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA.....................................................79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА 3
РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
ФАРМОНИ
МУЛК ҲУҚУҚИНИНГ ДАХЛСИЗЛИГИНИ ИШОНЧЛИ
ҲИМОЯ ҚИЛИШ, МУЛКИЙ МУНОСАБАТЛАРГА
АСОССИЗ АРАЛАШУВГА ЙЎЛ ҚЎЙМАСЛИК,
ХУСУСИЙ МУЛКНИНГ КАПИТАЛЛАШУВ
ДАРАЖАСИНИ ОШИРИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ
ТЎҒРИСИДА
Ўзбекистон Республикаси Президен- ер участкасидан ихтиёрий воз кечилган-
тининг 2022 йил 22 август куни ўтказил- да унга бўлган ҳуқуқнинг бекор қилиниши-
ган тадбиркорлар билан очиқ мулоқоти ни Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий давлат
доирасида белгиланган мулкий ҳуқуқлар- ҳокимияти органларининг қарори билан
нинг ишончли ҳимоясини яратиш, ушбу расмийлаштириш. Бунда, ер участкасидан
ҳуқуқларни чеклаётган омилларни барта- ихтиёрий воз кечиш тўғрисида нотариал
раф этиш бўйича вазифалар ижросини таъ- тасдиқланган ариза ушбу ер участкасига
минлаш мақсадида, шунингдек, 2022-2026 бўлган ҳуқуқларни бекор қилиш учун асос
йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистон- бўлиб ҳисобланади;
нинг тараққиёт стратегиясига мувофиқ:
юридик шахс тугатилиши муносабати би-
1. Хусусий мулкка эгалик қилиш, ундан лан унинг ер участкасига (қишлоқ хўжали-
фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқини ги ерларидан ташқари) бўлган ҳуқуқларини
бевосита ёки билвосита чеклашни назарда бекор қилиш. Бунда, ушбу ҳуқуқлар юри-
тутувчи, мулкий муносабатларда бозор иқти- дик шахс муассисларига (иштирокчиларга),
содиёти тамойилларини тўлиқ жорий этиш- агар қонунчиликда, таъсис ҳужжатларида
га тўсқинлик қилувчи қуйидаги тартиблар, ёки муассислар ўртасидаги келишувга му-
талаблар ва чекловлар 2022 йил 1 сентябр- вофиқ бошқача шартлар назарда тутилмаган
дан бошлаб бекор қилинсин: бўлса, уларнинг юридик шахсдаги улушига
(қўшилган ҳиссасига) мутаносиб равишда
а) ер участкаларига бўлган ҳуқуқлар- ўтказилади;
дан фойдаланиш соҳасида:
ер участкаларини жамоат эҳтиёжлари
ер участкаларига бўлган ҳуқуқнинг учун олиб қўйишда компенсация сифати-
вужудга келиши учун асос бўлган ҳужжат- да давлат мулкидаги бошқа кўчмас мулк
ларни, шу жумладан, Вазирлар Маҳкамаси, объектини мулк қилиб бериш, бундан кўп
маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг квартирали уйларда жойлашган турар жой
ҳужжатларини уларнинг ўзи ёки юқори ту- объектлари мустасно;
рувчи орган ва мансабдор шахслар томони-
дан, хусусан прокурор протести асосида бе- б) турар жойга бўлган мулкий ҳуқуқлар-
кор қилиш йўли билан ер участкасига бўлган ни амалга ошириш соҳасида:
ҳуқуқни тугатиш, бундан ушбу ҳужжатлар-
ни суд томонидан бекор қилиш ёки ҳақиқий турар жойга нисбатан мулкий ҳуқуқларга
эмас деб топиш ҳолатлари мустасно; ёки турар жой мулкдори билан қариндош
лик алоқаларига эга бўлмаган шахсларни
«Халқ сўзи» газетаси, 2022 йил 25 август сони.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
4 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
ушбу турар жойдан доимий рўйхатдан чиқа- 2. 2023 йил 1 январдан бошлаб Кадастр
риш учун уларнинг розилигини олиш, бун- ва кўчмас мулкларни рўйхатдан ўтказиш
дан тарафлар ўртасида бошқача келишув интеграцион ахборот тизими (кейинги
тузилган ҳолатлар мустасно; ўринларда – UZKAD тизими) кўчмас мулк
объектларига бўлган ҳуқуқларнинг дав-
суд томонидан турар жойга нисбатан ин- лат реестри ҳамда кўчмас мулк объектлари
софли эгалловчи деб топилган жисмоний ҳақидаги маълумотлар юритиладиган, маъ-
шахсдан ушбу турар жойни унга нисбатан лумотларининг ҳақиқийлиги ва ишончли-
мулк ҳуқуқи давлат рўйхатидан ўтказилган лиги давлат томонидан кафолатланадиган
пайтдан бошлаб уч йил ўтгач натура шакли- ягона ахборот тизими этиб белгилансин.
да талаб қилиб олиш;
Бунда:
в) жисмоний ва юридик шахсларга мулк UZKAD тизимига Гаров реестри, «Нота-
ҳуқуқи билан тегишли бўлган бино ва риус» автоматлаштирилган ахборот тизими,
иншоотлар, транспорт воситаларидан Кўчмас мулк объектлари манзиллари ягона
фойдаланиш соҳасида – мулкий ҳуқуқлар- реестри, Тадбиркорлик субъектлари ягона
нинг вужудга келиши учун асос бўлган маъ- давлат реестри, Ўзбекистон Республика-
мурий ҳужжатларни ушбу ҳужжатни қабул си солиқ тўловчиларининг ягона реестри,
қилган ёки юқори турувчи маъмурий орган «Давлат мулки» ахборот тизими, Нодавлат
ва мансабдор шахслар томонидан, хусусан нотижорат ташкилотлар ва уларнинг бўлин-
прокурор протести асосида бекор қилиш малари реестри, лицензиялар, рухсат этиш
йўли билан ҳуқуқларни тугатиш, бундан хусусиятига эга ҳужжатлар ва хабарномалар
ушбу ҳужжатларни суд томонидан бекор қи- реестрлари ва кўчмас мулк объектларига оид
лиш ёки ҳақиқий эмас деб топиш ҳолатлари маълумотлар юритилаётган бошқа барча
мустасно; давлат ахборот тизимлари интеграция қи-
линади ҳамда реал вақт режимида онлайн
г) корпоратив муносабатлар соҳасида: маълумот алмашинуви йўлга қўйилади;
давлат органлари томонидан давлат ишти- онлайн маълумот алмашинуви пайтида
рокидаги корхоналар мол-мулкини тасарруф кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқ қоғоз шаклида
этиш бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжат- ёки бошқа ахборот тизимида давлат рўйха-
лар ёки бошқа кўринишдаги маъмурий тидан ўтказилганлиги, шу сабабли UZKAD
ҳужжатлар қабул қилиш амалиёти. Бунда, тизимида бўлмаганлиги аниқланган тақ-
хўжалик жамиятининг устав фондидаги (ка- дирда, уч кун ичида ушбу ҳуқуқ UZKAD
питалидаги) давлат улушига (акцияларига) тизимида ҳақ ундирмасдан ва ариза талаб
эгалик қилувчи давлат органлари улушдор қилмасдан давлат рўйхатидан ўтказилади ва
(акциядор) сифатида қарорлар қабул қилиш- маълумот тақдим этилади;
ни (овоз беришни) юқори турувчи давлат кўчмас мулк билан боғлиқ битимларни
органи билан ёзма тарзда келишиб олиши расмийлаштириш ва давлат рўйхатидан ўт-
мумкин; казиш UZKAD тизимидаги маълумотлар
юридик шахсларнинг устав фондидаги асосида амалга оширилади, кўчмас мулк
(капиталидаги) гаровга қўйилган улуш- ҳақида ушбу тизимда бўлмаган бошқа маъ-
ларни (қўшилган ҳиссаларни) гаровга лумотларни талаб қилишга йўл қўйилмай-
олувчининг розилигисиз тасарруф этиш ди, маълумотларнинг ҳаққонийлиги давлат
амалиёти. Бунда, мазкур розилик олинма- томонидан кафолатланади, бундан қонунда
ганлиги таъсис ҳужжатларига киритилган назарда тутилган ҳоллар мустасно;
ўзгартиришларни давлат рўйхатидан ўтка- жисмоний ва юридик шахсларга со-
зишни рад этиш учун асос бўлиб ҳисобла- лиқларни ҳисоблаш, нотариал ҳаракат-
нади, бундан қонунда назарда тутилган
ҳоллар мустасно.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР 5
ларни расмийлаштириш, давлат хизмат- бўйича ҳудудий марказлаштирилган
лари, банк, коммунал, суғурта ва бошқа жамғармалар – Қорақалпоғистон Респуб
оммавий хизматларни кўрсатишда кўчмас ликаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар
мулкка оид барча маълумотлар тегишли ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари ҳузу-
давлат органлари ҳамда хизмат кўрсатув- ридаги Жисмоний ва юридик шахсларга
чи шахслар томонидан UZKAD тизимидан етказилган мулкий зарарларни компен-
олинади; сация қилиш бўйича ҳудудий мақсадли
жамғармалар (кейинги ўринларда – ҳуду-
Кўчмас мулк объектларига бўлган дий компенсация жамғармалари) этиб қайта
ҳуқуқларнинг давлат реестрига киритил- номлансин.
ган ёзувлар ва кўчмас мулк объектлари
бўйича «мулк тарихи»га оид маълумот- 4. Маблағларини шакллантириш ва
лар жисмоний ва юридик шахслар учун улардан фойдаланишнинг амалдаги тар-
очиқ бўлади ва улардан ҳақ эвазига Яго- тибини сақлаб қолган ҳолда, 2023 йил 1
на интерактив давлат хизматлари портали январдан бошлаб қуйидагилар натижа-
орқали фойдаланилади, давлат сирига оид сида етказилган зарарлар республика
ҳамда «Шахсга доир маълумотлар тўғри- ва ҳудудий компенсация жамғармалари
сида»ги Ўзбекистон Республикасининг маблағлари ҳисобидан қоплаб берилиши
қонунида назарда тутилган маълумотлар белгилансин:
бундан мустасно.
кўчмас мулк объектларига бўлган
Кадастр агентлиги қоғоз шаклида ёки ҳуқуқларнинг давлат реестрига ноқонуний
бошқа ахборот тизимларида давлат рўйха- ёки ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълу-
тидан ўтказилган кўчмас мулкка бўлган мотларнинг киритилиши натижасида уларга
ҳуқуқлар ҳақидаги маълумотларни ҳар бир ишониб ҳаракат қилган жисмоний ва юри-
кўчмас мулк объектини босқичма-босқич дик шахсларга етказилган зарар;
идентификациялаган ҳолда UZKAD тизи-
мига тўлиқ ўтказсин. давлат органлари, уларнинг мансабдор
шахслари ва хизматчиларининг қонунга хи-
3. Қуйидагилар: лоф деб топилган қарорлари, ҳаракатлари
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар (ҳаракатсизлиги) натижасида мулкдорга ет-
Маҳкамаси ҳузуридаги Ер участкалари казилган ва суднинг қонуний кучга кирган
жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйилиши қарори билан аниқланган зарар;
муносабати билан зарарларнинг ўрнини
жисмоний ва юридик шахсларга қоплаш терговга қадар текширувни амалга оши-
бўйича республика марказлаштирилган рувчи органлар, суриштирув, дастлабки
жамғармаси – Ўзбекистон Республикаси тергов, прокуратура органлари ва суднинг
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Жисмо- қонунга хилоф деб топилган ҳаракатлари
ний ва юридик шахсларга етказилган (ҳаракатсизлиги) туфайли етказилган зарар
мулкий зарарларни компенсация қилиш ва маънавий зиён;
бўйича республика мақсадли жамғарма-
си (кейинги ўринларда – республика ком- мазкур Фармоннинг 1-банди «б» кичик
пенсация жамғармаси) этиб; бандида назарда тутилган ҳолларда турар
Қорақалпоғистон Республикаси Вазир- жой инсофли эгалловчидан талаб қилиб
лар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар олинмаслиги натижасида мулкдорга етка-
ҳокимликлари ҳузуридаги Ер участкалари зилган зарар.
жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўй илиши
муносабати билан зарарларнинг ўрнини 5. Белгилаб қўйилсинки:
жисмоний ва юридик шахсларга қ оплаш ушбу Фармоннинг 4-бандига асосан,
республика ва ҳудудий компенсация
жамғармалари маблағлари ҳисобидан
амалга оширилган тўловлар кейинча-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
6 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
лик айбдор шахслардан тўлиқ миқдор- сусий мулк ҳуқуқини бузиш ҳолатлари
да р егресс тартибида ундириб олинади, рўйхатини, бунда, мансабдор шахслар ва
бундан мазкур банднинг учинчи ва тўр- хизматчиларнинг қонунда тўғридан-тўғри
тинчи хатбошиларида назарда тутилган кўрсатилган ҳолатлардан ташқари қуйидаги
ҳоллар мустасно; ҳаракатлари хусусий мулк ҳуқуқини эркин
амалга оширишга аралашиш ва дахлсизли-
қонунчиликда ушбу Фармоннинг 4-бан- гини бузиш деб ҳисобланади ҳамда уларга
дида назарда тутилган зарарларни қоплаш- нисбатан жиноий жавобгарликка тортиш-
нинг бошқа манбалари белгиланган ҳол- гача бўлган чоралар қўлланилишига асос
ларда, компенсация тўловлари республика бўлади:
ва ҳудудий компенсация жамғармалари
маблағлари ҳисобидан амалга оширилиб, мулкка эркин эгалик қилиш, ундан фой-
кейинчалик ушбу манбалар ҳисобидан даланиш ва тасарруф этишни чеклаш, тақиқ
қоплаб берилади; қўйиш, мулкий ҳуқуқларни давлат рўйхати-
дан ўтказишни асоссиз рад этиш ёки бош
суднинг қарори билан зарарни қоплаш қача ҳар қандай кўринишда мулкдор ёки
зарар етказилишида айбдор бўлган мансаб- унинг мулкий ҳуқуқларига таъсир ўтказиш;
дор шахслар зиммасига юкланмаган ва (ёки)
регресс тартибида ундириб олиш шартисиз мулкдорнинг хўжалик фаолиятига ёки
давлат томонидан қоплаб берилиши кўр- мол-мулкдан фойдаланиш натижасида оли-
сатилган ҳолларда, республика ва ҳудудий надиган ҳосил ва маҳсулотни реализация
компенсация жамғармалари маблағлари ҳи- қилиш ҳамда даромадларни тасарруф этиш-
собидан амалга оширилган тўловлар Давлат га аралашиш;
бюджетидан қоплаб берилади.
хусусий мулк объекти ва у жойлашган
6. Адлия вазирлиги, Бош прокуратура, ҳудудга, шу жумладан, турар жой бўлмаган
Олий суд, Тадбиркорлар ҳуқуқларини ҳимоя кўчмас мулк объектига мулкдорнинг рух-
қилиш бўйича вакил, Савдо-саноат палата- сатисиз кириш, бу ҳақда учинчи шахсларга
сининг мулк ҳуқуқи дахлсизлигини ишонч кўрсатма бериш;
ли ҳимоя қилиш, мулкий муносабатларга
асоссиз аралашувни чеклаш мақсадида мол-мулкни ва унга бўлган ҳуқуқни бош
қуйидаги ҳуқуқий институтларни қонун- қа шахсга ўтказиш, фойдаланишга бериш
чиликда ва юридик амалиётда қўллаш ёки бошқача тарзда тасарруф этишга арала-
кўламини янада кенгайтириш тўғриси- шиш, бу тўғрисида ҳуқуқий ҳужжат қабул
даги таклифига розилик берилсин: қилиш;
а) фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қи- мулкдорга унинг ихтиёрига зид тарзда
лиш усулларини, бунда: мол-мулки билан боғлиқ ижтимоий, иқтисо-
дий ёки бошқа давлат ва жамоатчилик вази-
инсофли эгалловчининг мулкий ҳуқуқла- фаларини юклаш ёхуд номақбул шартларни
ри ҳимоя қилинади, мулкдорнинг бузилган қўйиш;
ҳуқуқларини тиклашнинг молиявий меха-
низмлари қўлланилади; мол-мулкдан мулкдорнинг розилигисиз
ва тегишли ҳақ тўламасдан фойдаланиш;
кредит таъминоти сифатида гаровга
қўйилган мол-мулк белгиланган тартибда мол-мулкка эгалик қилиш ва ундан фой-
аукцион орқали сотилганда, кредиторнинг даланишга оид маълумотларни сўраш ёки
розилигига кўра, сотиб олувчига мулкнинг бундай маълумотларни мулкдорнинг рухса-
қийматини уч йилгача бўлиб-бўлиб тўлаш тисиз ишлатиш;
ҳуқуқи берилади;
мулк ва мулкий ҳуқуқлардан суд қаро-
б) маъмурий ва жиноий жавобгар- рисиз маҳрум этиш ёки мулкдорга улардан
ликка тортиш учун асос бўладиган ху- воз кечишга қаратилган ҳар қандай жисмо-
ний, руҳий ёки бошқа шаклдаги мажбур-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР 7
лов чоралар қўллаш, тазйиқ ўтказиш ёхуд маблағлардан оқилона ва асосли фойдала-
мол-мулкни тасарруф этишга доир асоссиз нилаётганлигини назорат қилиш назарда
талабларни қўйиш; тутилади;
в) қилмишнинг жиноийлигини истис- фуқаролик судларида мол-мулкни ўз-
но қиладиган ҳолатларни, шу жумладан, ганинг ноқонуний эгалигидан талаб қи-
унинг зарурий мудофаа турини, бунда: либ олиш тўғрисидаги даъволар юзасидан
даъвогарлар (давлат органлари ва ташки-
мулкдор ёки унинг вакили ўз мулкини лотлари бундан мустасно) давлат божини
ҳар қандай тажовуздан ҳуқуқни бузишга тўлашдан озод қилинади, бунда даъвогар-
мутаносиб равишда ва ҳуқуқ бузилиши- нинг даъво талабларини қаноатлантириш
нинг олдини олиш учун зарур ҳаракатлар тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда,
доирасида, шу жумладан, зарурий мудо- ундан талабларнинг қаноатлантирилиши
фаа ҳолатида ўзи ҳимоя қилиш ҳуқуқига рад этилган миқдорига мутаносиб ра-
эга бўлади; вишда давлат божи ундириш назарда ту-
тилади;
кўчар мулк ўзбошимчалик билан олиб
қўйилганда мулкдор таъқиб қилиш орқа- иқтисодий судларда мол-мулкка бўлган
ли уни қайтариб олиши, кўчмас мулкка мулк ҳуқуқи тўғрисидаги даъволар юза-
нисбатан эса унга ўзбошимчалик билан сидан регрессив (даъво қиймати ошишига
кирган ёки эгаллаб олган шахсни чиқариб қараб давлат божи ставкаси пропорционал
юбориш орқали эгалигини тиклаши мум- равишда тушиб боради) давлат божи став-
кин бўлади; каларини қўллаш жорий этилади.
мулкни ўзбошимчалик билан эгаллаш 7. Адлия вазирлиги Бош прокуратура,
ёки унга кириш ёхуд мулк дахлсизлигини Олий суд, Ички ишлар вазирлиги, Тадбир-
бошқача тарзда бузиш қонунчиликда бел- корлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича
гиланган тартибда жавобгарликка тортиш вакил ҳамда Савдо-саноат палатаси би-
учун асос бўлади; лан биргаликда уч ой муддатда Вазирлар
Маҳкамасига қуйидаги қонун лойиҳалари-
г) гумон қилинувчи, айбланувчининг ни киритсин:
мулкий ҳуқуқларига нисбатан «Хабеас
корпус» институтини, бунда, cуриштирув- «Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва
чи ва терговчининг мол-мулкни хатлаш би- мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатла-
лан боғлиқ қарорларини кўриб чиқиш учун ри тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси
судга киритиш назарда тутилади; қонунининг янги таҳрирдаги лойиҳасини,
лойиҳада ушбу қонун қабул қилиниши му-
д) давлат органлари, жисмоний ва юри- носабати билан Фуқаролик, Солиқ, Жиноят,
дик шахсларнинг судга мурожаат қилиш Жиноят-процессуал, Маъмурий жавобгар-
ҳуқуқларини давлат божи орқали тартиб- лик тўғрисидаги кодекслар ва бошқа қонун
га солиш тизимини, бунда: ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар ки-
ритишни назарда тутсин;
давлат органлари ва ташкилотлари суд-
ларда давлат божини тўлашдан озод қи- тадбиркорлик субъектларининг банкда-
линган ҳолатларни қисқартириб, уларнинг ги ҳисобварақларидан пул маблағларини
жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкий асоссиз ҳисобдан чиқарганлик, ортиқча ун-
ҳуқуқларини чеклаш, маҳрум қилиш ёки дирилган ва тўланган пул маблағларини тад-
бошқа ҳар қандай кўринишда таъсир қи- биркорлик субъектининг биринчи талабига
лишга қаратилган даъволари, аризалари ва биноан қайтармаганлик учун жавобгарлик
шикоятлари учун умумий асосларда давлат белгилашни назарда тутувчи Ўзбекистон
божи тўланиши, давлат божини тўлаш бў Республикасининг айрим қонун ҳужжат-
йича маблағлар бюджет ташкилотларининг
харажатлар сметаларига киритилиши, ушбу
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
8 ҚОНУНЧИЛИК ВА РАСМИЙ ҲУЖЖАТЛАР
ларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ларида давлат рўйхатидан ўтказилмаган
тўғрисидаги қонун лойиҳасини. давлат кўчмас мулк объектлари Давлат ак-
тивларини бошқариш агентлиги томонидан
8. Давлат активларини бошқариш агент- расмийлаштириладиган далолатнома асо-
лиги, Адлия вазирлиги ва Молия вазирлиги сида унинг тегишли ҳудудий бошқармасига
уч ой муддатда давлат мулки объектларини оператив бошқарув ҳуқуқи асосида беғараз
республика мулки ва муниципал мулк ўтказилади.
объектларига ажратиш бўйича норма-
тив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари тўпла- 10. Мулк ҳуқуқининг дахлсизлиги-
мини Вазирлар Маҳкамасига киритсин, бун- ни ишончли ҳимоя қилиш, мулкий му-
да қуйидагилар назарда тутилсин: носабатларга асоссиз аралашувга йўл
қўймаслик, хусусий мулкнинг капитал-
республика мулки, Қорақалпоғистон лашув даражасини ошириш бўйича чо-
Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ра-тадбирлар дастури иловага мувофиқ
муниципал мулки, туман (шаҳар) муни- тасдиқлансин.
ципал мулки объектларининг намунавий
рўйхати; 11. Адлия вазирлигига Халқаро мулк
ҳуқуқлари индексида (IPRI) Ўзбекистон
республика мулки объектларини бошқа- Республикасининг ўрнини тизимли таҳлил қи-
ришда Вазирлар Маҳкамаси, Давлат актив- либ бориш ва уни яхшилаш бўйича таклифлар
ларини бошқариш агентлиги, бошқа давлат ишлаб чиқиш вазифаси юклатилсин.
органлари ва давлат мулкидан фойдаланув-
чиларнинг вазифаларини аниқ чегаралаш; 12. Адлия вазирлиги манфаатдор вазир-
лик ва идоралар билан биргаликда уч ой
республика мулки, Қорақалпоғистон муддатда қонунчиликка мазкур Фармондан
Р еспубликаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар келиб чиқадиган ўзгартириш ва қўшим-
муниципал мулки, туман (шаҳар) муници- чалар тўғрисида Вазирлар Маҳкамасига
пал мулки объектларини бошқариш бўйича таклифлар киритсин.
ваколатли тузилмаларни, уларнинг вазифа-
ларини белгилаш; 13. Мазкур Фармоннинг ижросини сама-
рали ташкил қилишга масъул ва шахсий жа-
2025 йилга қадар босқичма-босқич рес вобгар этиб Ўзбекистон Республикаси Бош
публика мулки объектларини республика вазирининг ўринбосари Ж. А. Қўчқоров ва
бюджетидан, Қорақалпоғистон Республи- адлия вазири Р. К. Давлетов белгилансин.
каси, вилоятлар, Тошкент шаҳар, туман
(шаҳар) муниципал мулки объектларини Фармон ижросини ҳар чоракда муҳокама
тегишлича Қорақалпоғистон Республика- қилиб бориш, ижро учун масъул идоралар
сининг республика бюджети ва тегишли фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат
маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан қилиш Ўзбекистон Республикасининг Бош
сақлаш тизимига ўтиш. вазири А. Н. Арипов зиммасига юклансин.
9. Вазирлик ва идоралар, маҳаллий дав- Амалга оширилаётган чора-тадбирлар
лат ҳокимияти органлари ва бошқа давлат натижадорлиги юзасидан 2023 йил 1 январ-
ташкилотлари 2022 йил якунига қадар ўз- га қадар, кейинчалик ҳар ярим йилда Ўзбе-
лари ҳамда тизим ташкилотлари бошқару- кистон Республикаси Президентига ахборот
видаги давлат кўчмас мулк объектларига бериб борилсин.
бўлган ҳуқуқларнинг кадастр органларида
қонунчиликда белгиланган тартибда тўлиқ Ўзбекистон Республикаси
давлат рўйхатидан ўтказилишини таъмин-
ласин. Президенти Ш. МИРЗИЁЕВ
Белгилансинки, 2023 йил 1 январдан Тошкент шаҳри,
бошлаб тегишли ҳуқуқлари кадастр орган- 2022 йил 24 август
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
ТАДҚИҚОТ, 9
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ
КОНСТИТУЦИЯВИЙ СУД ИШ ЮРИТУВИ
ПРИНЦИПЛАРИНИНГ АЛОҲИДА
ЖИҲАТЛАРИ
Конституциявий суд иш юритуви Конс Конституциявий суд иш юритуви Конс
титуция ва қонун ҳужжатлари билан титуциявий суднинг ваколатлари доира-
тартибга солинадиган конституциявий сида ишларни кўриб чиқиш, ҳал қилиш
назоратни амалга оширишнинг процес- билан боғлиқ фаолияти бўлиб, фуқаролик,
суал шакли бўлиб, мазкур суд томони- жиноий, маъмурий, иқтисодий суд иш
дан ўз ваколатлари доирасида ишларни юритувидан ишларнинг хусусияти, кўриб
кўриб чиқиш ва ҳал қилиш билан боғлиқ чиқиш жараёни, субъектлар доираси ва
тартиб-таомилдир. Ҳуқуқшунос олим қабул қилинган қарорларнинг кучи ва аҳа-
В.В.Цибульский конституциявий суд иш мияти жиҳатидан фарқ қилади.
юриувини тўрт асосий жиҳатларини қайд
этади: 1) конституциявий процессуал нор- «Конституциявий суд иш юритувида,
малар асосида вужудга келадиган ҳуқуқий қоида тариқасида, ишнинг ҳақиқий ҳолат-
муносабатлар сифатида; 2) конститу- лари аниқланмайди, лекин ҳуқуқ масала-
циявий судлов органлари фаолиятининг лари ҳал этилади, қонунлар, бошқа нор-
ўзига хос процессуал шакли сифатида; матив-ҳуқуқий ҳужжатлар нормаларининг
3) конституциявий-ҳуқуқий институтлар- Конституцияга, унинг тамойилларига му-
дан бири сифатида; 4) суд ҳокимиятини вофиқлиги белгиланади. Бу эса, Консти-
амалга оширишнинг ташкилий-ҳуқуқий туциянинг устуворлигини таъминлайди.
шаклларидан бири сифатида1. Бундан ташқари, конституциявий про-
цессда одатда инстанция бўлмайди, Конс
И.С.Назарова конституциявий иш юри- титуциявий суд томонидан чиқарилган
тиш кенг ва тор маънода белгиланиши якуний қарор қатъий ҳисобланади (қонун-
мумкин деб таъкидлайди. Кенг маънода ларда кўрсатилган айрим ҳоллар бундан
конституциявий суд иш юритуви деганда мустасно) ва шикоят қилиниши мумкин
тааллуқли ишларни кўриб чиқиш ва ҳал эмас3.
қилишда Конституциявий суд ва бошқа
ҳуқуқ субъектлари ўртасида юзага кела- Адабиётларда «конституциявий суд
диган процессуал ҳаракатлар ва конститу- иш юритуви» ҳамда «конституциявий
циявий процессуал ҳуқуқий муносабатлар процесс» терминлари қўлланилади ва
мажмуи тушунилади, тор маънода, конс уларнинг ўзаро фарқли хусусиятлари
титуциявий суд ишларини юритиш – бу келтирилади. Бизнинг фикримизча, конс
Конституциявий суднинг ўзига тегишли титуциявий суд иш юритуви ҳамда конс
иш бўйича Конституция нормаларига му- титуциявий процесс бир хил маънони
вофиқ кўриб чиқиш ва ҳал қилиш бўйича англатади. Конституциявий суд иш юри-
фаолияти тартиби2. тувининг бошқа иш юритувларидан фарқ
қилувчи хусусиятларидир бири бу унинг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
10 КОНСТИТУЦИЯВИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
принципларидир. Конституциявий суд инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари усту-
иш юритувининг ўзига хос хусусияти ворлигига оид конституциявий принцип-
шундаки, у бир томондан, конституция- нинг ҳамда Ўзбекистон Республикаси
вий-ҳуқуқий тартибга солиш, иккинчи то- Конституцияси бошқа нормаларининг
мондан, суд процессуал тармоқларининг рўёбга чиқарилишини таъминлайдиган
аҳамиятли жиҳатларини ўз ичига олади. асосий раҳбарий қоидалардир. Ўзининг
Шу сабабли, конституциявий суд ишла- мазмуни бўйича бу принциплар, конститу-
рини ҳуқуқий тартибга солиш конститу- циявий суд ишларини кўриб чиқиш ва ҳал
циявий назоратнинг табиатидан келиб қилиш борасидаги тамоиллардир.
чиқадиган хусусиятларга эга бўлган одил
судловни амалга оширишнинг анъанавий Мазкур принципларнинг белгиланиши,
принципларига асосланади. Принциплар Конституциявий суд томонидан ишларни
тизими ушбу институтга яхлитлик беради ўз вақтида, қонуний, адолатли қарорлар
ва уни конституциявий ҳуқуқнинг бошқа қабул қилинишининг кафолати ҳисобла-
институтларидан чегаралайди. нади.
Конституциявий суд иш юритуви прин- Н.В.Витрук, С.Е.Несмеянова ва бошқа
циплари қонун билан мустаҳкамланган, тадқиқотчилар конституциявий суд иш
юритиш принциплари сифатида қону-
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақолада конституциявий суд иш юритуви принциплари тизими тушунчаси ва
тузилиши тадқиқ этилган. Конституциявий суд ишларини юритиш принципларига киритиш
имконини берувчи мезонлар таклиф этилади. Принциплар тизимининг икки даражали модели,
жумладан, конституциявий суд ишларида амалга ошириладиган умумҳуқуқий ва тармоқлараро
процессуал тамойиллар тақдим этилган. Суд иш юритуви принципларини таснифлашнинг
асосий вариантлари таҳлил қилинади.
Калит сўзлар: конституциявий суд иш юритуви; конституциявий суд ишларини юритиш
принциплари тизими ва таснифи; Конституциявий суд фаолиятининг принциплари, конститу-
циявий қонунийлик.
***
Исследуются понятие и структура системы принципов конституционного судопроизводства.
Предлагаются критерии, позволяющие отнести то или иное начало к принципам конституцион-
ного судопроизводства. Представлена двухуровневая модель системы принципов, включающая
общеправовые принципы, реализующиеся в конституционном судебном процессе, и межотрас-
левые процессуальные принципы. Анализируются основные варианты классификации принци-
пов судопроизводства.
Ключевые слова: конституционное судопроизводство; система и классификация принципов
конституционного судопроизводства; принципы деятельности Конституционного суда, консти-
туционная законность.
***
The concept and structure of the system of principles of constitutional legal proceedings are
investigated. Criteria are proposed that allow one or another beginning to be attributed to the principles
of constitutional legal proceedings. A two-level model of the system of principles is presented, including
general legal principles implemented in the constitutional litigation, and intersectoral procedural
principles. The main options for classifying the principles of legal proceedings are analyzed.
Key words: constitutional proceedings; system and classification of principles of constitutional
legal proceedings; principles of activity of the Constitutional сourt, constitutional legality.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
КОНСТИТУЦИЯВИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 11
нийлик, Конституциянинг устунлиги ва Илмий адабиётларда «конституциявий
тўғридан-тўғри амал қилиши; суд муҳо- қонунийлик» конституциявий суд фао-
камасининг тўлиқлиги, ҳар томонламали- лиятида асосий принцип сифатида кел-
ги ва холислиги; инсон ҳуқуқ ва эркин- тирилади. Конституциявий қонунийлик
ликларининг устуворлиги, далилларни тушунчасига турли хил таърифлар берил-
ўрганишда бевоситалик; одил судловга ган. Хусусан, Т.Я.Хабриева: конституция-
эришиш; диспозитивлик; процессуал те- вий қонунийлик умумий қонунийлик ре-
жамкорлик; одил судловни фақат суд то- жимининг фақат бир қисми эмаслиги ва
монидан амалга ошириш ва бошқаларни бу унинг асоси, ўзаги. Бу Асосий қонун
қайд этадилар4. –Конст итуцияда белгилаб қўйилган ижти-
моий ва давлат тузумининг асосий пара-
Мазкур принципларнинг айримлари метрлари, инсон ва фуқаронинг мақоми
жиноий, фуқаролик, маъмурий суд иш билан боғлиқ, деб қайд этади6.
юритуви учун ҳам хос бўлиб, конститу-
циявий суд иш юритуви принциплари- А.Б.Гафуров: конституциявий қону-
ни тўлиқ тушуниб олиш учун бизнингча, нийликни аҳамияти хусусида «шубҳасиз,
уларни қуйидагича таснифлаш мақсадга юртимизда Конституция ҳамда қонун-
мувофиқ: тартибга солиш объектига кўра, ларнинг устуворлиги принципини амалга
умумҳуқуқий, тармоқлараро, соҳавий оширишнинг муҳим омили бўлиб, у мам-
принциплар; Конституциявий суднинг лакатни демократик ҳуқуқий давлат си-
ташкил этилиши ва фаолиятига оид ҳамда фатида ривожлантириш шартларидан би-
бевосита ишни кўриб чиқиш ва ҳал қи- ридир.» ... «конституциявий қонунийлик
лиш билан боғлиқ принциплар сифатида Конституция нормалари устунлиги, улар-
таснифлашимиз мумкин. Конституциявий нинг мамлакат ҳудудида тўғридан-тўғри
суднинг ташкил этилиши ва фаолиятига амал қилиши, инсон ҳуқуқлари ва эркин-
оид принциплар сифатида: ҳокимиятлар ликлари устуворлигини эътироф этиш
бўлиниши, қонунийлик, мустақиллик, билан бир қаторда, Конституция норма-
коллегиаллик, Конституция ва қонуннинг ларининг халқаро ҳуқуқнинг принципла-
устунлиги ва бошқалар. ри ва нормаларига мувофиқлигини кўзда
тутади»7, дейди.
Бевосита ишни кўриб чиқиш ва ҳал
қилиш билан боғлиқ конституциявий суд Юқоридаги фикрларни умумлаштир-
иш юритувига оид принциплар: одил суд- ган ҳолда таъкидлаш жоизки, конститу-
ловга эришиш, суд ишлари юритиладиган циявий қонунийлик – Конституциянинг
тил, ошкоралик, тарафларнинг тортишуви, – мамлакат олий қонуни сифатида устун-
конституциявийлик презумпцияси, оғза- лиги, уни тўғридан-тўғри амал қилиши,
килик, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг Конституция нормаларининг халқаро
устуворлиги, далилларни ўрганишда бе- ҳуқуқнинг принциплари ва нормаларига
воситалик, суд ишларининг кўриб чиқиш- мувофиқлиги ҳамда Конституцияда бел-
нинг узлуксизлиги, холислик ва ҳ.к. гиланган қоидаларга риоя қилиш ҳамда
унинг бузилишини олдини олишдир.
Мазкур принциплар бир-бири билан Конституциявий қонунийлик тушунча-
ўзаро боғлиқ ҳамда бири-бирини тўлдириб си бевосита конституцияда мавжуд ёки
туради. Ўзбекистон Республикаси Конс ундан келиб чиқадиган талаб ва норма-
титуциясининг устунлиги, мустақиллик, ларга, шунингдек қонунлар ва бошқа
коллегиаллик, ошкоралик, тарафларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга риоя қи-
тортишуви ва тенг ҳуқуқлилиги конститу- лишни назарда тутади. «Бунда, «консти-
циявий суд ишларини юритишнинг асосий туциявий» сўзи қонунийлик талаби ўз
принциплари сифатида белгиланган5.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
12 КОНСТИТУЦИЯВИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
моҳиятига кўра, ҳар доим конституция- қилинган регламентда мазкур принцип ўз
вий эканлигини таъкидлайди, чунки қо- аксини топган эди, бироқ янги таҳрирда
нунийликнинг умумий шартлари давлат- қабул қилинган қонунда ушбу принцип
нинг конституциясида белгилаб қўйилган назарда тутилмаганлиги намоён бўлади.
ва қонунларида такомиллаштирилган8. Мазкур презумпцияни Тресий Робинзон
икки жиҳатдан ёритишга ҳаракат қилади:
Қонунда конституциявий қонунийлик Конституциявийлик презумпциясининг
тушунчасини «Конституциявий судга ҳар кенгроқ қабул қилинган тушунчаси исбот-
йили Олий Мажлис палаталарига ва Ўз- лаш мажбуриятидир. Мазкур презумпция
бекистон Республикаси Президентига шундан келиб чиқадики, «конституциявий
мамлакатдаги конституциявий қонуний- принципларни очиқдан-очиқ бузганлик»-
ликнинг ҳолати тўғрисида ахборот тақ- ни кўрсатиш арз қилувчига юкланади. Бу
дим этиш» жумласида учратиш мумкин. парламентга «ҳақиқий ҳурмат» белгиси-
Конституциявий қонунийлик тушунчаси ни билдиради. Қонун ҳужжатларининг
илмий жиҳатдан кенг ёритилмаган. Гар- ҳақиқийлигини аниқлаш учун оқилона
чи қонундаги ҳар бир модданинг мазму- асос бўлиши керак. Конституциявийлик
ни сингдирилган бўлса-да, уни алоҳида презумпциясининг иккинчи функцияси
принцип сифатида белгилаш мақсадга «magis est ut res valeat quam pereat», бу
мувофиқ. Конституциявий қонунийликка шуни англатадики, қонун шундай талқин
фақатгина бир давлат органини эмас, бир қилиниши керакки, у самарасиз эмас, бал-
қанча давлат органларининг ўзаро ҳамкор- ки самарали бўлади. Эътироз билдирил-
ликдаги фаолияти натижасида эришила- ган низом иккига бўлинган бўлса, бири
ди. Айниқса, Конституциявий суд органи конституциявий, бири конституциявий
конст итуциявий қонунийликни таъмин- бўлмаган талқинлар учун суд қонуннинг
лашда ҳал қилувчи ролга эга бўлиб, ин- ҳақиқийлигини сақлайдиган талқинни
сон ҳуқуқ ва эркнликларини таъминлашда танлаши керак9. Норматив-ҳуқуқий ҳуж-
бевосита иштирок этади. Конституциявий жатларнинг конституциявийлиги презумп-
қонунийликни таъминлаш конституция- циясини Ж.Мерфи «ҳокимиятнинг сайлан-
вий назорат билан узвий боғлиқдир. маган тармоғи – суд ҳокимияти томонидан
халқнинг сайланган вакилларининг ҳара-
Ўзбекистон Республикаси Конститу- катларига кўрсатадиган ҳурмат атрибути»
циясининг устунлиги ва тўғридан-тўғри сифатида қайд этади10.
ҳаракатини таъминлаш Конституциявий
суднинг муҳим мақсадли хусусиятларидан Умуман олганда, конституциявийлик
биридир. Мазкур суд конституциявий қо- презумпцияси норматив-ҳуқуқий ҳуж-
нунийликни тўғри ва бир хил тушунишда жатни номувофиқлиги Конституциявий
ўзининг қонунга асосланган талқинлари суднинг қарори билан аниқланмагунча
орқали ёрдам беради. У Асосий Қонун- конституциявий ҳисобланади деган маз-
нинг конституциявий-ҳуқуқий маъносини мунни ифода этади. Конституциявийлик
очиб беради, ҳуқуқни қўллаш амалиётида презумпциясининг мақсади ҳар бир эъ-
бошқа ҳар қандай расмий талқин истисно тирозга учраган қонун бўйича суд ҳоки-
қилинишини кўрсатади. Ушбу суд консти- миятининг қонун чиқарувчи орган би-
туциявий қонунийликни таъминлаш бўйи- лан тўқнашувига йўл қўймаслик, давлат
ча мутлақ ваколатларга эга. турли органларининг тенг позициясини
амалда акс эттириш, қонун ҳужжатларига
Шунингдек, энг муҳим принциплардан асосланмаган эътирозларга йўл қўймас-
бири бу норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар- ликдир.
нинг конституциявийлиги презумпцияси-
дир. Конституциявий суд томонидан қабул
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
КОНСТИТУЦИЯВИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 13
Ўзбекистон қонунчилигида ҳам нор- явий суд иш юритувининг асосий прин-
матив-ҳуқуқий ҳужжатнинг конституция- ципларидан бири сифатида белгилаш
вийлиги презумпциясини белгилаш ҳамда таклиф этилади. Шу ўринда қуйидаги
унинг Ўзбекистон Республикасининг Кон- фикрларни ўринли деб ҳисоблаймиз: «қо-
ституциясига номувофиқлиги Конститу- нунларнинг сифати ва ҳуқуқий тартибга
циявий суднинг қарори билан аниқлан- солишнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан
магунча конституциявий ҳисобл анади уларда тамойилларни қандай шаклланти-
мазмунидаги қоиданинг киритилиши рилганлиги ва ёритилганлиги билан боғ-
конституциявийлик презумпциясининг лиқ11».
ҳуқуқий мазмун-моҳиятини очиб беришда
муҳим аҳамият касб этади. Хулоса қилиб айтганда, конституция
вий суд иш юритуви прициплари икки
Таъкидлаш жоизки, норматив-ҳуқуқий хил юридик табиатга эга: конституция-
ҳужжатларнинг конституциявийлиги вий-ҳуқуқий ҳамда суд-процессуал. Маз-
презумпциясининг бевосита белгилан- кур принциплар тизими ўзаро боғлиқ бўл-
маганлиги, ушбу ҳуқуқий презумпция- ган асосий ҳуқуқий ғояларнинг таркибий
нинг йўқлигини кўрсатмайди. Зеро, ҳар жиҳатдан тартибга солинган бирлиги си-
бир норманинг мазмунига ушбу принцип фатида белгилаш мумкин. У конституци-
сингдирилган. Шу билан бирга, ушбу явий суд иш юритувининг мақсадларини
презумпциянинг тўғридан-тўғри норма- белгилайди ҳамда ўзига хос хусусиятла-
тив тарзда белгиланмаганлиги унинг тур- рини акс эттиради.
ли хил талқинлари билан боғлиқ бўлган
муайян ҳуқуқий зиддиятларни, шунинг М. АБДУЛЛАЕВА,
дек, уларни амалга оширишда қийинчи- Тошкент давлат юридик
ликларни келтириб чиқариши мумкин. университети докторанти, PhD
Шу боис, мазкур принципни конституци-
1 В.В.Цибульский. Конституционное судопроизводство в Российской Федерации. Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. 2005. С.11.
2 И.С.Назарова. Конституционное судопроизводство: На материалах деятельности Конституционного
Суда Российской Федерации. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридичес-
ких наук. 2000. С. 24.
3 O.R.Karaxodjaeva. Features of the constitutional proceedings in the republic of uzbekistan. Journal of Law
Research. 2021, 6 vol., issue 7, pp. 28-36.
4 Витрук Н.В. Конституционное правосудие. Судебно-конституционное право и процесс. М.: Юристъ,
2005. С. 527. Несмеянова С.Э. Конституционный судебный контроль в Российской Федерации: проблемы
теории и практики. Екатеринбург: Изд-во УрГЮА, 2004. С. 278.
5 Қонунчилик маълумотлари миллий базаси, 28.04.2021 й., 03/21/687/0380-сон.
6 Хабриева Т.Я. Конституция и законность // в Российской Федерации. М., 2008.
7 А.Б.Гафуров. Конституциявий қонунийликни таъминлаш юртимизнинг барқарор ривожланиши кафола-
тидир. // https://old.xs.uz/index.php/homepage/sijosat/item/12238-1.
8 О.Н. Громова. Конституционная законность и ее обеспечение в Российской Федерации// законодательст-
во: состояние и пути совершенствования. // file:///C:/Users/Acer/Downloads/konstitutsionnaya-zakonnost-i-ee-
obespechenie-v-rossiyskoy-federatsii.pdf.
9 T.Robinson. The Presumption of Constitutionality. (2012) 37 West Indian Law Journal 1.
10 Attorney-General (WA) v Australian National Airlines Commission (1976) 138 CLR 492 at 528 (Murphy
J); see also Henry Burmester, The Presumption of Constitutionality (1983) 13 FL Rev 277. Cited by Jeremy Kirk,
Rights, Review and Reasons for Restraint, 23(19) Sydney Law Review 19 (2001).
11 Зажицкий В. И. Правовые принципы в законодательстве Российской Федерации // Государство и право.
1996. № 11. С. 92.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
14 МУНОСАБАТ
СУД НАЗОРАТИ, СУД ҲОКИМИЯТИ ВА
ОДИЛ СУДЛОВ ТУШУНЧАЛАРИНИНГ
ЎЗАРО НИСБАТИ
Ўзбекистон Республикаси Конституция- миятини икки хил нуқтаи-назардан талқин
сининг 11-моддасига кўра, давлат ҳокими- қилиш мумкин: 1) одил судлов органлари
яти қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд тизими сифатида; 2) одил судлов органлари-
ҳокимияти бўғинларига бўлинади. Ушбу нинг ваколатлари.
конституциявий нормани, яъни ҳокимият-
лар бўлиниши ва мустақиллигини амалда Жумладан, Ўзбекистон Республикаси-
таъминлаш учун «ўзаро тийиб туриш ва нинг 2021 йил 28 июлда қабул қилинган
мувозанатда ушлаб туриш» тизими муҳим «Судлар тўғрисида»ги Қонунининг 1-мод-
ўрин тутади. дасида белгиланишича, мамлакатимизда суд
ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этув-
Зеро, ҳар бир бўғин ҳокимият суиис чи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан,
теъмолларининг олдини олиш мақсадида бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил
ўзаро бир-бирига объектив таъсир ўтказиб ҳолда иш юритади.
ҳамда ўзаро бир-бирини чеклаб туради.
Ҳокимиятлар бўлиниши механизми ҳамда Ўзбекистон Республикасида суд ҳокими-
ўзаро тийиб туриш ҳам мувозанатда ушлаб яти фақат судлар томонидан амалга ошири-
туриш тизимининг элементларидан бири бу лади. Ҳеч қайси бошқа органлар ва шахслар
ижро ҳокимияти органлари фаолияти усти- суд ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириб
дан суд назоратидир. олишга ҳақли эмас.
Ушбу масала ҳозирда жуда долзарб аҳа- Таъкидлаш жоизки, ушбу нормада суд
мият касб этмоқда. Бинобарин, Тараққи- ҳокимияти моҳиятан тегишли органлар-
ёт стратегиясида асосий мақсадлардан нинг фаолияти сифатида таърифланади. Ўз
бири этиб давлат органлари ва мансабдор навбатида, қонун чиқарувчи орган суд ҳоки-
ш ахсларнинг фаолияти устидан самарали миятини одил судлов органлари тизими си-
суд назоратини ўрнатиш белгиланди1. Шу фатида талқин этганлигини кўриш мумкин.
маънода, суд назоратини одил судлов билан
ўзаро нисбатда тадқиқ этиш муҳим аҳами- Бироқ, суд ҳокимияти тушунчаси Ўзбе-
ятга эга. кистон Республикаси Олий суди томонидан
иккинчи нуқтаи-назардан талқин қилина-
Суд назорати энг мунозарали ва турли- ди. Ўзбекистон Республикаси Олий суди
ча талқин қилинадиган ҳуқуқий категория- ва Олий хўжалик суди Пленумларининг
лардан бири ҳисобланади. Ушбу тушунча- «Суд ҳокимияти тўғрисида» 1996 йил 20 де-
нинг мазмун-моҳияти ва аҳамиятини тўғри кабрдаги 1/60-сонли қарорининг 1-бандида
аниқлашда, аввало, «суд ҳокимияти», «одил суд ҳокимияти қуйидагича таърифланади:
судлов» каби умумий категорияларни ино- суд ҳокимияти — бу судларнинг Ўзбекистон
батга олиш лозим бўлади. Республикаси Конституцияси ва қонунлари
устуворлиги принципига сўзсиз риоя қилиш
Илмий адабиётлар ва амалдаги қонунчи- асосида жиноий, фуқаролик, иқтисодий,
лик таҳлили шуни кўрсатадики, суд ҳоки- маъмурий ишларини ва маъмурий ҳуқуқбу-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МУНОСАБАТ 15
зарлик тўғрисидаги ишларни кўриш бўйича ўзига хос тури бўлиб, унинг моҳияти суд-
ваколатидир. лар томонидан, аввало, муайян ишларда
иштирок этувчи ёки иштирок этмайдиган
Олий суд Пленуми томонидан берилган шахсл арнинг бузилган ёки низолашилаёт-
ушбу таърифда суд ҳокимиятининг муҳим ган ҳуқуқлари, эркинликлари ва ҳуқуқий
функциялари қайд этилган. Шу билан бир- манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида
га, баъзи олимларимизнинг асосли фикри- давлатда амал қилувчи халқаро ва мил-
ча, уни кенг қамровли ва қонун чиқарув- лий ҳуқуқнинг ягона тизимидаги мавжуд
чи томонидан «суд ҳокимияти» атамасига ҳуқуқ принциплари ва нормаларига муво-
сингдирилган теран мазмунни тўлиқ очиб фиқ ишларни кўриб чиқиш ва ҳал этишда
беради дейиш қий ин. Олий суд Плену- ифодаланади4.
ми талқинида суд ҳокимиятининг муҳим
функцияларидан бири – Конституциянинг В.М.Лебедевнинг фикрича, одил судлов
108-моддасига биноан, Ўзбекистон Респуб – бу мазмунига судлар томонидан... турли
ликаси Конституциявий судига юкланган хил ижтимоий низоларни кўриб чиқиш ва
конституциявий назоратни амалга ошириш ҳал этиш кирадиган давлат фаолиятининг
ўз аксини топмаган2. махсус тури бўлиб ҳисобланади5.
Юқоридагиларга асосан хулоса қилиш Жиноят процессуал ҳуқуқи соҳасидаги
мумкинки, суд ҳокимиятини суд органла- олима В.А.Лазареванинг таъкидлашича,
ри тизими сифатида талқин қилиш унинг одил судлов ҳуқуқий хусусиятга эга ижти-
ташкилий хусусиятини акс эттиради. Суд моий низоларни ҳал этади. Одил судлов
ҳокимиятини одил судловни амалга оши- суд ҳокимиятини амалга оширишнинг
риш ваколати сифатида талқин қилиш, шакли бўлиб ҳисобланади ҳамда консти-
унинг функционал жиҳатини намоён туциявий, фуқаролик, маъмурий ва жино-
э тади. ий суд ишларини юритиш орқали амалга
ошади6.
Суд назорати ва одил судловнинг ўзаро
нисбати ҳақида гап борар экан, суд ҳокими- Яна бир олим А.В.Цихацкий фуқаролик
ятининг айнан функционал жиҳатига урғу процессидаги масалаларни ўрганар экан,
бериш мақсадга мувофиқ. Зеро, суд ҳоки- одил судлов деганда инсоннинг ҳуқуқ ва
миятининг асосий функцияси – бу одил суд- эркинликларини таъминловчи ҳамда адо-
ловни амалга оширишдан иборат бўлса, суд латга бўлган ижтимоий интилишни тас-
назорати одил судлов фаолиятининг муҳим диқловчи ижтимоий-сиёсий тизимни ту-
таркибий қисми ҳисобланади. шуниш кераклигини уқтиради. Бу одил
судловга икки хил нуқтаи назардан ён-
Шу ўринда, одил судлов тушунчасининг дашиш имконини беради: биринчидан,
ҳам турли хил талқинлари мавжудлигини ҳуқуқий низоларни ҳал этишнинг алоҳида
таъкидлаш жоиз. шакли; иккинчидан, одил судлов давлат
фаолиятининг махсус тури бўлиб, у субъ-
Ана шундай талқинлардан бири ўзбек ектив ҳуқуқларни амалга ошириш ҳамда
олимлари томонидан берилган бўлиб, унга фуқароларда ижтимоий адолат ҳиссини
кўра, қонун ва у билан белгиланган тар- шакллантиришга қаратилган7.
тиб-тамойилга қатъий риоя қилган ҳолда,
судлар томонидан жиноят, хўжалик, маъму- Юқоридаги олимларнинг фикр-мулоҳа-
рий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни заларини умумлаштириб ҳамда қонунчили-
кўриб чиқиш ҳамда ҳал қилиш бўйича ҳуқуқ- гимиздаги қоидаларни инобатга олиб, одил
ни муҳофаза қилиш фаолиятининг тури3. судлов тушунчасининг қуйидагича таъри-
фини келтириб ўтиш мумкин: одил судлов
Россиялик олим В.В.Ершовнинг таъби-
рича, одил судлов давлат фаолиятининг «ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
16 МУНОСАБАТ
– бу фуқаролар ва юридик шахсларнинг бу- Олимлар томонидан «суд назорати» кате-
зилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эр- гориясининг ҳам кўплаб таъриф ва тушун-
кинликлари ва қонуний манфаатларини таъ- чалари ишлаб чиқилган.
минлаш ҳамда ҳимоя қилишга қаратилган,
процессуал қонун нормалари билан тартиб- Масалан, Р.С.Абдулина суд назоратини
га солинган суд ишларини кўриб чиқиш ва ижро ҳокимияти органлари фаолиятида қо-
ҳал этиш бўйича фаолият. нунийлик ва интизомни таъминлаш усули
сифатида қуйидагича таърифлайди: бу дав-
Судлар одил судловни амалга оширар лат органлари ва ташкилотларининг давлат
экан, ушбу жараён ичида суд назоратини бошқаруви соҳасида фақатгина ҳуқуқ нор-
ҳам амалга ошириб боради. Одил судловни маларини қўллаш билан боғлиқ ҳуқуқий фа-
амалга ошириш бўйича суд фаолиятининг олиятига нисбатан амал қиладиган, жисмо-
асосий бир қисми бўлган суд назорати тур- ний ва юридик шахсларнинг аризаси ёки
ли соҳаларда, жумладан, жиноят процесси- шикояти бўйича алоҳида, қатъий процес-
да, фуқаролик ва иқтисодий ҳамда маъму- суал шаклда амалга ошириладиган суднинг
рий суд ишларини юритиш соҳасида муҳим функцияси бўлиб, унинг натижасида маъ-
аҳамият касб этади. Маъмурий судлар мисо- мурий акт ўзгартирилиши ёки бекор қили-
лида талқин этадиган бўлсак, судьялар одил ниши ёхуд унинг қонунийлиги тасдиқлани-
судлов доирасида маъмурий органлар ва ши мумкин8.
улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари
(ҳаракатсизлиги), қарорларининг қонуний- Шунга ўхшаш таърифни И.Д.Фиалков-
лигини текшириб, суд назоратини амалга ская ва О.А.Тоненковалар таклиф этган.
оширади. Уларнинг фикрича, ижро ҳокимияти соҳа-
сида суд назорати ўзаро тийиб туриш ва
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада суд ҳокимияти, одил судлов ва суд назорати тушунчалари ўзаро нисбатда таҳ-
лил қилишга ҳаракат қилинган. Бунда, суд назорати одил судловнинг ажралмас қисми сифатида
ўрганилиб, унинг ўзига хос хусусиятлари батафсил очиб берилган. Шунингдек, суд назорати
ҳокимиятлар бўлиниши принципи доирасида ўзаро тийиб туриш ва мувозанатда сақлаб туриш
механизмининг муҳим таркибий қисми сифатида тадқиқ этилган.
Калит сўзлар: суд назорати, суд ҳокимияти, одил судлов ва ҳокимиятлар бўлиниши, ўзаро
тийиб туриш ва мувозанатда сақлаб туриш тизими.
***
В данной статье сделана попытка проанализировать соотношение таких понятий как судеб-
ная власть, правосудие и судебный контроль. При этом судебный контроль рассматривается как
часть деятельности суда по отправлению правосудия, и подробно раскрывается характеристика
судебного контроля. Также судебный контроль изучается как важная составная часть механизма
сдержек и противовесов в рамках разделения властей.
Ключевые слова: судебный контроль, судебная власть, правосудие и разделение властей,
механизм сдержек и противовесов.
***
The article analyses such concepts as the judiciary, justice and judicial control in the ratio. The
meaning and value of judicial review of executive power. At the same time, judicial control is considered
as part of the activity of the court, in the administration of justice, and the characteristics of judicial
control are disclosed in detail. Alco, judicial control is studied as an importand part of the mechanism
of checks and balances within the framework of the separation of powers.
Key words: judicial control, judiciary, judicial review, separation of powers.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МУНОСАБАТ 17
мувозанатда сақлаб туриш тизимининг назорат фаолияти қуйидаги мезонлар билан
таркибий қисми бўлиб, жисмоний ва юри- чегараланган:
дик шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликла-
рини ҳимоя қилиш ва давлатда объектив – уни амалга ошириш учун манфаатдор
ҳуқуқий тартиботни таъминлаш мақса- шахснинг тегишли аризасигина асос бўлиб
дида оммавий ҳуқуқий низоларни кўриб хизмат қилади, яъни суд назорати билвосита
чиқиш ва ҳал этиш натижасида мустақил ва пассив хусусиятга эга;
судларнинг ижро ҳокимияти субъектла-
ри ҳуқуқий актларининг қонунийлигини – назорат фаолиятининг объекти бўлиб
текшириш бўйича процессуал фаолиятида субъектлар томонидан субъектнинг мақсад-
ифодаланади. га мувофиқлилик талабларига эмас, балки
фақатгина қонунийлик талабларига риоя
Ушбу олимлар суд назоратига берилган қилиниши ҳисобланади;
кўплаб таърифларни таҳлил қилар экан,
унинг қуйидаги белгилари ва ўзига хос та- – судда назорат фаолиятини амалга оши-
рафларини кўрсатиб ўтади: риш учун жуда тор доирадаги воситалар ва
усулларнинг мавжудлиги ҳамда уларнинг
1) суд назорати объектнинг ташкилий ҳуқуқий доирада чекланганлиги;
ва функционал жиҳатдан боғлиқ бўлма-
ган суд органи томонидан амалга ошири- – қабул қилинган қарорларни мустақил
лади; равишда мажбурий ижро қилиш имкония-
тининг йўқлиги9.
2) суд назорати орқали қонунийлик
ва ижро органлари томонидан ҳокимият Шу ўринда одил судлов ва суд назора-
с уиистеъмолликларни бартараф этишнинг тини ўзаро нисбатда таҳлил қилар эка-
кафили бўлган мустақил, ўзаро тийиб ту- миз, бу борада ҳам олимлар ўртасида
рувчи ҳокимият бўғини сифатидаги функ- якдил фикр мавжуд эмаслигини кўриш
цияси амалга оширилади; мумкин.
3) суд процесси доирасида амалга оши- Хусусан, баъзи ҳуқуқшунос олимлар суд
рилади ва процессуал ҳуқуқ нормалари би- назоратини суд ҳокимиятининг одил судлов
лан қатъий тартибга солинади; каби мустақил ва алоҳида бир шакли деб
фикр юритишса, бошқалар суд назоратини
4) ушбу ҳуқуқий муносабатларда одил судловнинг таркибий қисми сифатида
алоҳида объектлар доираси мавжуд бўлади, талқин қилишади.
яъни суд ва ижро ҳокимияти субъекти, ал-
батта, ушбу муносабатларнинг иштирокчи- Масалан, А.Н.Балашовнинг фикрича, суд
лари ҳисобланади; ҳокимиятининг одил судловдан ташқари,
маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида
5) суд-назорат фаолиятининг асоси си- суднинг яна бир муҳим ҳуқуқни таъминлов-
фатида оммавий ҳуқуқий низонинг мавжуд- чи ва ҳуқуқни тикловчи функцияси – суд на-
лиги; зорати амалга ошади10.
6) суд назорати олдида икки тарафла- Шунга ўхшаш фикрни С.Треушникова
ма (икки хил) мақсад туради: бир тарафдан ҳам келтириб ўтган: маъмурий суд ишла-
жисмоний ва юридик шахсларнинг манфа- рини юритишда маъмурий ва бошқа ом-
атлари, яъни хусусий манфаатни ҳимоялаш мавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб
(муҳофаза қилиш)ни таъминлаш, иккинчи чиқадиган ишларни кўриб чиқиш ва ҳал
тарафдан ижро ҳокимияти томонидан ўзбо- этишдан ташқари, судларнинг давлат
шимчалика йўл қўймаслик, яъни оммавий бошқ аруви, ҳуқуқ норма ижодкорли-
манфаатни ҳимоя қилиш; ги соҳасида қонунийликни таъминлаш
устидан назорат функцияси ҳам амалга
7) суднинг ижро ҳокимияти устидан ошади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
18 МУНОСАБАТ
Шу билан бирга, ушбу фикрни қўл- садга мувофиқ эмас. Суд назорати ҳам суд
лаб-қувватламайдиган олимлар ҳам бор. ҳокимиятининг муҳим функцияси ҳисоб
Масалан, Е.В.Хахалеванинг фикрича, суд ланади ҳамда одил судлов орқали амалга
назорати – одил судловни амалга оши- ошади.
риш бўй ича суд фаолиятининг асосий бир
қисми ҳисобланади11. Хулоса ўрнида таъкидлаш мумкинки,
суд назорати ўзаро тийиб туриш ва мувоза-
Б.А.Мўминовнинг таъкидлашича, суд натда сақлаб туриш тизимининг таркибий
назоратини одил судловдан ажратиш, қисми бўлиб, бу суднинг ижро ҳокимияти
одил судловнинг энг муҳим конституция- органлари ва улар мансабдор шахслари-
вий принципларидан бири тортишувнинг нинг маъмурий ҳужжатлари ва ҳаракатлари
моҳиятида ноаниқлик келтириб чиқара- (ҳаракатсизлиги)нинг қонунчилик ҳужжат-
ди. Суд назорати одил судловнинг шакли ларига мослиги ёки мос эмаслиги юзаси-
сифатида тан олинмас экан, суд назорати дан одил судловни амалга ошириш бўйича
жараёнидаги судьянинг ҳуқуқлари қисқа- фаолиятидир.
ради ва суд назорати маъмурий фаолиятга
айланади12. Н. ЖОВЛИЕВ,
Тошкент шаҳар маъмурий
Бизнинг фикримизча, суд назоратини
одил судловдан алоҳида бир категория суди судьяси, юридик
сифатида таҳлил қилиш ва ажратиш мақ- фанлар номзоди, доцент
1 Тараққиёт стратегиясининг 15-мақсади // Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2022 — 2026 йил-
ларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги 28.01.2022 йилдаги ПФ-60-
сонли Фармони // https://lex.uz/uz/docs/5841063.
2 Ўзбекистонда суд ҳокимияти: ислоҳотлар даври / А.А.Полвонзода, А.Абдумажидов ва бошқалар. Тош-
кент: Адолат, 2002. –Б.14-15.
3 М.Ҳ.Рустамбоев, У.А.Тўхташева. Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар. Дарслик. 1-жилд. –Тош-
кент.: «ILM ZIYO», 2011. – Б. 84.
4 Ершов В.В. Право и правосудие как парные категории // Российское правосудие. -2014. -№1. – С.16-17.
5 Судебная власть и правосудие в Российской Федерации: Курс лекций / Под ред. В. В. Ершова. — М.: РАП,
2011. –С. 446.
6 Лазарева В.А. Судебная защита в уголовном процессе РФ: проблемы теории и практики: Автореферат
дисс. … доктора юридических наук. Москва, 2000. – С. 15.; Судебная власть и ее реализация в уголовном
процессе// -Самара: «Самарский университет», 1999. –С.32.
7 Цихацкий А.В. Теоритеческие проблемы эффективности правосудия по гражданским делам: авторефе-
рат дисс ... канд юрид. наук. Новосибирск, 1998. –С.16.
8 Абдуллина С.Р. Судебный контроль как способ обеспечения законности и дисциплины в деятельности
органов исполнительной власти. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юриди-
ческих наук. Саратов, 2011. –С. 16-17.
9 Қаранг: Фиалковская И.Д., Тоненкова О.А. Судебный контроль в сфере исполнительной власти: понятие,
признаки, место в системе административного права // Вестник Нижегородского университета. -2008. -№3.
–С.208-209.
10 Балашов А.Н. Проявление судебной власти в административном судопроизводстве. // Вестник ВГУ:
Право. – 2018. -№2. –С.159.
11 Хахалева Е.В. Контроль судов общей юрисдикции за деятельностью органов исполнительной власти и
их должностных лиц. // Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук.
Ростов-на-Дону., 2011 г. –С.19-20.
12 Мўминов Б.А. Жиноят ишларини судга қадар юритиш устидан суд назорати: юридик фанлар доктори
(Doctor of science) диссертацияси автореферати. –Тошкент, 2020. –Б.14.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МУНОСАБАТ 19
МУЛК ҲУҚУҚИНИ ЮКСАКЛИККА
КЎТАРГАН ФАРМОН
Инсоният яралибдики, ўз манфаатлари энг асосий манба Қомусимиздир. Конститу-
ва эҳтиёжлари йўлида бошқа шахслар билан циямизнинг 53-моддасида бозор муносабат-
турли муносабатларга киришиб келади. Вақт ларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбе-
ўтиши, замон ривожланиши ва инсонларнинг кистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил
такомиллаша бориши боис мазкур муносабат- шакллардаги мулк ташкил этиши, давлат ис-
лар оддий ва содда кўринишдан мукаммал ва теъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисоб-
мураккаб мазмунга эга бўлиб бормоқда. га олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва
меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк ша-
Давлатчилик пайдо бўлиб, унинг тузил- клларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий
малари ташкил этилиши ҳамда иқтисодий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини
ривожланиш ва тадбиркорлик фаолияти кен- кафолатлаши назарда тутилган.
гайиб боргани сари инсонлар нафақат бир-
бири билан, балки жисман мавжуд бўлмаган, Конституциямизнинг 54-моддасида мулк
аммо ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга бўлган дор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилиши,
юридик шахс мақомидаги ташкилот, муасса- ундан фойдаланиши ва уни тасарруф этиши
са ва корхоналар билан ҳам турли муносабат- қайд этилган.
ларга кириша бошлади. Таъкидлаш ўринлики,
мазкур муносабатлар ичида энг муҳим ва ҳа- Албатта, қабул қилинган қонунчилик
ётийларидан бири фуқаролик ҳуқуқий ҳамда к ейинги муносабатларни ўрнатиш ва тартибга
мулкий муносабатлардир. солиш функциясини бажаради.
Албатта, ўзаро ишончга асосланган маз- Мамлакатимизда мулкий ҳуқуқлар ҳимоя-
кур муносабатларда шартлашилган тала- сига доир бир қатор қонунлар, хусусан «Ху-
блар кўпчилик ҳолларда ўзаро ихтиёрий ва сусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар
инсофли равишда бажарилди ва шу боисдан ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги Ўз-
ўрнатилган ҳамкорлик янада мустаҳкамлана бекистон Республикаси Қонуни, Ўзбекистон
бориб, тараққиёт тез фурсатларда ўсиб бор- Республикаси Президентининг «Интеллек-
моқда. туал мулк соҳасини янада ривожлантиришга
оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги
Аммо, айрим ҳолларда муносабатга кириш- Қарори ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қа-
ган шахсларнинг шартлашилган талабларни бул қилинганлигини мисол қилиб келтириш
бажаришга инсофсиз ва эътиборсиз қараши, мумкин.
олинган мажбуриятларни уддалашда турли
кўринишдаги кўзда тутилмаган ҳолатларнинг Аммо, шахслар ўртасидаги муносабатлар-
юзага келиши, мулкдор мулкига нисбатан ҳар ни такомиллашиб бориши, инсонлар ҳаётига
хил тажовуз ва давлат тузилмаларининг турли замонавий ахборот технологияларнинг кириб
қонунсиз хатти-ҳаракатлари ва қарорлари қа- келиши ва турли ўзгаришлар мавжуд қонун-
бул қилиниши оқибатида мулк ҳуқуқи ҳамда чиликни такомиллаштириб бориш заруратини
мулкд ор ҳуқуқ ва манфаатларини қонун йўли юзага келтирмоқда.
билан ҳимоя қилиш эҳтиёжи юзага келди.
Шу боис, мулкий ҳуқуқларнинг кафолати-
Албатта, мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг га доир ислоҳотларнинг мантиқий давоми си-
ҳуқуқий асослари миллий қонунчилигимизда фатида Президентимизнинг «Мулк ҳуқуқи-
ҳам назарда тутилган. нинг дахлсизлигини ишончли ҳимоя қилиш,
мулкий муносабатларга асоссиз аралашувга
Авваламбор, мулк ҳуқуқи ҳимоясига доир йўл қўймаслик, хусусий мулкнинг капитал-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
20 МУНОСАБАТ
лашув даражасини ошириш чора-тадбир- ҳоким қарори билан захирага қайтарилган.
лари тўғрисида»ги Фармони (ПФ–198-сон, Эндиликда Фармон билан мазкур талаб-
24.08.2022 йил) қабул қилиниши мулкий нинг белгиланиши, мулкдорнинг ўз мулкий
ҳуқуқлар ҳимоясига доир муҳим қадам экан- ҳуқуқларини ихтиёрий, ўз хоҳиш-иродасидан
лигини ишонч билан таъкидлаш жоиз. келиб чиқиб белгиланиши учун асос бўлади.
Фармон билан ерга бўлган ҳуқуқни туга- Шу билан бирга, сўнгги 2,5 йилда фуқа-
тиш, ердан ихтиёрий воз кечишни Ҳукумат ролик ишлари бўйича судларга шахсни турар
ёки ҳокимлик қарорлари билан расмийлашти- жойдан рўйхатдан чиқариш бўйича 8 954 та
риш (ихтиёрий воз кечиш тўғрисида нотари- даъво аризаси киритилган, шундан 7 311 таси
ал тасдиқланган ариза ҳуқуқни бекор қилиш қаноатлантирилганлиги ҳам мулкдорларнинг
учун асос бўлади), юридик шахс тугатили- бу борадаги турли оворагарчиликларининг
ши билан унинг ерига бўлган ҳуқуқларини олдини олишга хизмат қилади.
бекор қилиш, ерни жамоат эҳтиёжлари учун
олиб қўйишда компенсация сифатида давлат- Фармонда кўчмас мулк бўйича давлат
нинг бошқа кўчмас мулкини бериш (бунда реестрига ноқонуний ёки ҳақиқатга тўғри
кўп квартирали уйлардаги турар жой бери- келмайдиган маълумотларнинг киритили-
лиши мумкин), турар жойга нисбатан мулкий ши натижасида унга ишониб ҳаракат қилган
ҳуқуқларга ёки турар жой мулкдори билан шахсларга етказилган зарар (Торренс тизи-
қариндошлик алоқаларига эга бўлмаганлар- ми) ҳамда турар жой инсофли эгалловчидан
ни доимий рўйхатдан чиқариш учун уларнинг талаб қилиб олинмаслиги натижасида унинг
розилигини олиш, суд томонидан турар жой- ҳақиқий эгасига етказилган зарар қоплани-
га нисбатан инсофли эгалловчи деб топилган ши, бу мақсадда махсус жамғарма фаолият
жисмоний шахсдан ушбу турар жойни унга юритиши, судларда фуқароларга нисбатан
нисбатан мулк ҳуқуқи давлат рўйхатидан ўт- мулкий даъволар киритишда давлат божи
казилган пайтдан бошлаб 3 йил ўтгач натура тўлашдан озод қилинганлиги билан боғлиқ
шаклида талаб қилиб олиш 2022 йил 1 сен- давлат органларининг сони қисқартирили-
тябрдан бекор қилиниши назарда тутилди. ши, шахсга нафақат ўзининг ҳаётини, бал-
ки ўз мулкини ҳам ҳар қандай тажовуздан
Хўш, Фармонда белгиланган мазкур нор- ҳимоя қилиш ҳуқуқи берилиши, терговдаги
малар мулк эгалари учун қандай қулайликлар- шахснинг мулкини хатлаб қўйиш ҳам суд-
ни ва кафолатларни юзага келтиради? лар ваколатига берилиши назарда тутилган-
лиги мулк ҳуқуқини олий қадрият сифатида
Таъкидлаш жоизки, амалиётда мулкка давлат органлари тизимида тўлиқ амалга
бўлган ҳуқуқни қайсидир орган томонидан оширишга муносиб ҳисса қўшиб, мулкий
(простест асосида ҳам) олдин қабул қилин- ҳуқуқларнинг давлат томонидан кафолатла-
ган ҳужжатни бекор қилиш орқали тугатиш нишига бўлган ишончни мустаҳкамлашга
ҳолатлари кўп учрар эди. Эндиликда мазкур хизмат қилади.
масала фақат суд тартибида кўриб чиқилиши
лозимлиги Фармон билан белгиланмоқда. Мамлакатимизда иқтисодиётнинг сама-
рали амал қилишига ва халқ фаровонлиги-
Сўнгги 2,5 йилда ҳокимларнинг қарор- нинг ўсишига имконият яратувчи ҳар қан-
лари билан берилган 2,5 мингдан ошиқ ер дай шаклдаги мулкчилик бўлишига рухсат
участкаларига бўлган ҳуқуқлар уларнинг ўзи этилади. Мулкчиликнинг ҳамма шакллари
ёки юқори турувчи органлар томонидан, шу дахлсиз бўлиши ва уларнинг ривожланиши
жумладан, прокурор протестлари асосида суд учун тенг шароит яратилишига қонун кафо-
қарорисиз бекор бўлганлиги Фармонда бел- лат беради.
гиланган мазкур талабнинг қанчалик муҳим
аҳамиятга эга эканлигини кўрсатиб турибди. Ш. ҒОФУРОВ,
Зарафшон туманлараро
Бундан ташқари, сўнгги 2,5 йилда 20 543
та ер участкаси «ердан ихтиёрий воз кечилга- иқтисодий суди раиси
ни ҳақидаги ариза»га асосан қабул қилинган
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МЕНИНГ ТАКЛИФИМ 21
ҚОНУННИНГ «ҚАТТИҚ ТИЛИ» ЁКИ
АПЕЛЛЯЦИЯ ИНСТИТУТИНИ ИСЛОҲ
ҚИЛИШ ЭҲТИЁЖИ
Қонун нормалари мазмун-моҳиятини тў- ҳал қилув қарорини (ажрим, қарор) чиқарган
лиқ англаб, тўғри қўллай олиш уларнинг суд орқали берилади.
таъсирчанлигини оширишда муҳим омил ҳи-
собланади. Бу эса, қонун ҳужжатлари имкон Айни ҳолатда қонуннинг тартибга солиш
қадар содда ва равон ёзилишини, қўллаш ме- механизмининг тизимлилиги бузилгандек кў
ханизми ҳам оддий ва қулай бўлишини тақозо ринади, оддий мантиққа ҳам зиддек тасаввур
қилади. уйғотади. Бинобарин, юқорида қайд этилгани-
дек, қонунлар оддий, ҳаётий ва тушуниш осон
Шу нуқтаи назардан, биринчи навбатда, бўлиши учун мантиқий тизимли ҳам бўлиши
тарафларнинг суд қарорларига нисбатан эъ- керак. Қолаверса, Ўзбекистон Республикаси
тирози – шикоят қилиш ҳуқуқини амалга «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги
ошириш тизимини мақбуллаштириш, фуқа- Қонунининг «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар
ролик процессуал қонунчилигида апелляция лойиҳаларини, шунингдек уларга илова қи-
институтида айрим ўзгартиришларни амалга линадиган ахборот-таҳлилий материалларни
ошириш эҳтиёжи бор. Зеро, суд қарорларига юридик-техник жиҳатдан расмийлаштириш-
нисбатан шикоят тарафларнинг энг аҳамиятли нинг ягона услубиёти»га асосан, қонун ло
ҳуқуқларидан биридир. йиҳасининг матнига нисбатан жумлаларнинг
соддалиги ва қисқалиги; таърифнинг аниқли-
Фуқаролик процессуал кодексининг ги; баён этишнинг тизимлилиги ва кетма-кет-
248-моддасига кўра, раислик қилувчи суд ҳал лиги бўйича талаблар ўрнатилган.
қилув қарорини ўқиб эшиттириш вақтида
унинг устидан шикоят қилиш тартиби ва муд- Бундан ташқари, фуқаролик процессуал
датини тушунтиради. Яъни: «Ҳал қилув қа- қонунчилигида амалдаги тартибга кўра, суд
рори устидан қарор чиқарилган кундан эъти- ҳужжатлари устидан шикоятнинг юқори инс
боран бир ой ичида ушбу суд орқали Тошкент танция суди номига йўлланиши, бироқ у (ши-
шаҳар (тегишли вилоят) судига апелляция коят) суд ҳужжатини қабул қилган суд орқали
шикояти берилиши ёхуд протест келтирили- амалга оширилиши юқоридаги услубиёт та-
ши мумкин». лабларига ҳам мос эмас. Энг асосийси, фуқа-
роларда тушунмовчиликлар ва қонунни тўғри
Матндаги «ушбу суд» сўзлари «ҳал қи- қўллашда қийинчиликларни юзага келтиради,
лув қарорини қабул қилган суд» маъносини шу билан бирга, ўз эътирозини айнан норози
ифодалашини амалиётчи ҳуқуқшунос бўл- бўлган суднинг ўзига топшириши фуқарода
маган ишдаги тарафлар доим ҳам тўғри (тарафларда) судга нисбатан шубҳа ҳиссини
англамаслиги тажрибада кўп кузатилган. юзага келтириши мумкинлиги ҳам истисно
Тўғри, ФПКга мувофиқ (384-модда, 1-банди) этилмайди.
Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар
ва Тошкент шаҳар судларининг фуқаролик Суд ҳужжатларига нисбатан берилган
ишлари бўйича судлов ҳайъатлари қуйи суд- апелляция шикоятини кўриш ваколати апел-
лар қарорлари устидан берилган апелляция ляция инстанциясига тегишли бўлиб, унинг
шикоятларини (протестларини) кўриб чиқа- кўрилиш-кўрилмаслиги масаласи ҳам айнан
ди. Бироқ, мазкур Кодекс 385-моддасининг ушбу инстанция томонидан ҳал қилиниши
биринчи қисмига кўра, апелляция шикояти зарур. Апелляция инстанцияси томонидан
(протести) тўғридан-тўғри апелляция ин- кўриладиган шикоятнинг тўғри ёки нотўғри
станцияси суди номига йўлланса-да, лекин у берилганлиги масаласини қуйи инстанция
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
22 МЕНИНГ ТАКЛИФИМ
суди ҳал қилиши ҳам қонуннинг тартибга риши ҳеч қандай қулайликлар келтирмаётга-
солиш тизимида номувофиқликларни юзага нини амалиёт кўрсатиб турибди.
келтиради. Зеро, биринчи инстанция суди-
нинг қарори қанчалик қонуний, асосли ва Шунингдек, процессуал қонунлар унифи-
адолатли бўлмасин, ишдаги тараф бу қарор кациялашувининг яна бир варианти бу ФПК-
билан келишмаяпти, демак унинг эътирози да шикоятларни бериш ва расмийлаштириш
қарор қабул қилган суднинг иродасига боғ- юзасидан мавжуд тартибни Ўзбекистон
лиқ бўлиши холислик ва беғаразлик тизи- Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси
мини таъминлашда мувозанат бузилишига ва Маъмурий суд ишларини юритиш тўғри-
ҳам олиб келади. Ўзи кўриб чиқадиган ши- сидаги кодексдаги тартиблар билан бирхил-
коятнинг тўғри расмийлаштирилган-расмий- лаштиришдир.
лаштирилмаганлигини айнан шикоятни
кўрадиган суд сифатида апелляция инстан- Чунончи, ИПКнинг 261-моддаси ва
цияси ҳал қилиши, бу масала унинг вакола- МСИЮтКнинг 202-моддаси талабларига му-
тига тааллуқли бўлиши лозим. вофиқ, апелляция шикояти (протести) апел-
ляция инстанцияси суди номига йўлланади,
Илгари сураётган таклифнинг муайян кам- бироқ ҳал қилув қарорини қабул қилган судга
чиликларга эгалиги (муддат ўтганлиги, суд берилади. Ҳал қилув қарорини қабул қилган
харажатлари нотўғри тўланганлиги ва ҳоказо) суд шикоят (протест) келиб тушган кундан
шикоятни қайтаришга оид тартибларни ҳам э ътиборан беш кунлик муддатда уни апелля-
апелляция суди ваколатига беришни тақозо ция инстанцияси судига иш билан бирга юбо-
қилади. Бу, биринчи навбатда, фуқароларда риши шарт.
суд ҳужжати қабул қилган биринчи инстанция
судига нисбатан турли шубҳаларга барҳам Фуқаролик процессуал қонунчилигида ҳам
беради. бундай тартибнинг ўрнатилиши юқорида қайд
этилган муайян камчиликлар билан тақдим
Апелляция шикоятлари тўғридан-тўғри шу этилган (муддат ўтганлиги, суд харажатлари
инстанцияга берилса уларнинг ушбу босқичга нотўғри тўланганлиги) апелляция шикоятини
етиб бориши жараёнида бир бўғин ёки босқич иш юритувга қабул қилиш ҳамда шикоятнинг
четлаб ўтилган бўлади ҳамда эътирозларга тақдирига оид барча масалалар (уни қабул қи-
оид барча масалалар (уни қабул қилишдан лишдан тортиб, судлов ҳайъатида кўриш учун
тортиб, судлов ҳайъатида кўриш учун расмий- расмийлаштиришга қадар) апелляция инстан-
лаштиришга қадар) тушунарли ва ихчам тар- цияси суди томонидан ҳал қилиниши имкони-
тибда шаклланиш имкониятини ҳам пайдо ятини беради.
қилади. Энг муҳими, процессуал қонунлар
мазмуни ва ишлаш механизмининг унифика- Аслида ФПК, ИПК ва МСИЮтКда суд ҳуж-
циялашуви юз беради. Зеро, ФПК 405-модда- жатларига шикоят бериш муддатлари, шико-
сининг биринчи қисмига кўра, кассация шико- ятни кўриб чиқиш тартибининг бир хил қилиб
яти (протести) апеллация шикоятлари тақдим белгилангани ҳолда, фақат ФПКда шикоятни
этишдан фарқли равишда бевосита Ўзбеки- расмийлаштириш тартибининг бошқача тар-
стон Республикаси Олий судининг Фуқаролик тиби белгиланиши мантиққа тўғри келмайди.
ишлари бўйича судлов ҳайъатига берилади.
Таклиф этилаётган тартиб шикоятларнинг
Суд ҳужжатларини қайта кўрувчи иккита нисбатан тез кўрилиши самарадорлигини ҳам
инстанцияга шикоятларни бериш тартиби- оширади. Яъни, процессуал қонунчиликда
нинг турлича эканлиги фуқароларда англа- мавжуд бўшлиқлар ишдаги тарафлар томони-
шилмовчиликларни юзага келтираётганини дан суиистеъмол қилинишининг олдини ола-
юқорида қайд этиб ўтдик. Чунки, тартибга ди, шикоятларни судда кўриш учун тайёрлаш
солинаётган механизм битта – суд ҳужжатини ва тайинлаш билан боғлиқ жараёндаги ноқу-
қайта кўриш, лекин юқори инстанция турига лайликлар бартараф этилади.
қараб шикоят бериш тартибининг ўзгариб бо-
Мавжуд амалиётга асосан, апелляция ши-
кояти (протести) биринчи инстанция суди
томонидан ФПКнинг 385-387-моддалари
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МЕНИНГ ТАКЛИФИМ 23
талаблари бажарилмаган ҳолда, апелляция моқда. Оқибатда, ишдаги бошқа тарафлар-
инстанцияси судига йўлланганда, иш тегиш нинг асосл и эътирозлари келиб чиқмоқда,
ли тарзда расмийлаштириш учун бирин- апелляция инстанцияси эса шикоятни кўрув-
чи инстанция судига юборилади (Олий суд чи (камчиликлар билан расмийлаштирилган
Пленумининг «Судлар томонидан фуқаро- бўлса, ушбу камчиликларни кўрсатиб, қайта
лик ишларини апелляция тартибида кўриш расмийлаштириш учун юбориш ваколатига
амалиёти тўғрисида» 2021 йил 20 апрелдаги эга) суд сифатида шикоятни бевосита қабул
14-сонли қарори 9-бандининг 4-хатбошиси). қила олмаслиги натижасида мантиқсиз ҳолат
Яъни, апелляция шикоятининг процессуал юзага келиб, мавжуд тартибнинг ўзи санса-
қонунчилик талабларига риоя қилинган ҳол- лорликка, ҳуқуқ суиистеъмолига йўл очиб
да берилганлиги масаласини ҳал қилиш ва- бермоқда.
колати биринчи инстанция судига берилгани
қонунчиликда биринчи инстанция суди ҳам Амалдаги процессуал қонун талабларига
ушбу масалани «тўғри берилган» деб ҳал қи- кўра, ишда иштирок этувчи шахсларни апел-
лишда камчиликларга йўл қўйиши мумкин- ляция инстанцияси судида ишни кўриш вақти
лиги назарда тутилмоқда. Шикоятнинг тўғри ва жойи тўғрисида хабардор қилиш биринчи
берилган-берилмаганлигига охирги баҳони инстанция суди томонидан амалга оширилади
апелляция инстанцияси ҳал этар экан, ушбу ҳамда суд мажлисининг вақти ҳам ушбу суд
ваколат бошидан мазкур инстанцияга таал- томонидан белгиланади.
луқли бўлиши лозим.
Сўнгги йилларда апелляция шикоятлари
Шунингдек, юқоридаги Пленум қарори кўпайиб бораётгани сир эмас. Шикоятларнинг
9-бандининг 5-хатбошисига кўра, апелляция кўрилиш вақти биринчи инстанция судлари
инстанцияси суди томонидан иш апелляция томонидан белгиланиши туфайли амалиётда
тартибида кўрилаётганда бошқа шахсдан ши- бир вақтда бир нечта ишларнинг тайинлани-
коят (протест) келиб тушган ҳолда ҳам иш ши, натижада фуқароларнинг суд мажлиси-
ФПКнинг 389-моддаси талабларини бажариш ни узоқ вақт кутиб қолиши ҳолатлари ҳам юз
учун биринчи инстанция судига юборилади. бермоқда. Таклиф этилаётган ўзгартиришга
асосан, шикоятлар апелляция инстанцияси-
Бундай тартиб эса, ишларни апелляция га тўғридан-тўғри берилса, суд мажлислари
инстанциясида кўриш муддатларига жиддий вақти ҳам шу инстанция томонидан мавжуд
таъсир қилади, чунки амалиётда «бирин- жадвални инобатга олган ҳолда тайинланади.
чи инстанция судига юбориш» камида бир Бу эса, турли сансалорлик ва эътирозларнинг
ой муддатни олади. Ваҳоланки, апелляция олди олиниши имкониятини беради.
инстанциясининг бошқа шахсдан келиб туш-
ган шикоят (протест)ни қабул қилиш масала- Ўртага ташланаётган таклифлар фуқаро-
сини ҳал қилиши ҳам муддатлар чўзилиши- ларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатла-
нинг ва процессуал тартиб юзага келтирган рини суд орқали ҳимоя қилиш жараёнининг
сансалорликнинг олдини олади ҳам жараённи узвий қисми бўлган суд ҳужжатларини қайта
тартибга солиш механизмидаги тизимлилик- текшириш институтини янада такомиллашти-
ни таъминлайди. риш орқали апелляция инстанцияси инсти-
тути фаолиятининг самарадорлиги ошишини
Сўнгги вақтларда суд амалиётида ишда- таъминлайди, деб ҳисоблаймиз. Шунингдек,
ги тарафлар томонидан бундай процессу- бугунги кунда иш юкламаси катта бўлган би-
ал тартибни суиистеъмол қилиш ҳолатлари ринчи инстанция судлари ишини бирмунча
ҳам учраётгани бор гап. Айниқса, ишда бир осонлаштиришга хизмат қилади.
нечта тарафлар иштирок этаётган ҳолатларда
уларнинг ҳар бири томонидан навбат билан Ш. АББАСОВ,
шикоят берилиши натижасида иш такрор ва Тошкент шаҳар суди раисининг
такрор бир неча марта биринчи инстанция ўринбосари, фуқаролик ишлари
судига қайта расмийлаштириш учун юборил-
бўйича судлов ҳайъати раиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
24 МЕНИНГ ТАКЛИФИМ
НАЗОРАТНИНГ САМАРАДОРЛИГИ
УНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ
АСОСЛАРИГА БОҒЛИҚ
Бугунги кунда давлат сиёсатининг Конституциявий қонун лойиҳасида
асосий йўналишларидан бирига айлан- коррупцияга қарши курашишда муҳим
ган коррупцияга қарши курашиш бора- ўрин тутадиган фуқаролик жамияти
сида Конституцияга бир қанча муҳим ўз институтларининг таркиби аниқ белги-
гартиришлар киритилаётганини алоҳида лаб берилган. Бошқача айтганда, маҳал-
таъкидламоқчиман. Хусусан, Консти- лалар, сиёсий партиялар, ҳаракатлар,
туциявий қонун лойиҳаси коррупцияга оммавий ахборот воситалари, касаба
қарши курашнинг институционал асос уюшмалари, жамоат фондлари ва фуқа-
ларини ва унинг парламент билан ўзаро роларнинг бошқа жамоат бирлашма-
муносабатларини белгилаб беради. лари фуқаролик жамиятининг асосини
ташкил этиши назарда тутилган.
Парламентнинг Ўзбекистон Респуб
ликасида коррупцияга қарши курашиш Бундан ташқари, амалдаги қонунчи-
тўғрисидаги йиллик Миллий маърузани ликда давлат бюджети устидан парла-
кўриб чиқиш ваколатлари ҳам консти- мент назоратини амалга ошириш тарти-
туциявий даражада мустаҳкамланган би белгилаб берилган.
ҳамда Коррупцияга қарши курашиш
агентлиги раҳбарини тайинлаш тўғри- Ривожланган хорижий мамлакатлар
сидаги фармонни Сенат томонидан тас- тажрибаси таҳлили шуни кўрсатдики,
диқлаш тартиби белгилаб қўйилган. Ҳисоб палатаси парламентнинг бюд-
жет назорати бўйича махсус ваколатли
Конституциявий қонун лойиҳаси- органи ҳисобланади. Масалан, давлат
да коррупцияга қарши курашнинг энг бюджети ижроси устидан парламент
муҳим омили – очиқликни таминлаш назоратини парламент томонидан ту-
ҳам ўрин олган. Хусусан, ҳар бир ин- зиладиган махсус молия-назорат ор-
соннинг глобал ахборот тармоғига ки- ганлари, хусусан, Aвстрия, Германия,
риш ва ундан бепул фойдаланиш ҳуқуқи Испания ва Францияда – Ҳисоб пала-
белгиланган. Шу билан бирга, давлат таси, AҚШда – Ҳукуматнинг ҳисобот
бюджетини шакллантириш ва ижро идораси амалга оширади. Канада ва
этиш тартиби очиқлик ва ошкоралик Швецияда — Бош аудитор идораси,
тамойилларига асосланиши, фуқаролар Буюк Британияда — Давлат ҳисоби қў-
ва фуқаролик жамияти институтлари митаси, Бразилия, Руминия, Португа-
томонидан унинг устидан жамоатчилик лия ва Туркияда — Ҳисоб суди ушбу
назорати ўрнатилиши назарда тутил- вазифани бажаради.
моқда.
Бундай орган фаолиятини ташкил
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МЕНИНГ ТАКЛИФИМ 25
этиш ҳам, албатта, парламент вакола- жет сиёсатининг асосий йўналишлари,
тига киради. Парламентнинг Ҳисоб па- давлат бюджети ва давлат мақсадли
латасини тузиш ваколатлари нормалари жамғармалари бюджетлари тўғрисида-
Aвстрия, Италия, Испания ва бошқа ги лойиҳаларни киритади.
мамлакатларнинг асосий қонунларида
белгиланган. Хорижий мамлакатларда Давлат бюд-
жетида Ҳисоб палатаси ва парламент
Конституциямизнинг 93-моддаси- ўртасидаги муносабатларнинг тартиби
га мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси ҳам белгилаб қўйилган. Масалан, Фран-
Президенти Ҳисоб палатаси раисини цияда Ҳисоб судининг давлат бюджети
тайинлайди ва лавозимидан озод қила- ҳақидаги йиллик ҳисоботи июнь ойи
ди. Давлат раҳбари мазкур ваколатни охирида парламентнинг икки палатаси
Олий Мажлис Сенати зиммасига ўтка- ва ғазначиликка тақдим этилади.
зишни таклиф қилди. Бу орқали Ҳисоб
палатаси давлат бюджетини шакллан- Бу тўғридан-тўғри бюджет ижро-
тириш ва ижро этишда парламент назо- сининг қонунийлигини баҳолаш, уни
ратининг муҳим воситасига айланиши бошқариш ва парламент томонидан
таъкидланди. белгиланган мақсадларга эришишни
баҳолашга қаратилган. Унда давлат
Савол туғилади: Давлат бюджети б ошқарувини соддалаштириш учун қо-
устидан парламент назоратини амалга нун ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни
оширишда Ҳисоб палатаси қандай рол такомиллаштириш чора-тадбирлари
ўйнайди? тавсия этилади. Ҳисоб палатаси ҳисо-
ботни тақдим этишдан олдин давлат
Қайд этиш жоизки, давлат бюджети бюджетига мувофиқлигини тасдиқлов-
устидан парламент назоратини амалга чи қарор қабул қилиши шарт. Хорижий
оширишда Олий Мажлис Ҳисоб пала- давлатлар қонунларида парламент ва
таси билан ҳамкорлик қилади. Ҳисоб Ҳисоб палатаси ҳам давлат бюджети
палатасининг фаолияти давлат бюд- устидан парламент назорати доирасида
жетининг ижроси, давлат активлари ўзаро боғлиқ бўлган органлар сифатида
ҳамда пассивларининг ҳолати ва фао- қаралади.
лияти устидан мунтазам мониторинг
олиб бориш, назоратни таъминлаш, Хулоса ўрнида шуни қайд этиш ло-
қимматбаҳо металлар ва тошлар билан зимки, Ҳисоб палатаси раисини та
операцияларни амалга ошириш, ол- йинлаш ва лавозимидан озод этиш Олий
тин-валюта захираларини бошқариш, Мажлис ваколатига киритилгани жуда
бюджет маблағларини жалб этиш, шу- муҳим. Конституциявий қонун лойиҳа-
нингдек давлат бюджети маблағлари ва сида Ҳисоб палатаси раисини тайинлаш
активларини бошқаришга ва хорижий ва лавозимидан озод этиш ваколатини
капитални мамлакат иқтисодиётида Сенатга ўтказиш тўғрисидаги норма-
самарали ишлатиш, давлатнинг ташқи нинг акс эттирилиши мақсадга мувофиқ
қарзини ўз вақтида қайтаришга қара- деб ҳисоблаймиз.
тилган.
С. ЮЛДАШЕВ,
Олий Мажлис Ҳисоб палатасининг Тошкент туманлараро
хулосаларидан келиб чиқиб, келгуси маъмурий суди раиси
йил учун мамлакатимиз солиқ ва бюд-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
26 МУЛОҲАЗА
СУДЬЯНИНГ ИЧКИ ИШОНЧИ
Судларнинг зиммасига юклатилган асо- Аслида ишонч инсонга хос ахлоқий туйғу
сий вазифа муайян тоифадаги ишлар бўйича ҳисобланади. Ҳаётда ҳар биримиз бир эмас,
қонуний, асослантирилган ва адолатли суд бир неча маротаба ўзимиз тушиб қолган ва-
қарорларини қабул қилиш бўлиб, исботлаш зиятлар, олдиндан кўра билмаган ҳолатлар
деб номланувчи ушбу жараёнда ҳар қандай юзасидан ички ишончимизга асосланиб қа-
суд иши тўпланган далил, ҳужжат ва факт- рорлар қабул қилганимизни ёки бирор-бир
ларга ҳуқуқий баҳо бериш йўли билан амал- режани амалга оширганимизни эслаймиз.
га оширилади. Ана шундай вазиятлар «шу нарса кўнглимга
келганди» ёки «хаёлимдан ўтган нарса содир
Шу боис, амалдаги жиноят-процессуал қо- бўлди» деб ўйлаймиз. Бунда, қабул қилган
нунчилигига кўра, тўпланган далилларга ички қароримиз оқибатда нималарга олиб келгани
ишончга асосан баҳо бериш – исботлашда муҳим эмас, асосийси ана шу ички ишончга
иштирок этувчи органлар мансабдор шахсла- бизни етаклаган ҳиссиётлар мажмуасидир.
рининг фаолиятида муҳим ўрин тутади.
Хўш, бу ҳиссиётлар мажмуи судьянинг
Луғатларда берилган таърифга кўра, одил судловни амалга ошириш борасидаги
ишонч – шахсга у ёки бу ҳаракатни онгли фаолиятида қандай аҳамиятга эга?
равишда муайян хулқ-атворни зарурат ва
мақсадга мувофиқлик нуқтаи назаридан ту- Маълумки, суриштирув ва тергов ор-
шуниш орқали бажариш имконини беради- ганларининг ҳуқуқни қўллаш фаолиятида
ган ахлоқий фаолиятнинг асосини ташкил исботлаш ва далиллар келтириш асосий
этиб, муайян шахс учун ўзи амал қилишни ўрин тутади. Шу сабабли, ички ишонч ту-
мажбурий деб ҳисоблайдиган, киши онгида шунчаси тўпланган далилларни баҳолаш
тубдан жой олган ахлоқий тушунчалар, ғоя- билан чамбарчас боғлиқ.
лар, принциплар мажмуаси ҳисобланади.
Судьянинг иш фаолиятида ички ишонч бу
Юридик адабиётларда исботлаш субъект- нафақат унинг шахсий туйғуси, балки унинг
ларининг ички ишончи масаласи кенг миқёсда ишидан ёки янада кенгроқ айтганда, маж-
тадқиқ қилинган мавзу ҳисобланиб, айрим буриятидан кутилган натижага етакловчи
ҳолларда ўзининг қарама-қарши фикр билди- омил ҳам ҳисобланади. Судья ички ишончи
рувчи тарафдорларига эга бўлган. Бу ерда ма- асосида муайян бир иш юзасидан қарор қа-
саланинг муаммоли жиҳати исботлашда ички бул қилади ҳамда шахснинг ҳаракатлари ва
ишончни юридик меъзонлар асосига бўй- вазиятга ҳуқуқий баҳо беради.
сундириш билан боғлиқ бўлган. Чунки, ички
ишонч бу инсоннинг ҳар қандай хоҳишига Судьянинг ички ишончи бу унинг му-
кўра, эркин пайдо бўладиган ички кечинма- айян иш бўйича қабул қиладиган хулоса-
лари эмаслигини белгилаб олиш муҳим эди. сининг тўғрилигига онгли ишончи бўлиб,
Аксарият тадқиқотчиларнинг олиб борган из- унга ишнинг ҳолатларини ҳар томонлама,
ланишлари натижасида ички ишонч қонунда тўла ва холисона таҳлил қилиш натижасида
белгиланган тартибда текширилган далиллар эришилади. Судьянинг ички ишончи ақл-
бўйича хулосаларни акс эттириши, иш бўйича идрок билан англаб бўлмайдиган, интуи-
йиғилган барча далилларни таҳлил қилиш ва ция ёки назоратсиз ҳиссиёт эмас, аксинча,
баҳолашга, ҳар бир далилга унинг ўзига хос у чуқур таҳлил асосида юзага келадиган
хусусияти ва ишга алоқадорлиги бўйича баҳо шахснинг айбли ёки айбсиз эканлиги ҳақи-
беришга асосланган бўлиши шартлиги ҳақида даги ишончидир. Психологик нуқтаи назар-
хулоса қилинган. дан эса, ишонч бу хулосаларнинг тўғрили-
гига шубҳанинг мавжуд эмаслигидир.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МУЛОҲАЗА 27
Амалдаги жиноят-процессуал қонунчили- Иқтисодий процессуал кодексининг
гида судья ёки процессуал қонунни қўлловчи 74-моддасида баён қилинишича, суд далил-
бошқа ваколатли шахсларнинг ички ишон- ларга ишнинг барча ҳолатларини жамлаб,
чи нималарда акс этиши аниқ белгилаб қў уларни суд мажлисида қонунга амал қилган
йилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси ҳолда ҳар томонлама, тўлиқ ва холис кўриб
Ж иноят-процессуал кодекси 95-моддасининг чиқишга асосланган ўз ички ишончи бўйича
1-қисмига мувофиқ, суриштирувчи, тергов- баҳо беради.
чи, прокурор ва суд ишдаги барча ҳолатлар-
ни синчковлик билан, тўла, ҳар томонлама ва Фуқаролик процессуал кодексининг
холисона кўриб чиқишга асосланган ҳолда, 80-моддасида суд далилларга ишнинг ҳамма
қонунга ва ҳуқуқий онгга амал қилиб ўзла- ҳолатларини жамлаб, уларни суд мажлисида
рининг ички ишончлари бўйича далилларга қонунга амал қилган ҳолда, ҳар тарафлама,
баҳо беради. Ҳар бир далил ишга алоқадор- тўлиқ ва холис кўриб чиқишга асосланган
лиги, мақбуллиги ва ишончлилиги нуқтаи ўз ички ишончи бўйича баҳо беради, деб
назаридан баҳоланиши лозим. белгиланган.
Ёки Жиноят-процессуал кодексининг Шу билан бирга, далилларга ички ишонч
409-моддасида, прокурор давлат айбловини асосида баҳо бериш масалалари бўйича суд-
қувватлар экан, ушбу кодекснинг, Ўзбекис ларга Олий суд Пленумининг «Суд ҳукми
тон Республикаси бошқа қонунларининг та- тўғрисида»ги, «Гумон қилинувчи ва айбла-
лабларига ва ишнинг барча ҳолатларини қа- нувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлашга
раб чиқишга асосланган ўз ишончига амал оид қонунларни қўллаш бўйича суд ама-
қилиши, суд муҳокамаси натижасида суд лиёти тўғрисида»ги, «Далиллар мақбулли-
тергови маълумотлари судланувчининг айб- гига оид жиноят-процессуал қонуни нор-
сизлигидан далолат беради деган ишонч маларини қўллашнинг айрим масалалари
га келса, у айбловдан воз кечиши ва унинг тўғрисида»ги, «Иқтисодий судлар томони-
сабабларини судга баён қилиши шартлиги дан экспертизага оид қонун ҳужжатларини
белгиланган. қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»-
ги, «Суднинг ҳал қилув қарори ҳақида»ги,
Ушбу қоида мазмунидан келиб чиқиб ай- «Судлар томонидан фуқаролик ишлари бў
тиш мумкинки, ички ишонч нафақат судья- йича далиллар ва исботлашга оид қонун
нинг, балки суд жараёнида давлат айбловини нормаларини қўллаш амалиёти тўғрисида»-
қўллаб-қувватловчи муҳим тараф – проку- ги ва бошқа қарорларида бир қатор тушун-
рорнинг ҳам масъулияти ҳисобланади. тиришлар берилган.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий Судьянинг ички ишончи судлар мустақил-
жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг лигини таъминлашда муҳим ўрин тутиши яна
277-моддасига кўра, орган (мансабдор шахс) бир ҳужжатда келтирилган. Яъни, С удьялар
далилларга ишнинг ҳамма ҳолатларини ҳар одоб-ахлоқ кодексининг 5-моддасига кўра,
томонлама, тўла ва объектив жамлаб текши- судья одил судловни амалга ошираётган-
ришга асосланган ўзининг ички ишончи би- да суд процесси барча иштирокчиларининг
лан қонунга амал қилган ҳолда баҳо беради. процессуал ҳуқуқларини ҳурмат қилган
ҳолда, ҳар қандай бевосита ёки билвосита
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ташқи таъсирлар, ниятлар; босим ёки арала-
ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси шишлардан қатъи назар, мустақил ҳаракат
73-моддасининг биринчи қисмида суд да- қилиши, фақат фактларни баҳолашдан келиб
лилларга ишнинг барча ҳолатларини жам- чиқиши ва ички ишончига асосланиб, қонун-
лаб, уларни суд мажлисида қонунга амал га ва ҳуқуқий онгига амал қилиши шарт.
қилган ҳолда ҳар томонлама, тўлиқ ва холис
кўриб чиқишга асосланган ўз ички ишончи- Ички ишонч бўйича далилларга баҳо бе-
га кўра баҳо бериши кўрсатилган. ришда судья иш бўйича далил бўлган маъ-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
28 МУЛОҲАЗА
лумотларнинг ҳаққонийлиги ва ушбу далил- ни тан олмаган ҳолатда ишда унинг айбли-
лардан фойдаланиш орқали тасдиқланиши лигини исботлаш учун далиллар ҳам етар-
лозим бўлган иш ҳолати ҳақиқатда мавжуд- ли бўлмайди, бироқ ички ишонч жиноятни
лиги масаласини аниқлаши, судьянинг ички айнан шу шахс содир қилганини сездиради,
ишончи суд муҳокамасида текширилган яна иш бўйича жабрланувчи суд мажлиси-
барча далиллар йиғиндисига асосланган қо- да ўзига нисбатан етказилган зарарлар айб-
нуний хулоса бўлиши ва объектив ҳақиқат- дор шахс томонидан қоплангани ҳақида
ни акс эттириши зарур. Бунда, ҳар бир далил кўрсатув берса-да, унинг ушбу важларини
дахлдорлиги ва ҳаққонийлиги, етарлили- тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим қилинма-
ги нуқтаи назаридан баҳоланиши, аввало, ган бўлади. Яна бошқа бир ҳолатда муайян
далиллар манбаи ҳаққонийлигини текши- турдаги экспертиза хулосасида аниқланган
ришда уларни иш учун аҳамиятга эгалиги ҳолатлар ишнинг ҳақиқий ҳолатларига му-
нуқтаи назаридан келиб чиқиши лозим. вофиқ келмайди ва фактларни шубҳа остига
қўяди ва ҳ.к.
Далилларни баҳолаш биргина ҳиссиёт-
га асосланган бўлиши мумкин эмас, балки Айниқса, қамоқда сақлаб турилган гу-
аниқ, мантиқий ва бошқа далиллар билан мон қилинувчи, айбланувчи ёки судланув-
боғлиқлиги асослантирилган бўлиши ва чининг бошқа иш бўйича гувоҳ тариқаси-
улар суд қарорларида ўз аксини топиши да бераётган кўрсатувлари, шу жумладан,
керак. Жумладан, суд бирон-бир далилни қамоқдаги шахснинг айбга иқрорлик ва
ҳақиқий эмаслиги асосида рад қилишда, пушаймонлик аризаларида баён қилинган
ушбу масала бўйича ўз хулосасини асослан- ҳолатлар судья томонидан синчковлик би-
тириши шарт. лан бошқа далиллар асосида ишончлилик,
холислик нуқтаи назаридан баҳоланиши
Албатта, ҳар қандай қонунчилик нор- керак. Шундай мазмунда кўрсатувлар бе-
масини амалиётда кўрилаётган ишларга рилганда, белгиланган қоидаларга кўра,
нисбатан ўз ўрнида ва мос равишда тўғри терговчи ёки судья гувоҳларнинг кўрса-
қўллаш, судьянинг шахсий сифатлари, жум- тувларини танқидий баҳолаб, мазмунан
ладан, унинг билими, савияси, тажрибаси ҳақиқатга яқин ва ишончга сазоворлигини
ва шахсий фазилатлари билан узвий боғлиқ. текширишлари шарт.
Чунки, қадимги манбалардан судьянинг «га-
пирувчи қонун» деб таърифлангани бежизга Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки,
эмас. адолат тушунчаси жамиятимизда эъзозла-
нар экан, суднинг эшигини «таққиллатиб»
Суд тергов амалиётида ички ишончнинг келган ҳар бир инсоннинг юрагида қўрқув
ўрни нималарда кўринади? ёки ишончсизлик эмас, аксинча, шу жойда
ҳалол, пок, виждонли ва ўз ишининг про-
Масалан, судланувчи кўрсатувларида фессионал даражадаги устаси бўлган судья
унга нисбатан бир неча гувоҳларнинг фикр- фаолият юритаётганига ҳамда адолат, қонун
лари асоссизлиги, улар ушбу кўрсатувларни устуворлиги, албатта, қарор топишига амин
ички ғараз, ўч олиш, туҳмат қилиш асосида бўлиши зарур.
бераётгани, чунки муқаддам уларга нисба-
тан иш жойида, меҳнат жамоасида интизом- У. ШОКИРОВ,
сизликка йўл қўйгани учун қонуний чора Ўзбекистон Республикаси
кўргани, шу сабабли ўрталарида низо келиб
чиққани ҳақида важлар келтиради. Ёки суд- Ҳарбий суди судьяси,
ланувчи иқрорлик кўрсатувлари беради. Би-
роқ, унинг кўрсатувларига баҳо берилганда И. БАҲРОНОВ,
айрим қарама-қаршиликлар мавжудлиги Ўзбекистон Республикаси
аниқланади, шундай бўлса-да, у айбини тан Ҳарбий суди судья катта ёрдамчиси
олаверади. Ёки, аксинча, судланувчи айби-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 29
МАЪМУРИЙ СУДЛАРДА ПРОКУРОР
ИШТИРОКИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Президенти лиш мақсадида киритган аризалари асосида
Шавкат Мирзиёев 2021 йил 6 ноябрдаги қўзғатилади.
инаугурация маросимидаги нутқида «Биз
мамлакатимиз ривожини, аҳоли фаровон- Миллий қонунчилигимизга кўра, маъ-
лигини таъминлашда ҳал қилувчи ўрин мурий судларда прокурор барча ишлар
эгаллайдиган тадбиркор ва мулкдорлар бўйича суд мажлисида иштирок этишга
ҳуқуқларини ҳар томонлама ҳимоя қиламиз. ҳақли ҳисобланади.
Бу борада қонун бузилишини мутлақо йўл
қўйиб бўлмайдиган фавқулодда ҳолат деб Прокурор фуқаролар ва юридик
баҳолаймиз. Шу муносабат билан хусусий ш ахсларнинг, шунингдек жамият ва дав-
мулк устуворлиги қонунларимизда асосий латнинг манфаатлари юзасидан, судга ари-
тамойил сифатида белгиланди. Давлат идо- за билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эгадир.
раси маълумотига ишониб мол-мулк сотиб Бундай ҳолатда, прокурорнинг ўз аризаси-
олган шахснинг ҳуқуқи бузилмаслиги таъ- дан воз кечиши аризачини ишни мазмунан
минланади»1, деб таъкидлаши баробарида кўриб чиқишни талаб қилиш ҳуқуқидан
маъмурий судлар фаолиятини халқаро андо- маҳрум этмайди.
залар асосида такомиллаштириш масаласи-
га ҳам тўхталиб ўтди. Прокурор томонидан аризачининг
ҳуқуқини ҳимоя қилиш мақсадида тақдим
Маъмурий судлар фаолиятини халқаро этилган талабдан унинг воз кечиши эса ари-
андозалар асосида такомиллаштиришда хо- зани кўрмасдан қолдиришга олиб келади.
рижий давлатларда маъмурий судга шикоят
қилиш ва низоларни кўриб чиқиш тартиби, Қонунда назарда тутилган ёки суд маз-
муддатлари, шунингдек иш юритиш асос кур ишда прокурор иштирок этиши зарур
ларини таҳлил қилиш орқали Ўзбекистон- деб топган ҳолларда, унинг аризаси асоси-
да маъмурий судлар фаолиятини такомил- да қўзғатилган ишларда прокурор иштирок
лаштириш баробарида судларнинг чинакам этиши шарт ҳисобланади.
мустақиллигига эришилади.
Прокурор ишнинг мазмуни бўйича
Ўзбекистон Республикаси Конституция- фикрини баён қилади, бундан унинг б ошқа
сининг 44-моддаси ва Маъмурий суд ишла- шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан
рини юритиш тўғрисидаги кодексининг қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қи-
4-моддасига мувофиқ, ҳар қандай манфа- лишга доир аризаси бўйича қўзғатилган
атдор шахс бошқа давлат органлари, корхо- ишлар мустасно бўлиб, фуқаро, юридик
налар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат шахс, жамият ва давлатнинг манфаатларини
бирлашмалари, фуқароларнинг ўзини ўзи кўзлаб ариза тақдим этган прокурор ариза-
бошқариш органлари ёки мансабдор шахс чининг ҳуқуқларидан фойдаланади ҳамда
ларнинг ҳар қандай хатти-ҳаракатлари (қа- унинг мажбуриятларини ўз зиммасига ола-
рорлари) устидан судга шикоят қилишлари ди2.
мумкин.
Бундан ташқари, маъмурий судларда
Маъмурий судда ишлар манфаатдор шахс прокурор иштирокини апелляция тартибида
ларнинг, прокурор, давлат органлари, юридик протест келтиришда ҳам кўришимиз мум-
шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда кин бўлади.
қонун билан қўриқланадиган манфаатларини,
жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қи- Хусусан, Маъмурий суд ишларини юри-
тиш тўғрисидаги кодексининг 200-моддаси-
га асосан, ишда иштирок этувчи шахслар,
шунингдек ишда иштирок этишга жалб
қилинмаган, аммо ҳуқуқлари ва мажбу-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
30 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
риятлари тўғрисида суд ҳал қилув қарори бўлиб аризачи сўзга чиқади деб белгиланган.
қабул қилган шахслар биринчи инстанция Ушбу ҳолатда апелляция инстанциясининг
судининг қонуний кучга кирмаган ҳал қи- қарорида бир нечта талаблар бўйича қарор
лув қарори устидан апелляция шикояти чиқарилган тақдирда, аризачи қарорнинг
беришга, прокурор эса апелляция протес қайсидир қисмидан норози бўлса, прокурор
ти келтиришга ҳақли ҳисобланса, касса- эса бошқа бир қисмидан норози бўлган тақ-
ция шикояти бериш (протести келтириш) дирда, икки тараф, яъни аризачи ва прокурор
ҳуқуқига биринчи инстанция ва апелляция ўртасидаги тафовутга қарайдиган бўлсак, ал-
тартибида ишни кўришда иштирок этган батта, прокурорнинг мақоми бошқа тарафга
шахслар, шунингд ек ишда иштирок этишга қараганда устунлик қилади, яъни ушбу ҳо-
жалб қилинмаган, аммо ҳуқуқлари ва маж- латда тарафлар тенг ҳисобланмайди.
буриятлари тўғрисида суд ҳал қилув қарори
қабул қилган шахслар биринчи инстанция Судларнинг мустақиллиги қонун билан
судининг апелляция тартибида кўрилган кафолатган ва суд ҳужжатлари қонун ва кел-
ҳал қилув қарори ва апелляция инстанцияси тирилган далилларга асосланган ҳолда қабул
судининг қарори устидан кассация шикоя- қилинади. Бироқ, агар юқоридаги ҳолат бў
ти беришга, Ўзбекистон Республикаси Бош йича суд аризачининг шикоятини қаноатлан-
прокурори, Қорақалпоғистон Республика- тиришни рад этиб, прокурорнинг протестини
си, вилоят ва Тошкент шаҳар прокурори ёки қаноатлантирган тақдирда, суднинг қонуний
уларнинг ўринбосарлари кассация протести қарор қабул қилишидан қатъи назар, ариза-
беришга ҳақли ҳисобланади. чида суднинг одиллиги ва мустақиллигига
бўлган ишончининг йўқолишига олиб кели-
Мазкур Кодекснинг 239-моддасига кўра, ши, бу ўз навбатида, суд ҳокимиятининг ну-
дастлаб кассация шикояти берган шахс ва фузига ҳам таъсир этиши мумкин.
унинг вакили ёки, агар иш протест бўйича
кўрилаётган бўлса, прокурор сўзга чиқади. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республика-
Ҳал қилув қарори устидан ҳар иккала тараф сининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонуни-
томонидан шикоят қилинган бўлса, биринчи нинг 38-моддасига биноан, қонунга зид бўл-
ган ҳужжатга нисбатан протестни прокурор
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада маъмурий судларда прокурор иштироки миллий ва хорижий давлатлар таж-
рибаси асосида таҳлил қилиниб, прокурор иштирокини қайта кўриб чиқиш юзасидан қонунчи-
ликка ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш назарда тутилган.
Калит сўзлар: ишда иштирок этувчи шахслар, прокурор, аризачи, жавобгар, учинчи шахс-
лар, протест, ариза ва шикоят, музокара сўзи.
***
В данной статье анализируется участие прокурора в административных судах на основе опы-
та национальных и зарубежных стран, а также предусматривается внесение изменений и допол-
нений в законодательство для проверки участия прокурора.
Ключевые слова: участники дела, прокурор, заявитель, ответчик, третьи лица, протест, заяв-
ление и жалоба, прение сторон.
***
This article analyzes the participation of the prosecutor in the administrative courts on the basis of
the experience of national and foreign countries, and provides for amendments and additions to the
legislation to review the participation of the prosecutor.
Keywords: persons involved in the case, prosecutor, applicant, defendant, third parties, protest,
application and complaint, negotiation word.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 31
уни қабул қилган ёки юқори турувчи органга қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш ва
келтиради. Мансабдор шахснинг ноқонуний хатти-ҳаракатларини қонунга хилоф деб
қарорига нисбатан ҳам худди шундай тар- эътироф этиш тўғрисидаги низолар таш-
тибда протест келтирилади. кил этади. Бундай ҳолларда агар маҳаллий
давлат ҳокимияти органларининг қарорла-
Протест келиб тушган вақтдан бошлаб ўн ри прокурор протестига асосан маъмурий
кунлик муддатдан кечиктирмай кўриб чиқи- орган томонидан бекор қилинган тақдирда
лиши шарт. Қонунбузарликни дарҳол барта- ва бундан аризачи норози бўлиб, ушбу ҳуж-
раф этиш талаб қилинган алоҳида ҳоллар- жатга мувофиқ, бекор қилинган қарорни
да прокурор протестни кўриб чиқишнинг ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги талаб
қисқартирилган муддатини белгилашга билан судга мурожаат этган ҳолларда, ишда
ҳақли. Протестни кўриб чиқиш натижалари қанташаётган прокурор, албатта, прокура-
тўғрисида уч кунлик муддат ичида проку- туранинг протестини қўллаб-қувватлайди
рорга ёзма равишда маълум қилинади. ва ўз таъсирини ўтказишга ҳаракат қилади.
Протест коллегиал орган томонидан Прокуратура органларининг судларда
кўриб чиқиладиган ҳолларда мажлис куни иштироки юзасидан хорижий давлатлар таж
ҳақида прокурорга маълум қилинади ва у рибасига қарайдиган бўлсак, Россия Федера-
мажлисда иштирок этишга ҳақлидир. циясининг маъмурий судида агар прокурор
фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қо-
Протест шу ҳужжатни қабул қилган (ман- нуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун бе-
сабдор шахс) ёки юқори турувчи орган (ман- рилган аризасидан воз кечган тақдирда, суд
сабдор шахс) томонидан рад этилганда, шу- аризани кўрмасдан қолдиради. Шунингдек,
нингдек, протест қонунда белгиланган муддат муомала лаёқати чекланган ёки муомалага
ичида кўриб чиқилмаган тақдирда, прокурор лаёқатсиз шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари-
ана шу ҳужжатни ғайриқонуний деб эътироф ни ҳимоя қилиш учун унинг қонуний вакили
этиш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат судга мурожаат қилган тақдирда эса, ариза-
этишга ҳақли. Судга ариза протест рад этил- дан воз кечиш фақат уларнинг қонуний ваки-
ганлиги тўғрисидаги хабар олинган пайтдан ли томонидан амалга оширилади. Агар суд бу
бошлаб ёки уни кўриб чиқиш учун қонунда қонунга зид бўлмаса ва бошқа шахсларнинг
белгиланган муддат ўтганидан кейин бир ой- ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатла-
лик муддат ичида берилиши мумкин3. рини бузмаса иш юритишни тугатади5.
Ўзбекистон Республикаси «Маҳаллий Бироқ, Германиянинг маъмурий судлари-
давлат ҳокимияти тўғрисида»ги Қонуни- да ишни мазмунан кўриб чиқишда прокурор
нинг 29-моддасига кўра, ҳокимнинг Ўзбе- иштироки назарда тутилмаган6.
кистон Республикасининг Конституцияси
ва қонунларига, Ўзбекистон Республикаси Бундан ташқари, Франция ва АҚШ дав-
Президенти ва Ҳукуматининг ҳужжатларига латларида ҳам прокурорнинг фуқаролик,
зид, прокурор протест билдирган қарорлари иқтисодий ишлар ва ҳаттоки маъмурий
шу ҳокимнинг ўзи томонидан ёки юқори низолар кўрилишида судда иштироки ай-
турувчи ҳоким ёинки Ўзбекистон Республи- рим истисноли ҳоллардан ташқари умуман
каси Вазирлар Маҳкамаси, заруратига қараб мавжуд эмас. Россия, Беларусь, Украина,
эса Ўзбекистон Республикаси Президенти Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, ху-
томонидан қайта кўриб чиқилади4. сусан, мамлакатимизда ҳам прокуратура
органларининг қонунлар ижроси устидан
Нима учун юқоридаги Қонун нормала- назорат функцияси бирламчи ҳисобланади.
рига тўхталмоқдамиз? Чунки, маъмурий
судларда оммавий ҳуқуқий низоларнинг Канада давлат бошқаруви жиҳатидан фе-
аксарият қисмини маҳаллий давлат ҳоки- дерация мақомига эга бўлиб, ҳудуди провен-
мияти органлари мансабдор шахсларининг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
32 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
циялардан иборат. Канада маъмурий юстиция қилинган қарорни ҳақиқий эмас деб топиш
тизими ўзига хослиги билан ажралиб туради. тўғрисидаги низо бўлган тақдирда, албатта,
Канадада суд томонидан маъмурий ва омма- прокурор прокуратуранинг протестини қўл-
вий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқувчи лаб-қувватлаш позицияда туради. Бу эса, ўз
низолар федерал, вилоятлар ва ҳудудлар қо- навбатида, аризачи ёки учинчи шахсга ўз
нунчилиги асосида тартибга солинади. Уму- таъсирини кўрсатмай қолмайди.
мий қоида бўйича мансабдор шахснинг ёки
иш бўйича тарафнинг илтимоси тақдим этил- Менинг фикримча, прокурорнинг давлат
ганидан сўнг суд қонунда кўрсатилган ваколат органлари, юридик шахслар ва фуқаролар-
доирасида ишни кўриб чиқиши мумкин7. нинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқла-
надиган манфаатларини, жамият ва давлат
АҚШ маъмурий юстициясининг асо- манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида қо-
сий жиҳатларидан бири бу унинг ягона, нун бўйича судга мурожаат қилиш ҳуқуқи-
умумдавлат суд тизими мавжуд эмаслиги- ни сақлаб қолган ҳолда, унинг қолган ишти-
дир. Шунинг учун ҳар бир штатда ўзининг рокини чеклаш зарур деб ҳисоблаймиз ва
суд тизими ва шу билан бирга, федерал суд қуйидаги таклифни келтириб ўтмоқчимиз.
тизими фаолият кўрсатади. Шу ўринда қайд
этиш керакки, штатлар судлари ҳеч бир Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд
жиҳатдан федерал судларга бўйсунмайди ва ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси
улар олдида ҳисобдор эмас8. 46-моддасининг биринчи қисмидаги «Проку-
рор барча ишлар бўйича суд мажлисида ишти-
Юқорида келтириб ўтилган хориж тажри- рок этишга ҳақли» деган жумлани чиқариб
баси ва миллий амалиётимизни таҳлил қилган ташлаш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
ҳолда, маъмурий судларда барча ишларда про-
курор иштироки зарур деб ҳисобламаймиз. Бу билан суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар-
нинг кейинги босқичида ривожланган хорижий
Чунки, миллий қонунчилигимизга кўра, давлатлар тажрибасига таяниб, прокурорнинг
тарафлар, учинчи шахслар, прокурор, дав- маъмурий судларда иштироки ва ваколат дои-
лат органлари ва бошқа шахслар ўз зиммала- раларини минималлаштириш йўлидан бори-
рига юклатилган ваколатларга асосан ишда лиши мамлакатда суднинг чинаккам мустақил-
иштирок этувчи шахслар ҳисобланади. лигини таъминлаш, суд ҳокимияти нуфузини
кўтаришда муҳим аҳамиятга эга бўлади.
Шунга мувофиқ, маъмурий ишда про-
курор билан бир вақтда аризачи ва жавоб- Н. ТОЖИЕВА,
гар, шунингдек учинчи шахслар ҳам ишти- Наманган туманлараро
рок этади. Бундай ҳолларда, агар низонинг маъмурий суди судьяси
предмети прокурор протестига кўра бекор
1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2021 йил 6 ноябрдаги инаугурация мароси-
мидаги нутқи.
2 Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси, Қонун ҳужжатлари
маълумотлари миллий базаси, 26.01.2018 й., 02/18/МПК/0627-сон, 21.04.2021 й., 03/21/683/0375-сон, 46-модда.
3 Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонуни, 2001 йил 29 август, Ўзбекистон Респуб-
ликаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 257-II-сон.
4 Ўзбекистон Республикасининг «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги Қонуни, 1993 йил 2 сентябрь,
Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси 913-XII-сон.
5 Кодекс административного судопроизводства Российской Федерации от 8 марта 2015 г. N 21-ФЗ.
6 https://www.aihja.org/images/users/1/files/germany.en.0.pdf
7 Шайзаков Шодияр Ибрагимович. Маъмурий суд ишларини юритишда прокурор иштирокининг ташкилий-ҳуқу-
қий асослари (МОНОГРАФИЯ) Соловьёв А.А., Опалев Р.О. Административная юстиция в зарубежных государствах:
особенности функционирования отдельных институтов административного судопроизводства: монография / Мос-
ковский государственный юридический университет имени О.Е.Кутафина (МГЮА). – М., 2017. – С. 128-129.
8 Шайзаков Шодияр Ибрагимович. Маъмурий суд ишларини юритишда прокурор иштирокининг ташкилий-
ҳуқуқий асослари (Монография).
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 33
СУДГАЧА НИЗОНИ ҲАЛ ҚИЛИШНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Жисмоний ва юридик шахсларнинг ман- цияда шаклланган бўлиб, унинг тажрибаси
фаатларини ҳимоя қилиш шаклларидан кейинчалик Германияга ҳам таъсир кўрсат-
бири бу – маъмурий низоларни судгача ҳал ди. Шундай қилиб, Франция инқилобидан
қилиш институти бўлиб, унинг вазифаси кейин ҳокимиятнинг бўлиниш ғояси амалда
бюрократик қоғозбозлик ва расмий ўзбо- қўлланила бошланди, шу сабабли адлия ва
шимчаликларга барҳам бериш орқали фуқа- бошқарувнинг бўлиниши юзага келди2.
роларининг давлат органларига, маҳаллий
давлат ҳокимияти идораларига ва уларнинг Ўша давр француз мутафаккирларининг
мансабдор шахсларига бўлган ишончини фикрига кўра, маъмурият адлиядан мутлақо
мустаҳкамлашдан иборат. мустақил бўлиши керак эди, шу жумладан,
маъмурият фаолияти билан боғлиқ низолар-
Хорижий давлатлар норматив-ҳуқуқий ни ҳал қилишда. Бунинг натижасида махсус
ҳужжатларининг таҳлили шуни кўрсатади- органлар (префектуралар ва Давлат кен-
ки, улардаги ижтимоий-ҳуқуқий муносабат- гашлари) ташкил этилган. Кенгаш давлат
лардан келиб чиқадиган низоларни судгача аппаратининг бир қисми бўлган, лекин ни-
ҳал қилишнинг ташкилий ва процессуал золарни муайян қоидаларга мувофиқ кўриб
имкониятлари бир-биридан фарқ қилади ва чиқиш орқали фақат маъмурият фаолиятини
у бу борада муқобил шаклларни ўз ичига назорат қилиш билан шуғулланади3.
олган бир қатор меъёрий ҳужжатлар билан
тартибга солинади. Бугунги кунда кўплаб мамлакатларда
оммавий ҳуқуқ низоларини судгача ҳал қи-
Сўнгги йилларда низоларни судгача ҳал лишнинг муқобил шаклларидан фойдала-
қилишнинг муқобил шакллари, айниқса, ниш тез-тез учрайдиган одат ҳисобланади.
Америка Қўшма Штатлари, Австралия, Ев- Судгача тартибга солишнинг муқобил тур-
ропа юристлари орасида кенг оммалашди ва ларини шакллантириш ва ривожлантириш
тан олинди. Ушбу шакл Марказий Осиё дав- жараёни табиий сабабларга кўра юзага ке-
латларига, шу жумладан, мамлакатимизга лади.
ҳам кириб келмоқда.
Бунинг боиси, бир томондан маъму-
Низоларни ҳал этишнинг муқобил усул- рий ҳокимият органлари, бошқа томондан
ларининг пайдо бўлиши Рим ҳуқуқида, жисмоний ва юридик шахслар ўртасидаги
Юстиниан кодексида (мил. 530 - 533)1 қо- низоларни тез ва иқтисодий жиҳатдан сама-
нуний равишда асосий восита сифатида тан рали ҳал этиш усулларини излашдир.
олинган. Бундан келиб чиқадики, низолар-
ни судгача ҳал қилишнинг турли шакллари Масалан, Германия Федератив Респуб
анча олдин пайдо бўлган ва турли мамла- ликасида солиқ органларининг қарорлари-
катлар халқларининг маданий, ижтимоий ни судгача кўриб чиқиш учун меъёрий асос
қадриятлари, сиёсий, этник ўзгаришига қа- Солиқлар ва йиғимларни тўлаш тартиби
раб такомиллаша борган. тўғрисидаги низом (еттинчи қисм) ҳисобла-
нади. Солиқ тўловчи солиқ тўлови тўғриси-
Европа давлатларида маъмурий органлар- даги далолатномани ёки солиқ органининг
нинг актлари ва ҳаракатлари устидан судгача бошқа ҳужжатини о лганидан сўнг, у белги-
шикоятлар қилиш тартиби XVIII–XIX аср- ланган тартибда э ътироз билдириш имкони-
ларда шакллана бошланган. Маъмурий ад- ятига эга. Низом солиқ органларининг хат-
лия институтлари, биринчи навбатда, Фран- ти-ҳаракатларига қарши апелляцияларнинг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
34 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
аниқ процессуал кетма-кетлигини белгилай- ўтмаслик мумкин эмас. Қонуннинг биринчи
ди4. бандига биноан, медиация махфий ва тузил-
ган жараён бўлиб, унда томонлар бир ёки
Судга боришдан олдин солиқ тўловчи со- бир нечта воситачилар ёрдамида ихтиёрий
лиқ органининг судгача бўлган тартибда ҳа- равишда ва ўзларининг мажбуриятлари бў
ракатлари устидан шикоят юбориши ва ши- йича зиддиятни ўзаро фойдали ҳал этишга
коятни актни берган органга ёзма равишда интилишади6.
юбориши керак. Шикоят акт қабул қилинган
кундан бошлаб бир ой ичида берилади. Му- Шикоят бериш апелляция актининг бажа-
рожаатлар расмий равишда қабул қилиниши рилишини тўхтатиб қўймайди. Солиқ тўлов-
ва асосланган бўлиши керак. Солиқ тўловчи чи солиқ идорасини бундай истаги тўғрисида
апелляция далолатномаси зиммасига юклан- махсус ариза билан хабардор қилади.
маган тақдирда шикоят ҳақиқий эмас деб ҳи-
собланади. Рухсат берилмаган ёки асоссиз Агар ушбу актнинг ҳақиқийлигини шубҳа
апелляциялар суд тартибисиз рад этилади. остига қўядиган жиддий аломатлар мавжуд
Мақбул ва асосли шикоятлар учун қарор бўлса, солиқ хизмати органи унинг ижро-
қабул қилиниши керак. Унинг аниқ мудда- сини тўхтатиб қўйиши керак. Ўз навбати-
ти Германия қонунларида белгиланмаган. да, актнинг бажарилишини тўхтатиб туриш
Солиқ органи қарор қабул қилишдан олдин, тўғрисидаги илтимоснома, шунингдек солиқ
солиқ тўловчи, агар илтимос бўлса, тегишли тўловчи тўхтатиб туриш тўғрисидаги масала
ариза асосида шикоятнинг асосий далилла- бўйича дарҳол судга мурожаат қилиш имко-
рини оғзаки муҳокама қилиш ва уларни со- ниятига эга бўлган ҳолда, шикоят қилиниши
лиқ ва ҳуқуқий изоҳлаш ҳуқуқига эга. керак. Қандай бўлмасин, солиқ хизмати ушбу
масала бўйича асосий ишнинг натижасини
Германия Федератив Республикаси маъ- кутмасдан қарор қабул қилиши зарур.
мурий судловининг ўзига хос хусусияти
шундан иборатки, фуқаро маъмурий судга Германияда давлат бошқаруви орган-
шикоят беришдан олдин маъмурий органга ларининг актларига нисбатан шикоят ке-
шикоят бериш орқали ўз ҳуқуқини ҳимоя либ тушса, агар бу судларнинг ваколатига
қилиш имкониятидан фойдаланиши керак. тааллуқли бўлмаса, маъмурий органларга
Шикоят маъмурий органга берилганидан махсус ташкил этилган комиссия томони-
кейин бир ой ичида, эълон қилинмаган ёки дан кўриб чиқилади. Маъмурий судларга
шикоят қилиш тартиби кўрсатилмаган ҳол- ёки маъмурий ишлар билан шуғулланувчи
да эса бир йил ичида берилади. Бошқарув судларга шикоят билан мурожаат қилишга,
актига эътироз билдириш тўғрисидаги даъ- агар юқори турувчи бошқарув органи ёки
во маъмурий судга фақат ушбу акт дастлаб- мансабдор шахсга шикоят тақдим этилиб, у
ки кўриб чиқиш тартибида текширилгандан қаноатлантирилмасдан қолдирилган бўлса
кейин берилиши мумкин5. Таъкидлаш жоиз- йўл қўйилади7.
ки, низони судгача ҳал этишнинг маъмурий
тартибига фақат федерал ёки 31 та ер қонун- Кейинги йилларда мамлакатимизда ҳам
чилигида тўғридан-тўғри кўрсатма мавжуд низони ҳал этишнинг маъмурий тартиби
бўлсагина мажбурий ҳисобланмайди. самарадорлиги инобатга олинган ҳолда,
ушбу йўналишда бир қатор ишлар амалга
Шу ўринда, маъмурий, ижтимоий, моли- оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Респуб
явий ва меҳнат судларида медиация қоида- ликасининг айрим қонун ҳужжатларида
сини тартибга солувчи 2012 йил 21 июлда маъмурий органнинг қароридан, ҳаракат
қабул қилинган «Медиацияни қўллаб-қув- (ҳаракатсизлиги)дан норози бўлган ҳол-
ватлаш ва низоларни суддан ташқари тар- ларда, юқори турувчи органга шикоят қи-
тибга солишнинг бошқа тартиблари тўғри- лиш тартиби мажбурий қилиб белгиланган.
сида» Германия Федерал қонунини эслатиб Масалан, Солиқ кодекси 231-моддасининг
тўртинчи қисмига кўра, солиқ органининг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 35
сайёр солиқ текширувлари ва солиқ аудити да жисмоний ва юридик шахслар ҳамда дав-
натижалари бўйича қабул қилган қарорлари лат органлари ўртасидаги низоларни судга-
устидан суд тартибида шикоят қилиш фақат ча ҳал қилиш бўйича апелляция кенгашлари
юқори турувчи солиқ органига шикоят қи- ташкил этиш, жисмоний ва юридик шахс
линганидан кейингина мумкин бўлади. Бу ларнинг давлат органлари ёки мансабдор
қоида Ўзбекистон Республикаси Давлат со- шахсларнинг ғайриқонуний хатти-ҳара-
лиқ қўмитасининг қарори устидан шикоят катлари (қарорлари) ёхуд ҳаракатсизлиги
қилишга нисбатан татбиқ этилмайди8. натижасида ўз ҳуқуқлари ва эркинликлари
ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфа-
Шунингдек, Президентимизнинг 2019 атлари бузилганлиги ҳақидаги мурожаат-
йил 1 июлдаги «Ўзбекистон Республикаси лари Апелляция кенгаши томонидан кўриб
Адлия вазирлиги ҳузуридаги Интеллектуал чиқилиши белгиланган.
мулк агентлиги фаолиятини ташкил этиш чо-
ра-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-4380-сонли МСИЮтК 184-моддасининг иккинчи
Қарорига мувофиқ, Адлия вазирлиги ҳузу- қисмига кўра, маъмурий органларнинг ва
рида Ўзбекистон Республикаси адлия вази- фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари-
ри раис ҳисобланадиган интеллектуал мулк нинг, улар мансабдор шахсларининг қарор-
объектларининг ҳуқуқий муҳофазаси билан лари, ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги) устидан
боғлиқ бўлган апелляцияларни кўриб чиқув- шикоят қилиш тўғрисидаги ишлар, агар
чи Апелляция кенгаши ташкил этилган9. уларни кўриб чиқиш қонун билан бошқа
давлат органларининг ваколатига киритил-
Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил маган бўлса, судда кўриб чиқилади.
9 октябрдаги 856-сонли қарори билан тас-
диқланган Ўзбекистон Республикаси Адлия Хорижий давлатлар, жумладан, Германия
вазирлигининг Апелляция кенгаши тўғри- давлатининг низони ҳал этишнинг мажбу-
сидаги низом 1-бобининг иккинчи қисмига рий маъмурий тартиби борасидаги ижобий
асосан, Апелляция кенгаши ўз фаолиятини ютуқларидан келиб чиқиб «Маъмурий тар-
Ўзбекист он Республикаси Адлия вазирли- тиб-таомиллар тўғрисида»ги Ўзбекистон
гининг ихтиролар, фойдали моделлар ва са- Республикасининг Қонунига «манфаатдор
ноат намуналарини, селекция ютуқларини, шахс маъмурий органнинг акти ёки улар
интеграл микросхемалар топологияларини, мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳа-
товар белгилари, хизмат кўрсатиш белги- ракатсизлиги) устидан судга ариза (шикоят)
лари ва товар келиб чиққан жой номлари- билан мурожаат қилишга, манфаатдор шахс
ни ҳуқуқий муҳофаза қилиш билан боғлиқ маъмурий акт ёки улар мансабдор шахс
апелляцияларни судгача кўриб чиқувчи кол- ларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)
легиал органи сифатида амалга оширади. устидан юқори турувчи маъмурий органга
Апелляция кенгаши қарори юзасидан қарор шикоят берилиб, у қаноатлантирилмасдан
қабул қилинган санадан бошлаб олти ой мо- қолдирилган бўлса йўл қўйилиши» ҳақида-
байнида судга шикоят қилиниши мумкин10. ги норма киритилиши таклиф этилади.
Давлатимиз раҳбарининг 2020 йил 17 Фикримизча, низони судгача ҳал этиш-
июнда «Низоларни муқобил ҳал этишнинг нинг маъмурий тартиби фуқароларнинг суд
механизмларини янада такомиллаштириш томонидан ҳимоя қилинадиган конститу-
чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-4754- циявий ҳуқуқларини чеклашни ўз олдига
сонли Қарори қабул қилинди. Унга кўра, мақсад қилиб қўймайди, балки низоларни
2020 йил 1 августдан бошлаб эксперимент суд ҳокимиятидан фойдаланмасдан тезкор-
тариқасида Давлат божхона қўмитаси, Да- лик билан ҳал этиш имкониятини беради.
вергеодезкадастр, Бюджетдан ташқари Пен- Шунингдек, низони судгача ҳал этишнинг
сия жамғармаси ҳамда Наманган, Бухоро ва мажбурий тартиби ўрнатилишининг афзал-
Тошкент вилоятлари ҳокимликлари ҳузури- ликлари қуйидагиларда намоён бўлади:
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
36 МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
биринчидан, қуйи органлар томони- олтинчидан, маъмурий органларнинг иш
дан фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари- сифатини ошириш ва камчиликлар тўғрила-
га дахл қилувчи бирор-бир қарорни қабул ниб, юқори органлар томонидан қуйи идо-
қилишда қонун ҳужжатларига сўзсиз амал ралар қандай тоифадаги масалалар бўйича
қилишини, мансабдор шахслар масъулияти- қарор қабул қилишда қонунчиликка амал
нинг ошишини таъминлайди; қилмаётганлиги ҳақида аниқ маълумотга
эга бўлади. Натижада, ушбу камчиликларни
иккинчидан, суд харажатлари ва давлат бартараф этиш ва амалиётни бирхиллашти-
божининг мавжуд эмаслиги. Бу эса, фуқа- риш мақсадида аниқ чора-тадбирлар ишлаб
ронинг ортиқча сарф-харажат қилишининг чиқиш, керак бўлса қуйи орган ходимлари-
олдини олишга хизмат қилади; ни малакасини ошириш, зарур ҳоларда эса
жазолаш тизимини ишлаб чиқишга хизмат
учинчидан, низоларнинг оператив ҳал қилади;
этилиши манфаатдор шахсларнинг вақти
тежалишига имкон яратади; еттинчидан, ноқонуний маъмурий акт-
нинг юқори маъмурий орган томонидан
тўртинчидан, шикоятни осон расмий- кўриб чиқилиб, бекор қилиниши фуқаро-
лаштирилиши фуқароларнинг ортиқча қий- ларнинг давлат органларига бўлган ишон-
инчиликларсиз ва аризаларни «шаблон»га чини янада мустаҳкамлайди.
келтиришга уринишларисиз мурожаат эти-
шига ва улар юқори маъмурий орган томо- М. ЭШИМБЕТОВ,
нидан қабул қилиниб, кўриб чиқилиши им- Ўзбекистон Республикаси
конини беради; Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги
Судьялар олий мактаби мустақил
бешинчидан, ҳамкорлик муносабатлар. изланувчиси, Ўзбекистон Республикаси
Маъмурий орган ва фуқаролар ўртасида
ҳамкорликнинг йўлга қўйилиши уларнинг Олий судининг судьяси
ҳуқуқий онг ва маданиятининг янада оши-
шига катта замин яратади;
1 38. Кодекс Юстиниана. [Электронный ресурс]. URL: https://ru.wikipedia.org/wiki/Кодекс_Юстиниана..
2 Подопригора Р.А. Административная юстиция в Казахстане: история, состояние, перспективы. [Элект-
ронный ресурс]. URL: https://www.zakon.kz/4738087-administrativnajajusticija-v.html# _ftn9.
3 Подопригора Р.А. Административная юстиция в Казахстане: история, состояние, перспективы. [Элект-
ронный ресурс]. URL: https://www.zakon.kz/4738087-administrativnajajusticija-v.html# _ftn9.
4 Налоговая система Федеративной Республики Германия. [Электронный ресурс]. URL: https://online.
zakon.kz/Document/ ?doc_id=31230260#pos=8;-58.
5 Халлберг П. Административное правосудие как основа функционирования правового государства.
ACADEMPRESS Алматы-Астана 2013 г. [Электронный ресурс]. URL: http://online. zakon.kz/Document/?doc_
id=31559418#pos=816;-46м.
6 О поддержке медиации и других процедур внесудебного урегулирования конфликтов: Закон Федератив-
ной Республики Германия от 21 июля 2012 г. [Электронный ресурс]. URL: https://lawbook.online/grajdanskiy-
protsess-rossii/zakon-germaniiquoto-podderjke-mediatsii-56287.html.
7 Давтян А.Г, Гражданское процессуальное право Германии. М.: 2001 г. С.63
8 Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, https://lex.uz/docs/4674902, (Қонун ҳужжатлари маълумот-
лари миллий базаси, 31.12.2019 й., 02/19/СК/4256-сон; 11.03.2020 й., 03/20/607/0279-сон, 05.10.2020 й.,
03/20/640/1348-сон; 09.11.2020 й., 03/20/646/1488-сон; 02.12.2020 й., 03/20/652/1581-сон; 04.12.2020 й.,
03/20/653/1592-сон; 31.12.2020 й., 03/20/659/1681-сон)
9 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 1 июлдаги «Ўзбекистон Республикаси Адлия вазир-
лиги ҳузуридаги Интеллектуал мулк агентлиги фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-
4380-сонли Қарори, https://lex.uz/docs/4395007, (Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 02.07.2019
й., 07/19/4380/3360-сон; 20.05.2020 й., 06/20/5997/0634-сон, 09.07.2020 й., 06/20/6021/1047-сон).
10 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 9 октябрдаги 856-сонли қарори билан
тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг Апелляция кенгаши тўғрисида»ги Низоми
https://lex.uz/docs/4547018, (Қонун ҳужжатлари миллий базаси, 10.10.2019 й., 09/19/856/3890-сон).
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 37
МАДАНИЙ ВА АРХЕОЛОГИЯ МЕРОСИ
ОБЪЕКТЛАРИНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ
Бугунги кунда мамлакатимизда қади- 2001 йил 30 августдаги «Маданий мерос
мий ва бой тарихимизни ўрганиш, кенг объектларини муҳофаза қилиш ва улардан
тарғиб этиш ёшларда қандай буюк зотлар- фойдаланиш тўғрисида»ги, Қонунчилик па-
нинг, дунё илм-фани ва маданиятига беқи- латаси томонидан 2009 йил 16 июнда қабул
ёс ҳисса қўшган улуғ олим ва мутафаккир- қилинган, Сенат томонидан 2009 йил 29 ав-
ларнинг авлоди, бетакрор мерос вориси густда маъқулланган «Археология мероси
эканидан фахрланиш туйғусини кучайти- объектларини муҳофаза қилиш ва улардан
риш, маънавиятини юксалтиришга хизмат фойдаланиш тўғрисида»ги қонунлари ай-
қилмоқда. нан шу йўналишдаги ишларни тизимлашти-
ришда муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат
Асосий Қонунимизнинг 49-моддасида, қилмоқда.
«Фуқаролар Ўзбекистон халқининг тари-
хий, маънавий ва маданий меросини авай- Айниқса, Президентимизнинг 2018 йил
лаб асрашга мажбурдирлар. Маданият ёд- 19 декабрдаги «Моддий маданий мерос
горликлари давлат муҳофазасидадир», деб объектларини муҳофаза қилиш соҳасидаги
таъкидланган. фаолиятни тубдан такомиллаштириш чо-
ра-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори мада-
Ўзбекистон Республикаси Президенти ний меросимизни муҳофаза қилиш, илмий
Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 сен- ўрганиш ва ундан фойдаланиш соҳасидаги
тябрдаги Ўқитувчи ва мураббийлар куни- фаолиятни тубдан такомиллаштиришга қа-
га бағишл анган тантанали маросимдаги ратилган. Шунингдек, моддий маданий ме-
нутқида «Буюк аждодларимизнинг бетак рос объектлари мамлакатимиз туристик им-
рор ва ноёб илмий-маънавий мероси биз кониятларини кенгайтиришда муҳим омил
учун доимий ҳаракатдаги ҳаётий дастурга бўлиб, бу жиҳат кўп ҳолларда эътибордан
айланиши керак. Бу ўлмас мерос ҳамиша четда қолган. Мазкур қарор асосида соҳада
ёнимизда бўлиб, бизга доимо куч-қувват давлат назоратини янада кучайтириш мақ-
ва илҳом бағишлаши лозим. Авваламбор, садида Ўзбекистон Республикаси Маданият
миллий таълим тизимини ана шундай руҳ вазирлиги ҳузурида Маданий мерос депар-
билан суғоришимиз керак. Бунинг учун таменти ва ҳудудларда унинг бошқармалари
олим ва мутахассисларимиз, ҳурматли ула- ташкил этилди. Бундан ташқари, қарорга
моларимиз бу маънавий хазинани бугунги асосан, 2019-2021 йилларда моддий мада-
авлодларга содда ва тушунарли, жозибали ний мерос объектларини муҳофаза қилиш,
шаклларда етказиб беришлари зарур», деб асраш, илмий тадқиқ этиш, тарғиб қилиш
алоҳида таъкидлаган эди1. ва улардан оқилона фойдаланишни тубдан
такомиллаштириш бўйича «Йўл харитаси»
Зеро, ҳозирги кунда юртбошимиз раҳна- қабул қилинган эди.
молигида миллий қадриятларимизни, юр-
тимиздаги тарихий обида ва маданий ёд- Шуни алоҳида қайд этиш жоизки,
горликларни асраб-авайлаш, ўрганиш ва Ю НЕСКОнинг Умумжаҳон мероси рўйха-
муҳофаза қилишга алоҳида эътибор қара- тига тарихий-маданий қийматига кўра ки-
тилмоқда. Ўзбекистон Республикасининг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
38 МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИ ВА ЖАВОБГАРЛИК
ритилган республикадаги ҳудудлар алоҳида рилганлиги ҳам амалиёт учун ўта муҳим-
муҳофаза қилинадиган тарихий-маданий дир2.
ҳудудлар ҳисобланади ҳамда уларда режа-
лаштирилган қурилиш ва ободонлашти- Коррупцияга қарши курашиш агентлиги
риш ишларининг лойиҳалари Департамент ўрганишларига кўра, археологик ёдгорли-
ҳамда ЮНЕСКОнинг Умумжаҳон мероси кларга етказилган зарарни қоплаш билан
маркази билан келишилган ҳолда амал- боғлиқ бир қатор муаммоларни учратиш
га оширилади. Вазирлар Маҳкамасининг мумкин.
2019 йил 4 октябрдаги 846-сонли «Моддий
маданий мероснинг кўчмас мулк объектла- Масалан, бундан бир неча йил олдин Бу-
ри миллий рўйхатини тасдиқлаш тўғриси- хоро вилояти Шофиркон тумани ҳокимлиги
да»ги қарори айни мақсадга хизмат қилиши «Вардонзе қўрғони» археологик ёдгорлиги
билан аҳамиятли бўлиб, унга биноан, мод- ҳудудининг бир қисмини фермер хўжалиги-
дий маданий мерос кўчмас мулк объектла- га яйлов сифатида фойдаланиш учун бериб
рининг миллий рўйхати Ўзбекистон Респу- юборган. Натижада ёдгорлик ер майдони-
бликаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан нинг 1,8 минг квадрат метр қисмига шикаст
тасдиқланди. етказилган.
Яна бир муҳим жиҳати шундаки, мод- Бухоро вилоятидаги «Вардонзе қўрғони»
дий маданий мерос объектларини муҳофа- археология ёдгорлиги ҳудудига зарар еткази-
за қилиш бўйича жамоатчи инспекторлар лаётгани бўйича келиб тушган мурожаат Кор-
фаолияти ташкил этилди, уларнинг қонун рупцияга қарши курашиш агентлиги томони-
ҳужжатлари бузилишига оид мурожаатлари дан Миллий археология маркази, Маданий
департамент ёки унинг ҳудудий бошқарма- мерос агентлиги ва бошқа мутасадди идора-
лари томонидан мажбурий тартибда дав- лар билан биргаликда ўрганиб чиқилган.
лат назорати шаклида текширилади. Бун-
да, маъмурий ҳуқуқбузарлик ёки жиноят Агентлик ахборот хизматининг маълум
аниқланса, жамоатчи инспекторлар жамғар- қилишича, ўрганиш жараёнида Бухоро ви-
ма маблағлари ҳисобидан пул мукофоти лояти Шофиркон туманидаги фермер хўжа-
билан тақдирланади. Бу юзаки қараганда, лиги раҳбари тегишли идораларнинг хуло-
бир рағбатдек кўринади, аммо аслида эса саларини олмасдан объектнинг муҳофаза
бу мутахассисларнинг масъулиятини янада ҳудудини оғир техника ёрдамида суриб, ер
ошириш ва одилона ишлаши учун яратил- қазиш, ер тузиш, экин экиш ва мелиорация
ган имкониятдир. ишларини амалга оширгани аниқланган.
Жумладан, тадбиркор ариқ қазиб, фер-
Эътиборли томони Маданият вазирлиги мер хўжалиги ер майдонини археология
ҳузурида Маданий мерос департаменти то- объекти муҳофаза майдони ҳисобидан кен-
монидан 8 минг 208 та объектнинг рўйхати гайтирган.
тасдиқланган. Шундан, археология ёдгор-
ликлари 4 минг 748, архитектура ёдгорлик Бу эса, объектнинг Рабод қисми маданий
лари 2 минг 250, монументал санъат ёдгор- қатлами йўқотилиши, ҳудуддаги саксовул
ликлари 678, диққатга сазовор жойлар эса дарахтларининг нобуд бўлиши ҳамда ер қа-
532 тани ташкил этади. Аммо, мурожаатлар рида сақланиб келаётган қадимги тарихий
шуни кўрсатмоқдаки, бу борада ҳам баъзи топилмаларнинг йўқотилишига сабаб бўл-
камчиликлар учраб турибди. Шу боис ҳам ган. Тегишли ҳужжатларга кўра, объектнинг
объектларни қайта текшириш, ўрганиш ва ер майдони ва муҳофаза ҳудуди туман ҳо-
рўйхатлаштиришда Маданият вазирлигига кимлигининг 2013 йилдаги қарорига асосан
аниқлик киритиш, тушунтириш ҳуқуқи бе- 124 гектарни ташкил этган. Аммо, 2015 йил-
да ҳокимлик қонунчиликка зид равишда, те-
гишли идораларнинг хулосаларисиз объект
ҳудудини 76 гектар этиб белгилаган.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 39
Шунингдек, қисқартирилган ер майдони даги «Култепа» археология ёдгорлигига
фермер хўжалигига яйлов сифатида фойда- тегишли бўлган 2 гектар ер майдонини тад-
ланиш учун берилган, бироқ амалда фермер биркорларга сотиб юборгани, бунинг оқиба-
уни экин майдонига айлантириб юборган, тида маданий мерос объектига 1 триллион
дейилади агентлик баёнотида. 587 миллиард 600 миллион сўм (тақрибан
147 миллион доллар) миқдорида моддий за-
Ўрганиш якунида археология ёдгорлиги- рар етказилгани ҳақида айрим мисолларни
нинг Рабод қисми ер майдонининг 1 минг ҳам келтириш мумкин.
800 квадрат метр қисмига шикаст етказили-
ши оқибатида давлат манфаатларига 26 мил- Президентимизнинг 2018 йил 28 но-
лиард 730 миллион сўмлик зарар етказил- ябрдаги «Ўзбекистон Республикасида
ганлиги аниқланган. миллий маданиятни ривожлантириш кон-
цепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги ПҚ-
Тўпланган ҳужжатлар асосида ҳолат юза- 4038-сонли Қарорининг 11-бандига кўра,
сидан Бош прокуратура томонидан Жиноят объектни Умумжаҳон маданий мероси
кодекси 132-моддасининг иккинчи қисми рўйхатига киритиш бўйича 2021 йил 4 ок-
билан жиноят иши қўзғатилган ҳамда даст- тябрда ЮНEСКОга таклиф киритилганлиги
лабки тергов ҳаракатларини олиб бориш ҳам ижобий ҳолдир.
учун Бухоро вилоят прокуратурасига юбо-
рилган. Шу билан бирга, амалиётда маданий ва
археология мероси объектларини муҳофа-
Маълумот ўрнида: IV-ХV аcрларга оид за қилиш ва улардан фойдаланиш тўғри-
ушбу объект давлат муҳофазасида бўлиб, сидаги қонун талабларига риоя қилмаслик
моддий маданий мероснинг кўчмас мулк ва уларни бузиш ҳолатлари ҳам учраб ту-
объектлари миллий рўйхатида 603-рақам рибди.
билан моддий маданий мерос объекти сифа-
тида рўйхатга олинган3. Бош прокуратура матбуот хизматининг
хабар беришича, прокуратура идоралари то-
Шунингдек, Тошкент вилояти Паркент монидан маданий мероснинг кўчмас мулк
тумани ҳокимлиги мансабдорлари туман-
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақолада маданий ва археология мероси объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фой-
даланиш тўғрисидаги қонун талабларини бузганлик учун жавобгарлик, уларга етказилган зарарни
қоплаш билан боғлиқ айрим масалалар илмий-назарий жиҳатдан атрофлича таҳлил қилинган.
Калит сўзлар: археологик ёдгорлик, тарихий мерос, маданий мерос,маданий бойлик, тари-
хий объектлар, археологик ёдгорликка етказилган зарар, Маданий мерос кодекси.
***
В данной статье с научно-теоретической точки зрения анализируются некоторые вопросы, свя-
занные с ответственностью за нарушение требований законодательства об охране и использовании
объектов культурного и археологического наследия, возмещением причиненного им вреда.
Ключевые слова: археологический памятник, историческое наследие, культурное наследие,
культурные ценности, исторические объекты, повреждения археологического памятника, кодекс
Культурное наследие.
***
This article analyzes from a scientific and theoretical point of view some issues related to liability
for violation of the requirements of the legislation on the protection and use of objects of cultural and
archaeological heritage, compensation for the harm caused to them.
Key words: archaeological monument, historical heritage, cultural heritage, cultural values,
historical objects, damage to the archaeological monument, code Cultural Heritage.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
40 МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИ ВА ЖАВОБГАРЛИК
объектларида ноқонуний қурилмаларни гия ёдгорлигининг бир қисми фуқаро то-
бартараф этиш бўйича ўтказган назорат тад- монидан бузиб ташланиб, ўрнида уй-жой
бирларида республика бўйича жами 108 та қуриб юборилгани ва давлат манфаатлари-
маданий мерос объектида 146 та ноқонуний га 315 миллион сўмлик зарар етказилгани
қурилма қурилгани аниқланган. Таъкидла- аниқланган. Қайд этилишича, текшириш
нишича, ушбу тадбирлар натижаси бўйича натижаларига кўра, ҳар икки ҳолат бўйича
маданий мерос объектлари ҳудудида қу- жиноят ишлари қўзғатилиб, тергов ҳара-
рилган 7 та ноқонуний қурилма, жумладан, катлари олиб борилмоқда6.
Сурхондарёда «Зартепа» (I-V асрлар), «Кар-
вонтушди» (I-VI), «Исмоилтепа» (I-VIII) ва Юқоридаги ҳолатлар шуни кўрсат-
«Мангузартепа» (I-IV), Қашқадарёда «Тўрт- моқдаки, эндиликда Маданий мерос агент-
кўлтепа» (I-VI) археология объекти, Хо- лиги кўрсатмаларига риоя қилмаган шахс
размда «Қибла тозабоғ» (XIX) архитектура ларга нисбатан маъмурий ҳуқуқбузарлик
ёдгорлиги ҳудудидаги ноқонуний қурилма- тўғрисида баённома тузилиши мумкин.
лар буздирилди. Шунингдек, 71 та объектда Бунинг учун жарима фуқароларга БҲМ-
қурилган 76 та ноқонуний қурилмани буз- нинг 5 бараваригача, мансабдор шахсларга
дириш юзасидан мутасадди идоралар томо- 7 бараваригача этиб белгиланди. Шунин-
нидан ёзма кўрсатмалар берилиши таъмин- гдек, моддий маданий мерос объектларини
ланган, 44 та маданий мерос объектидаги 63 йўқ қилиш ва уларга зарар етказиш учун
та ноқонуний қурилмаларни буздириш юза- жиноий жазо кучайтирилди. Ўзбекистон
сидан судларга даъво аризалари киритил- Президенти Шавкат Мирзиёев 2022 йил
ган. Хусусан, Термиз туманида жойлашган 15 февраль куни «Моддий маданий мерос
«Мангузартепа» археология ёдгорлиги (I-IV объектларини муҳофаза қилиш кучайти-
аср) устига уяли алоқа оператори томонидан рилиши муносабати билан Ўзбекистон
ноқонуний ўрнатилган антенна қурилмала- Республикасининг айрим қонун ҳужжат-
рини буздириш бўйича судга даъво аризаси ларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш
киритилган. Бундан ташқари, ноқонуний тўғрисида»ги Қонунни имзолади.
қурилма қурган 26 нафар шахс маъмурий
жавобгарликка тортилган4. Ҳужжатга мувофиқ, Маъмурий жавоб-
гарлик тўғрисидаги кодекс 1985-модда би-
Яна шундай нохуш ҳолатлар учрамоқда. лан тўлдирилди. Унга кўра, Маданий мерос
Бош прокуратуранинг хабар беришича, бўйича агентлик ва унинг ҳудудий бошқар-
прокуратура органлари томонидан мута- малари кўрсатмаларига риоя қилмаслик
садди идоралар билан биргаликда моддий фуқароларга БҲМнинг 1 бараваридан
маданий мерос объектларини ҳимоя қилиш 3 бараваригача, мансабдор шахсларга эса
ва улар билан боғлиқ ҳуқуқбузарликлар- 3 бараваридан 5 бараваригача миқдорда жа-
нинг олдини олиш борасида ўтказилган рима солишга сабаб бўлади. Худди шундай
текширувларда давлат манфаатларига кат- ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо қўлланилга-
та миқдорда зарар етказилгани аниқланган. нидан кейин ҳам бир йил давомида такрор
Жумладан, Самарқанд туманидаги VI-VII содир этилган бўлса, фуқароларга БҲМнинг
асрларга оид Номсизтепа археология ёд- 3 бараваридан 5 бараваригача, мансабдор
горлигининг бир қисми номаълум шахслар шахсларга эса 5 бараваридан 7 баравари-
томонидан бузилиши оқибатида давлат гача миқдорида жарима солинади. Бундан
манфаатларига 1,5 миллиард сўмлик зарар ташқари, Маданий мерос агентлиги нафақат
етказилган. Бундан ташқари, Қашқадарё маданий мерос объектларини муҳофаза қи-
вилояти Яккабоғ туманида жойлашган лиш қоидаларини бузган, балки агентлик
Х-ХII асрларга оид Чордангитепа археоло- кўрсатмаларини бажармаган шахсларга
нисбатан ҳам мустақил равишда маъмурий
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 41
ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённома тузиш ҳуқуқий ҳужжатларни талабаларга кенгроқ
ҳуқуқига эга бўлди. тушунтириш; учинчидан – аҳолини мада-
ний мерос объектлари ва археологик ёд-
Ушбу Қонунда давлат муҳофазасига горликларга етказилган зарарни қоплаш ва
олинган моддий маданий мерос объектлари- уларни экологик-ҳуқуқий муҳофаза қилиш-
ни йўқ қилиш ёки шикаст етказганлик учун га оид ҳуқуқий онги, тафаккури ва мадани-
жиноий жазо ҳам кучайтирилди. Унга кўра, ятини янада ривожлантириш; тўртинчидан
юқоридаги ҳолат такроран ёки хавфли реци- – маданий мерос объектлари ва археологик
дивист, қолаверса, бир ёки бир гуруҳ шах- ёдгорликларга етказилган зарарни қоплаш
слар томонидан олдиндан тил бириктириб ва уларни экологик ҳуқуқий муҳофаза қи-
(илгари фақат катта зарар етказган ҳолда) лишга оид қонунчиликни замон талаби
содир этилган бўлса, эндиликда БҲМнинг асосида такомиллаштириш; бешинчидан –
уч юз бараваридан беш юз бараваригача бугунги кунда Маданий мерос кодексини
миқдорда жарима ёки уч йилдан беш йил- қабул қилиш мақсадга мувофиқдир.
гача озодликни чеклаш ёхуд уч йилдан беш
йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан Зеро, жорий йилнинг 4 август куни
жазоланади (илгари 300 дан 500 бараварга- Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
ча миқдорда жарима ёки 360 дан 480 соатга- Маҳкамасининг Маданий меросни ҳимоя
ча мажбурий жамоат ишлари ёки 1 йилдан қилиш инспекцияси бошчилигида Мада-
3 йилгача озодликни чеклаш ёки 3 йилгача ний мерос агентлигида тегишли вазир-
озодликдан маҳрум қилинган)7. ликлар ва идоралар, соҳанинг етук му-
тахассис олимлари, хорижий экспертлар
Умуман олганда, маданий мерос объектла- иштирокида Маданий мерос кодексининг
ри ва археологик ёдгорликларга етказилган дастлабки лойиҳаси ишчи гуруҳнинг би-
зарарни қоплаш билан боғлиқ бўлган усту- ринчи йиғилишида кўриб чиқилди. Ишлаб
вор йўналишлар сифатида қуйидагиларни: чиқилаётган кодекс лойиҳаси 6 та бўлим,
биринчидан – илғор халқаро юридик тажри- 23 та боб ва 154 та моддадан иборат бўлиб,
ба ва замонавий талаблар асосида юқори ушбу соҳадаги муаммоларни ҳал этишга
малакали, ижодий фикрлайдиган, кадрлар ёрдам беради.
тайёрлаш, қўшма ҳуқуқий тадқиқотларни,
профессор-ўқитувчилар ва талабалар ўзаро Б. ШОЙМАРДОНОВ,
алмашинувини фаоллаштириш; иккинчи- Термиз давлат университети
дан – ўқув-таълим жараёнига тажрибали юридик факультети ўқитувчиси
олимлар ва мутахассисларни фаол жалб қи-
либ, ушбу соҳага оид қонунлар ва норматив
1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўқитувчи ва мураббийлар кунига ба-
ғишланган тантанали маросимдаги нутқи. ttps://xabar.uz/jamiyat/ozbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-
mirziyoyevning.
2 https://uza.uz/uz/posts/madaniy-meros-obektlaridan-zboshimchalik-bilan-foydalanishga-11-11-2019
3 https://bugun.uz/2022/03/15/buxoroda-arxeologiya-yodgorligi-yeri-ekin-maydoniga-aylantirilgani-aniqlandi
4 Ўзбекистон бўйича жами 108 та маданий мерос объектида 146 та ноқонуний қурилма қурилгани аниқ-
ланди.https://daryo.uz/k/2022/05/13/ozbekiston-boyicha-jami-108-ta-madaniy-meros-obyektida-146-ta-noqonuniy-
qurilma-qurilgani-aniqlandi/?
5 Нечта маданий мерос объектлари ўзбошимчалик қурбони бўлгани очиқланди.//https://aniq.uz/yangiliklar/
nechta-madaniy-meros-obektlari-uzboshimchalik-qurboni-bulgani-ochiqlandi?
6 Самарқанддаги археология ёдгорлигига 1,5 миллиард сўмлик зарар етказилгани аниқланди.// https://kun.
uz/news/ 2022/08/15/ samarqanddagi-arxeologiya-yodgorligiga-15-milliard-somlik-zarar-yetkazilgani-aniqlandi
7 Президент Маданий мерос агентлиги ваколатларини кенгайтирувчи қонунни имзолади. https://www.
gazeta. uz/uz/ 2022/02/16/heritage/.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
42 СОЛИҚ ВА ҲУҚУҚ
МАХСУС ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ
ИШТИРОКЧИЛАРИГА СОЛИҚ СОЛИШНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
(ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)
Махсус иқтисодий зона - тегишли ҳудудни нинг гувоҳномаси олинган кундан эътиборан
жадал ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш ҳисоблаб чиқарилади.
учун чет эл инвестициялари ва маҳаллий ин-
ветицияларни, юқори технологиялар ҳамда Махсус иқтисодий зонанинг иштирокчиси
бошқарув тажрибасини жалб этиш мақсадида мақомидан маҳрум этилганда тадбиркорлик
махсус ажратилган, белгиланган чегараларга ва субъекти махсус иқтисодий зона иштирок-
махсус ҳуқуқий режимга эга бўлган ҳудуддир. чиларига бериладиган солиқ имтиёзлари ва
б ошқа преференциялардан махсус иқтисодий
Махсус иқтисодий зонанинг маъмурий кен- зона иштирокчиси мақомидан маҳрум этилган
гаши махсус иқтисодий зона ҳудудида жой- ойнинг биринчи кунидан эътиборан фойдала-
лашган бўш турган ва фаолият кўрсатмаётган нишга ҳақли эмас.
давлат мулки объектларини махсус иқтисодий
зона иштирокчиларига, инвестиция мажбу- Агар махсус иқтисодий зона иштирокчиси
риятлари қабул қилинган ҳолда, реализация инвестициялар ҳажмини солиқ имтиёзлари-
қилиш, шу жумладан «ноль» харид қиймати нинг узоқроқ амал қилиш муддатини назарда
бўйича реализация қилиш тўғрисида қарор тутадиган миқдоргача оширса, у инвестици-
қабул қилишга ҳақли. яларнинг ҳақиқий ҳажмига мувофиқ солиқ
имтиёзларининг амал қилиш муддатини узай-
Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ер- тиришга ҳақли. Бунда, агар инвестициялар
лар алоҳида ҳолларда фақат қишлоқ хўжа- ҳ ажмининг ошиши имтиёзларнинг аввалги
лиги маҳсулотлари ва доривор ўсимликлар амал қилиш муддати тугаганидан кейин амал-
етиштириш мақсадида фармацевтика ҳамда га оширилса, солиқ имтиёзлари имтиёзлар-
аграр йўналишдаги махсус иқтисодий зоналар нинг узоқроқ амал қилиш муддатига бўлган
учун истисно тариқасида берилиши мумкин. ҳуқуқ юзага келган ойдан кейинги ойнинг би-
ринчи кунидан эътиборан қўлланилади.
Махсус иқтисодий зоналарнинг иштирокчи-
ларига киритилган инвестициялар ҳажмига қа- Махсус иқтисодий зоналарда махсус
раб, мол-мулк солиғидан, ер солиғидан ва сув божхона, солиқ режими, шунингдек фуқа-
ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқдан роларнинг кириш, чиқиш ва бўлиш режими,
Ўзбекистон Р еспубликаси Президентининг қа- меҳнат муносабатлари, молия-кредит фаоли-
рори билан белгиланган муддатга озод қилиш ятини амалга ошириш шартлари ҳамда инве-
тарзида солиқ имтиёзлари берилади. стицияларни жалб қилиш, тадбиркорликни
ривожлантириш ва махсус иқтисодий зонани
Солиқ имтиёзлари фақат инвестор (инвес ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришни рағ-
торлар) ва Махсус иқтисодий зона дирекция- батлантиришга қаратилган бошқа режим ўр-
си ўртасида тузилган Махсус иқтисодий зона натилиши мумкин.
ҳудудига инвестиция киритиш тўғрисидаги
битимда назарда тутилган махсус иқтисодий Махсус божхона режимида қуйидагилар
зона иштирокчисининг фаолияти турларига назарда тутилади:
нисбатан татбиқ этилади.
Божхона тўловлари ставкаларини вақтинча
Махсус иқтисодий зоналарнинг иштирок- бекор қилиш ёки пасайтириш;
чилари қўшилган қиймат солиғи ва б ошқа со-
лиқлар бўйича имтиёзлардан фойдаланадилар. Экспортга ёки импортга нисбатан нотариф
чекловларни бекор қилиш, енгиллаштириш.
Солиқ имтиёзларининг амал қилиш муд-
дати махсус иқтисодий зона иштирокчиси- Махсус иқтисодий зоналар иштирокчи-
лари томонидан экспорт қилинаётган ёки
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
СОЛИҚ ВА ҲУҚУҚ 43
импорт қилинаётган товаларни божхона туристик-рекреацион зоналар;
тўловлари бўйича имтиёзлар қўлланилган эркин савдо зоналари;
ҳолдаги божхона расмийлаштируви қонун махсус саноат зоналари.
ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга Эркин иқтисодий зона — янги ишлаб
оширилади. чиқариш қувватларини барпо этиш, юқори
технологик ишлаб чиқаришни ривожлан-
Махсус иқтисодий зоналар иштирокчилари тириш, замонавий рақобатбардош, импорт
қуйидагиларни тўлашдан озод этилади: ў рнини босувчи, экспортга йўналтирилган
тай ёр саноат маҳсулотини ишлаб чиқаришни
Республикада ишлаб чиқарилмайдиган ва ўзлаштиришга фаол жалб этиш, шунингдек
инвестиция битимига мувофиқ инвестиция ишлаб чиқариш, муҳандислик-коммуникация,
лойиҳасини амалга ошириш учун қурилиш йўл-транспорт, ижтимоий инфратузилмани ва
даврида белгиланган тартибда олиб кирилган логистика хизматларини ривожлантиришни
қурилиш материаллари учун божхона тўлов- таъминлаш мақсадларида ташкил этиладиган
ларини; ҳудуд.
Тошкент вилоятида Қуйи Чирчиқ, Ангрен
Тасдиқланган рўйхат бўйича техноло- эркин иқтисодий зонаси, Бўстонлиқ ва Пар-
гик ускуналарнинг ўхшаши Ўзбекистон кент фармацевтика саноат зонаси мавжуд.
Республикасида ишлаб чиқарилмайдиганини Махсус илмий-технологик зона — инно-
олиб киришда божхона тўловларини. вация инфратузилмасини ривожлантириш
мақсадларида илмий ташкилотлар ва илмий
Махсус иқтисодий зона иштирокчилари то- фаолият соҳасидаги бошқа ташкилотлар (тех-
варларни импорт қилганда қўшилган қиймат нологик парклар, технологияларни тарқатиш
солиғини 120 кунгача муддатга кечиктириб (технологиялар трансфери) марказлари, ин-
тўлаши мумкин. новацион кластерлар, венчур фондлари, биз-
нес-инкубаторлар ва бошқалар) тўпланган
Ҳисобланган солиқ суммасидан ҳисобга ҳудуд.
олинадиган қўшилган қиймат солиғи сумма- Туристик-рекреацион зона — унда замо-
сининг ошиб кетиши натижасида ҳосил бўл- навий туристик инфратузилма объектларини
ган қўшилган қиймат солиғи суммасининг (меҳмонхона комплекслари, маданий-соғлом-
ўрни эркин иқтисодий зона иштирокчисига лаштириш, савдо-кўнгилочар ва бошқа ту-
7 кун давомида соддалаштирилган тартибда ристик аҳамиятдаги объектларни), махсус
қоплаб берилади. фаолият кўрсатувчи ва мавсумий рекреаци-
он дам олиш зоналарини туристларга хизмат
Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ўз- кўрсатиш мақсадида зарур шарт-шароитлар-
гарганда махсус иқтисодий зоналар иштирок- ни таъминлаган ҳолда барпо этишга доир ин-
чилари имтиёзлар амал қилиш муддати даво- вестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун
мида, лекин ўн йилдан ошмаган муддат ичида ташкил этиладиган ҳудуд.
солиқлар, йиғимлар ва бошқа тўловлар тўлаш Эркин савдо зоналари консигнация омбор-
бўйича улар Махсус иқтисодий зона иштирок- ларини, махсус божхона ва солиқ режимлари
чиларининг имтиёзлар амал қилиш муддати бўлган ҳудудларни, шунингдек товарларга
давомида, лекин ўн йилдан ошмаган муддат ишлов бериш, уларни ўраб-жойлаш, саралаш,
ичида солиқлар, йиғимлар ва бошқа тўловлар сақлаш учун майдончаларни ўз ичига олади.
тўлаш бўйича улар Махсус иқтисодий зона Эркин савдо зоналари чегара пунктларида,
иштирокчиларининг реестрига киритилган аэропортларда, темир йўл боғламаларида ёки
санада амалда бўлган нормалар ва қоидалар- Ўзбекистон Республикасининг бошқа божхо-
ни қўллашга ҳақлидир. на ҳудудларида ташкил этилади.
Махсус саноат зонаси — бошқарув, хўжа-
Ўзбекистон Республикасининг «Махсус
иқтисодий зоналар тўғрисида»ги Қонуни
2020 йил 17 февралда қабул қилинган.
Қонунга асосан махсус иқтисодий зоналар
қуйидаги турда ташкил этилиши мумкин:
эркин иқтисодий зоналар;
махсус илмий-технологик зоналар;
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
44 СОЛИҚ ВА ҲУҚУҚ
лик ва молиявий фаолиятнинг алоҳида режи- ривожлантиришга оид қўшимча чора-тад-
ми жорий этиладиган ҳудуд. Махсус саноат бирлар тўғрисида»ги ПҚ-104-сонли Қарори
зоналари зарур маъмурий, илмий-технологик, билан 2022 йил 1 апрелдан бошлаб 2025 йил
ишлаб чиқариш, муҳандислик-коммуникация, 1 январга қадар айрим туман ва шаҳарларда
йўл-транспорт ва ижтимоий инфратузилмани белгиланадиган туризм ҳудудларида рўйхат-
барпо этиш учун ер участкаларини ажратиш дан ўтган ҳамда ушбу ҳудудда умумий овқат-
орқали шакллантириладиган хизмат кўрса- ланиш, меҳмонхона (жойлаштириш), савдо,
тиш ва ишлаб чиқариш зоналарини ўз ичига кўнгилочар, туроператор ва турагент хизмат-
олади. ларини кўрсатаётган тадбиркорлик субъектла-
ри учун:
Махсус саноат зонасининг фаолият кўр-
сатиш қоидалари ва тартиби Ўзбекистон айланмадан олинадиган солиқ ставкасини
Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томони- — 1 фоиз;
дан тасдиқланади.
ушбу ҳудудлардаги объектлар ва улар
Ўзбекистон Республикаси Президентининг эгаллаган ер участкаси бўйича юридик шах-
«Эркин иқтисодий зоналар фаолиятини фа- сларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ ва
оллаштириш ва кенгайтиришга доир қўшим- юридик шахслардан олинадиган ер солиғи
ча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 2016 йил миқдорларини — мазкур солиқлар бўйича
26 октябрда қабул қилинган ПФ-4853-сонли ҳисобланган сумманинг 1 фоизи миқдорида
Фармонининг 3 ва 4-бандларига асосан эркин белгилаш;
иқтисодий зоналар иштирокчилари киритил-
ган инвестициялар ҳажмига қараб 3 йилдан жисмоний шахслар томонидан маҳалла-
10 йилгача ер солиғи, фойда солиғи, юридик лараро савдо-хизмат кўчалари бўйида жой-
шахслар мулк солиғи, ободонлаштириш ва лашган турар жой объектларини хизмат кўр-
ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш сатиш турлари бўйича нотурар жой объекти
солиғи, микрофирмалар ва кичик корхоналар тоифасига ўтказилганда 2024 йил 1 январга
учун ягона солиқ тўловидан озод этилган. қадар уларга нисбатан мол-мулк солиғи ва ер
солиғининг жисмоний шахслар учун ўрнатил-
Солиқ кодексининг 473-моддасига асосан ган ставкасини сақлаб қолиш каби имтиёзлар
эркин иқтисодий зоналарнинг иштирокчила- жорий этилди.
рига киритилган инвестициялар ҳажмига қа-
раб, мол-мулк солиғидан, ер солиғидан ва сув Мазкур Қарор билан меҳмонхона (жой-
ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ- лаштириш), савдо, умумий овқатланиш, кўн-
дан Ўзбекистон Республикаси Президенти- гилочар, туроператор ва турагент хизматла-
нинг қарори билан белгиланган муддатга озод рини кўрсатаётган тадбиркорлик субъектлари
қилиш тарзида солиқ имтиёзлари берилади. учун махсус солиқ режими жорий этиладиган
туман ва шаҳарлар рўйхати белгиланди.
Солиқ кодекси 75-моддасининг тўртинчи
ва бешинчи қисмларига асосан солиқ имти- Бу рўйхатдаги туман ва шаҳарларни таҳлил
ёзлари Солиқ кодекси билан тақдим этилади. қиладиган бўлсак, Тошкент вилоятида Ангрен
Бунда, айрим солиқлар бўйича солиқ имтиёз- шаҳри, Оҳангарон тумани, Паркент тумани,
лари, қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи Бўстонлиқ тумани рўйхатга киритилган.
ва ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ-
дан ташқари, ушбу модданинг олтинчи қисми Махсус иқтисодий зона иштирокчила-
қоидаларини ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистон рининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қи-
Республикаси Президентининг қарорлари би- лиш Ўзбекистон Республикасининг «Махсус
лан фақат белгиланган солиқ ставкасини кўпи иқтисодий зоналар тўғрисида»ги Қонуни ва
билан 50 фоизга камайтириш тарзида ва кўпи бошқа қонунчилик ҳужжатлари, шунингдек
билан уч йил муддатга берилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг халқаро шарт-
номалари билан кафолатланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2022 йил 27 январдаги «Хизматлар соҳасини Г. РАХИМОВА,
Тошкент вилоят
маъмурий суди судьяси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ 45
ОВ ҚИЛИШ ВА ОВ ХЎЖАЛИКЛАРИ
ФАОЛИЯТИНИ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Бугунги кунда мамлакатимизда экология Таъкидлаш жоизки, ҳозирги пайтда Ўз-
ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш, таби- бекистон фаунаси таркиби 15 мингдан
ий ресурслардан, шу жумладан, биологик зиёд умуртқасиз ҳайвонлар, 709 турдаги
ресурслардан оқилона фойдаланишга қара- умуртқали ҳайвонлар, шу жумладан, 109
тилган изчил ижтимоий-иқтисодий ва эко- турдаги сут эмизувчилар, 470 турдаги қуш-
логик сиёсатни амалга оширишга алоҳида лар, 64 турдаги судралиб юрувчилар, 63 тур-
эътибор берилмоқда. даги балиқлар ва 3 турдаги амфибиялардан
иборат бўлиб, янги нашрга тайёрланган Ўз-
Ўзбекистон Республикаси Конституция бекистон Қизил китобига жами 206 турдаги
сининг 55-моддасида, «Ер, ер ости бой- ҳайвонлар киритилган.
ликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси
ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий Ўзбекистон ҳудудида ов мавсуми 1 сен-
бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш тябрдан бошланади ва 31 январгача давом
зарур ва улар давлат муҳофазасидадир», деб этади. Бугунги кунда республикада 35 дан
кўрсатилган1. ортиқ овланадиган жойлар мавжуд бўлиб,
уларда ҳайвонларни отиш ва ушлашга рух-
Президентимизнинг «2019-2030 йил- сат берилади.
лар даврида Ўзбекистон Республикасининг
«яшил» иқтисодиётга ўтиш стратегиясини Бугунги кунга қадар ҳайвонот дунёси
тасдиқлаш тўғрисида»ги Қарори2 ва Янги объектларидан фойдаланишга қаратилган
Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси3нинг ов қилиш ва овчилик хўжалиги соҳасида-
бир қатор бандларида атроф-муҳитни муҳо- ги муносабатлар ҳуқуқий жиҳатдан 10 дан
фаза қилиш ва экологик ҳолатни яхшилашга ортиқ қонуности ҳужжатлари билан тар-
эътиборни кучайтириш масалалари белги- тибга солиниб келинарди. Бу, ўз навбатида,
ланганлиги иқлим ўзгаришларининг олди- ҳуқуқни қўллаш амалиётида турли қара-
ни олиш ва унга мослашиш учун бевосита ма-қаршилик ва талқинлар, мураккаблик
ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. ларни келтириб чиқараётган эди. Боз усти-
га соҳадаги давлат сиёсатининг асосий
Айниқса, бу соҳада, Олий Мажлис Қонун- йўналишлари, ёввойи ҳайвонлар ҳолати
чилик палатаси депутатлари томонидан қо- устидан давлат мониторингини олиб бо-
нунчилик ташаббуси ҳуқуқи асосида ишлаб ришнинг самарали тизими мавжуд эмас
чиқилган ҳамда Қонунчилик палатаси то- эди. Шунингдек, овчилар ва ов хўжалик
монидан 2020 йил 19 майда қабул қилинган, ларининг ҳуқуқи, мажбуриятлари қонун
Сенат томонидан 2020 йил 19 июнда маъ- ҳужжатларида аниқ белгиланмаганлиги
қулланиб, 2020 йилнинг 8 июль куни Ўзбе- овланадиган ҳайвон ресурсларининг ҳола-
кистон Республикаси Президенти томонидан тини аниқлашга, улар популяцияси давлат
имзоланган «Ов қилиш ва овчилик хўжали- мониторинги тизимининг ривожланишига,
ги тўғрисида»ги4 Ўзбекистон Республика- мамлакатимизда овланадиган ҳайвон тур-
си Қонуни (Кейинги ўринларда Қонун деб ларининг сони ва овланиш ҳажмларини,
юритилади) биологик ресурслардан оқилона уларнинг репродуктив ҳолатини ўрганишга
фойдаланиш соҳасини тартибга солувчи энг тўсқинлик қилаётган эди.
асосий ҳуқуқий асослардан бири бўлди.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
46 ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ
2021 йил май ойи Экология ва 107 та ҳуқуқбузарлик учун жарима солиш
атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қў- ва табиатга етказилган зарарни қоплаш мақ-
митаси томонидан «Браконьерликка қарши садида 1 миллиард 892 миллион сўм миқдо-
курашиш ойи» деб, эълон қилинди. Қўми- ридаги йиғилган ҳужжатлар ҳуқуқни муҳо-
та браконьерлик, балиқ ва ҳайвонларни ов фаза қилиш идораларига тақдим этилган5.
қилиш ва ўлдириш, шунингдек ўсимлик ду-
нёсидан ноқонуний фойдаланиш ва дарахт- Амалиётда ноқонуний ов қилиш билан
ларни кесишга қарши курашиш учун кўпроқ боғлиқ айрим ҳолатлар ҳам учраб тури-
ҳаракатларни амалга оширишини билдир- ши ижобий ҳолат эмас. Масалан, Наво-
ди. Ойнинг натижаси қувонарли бўлмади. ий вилояти Конимех тумани Экология ва
Давлат экология қўмитаси ахборот хизма- атроф-муҳитни муҳофаза қилиш инспек-
ти маълумотларига кўра, бир ой давомида цияси давлат инспекторлари томонидан
табиатга нисбатан 629 та қонун бузилиши ўтказилган назорат рейд тадбирида фуқаро
ҳолати аниқланди. 465 та ҳуқуқбузарга томонидан Навбаҳор тумани «Оқ олтин» ва
421,9 миллион сўм миқдорида жарима со- «Қоражон» МФЙ ҳудудидан ўтадиган ка-
линган. 345 та ҳуқуқбузарлик учун табиатга налдан электр қармоқ ёрдамида 13 дона ка-
етказилган зарар 690 миллион сўм ҳисоблаб рас ва 6 дона лаққа балиқни овлаётганлиги
чиқилган. 215 та ҳуқуқбузарлик учун 195,5 аниқланади. Ушбу ҳолат юзасидан фуқарога
миллион сўм миқдорида жарима ундирил- нисбатан Ўзбекистон Республикаси МЖтК
ган, шунингдек, 143 та ҳолатда табиатга 90-моддасининг 4-қисми билан маъмурий
етказилган зарар 242,8 миллион сўмга тенг. баённома расмийлаштирилиб, туман жино-
ят ишлари бўйича судига юборилган ҳамда
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада ов қилиш ва ов хўжаликлари фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асоси
ва унинг жамиятдаги аҳамияти ҳақида айрим мулоҳазалар ўз ифодасини топган. Ов қилишга
оид қонунчиликни замон талаби асосида такомиллаштиришга доир бир қатор асослантирилган
илмий-назарий ва амалий тавсиялар берилган.
Таянч сўзлар: экология, ов қилиш, фауна, овчилик хўжалиги, экологик ҳуқуқбузарлик, бра-
коньерлик, ҳайвонот дунёси, ов мавсуми, овчилик ресурслари, ов маҳсулоти, экологик ҳуқуқий
чора тадбирлар.
***
В данной статье представлены некоторые соображения о правовых основах регулирования
охотничьего хозяйства и его значения в обществе, а также дается ряд обоснованных научно-
теоретических и практических рекомендаций по совершенствованию законодательства об охот-
ничьем хозяйстве исходя из потребностей времени.
Ключевые слова: экология, охота, животный мир, охотничье хозяйство, экологическая прес-
тупность, браконьерство, животный мир, охотничий сезон, охотничьи ресурсы, охотничья про-
дукция, эколого-правовые меры.
***
This article expresses some considerations on the legal basis for the regulation of the hunting
economy and its significance in society, and also gives a number of sound scientific, theoretical and
practical recommendations for improving the legislation on the hunting economy based on the needs
of the time.
Key words: ecology, hunting, wildlife, hunting economy, environmental crime, poaching, wildlife,
hunting season, hunting resources, hunting products, environmental and legal measures.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ 47
11 миллион 866 минг сўм табиатга етказил- ёти ўрганилганлиги ҳам замонавий аҳамият
ган зарар белгиланган. касб этади.
Яна бир ҳолат, Навоий вилояти Экология Хитойда 2016 йилда катта пандалар йўқ
бошқармасининг Айдар-Арнасой кўллар бўлиб кетаётган тур мақомидан чиқарилиб,
тизимининг сув объектларини муҳофаза қи- заиф турга киритилган. Сабаб, панда овла-
лишга ихтисослаштирилган тезкор назорат ганларни ўлим жазоси кутади. Натижада,
гуруҳи давлат инспекторлари томонидан пандалар сони Хитой ёввойи табиати-
назорат рейд тадбири ўтказилган. Тадбир да 1 минг 864 тага етган. Хитой ҳукумати
давомида Нурота туманида яшовчи фуқаро 2025 йилга қадар ёввойи табиатдаги панда-
балиқ овлаш тақиқланган даврда синтетик лар сонини 18 фоизга кўпайтиришга қарор
тўр воситасида ноқонуний равишда 2 дона қилди. Бу режага кўра, яна ўн йилдан кейин
товон балиқни овлаганлиги аниқланган. ёввойи табиатдаги пандалар сони 2 минг
Ушбу ҳолат юзасидан фуқарога нисбатан 200 тага етади. Айни дамда яна 422 та панда
Ўзбекистон Республикаси МЖтК 90-модда- махсус марказларда боқилади. Катта панда
сининг 4-қисми билан тўпланган ҳужжатлар ҳайвонларнинг йўқолиб бораётган турига
Нурота тумани жиноий судига юборилиб, кирган бўлиб, Хитой давлати томонидан
унга нисбатан табиатга етказилган зарар Қизил китобга киритилган ва муҳофаза-
миқдори белгиланган6. га олинган. Бундан ташқари, панда Хитой
рамзи ва фахри ҳамдир. Шу сабабли ҳам
Иқтисодиётнинг муҳим тармоқларидан Пекин дипломатиясида алоҳида ўрин тута-
бири – туризмни ривожлантиришда ҳам ди. Бу ҳайвонларни бошқа мамлакатларга
соҳа истиқболли йўналишлардан ҳисобла- юбориш анъанага айланиб қолган, айрим
нади. Мамлакатимизда ов туризми имко- ҳолларда уни «панда дипломатияси» деб
ниятларидан тўлиқ фойдаланиш, хусусан ҳам айтишади. Пандалар дунё ҳайвонот
хорижий сайёҳларни овчилик соҳасига боғларига сотилмай, балки 10 йилгача ижа-
жалб этиш орқали давлат бюджетига валю- рага берилади. Агарда панда ўлса, ҳайво-
та тушумларини ошириш, ов ҳайвонларини нот боғи Хитой ҳукуматига катта миқдорда
етиштириш, тиклаш ва кўпайтириш орқали товон тўлайди.
эса, сарфланадиган харажатларни молия-
лаштириш имконияти юзага келади. Германияда сут эмизувчиларни ўлдир-
ганлик учун жаримадан ташқари 3 йилгача
Юқорида таъкидланган масалаларнинг қамоқ жазоси, Қизил китобга киритилган
ҳуқуқий ечими ўз аксини топган мазкур Қо- жониворларни ўлдирганлик учун 6 йил ва
нун катта аҳамиятга эга. ундан юқори озодликдан маҳрум этиш жа-
зоси белгиланган. Ҳар бир фуқаро нафақат
Мазкур Қонуннинг нормаларида мавжуд бошқа шахсга, балки ҳайвон ва қушларга
халқаро талаблар, ҳуқуқни қўллаш амали- тазйиқ ўтказиш, қийнаш ва ўлдириш ҳолат-
ётида фойдаланилаётган, қонуности ҳуж- лари бўйича давлат ва нодавлат ташкилот-
жатларида белгиланган ҳамда замон тала- ларни судга бериши мумкин. Масалан, 2016
бига жавоб берадиган қоидалар инобатга йили зоокўнгиллилар Германиянинг 20 та
олинган ҳамда моддалар тўғридан-тўғри ҳайвонот боғини фламинго қушларининг
амал қилишига эътибор қаратилганлиги ўта учиб кетмаслиги учун қанотларини кесган-
муҳимдир. ликлари учун судга беришган эди.
Эътиборли томони шундаки, Қонунни Туркияда уйсиз ҳайвонларни ўлдирган-
тайёрлаш жараёнида халқаро конвенция ва лик учун 4 йилгача озодликдан маҳрум қи-
битимлар, шунингдек Германия, Франция, лиш белгиланган. Қизил китобга киритилган
Япония, Россия, Беларусь, Полша каби дав-
латларнинг соҳага оид қонунчилик амали- «ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
48 ЭКОЛОГИЯ ВА ҲУҚУҚ
жониворлар учун эса 10 йилгача озодликдан ги янги ҳолатдир.
маҳрум қилиш жазоси мавжуд 7. Шуни алоҳида қайд этиш ўринлики, ушбу
Дунёнинг кўплаб давлатларида табиатни қонунда овчилик гувоҳномаси, ёввойи ҳай-
муҳофаза қилиш давлат ташкилотлари жа- вонларни тутишга ҳамда Ўзбекистон Рес
моатчилик назоратида. Европанинг деярли публикасининг Қизил китобига киритилган
барча мамлакатлари, Туркия, Япония, Хи- ёввойи ҳайвонларни табиий муҳитдан ажра-
той, Сингапур, Индонезия, Жанубий Корея, тиб олишга доир рухсатномалар, овчилик
Ҳиндистон, Жанубий Африка Республикаси йўлланмаси (ёввойи ҳайвонларни тутиш
каби қатор давлатларда халқаро ва мамла- карточкаси) ким томонидан қай тартибда
кат Қизил китобига киритилган жонивор- берилиш шартлари ҳам ҳуқуқий жиҳатдан
ларни овлаш, ўсимликларни териш қатъиян мустаҳкамлаб қўйилган.
тақиқланган.
Зеро, ушбу Қонуннинг «Овчилик хўжа-
Қабул қилинган мазкур қонунда фойда- лигини юритиш» деб номланган бобида
ланилган тушунча ва атамаларни турлича бундай хўжаликни юритиш ҳуқуқи ов қи-
изоҳ этилишини истисно этиш ҳамда қо- лиш жойларини бериш тўғрисидаги шарт-
нун ҳужжатида қабул қилинган маъносига нома ҳамда техник-иқтисодий асоснома
мувофиқ ягона шаклда қўллаш мақсадида материалларига биноан амалга оширилиши,
«ов қилиш», «овчилик хўжалиги», «овчи», бу ҳуқуқни тугатиш шартлари, Ўзбекистон
«овчилик ресурслари», «ов маҳсулоти» каби Республикаси Экология ва атроф-муҳит-
тушунчаларнинг моҳияти алоҳида модда- ни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг
ларда ифодасини топган. Шу билан бирга, расмий веб-сайтига жойлаштириладиган ов
овчилик ресурслари ва ов қилиш жойларини қилиш ва овчилик хўжаликлари тўғрисида-
муҳофаза қилиш йўллари, ёввойи ҳайвон- ги ахборот базасига доир нормалар ҳам бел-
ларнинг сони ҳамда тутилган ёввойи ҳай- гиланганлиги ижобий ҳолдир.
вонларни ҳисобга олишни амалга ошириш,
ёввойи ҳайвонларни такрор кўпайтириш ва Шунингдек, мазкур қонун ҳайвонот
уларнинг сонини тартибга солиш, ёввойи дунёси объектларидан фойдаланиш муно-
ҳайвонларни тутишга доир квота бўйича сабатларини тартибга солишга қаратилган
ариза бериш муддатларига оид нормалар бўлса-да, бир қатор моддаларда ёввойи
ҳам аниқ белгилаб қўйилган. ҳайвонлар сонини уларнинг яшаш жойла-
ри доирасида сақлаб туриш, кўпайтириш-
Қонуннинг «Ов қилишни амалга оши- га қаратилган тадбирларни ўтказиш маж-
риш» деб номланган 4-бобида ов қилиш буриятлари белгиланмоқда. Жумладан,
турлари, рухсат этилган ҳамда тақиқлан- 11-моддада ёввойи ҳайвонлардан оқилона
ган ов қилиш қуроллари ва усуллари, ов фойдаланиш ва уларни такрор кўпайтириш
қилишнинг хавфсизлик қоидалари, ов қи- учун шарт-шароитлар яратиш, 12-моддада
лиш мавсуми ва муддатлари, овчилик хў- ёввойи ҳайвонларни такрор кўпайтириш,
жалигига ва инсоннинг хўжалик фаолия- 14-моддада ёввойи ҳайвонларнинг сони-
тига зарар етказувчи ёввойи ҳайвонларни ни тартибга солиш ёввойи ҳайвонларнинг
отиш ёки тутиб олиш шартлари, чет эл- сонини кўпайтиришга қаратилган тадбир-
лик фуқаролар учун ов қилишни ташкил ларни ўтказиш орқали амалга оширилиши,
этиш туристик фаолиятни амалга ошириш овчилик хўжаликларининг ҳуқуқ ва мажбу-
ҳуқуқи учун лицензияга эга бўлган юридик риятларида ёввойи ҳайвонларни табиатга
шахслар томонидан амалга оширилиши, мослаштириш ёки улардан бошқа мақсадда
ғайриқонуний ов қилишни (браконерлик) фойдаланиш учун кўпайтириш, уларнинг
аниқлаштирувчи моддалар баён этилганли- такрор кўпайтирилишини таъминлаши бел-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2022
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одилсудлов» — «Правосудие» журнали 2022 йил 10 сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search